of dreigende kindermishandeling Projectperiode 1 december 2008 tot 1 april 2012

i.s.m.

Blijf Den Helder

Eindrapportage

Project Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling Projectperiode 1 december 2008 tot 1 april 2012

HG0007 Schagen, juni 2012

Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. De resultaten van het project 2.1 Een pracht film met als titel: Prachtvrouw, Prachtplan 2.2 Veel voorlichting en deskundigheidsbevordering voor cultuuromslag 2.3 Ook veel informatieve gesprekken voor burgers zelf 2.4 Target van 78 EK-c’s gerealiseerd 2.5 Verdeling EK-c’s over de drie regio’s 2.6 Verdeling over de gemeenten 2.7 EK-c’s inzetten via Steunpunten Huiselijk Geweld en Centra voor Jeugd en Gezin 2.8 Eigen Kracht vaker preventief ingezet 2.9 Aandachtsfunctionarissen: ambassadeurs, stimulators en borging 2.10 Borging binnen instellingen en gemeenten 2.11 Onderzoek WESP "Ieder draagt zijn steentje bij" 2.12 Afsluitende werkconferentie "Eigen Kracht werkt goed!" 3. Het verloop van de laatste projectperiode 2011 – 2012 3.1 Klankbordgroep 3.2 Aanvullende financiering door regiogemeenten en ASHG’s 3.3 Aandachtsfunctionarissen Eigen Kracht 3.4 Voorlichting en deskundigheidbevordering Eigen Kracht 3.5 Eigen Kracht-conferenties 3.6 Informatieve gesprekken 4. Financiële verantwoording Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3

Brief aan het College van B & W van de gemeenten in Noord-Kennemerland – Voorstel beleidsregel Eigen Kracht-conferenties binnen Wmo - 20-06-2011 Programma werkconferentie ‘Eigen Kracht werkt goed’ op 18-11-2012 Naar ouders en kinderen als zelfstandige probleemoplossers - mei 2012

Project Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling Eindrapportage – juni 2012

Pagina 2

1. Inleiding De Provincie heeft op 30 juni 2008 aan de GGD Hollands Noorden een subsidie verleend van € 300.000, - voor het houden van Eigen Kracht-conferenties. Doel van het project is om bij ‘zorgpunten’ over kinderen en jongeren deze zorgpunten op te pakken en (dreigende) kindermishandeling in een zo vroeg mogelijk stadium te stoppen door de steun en hulp te geven die volgens de familie en het eigen netwerk nodig is. Het instrument voor het maken van een plan van aanpak voor hulp -en (opvoeding)ondersteuningsvormen voor kinderen in de knel is de zogenaamde Eigen Kracht-conferentie, waarin de positie van de familie, het netwerk en het gezin wordt versterkt. Het is géén hulpverleningsmethodiek maar een besluitvormingsproces dat burgerschap genereert rond kinderen/gezinnen die in moeilijkheden verkeren. Het effect van eigen Kracht-conferenties wordt door onderzoek als veelbelovend gewaardeerd. De concrete target was het realiseren 78 Eigen Kracht-conferenties, evenredig verdeeld over de betrokken regio’s en betrokken organisaties. De Eigen Kracht-conferenties van dit project worden ingezet vanuit de frontoffices van de Centra voor Jeugd en gezin (CJG’s) en Advies- en Steunpunten Huiselijk Geweld (Steunpunten Huiselijk Geweld/ASHG’s) in de regio’s Kop van Noord-Holland, Noord-Kennemerland en Gooi en Vechtstreek. In drie jaar tijd zijn de gestelde 78 Eigen Kracht-conferenties uitgevoerd. Daarbij ging het om situaties waarbij sprake is van zorgpunten van kinderen of (dreigende) kindermishandeling. In het totaal zijn de Eigen Kracht-conferenties verdeeld over de drie regio’s en de CJG’s en ASHG’s. Lees meer in het verslag over de uitvoering en de verdeling. Het project heeft gelopen van 1 december 2008 tot 1 april 2012. Het verloop van het project en de tussentijdse resultaten zijn te lezen in de twee tussentijdse rapportages t.w. de ‘Eerste tussentijdse rapportage - 1 december 2008 t/m 30 november 2009’ (december 2009) en de ‘Tweede tussentijdse rapportage - 1 december 2009 t/m 30 november 2010’ (december 2010). Samen met deze eindrapportage, waarin het verslag over de laatste periode is opgenomen, geeft het een goede impressie van hoe het project is verlopen. In deze eindrapportage is terug te vinden hoe we steeds gezocht hebben naar een manier om een andere manier van denken en werken – in de vorm van Eigen Kracht-conferenties (verder EK-c’s) - bij burgers, professionals en gemeente ambtenaren onder de aandacht te kunnen brengen. Ook te lezen valt hoe lastig het soms was en hoe we toch uiteindelijk alle EK-c’s hebben kunnen realiseren. Hoe we in de regio’s de werkwijze in de toekomst denken vast te houden en hoe we ook in andere regio’s in Noord-Holland belangstelling voor Eigen Kracht oproepen, staat ook in deze rapportage beschreven Want het is voor ons een gegeven dat het een recht is van burgers om in alle situaties eerst hun eigen plan te trekken. We zien dat Eigen Kracht in Noord-Holland door dit project een vaste plek heeft verworven en natuurlijk gaan we ervan uit dat de bal verder gaat rollen.

