Erfelijke nierziekten: algemene aspecten van erfelijkheid, overerving en erfelijkheidsadvies Nine Knoers Klinisch Geneticus Commissie Erfelijke Nierziekten NVN 4 november 2006
HUMAN GENETICS NIJMEGEN
Inhoud voordracht ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen Bron: Nature
¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Inhoud voordracht ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen ¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Zo simpel is het niet...............................
Onze erfelijke eigenschappen liggen opgeslagen in iedere lichaamscel Organisme/lichaam
Orgaan
Cel
Mens heeft 46 chromosomen in iedere cel (23 paren)
Op deze chromosomen liggen ca. 30.000 genen
Gen = stuk van DNA dat de code bevat voor een eigenschap
* DNA * RNA eiwit*
Erfelijkheid algemeen Ieder mens draagt zijn erfelijk materiaal in 2-voud bij zich
Erfelijke aanleg wordt via chromosomen overgedragen aan kinderen
De ene helft komt van moeder en de andere helft van vader
Human Genetics Nijmegen
Inhoud voordracht ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen ¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Verschillende overervingsvormen voor erfelijke ziekten
Autosomaal dominant
Autosomaal recessief X-gebonden
Human Genetics Nijmegen
Autosomaal Dominante overerving Niet aan het geslacht gebonden: zowel mannen als vrouwen kunnen de ziekte krijgen Iemand die eenmaal de erfelijke aanleg voor de ziekte heeft (op één van beide chromosomen van een paar) krijgt de ziekte Ieder kind van persoon met erfelijke aanleg voor de ziekte heeft 50% kans om deze aanleg te erven
Autosomaal dominante overerving = aangedaan
= chromosoom met gen-mutatie Human Genetics Nijmegen
Autosomaal dominante erfelijke nieraandoeningen Dominante polycysteuze nierziekte
Nagel-Patella syndroom Liddle syndroom Branchio-oto-renaal syndroom Tubereuze sclerose
Autosomaal recessieve overerving Niet aan het geslacht gebonden: zowel mannen als vrouwen kunnen de ziekte krijgen Erfelijke aanleg voor de ziekte (ziektegen) is ondergeschikt (recessief) aan de normale aanleg Iemand die éénmaal het ziektegen heeft en éénmaal het normale gen is drager van de ziekte en niet ziek Iemand die tweemaal de ziekteaanleg heeft krijgt de ziekte Kind kan alleen ziekte krijgen wanneer hij/zij erfelijke aanleg daarvoor van zowel vader als moeder heeft gekregen.
Autosomaal recessieve overerving = drager
= aangedaan
Human Genetics Nijmegen
Autosomaal recessieve erfelijke nieraandoeningen Bartter syndroom Gitelman syndroom Bepaalde vormen van nefrotisch syndroom Pseudohypoaldosteronisme Nephronophtise e.v.a.
Cystinose
Bron : Gahl et al., NEJM 2002
Recessieve polycysteuze nierziekte
X-gebonden overerving Ziekteaanleg ligt op één van de geslachtschromosomen (X-chromosoom) Wel aan het geslacht gebonden: mannen met ziekteaanleg krijgen ziekte Vrouwen met ziekteaanleg zijn draagster voor de ziekte en hebben over algemeen (maar niet altijd) geen of slechts milde verschijnselen Draagster heeft 50% kans om ziekteaanleg door te geven
X-gebonden overerving
= drager XY
XX
XY
= aangedaan XX
XY
XX
XY
Human Genetics Nijmegen
X-gebonden erfelijke nieraandoeningen Alport syndroom
Ziekte van Dent Ziekte van Fabry Syndroom van Löwe e.v.a. Nefrogene diabetes insipidus
Somlo & Mundel, 2000
Voor beide ziekten zijn ook autosomaal dominante en recessieve overervingsvormen bekend die heel zeldzaam zijn Perry et al., 1967
Inhoud van het college ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen ¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Belangrijk omdat...... ......het ons kan helpen bij de diagnostiek van een aandoening ......wij patiënt en familieleden een erfelijkheidsadvies kunnen geven ......patiënt/familie op basis daarvan bepaalde keuzes kan maken ......via fundamenteel onderzoek van betrokken genen uiteindelijk (nieuwe) ideeën kunnen ontstaan over behandeling van de aandoening
Inhoud van het college ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen ¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Wanneer erfelijkheidsonderzoek bij nierziekten? U heeft een nierziekte en uw arts denkt dat deze erfelijk zou kunnen zijn Uw kind heeft een nierziekte en uw arts denkt dat deze erfelijk zou kunnen zijn In uw familie is een erfelijke nierziekte ontdekt en u wilt weten of dit belangrijke gevolgen kan hebben voor u en/of uw kinderen U hebt vragen over de oorzaak en de erfelijkheid van de nierziekte van uw kind U, uw kind, of een ander familielid heeft een erfelijk syndroom waarbij de nier ook meedoet
Inhoud van het college ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen ¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek ? Aanmelding: ¾ Huisarts ¾ Medisch specialist Het intake gesprek
NDI Familie in kaart brengen: stamboom Welke overervingsvorm ?