Marja de Kinderen GGD Hollands Noorden Projectleider


Pagina 3

2. De resultaten van het project 2.1 Een pracht film met als titel: Prachtvrouw, prachtplan Het hoogtepunt in de voorlichting is zeker de film ‘Prachtvrouw, Pachtplan’ geweest, met een echte première in Provadja, het filmhuis in Alkmaar. Door Sandra Kooij, de aandachtsfunctionaris van het Steunpunt Huiselijk Geweld / Oranje Huis, is deze film gemaakt. In een productie van Blijfgroep Alkmaar vertelt Bibie Chahat haar bijzondere en aangrijpende verhaal. ‘Bibi is ernstig ziek en heeft geen contact meer met haar familie. Ze beseft dat er iets moet gebeuren, ook met het oog op de toekomst van haar vijfjarige zoon. In eerste instantie ziet ze niets in een Eigen Kracht-conferentie. Ze verandert van gedachten als ze beseft dat ze met een zelfgemaakt plan de regie in eigen handen kan houden. Voor Bibie betekent haar Eigen Kracht-conferentie een grote ommekeer. Ondanks de moeilijke omstandigheden en het verleden maakt ze met haar partner en familie een plan van hoop. Daarmee is ze weer de baas over haar eigen leven.’ De korte film ging in première tijdens Internationale Vrouwendag op 8 maart 2011. Via de website www.eigen-kracht.nl is de film te bekijken. De film is ook in de twee andere regio’s vertoond. 2.2 Veel voorlichting en deskundigheidsbevordering voor cultuuromslag Om zowel bij burgers, professionals en gemeenteambtenaren de aandacht te vestigen op en uitleg te geven over de werkwijze van Eigen Kracht is veel voorlichting gegeven. In de projectperiode heeft 168 maal een voorlichting, training, workshop of media-aandacht plaats gevonden over Eigen Kracht-conferenties (verder EK-c’s/EK-c). De voorlichting geeft doorgaans informatie over de werkwijze van EK-c en richt de focus op toeleiding er naar toe. Van de in totaal 168 voorlichtingen is dit 46 in ‘t Gooi geweest, 73 maal in NoordKennemerland, 37 maal in de Kop en 12 maal in de rest van Noord-Holland dan wel landelijk. Dit is een mooi resultaat, dat vooral tot stand gekomen is door een hechte samenwerking tussen de regiomanagers van de Eigen Kracht Centrale en de diverse aandachtsfunctionarissen. Vooral bij professionals is een cultuuromslag nodig om EK-c’s in te zetten, om de meerwaarde voor hun werk en voor de cliënt te zien en om te voelen en in staat te zijn toe te leiden naar EK-c’s. De ervaring leert dat men eenmaal zelf het aanbieden of binnen het team moeten hebben meegemaakt om er verder mee aan de slag te gaan. Desondanks hebben professionals soms moeite om in een casus de regie in handen te leggen van de mensen zelf. Zo ook de ‘controle’ op de uitvoering van de gemaakte plannen uit handen te geven. Dit is een van de redenen om in de voorlichtingen en deskundigheidsbevordering aan dit aspect uitgebreid aandacht te besteden. 2.3 Ook veel informatieve gesprekken voor burgers zelf In 2010 is de Eigen Kracht Centrale begonnen met het laten verzorgen van informatieve gesprekken met burgers door de Eigen Kracht-coördinatoren zelf. Zij gaven uit leg over wat en hoe de werkwijze is. De ervaring is dat professionals het vaak moeilijk vinden om de werkwijze van Eigen Kracht aan cliënten uit te leggen en hen te motiveren tot het aangaan


Pagina 4

van een EK-c. In totaal zijn er tijdens het project 66 van deze informatieve gesprekken gevoerd. Hiervan hebben er 52 tot een EK-c geleid. 2.4 Target van 78 EK-c’s gerealiseerd Goed nieuws is dat we met een verlenging van vier maanden de target van 78 EK-c’s hebben gehaald. Voor een nieuwe werkwijze die nog weinig bekend was in Noord-Holland, is dit mooi resultaat. Over waar de EK-c’s en hoe deze zijn ingezet zie de tabel hieronder en lees verder in de volgende paragrafen. EK-c’s in over de hele projectperiode 2009 tot april 2012 Aangevraagde CJG ASHG Burgers zelf Totaal EK-c’s door 2009 2010 2011/ 2009 2010 2011/ 2009 2010 2011/ 2009 2012 2012 2012 t/m 2012 Kop van 4 3 6 0 2 2 0 1 1 19 Noord-Holland Noord4 3 4 3 8 9 1 1 6 39 Kennemerland Gooi en 0 4 4 0 1 3 1 3 4 20 Vechtstreek Totaal 8 10 14 3 11 14 2 5 11 78

2.5 Verdeling EK-c’s over de drie regio’s De verdeling van de EK-c’s over de drie regio’s is als volgt: 19 in de Kop van Noord-Holland, 39 in Noord-Kennemerland en 20 in Gooi en Vechtstreek. In Noord-Kennemerland hebben verreweg de meeste EK-c’s plaats gevonden. Daarbij moet worden aangetekend dat in de Kop voorafgaand aan het project al 25 EK-c’s waren ingezet en tijdens de projectperiode vanuit het Steunpunt nog 13 extra bij huiselijk geweld. Voor Gooi en Vechtstreek was Eigen Kracht relatief gezien nog weinig bekend. Maar ook hier is het balletje gaan rollen. 2.6 Verdeling over de gemeenten Uiteraard is ook gekeken in welke gemeenten de EK-c’s hebben plaats gevonden. Hieronder is daarvan een overzicht te vinden. Opvallend is dat in de centrumgemeenten in alle drie de regio’s de meeste EK-c’s hebben plaats gevonden, met Alkmaar als grote koploper, en in iedere regio in twee/drie gemeenten nog een. Hiervoor is geen aanwijsbare reden te geven. Regio’s

Gemeenten

Kop van Noord-Holland

Den Helder Harenkarspel Hollands Kroon Schagen Texel Zijpe Totaal: 19

Gegeven EK-c’s


13 4 1 1 -

Pagina 5

Noord-Kennemerland

Gooi en Vechtstreek

Alkmaar Bergen Castricum Graft de Rijp Heerhugowaard Langedijk Schemer Heiloo Totaal: 39 Blaricum Bussum Hilversum Huizen Laren Muiden Naarden Weesp Wijdemeren Totaal: 20