?
Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek ?
Opvragen medische gegevens patiënt/familieleden Aanvullend medisch onderzoek Literatuuronderzoek Teamoverleg DNA onderzoek (patiënt, adviesvrager)
DNA onderzoek
Bloed
DNA
Mutatie?
Cellen
DNA onderzoek bij vermoedelijk geslachtsgebonden NDI Heeft patiënt een mutatie in gen voor vasopressine type-2 receptor ? Indien ja: zus (adviesvraagster) kan worden getest op dragerschap. Indien draagster: het risico voor haar op een kind met de NDI - aanleg = 50%. Zoons met deze aanleg zullen NDI krijgen, dochters met de aanleg zijn draagster
Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek ? Eindgesprek
¾ ¾ ¾ ¾
Bespreken herhalingsrisico, (kans op) dragerschap Hulp bieden om met geboden informatie om te kunnen gaan en gedragslijn te kiezen Prenatale diagnostiek ? Alternatieven ?
Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek ?
Schriftelijke samenvatting Indien nodig maatschappelijk werk Duur: tot 6 maanden
Prenatale diagnostiek: onderzoek tijdens zwangerschap Verhoogd risico op een met DNA-onderzoek aantoonbare ernstige erfelijke aandoening
Vlokkentest: ~ 11e week zwangerschap
Vlokken bevatten DNA van foetus dat in laboratorium kan worden onderzocht Uitslag uiterlijk 2 weken
Preïmplantatie Genetische Diagnostiek
In combinatie met IVF
Indicaties: ernstige met DNA-onderzoek aantoonbare erfelijke aandoeningen
Alleen in Maastricht
Biopsy on day 3
Preïmplantatie Genetische Diagnostiek Voordeel: Vanaf begin van zwangerschap duidelijk dat foetus niet is aangedaan Nadeel: aantal geslaagde zwangerschappen nog erg laag Tot op heden voor erfelijke nierziekten nog maar op zeer beperkte schaal uitgevoerd
Inhoud van het college ¾ Algemene aspecten van erfelijkheid ¾ Overervingsvormen ¾ Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? ¾ Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? ¾ Hoe werkt een erfelijkheidsonderzoek? ¾ Waar kan ik terecht voor onderzoek/vragen e.d.? Human Genetics Nijmegen
Voor Vragen: Stichting Klinisch Genetisch centrum Nijmegen 849 Sectie Klinische genetica Universitair Medisch Centrum St Radboud Postbus 9101 6500 HB Nijmegen Tel. 024-3613946
Topcentrum voor genetische en metabole aandoeningen (TGM) : 2008 Speciale polikliniek voor erfelijke nierziekten Andere afdelingen Klinische Genetica in 7 andere Universitair Medische Centra in Nederland (AMC, VUMC, LUMC, UMCU, UMCG, EMC, AZM) Veel kennis/expertise op gebied van cystenieren in LUMC