Totaal

24 1 1 1 7 5 1 2 10 5 1 1 78

2.7 EK-c’s via Steunpunten Huiselijk Geweld en Centra voor Jeugd en Gezin De bedoeling van het project was om gelijkelijk de EK-c’s in te zetten via de Steunpunten Huiselijk Geweld en Centra voor Jeugd en Gezin. Lees hieronder hoe dit is uitgepakt. Bij Steunpunten Huiselijk Geweld In de Steunpunten voor Huiselijk Geweld (Steunpunten) zijn er in totaal 28 EK-c’s ingezet via respectievelijk Steunpunten, Blijf of Oranje Huis. Deze inzet sluit aan bij de gedachte - en ook bij resultaten uit onderzoek - dat een Ek-c een goed en mooi middel is om mensen, ook als er sprake is van huiselijk geweld, zelf aan de slag te laten gaan om een eind te maken aan hun problemen. Ze doen dit samen met leden van hun familie en netwerk die ze vertrouwen, en worden daarbij ondersteund door een Eigen Kracht-coördinator. Tijdens de Eigen Kracht-conferenties bij situaties van huiselijk geweld kunnen families een plan maken om het geweld te stoppen, maar ook een plan om problemen op te lossen die de oorzaak of het gevolg zijn van het huiselijk geweld of die ermee samenhangen. De ervaring leert dat dat er bijna altijd verbetering in de situatie is gekomen en dat de veiligheid is toegenomen. Dat kwam ook uit het onderzoek dat is gedaan in het kader van het eerdere project in de Kop ‘Oplossen huiselijk geweld door zelf aan zet te zijn’. Betrokkenen krijgen meer steun en begrip van familie en netwerk en slachtoffers durven grenzen te stellen. Betrokkenen vinden het ook belangrijk dat zij in de periode na de Eigen Kracht-conferentie steun bij de uitvoering van het plan kunnen krijgen en hulpverlening die zij zelf aanvullend nodig vinden.


Pagina 6

Bij Centra voor jeugd en Gezin Het inzetten via de Centra voor Jeugd en Gezin (CJG’s) is minder succesvol verlopen. Dit is grotendeels te wijten aan de vertraging bij het opzetten van de CJG’s in diverse gemeenten en wijken. In totaal zijn er 32 EK-c’s in het kader van CJG- vorming of huidige of toekomstige ketenpartners ingezet. Twee EK-c’s zijn daadwerkelijk door een CJG aangevraagd, en wel in Heerhugowaard. Verder vroeg BJZNH tienmaal een EK-c aan waarvan eenmaal door BJZNH/AMK, GGD HN/JGZ zes maal en verdere aanvragen kwamen van ketenpartners als Zandbergen Jeugd- en Opvoedhulp, Amaris Zorggroep, Trappenberg, William Schrikker Groep, Versa Welzijn en de Rechtbank. Maar of juist vanuit burgers zelf Relatief veel aanvragen zijn gekomen van mensen of familie zelf (burgers). Iets wat vooraf niet als zodanig benoemd of voorzien was. In totaal zijn binnen dit project 18 aanvragen van burgers zelf gekomen. Daarbij hebben deze aanvragen van de burgers zelf juist ook vaker tot een EK-c geleid (zie onderzoek WESP 2.11). 2.8 Eigen Kracht vaker preventief ingezet Een van de bedoelingen van het project was om preventiever, eerder en voordat hulpverlening aan de orde is, EK-c’s in te zetten. Dit doel is gerealiseerd. Mogelijk dat het groeiende aantal aanvragen van burgers zelf hierbij een rol heeft gespeeld. Uit het onderzoek van WESP (zie 2.11) naar de EK-c’s in dit project blijkt dat 16% van de betrokkenen geen hulpverlening heeft. Dit cijfer ligt landelijk lager namelijk op 11%. Aanvragen die in het kader van dit project zijn gedaan hebben vaker betrekking op situaties waarin geen hulpverlening is (16%) dan wel korter als twee jaar (39%). Bijna de helft (44%) van de hoofdpersonen van de EK-c’s heeft al langer dan 2 jaar te maken met professionele hulpverlening. Landelijk ligt dit iets hoger 47%. Lees meer in het onderzoek "Ieder draagt zijn steentje bij" (WESP, 2012). 2.9 Aandachtsfunctionarissen: ambassadeurs, stimulators en borging Er zijn in de projectperiode vier aandachtsfunctionarissen actief geweest: binnen GGD Hollands Noorden – Ria Timmer, binnen GGD Gooi en Vechtstreek – Brigit Hamburg, binnen Steunpunt Huiselijk Geweld Noord-Kennemerland – Sandra Kooij en binnen Advies- en Steunpont Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland – Joyce Boshoff. De vier aandachtsfunctionarissen hebben de volgende activiteiten uitgevoerd: Ambassadeursfunctie: overtuigen, warm houden etc. binnen de instelling Organiseren van presentaties, workshops en trainingen Voorbeeldfunctie vervullen voor collega’s door zelf EK-c’s in te zetten Stimuleren aanvragen EK-c’s door nabellen, huisbezoek bij belangstelling en/of snelle doorgeleiding via de regiomanager voor een informatief gesprek met een Eigen Kracht-coördinator Direct publiek aanspreken via kraam op de markt, informatiemarkt of voorlichtingsbijeenkomst Vast agendapunt inbrengen in casusoverleggen van JGZ en van de Steunpunten om EK-c’s in te zetten en aanbod te benutten


Pagina 7

Borging in de diverse werksoorten van ASHG en CJG etc. , bijvoorbeeld door inschrijven in werkprocessen JGZ en Steunpunt. 2.10 Borging binnen instellingen en gemeenten Tijdens de hele projectperiode is er aandacht uitgaan naar de borging na afloop van het project. Door regiogemeenten vanaf het startpunt te betrekken bij het gedachtegoed en bij de financiering van het project heeft borging steeds de nodige aandacht gekregen. Vanuit gemeenten is er ruim belangstelling voor Eigen Kracht. Door centrumgemeenten wordt de belangstelling geconcretiseerd zowel vanuit het budget van de Steunpunten Huiselijk Geweld (vrouwenopvang) als vanuit de Wmo gedachte. Eigen Kracht raakt immers de kern van de Wmo: eerst kijken wat burgers zelf kunnen regelen. Daarom is Eigen Kracht goed in te zetten bij de aanpak van huiselijk geweld. Eigen Kracht gaat over burgerschap en regie. Burgers zijn zeer wel in staat om goede en veilige plannen te maken en professionals alleen daar in te schakelen waar de eigen kring dat nodig vindt. Dit is vraagsturing in optima forma! Dit heeft in de drie betrokken regio’s tot de volgende resultaten geleid: Kop van Noord-Holland Mede op initaitief van de centrumgemeente Den Helder is het in dit eindverslag beschreven project tot stand gekomen. In de Kop zijn vanaf 2010 vanuit het Steunpunt jaarlijks een aantal EK-c’s beschikbaar. EK-c zijn ingebed binnen het werkproces van huiselijk geweld en huisverbod. Ook in het aanbod van GGD/JGZ is Eigen Kracht structureel opgenomen. Verder zijn ook binnen de mantelzorg in Den Helder EK-c’s ingezet. Bij de regiogemeenten is men bekend met de werkwijze van EK, maar is nog geen beleid gerealiseerd om EK-c mogelijk te maken in het kader van de Wmo. Noord-Kennemerland Binnen deze regio is binnen het Steunpunt / Oranje Huis de werkwijze ruim ingezet tijdens de projectperiode. Alkmaar was ook een van de medefinanciers van het project. Dit heeft ertoe geleid dat - nu het project is afgelopen - de centrumgemeente Alkmaar voor 2012 11 EK-c’s heeft mogelijk gemaakt om in te zetten bij huiselijk geweld. Dit is bedoeld als tussenoplossing tot een definitieve oplossing voor de financiering gevonden is. Ook hebben de regiogemeenten (behalve Bergen) het project mede gefinancierd. Deze constructie is mede bedacht in samenwerking met de gemeentelijke regiegroep Jeugd Noord-Kennemerland. Op advies van deze regiegroep is een beroep gedaan op gemeenten om Eigen Kracht-conferenties als voorziening binnen de Wmo op te nemen, zodat op het moment dat zich een vraag hiernaar voordoet dit als werkwijze/instrument kan worden ingezet. EK-c’s worden dan niet standaard ingekocht maar op moment dat een EK-c nodig is, kan via de Wmo worden aangevraagd. Dit is inmiddels mogelijk binnen de gemeenten Alkmaar, Graft de Rijp en Heerhugowaard. Hierdoor wordt het mogelijk gemaakt dat burgers met hun familie en netwerk eigen plannen kunnen maken vanuit het nemen van eigen verantwoordelijkheid voor de oplossing van hun problemen.


Pagina 8

Gooi en Vechtstreek Binnen deze regio heeft de centrumgemeente Hilversum een eenmalige bijdrage verstrekt aan het project. Door wisseling van functies is een benodigd vervolg achterwege gebleven. De gemeente Huizen heeft voor ouderen een aantal EK-c’s ingezet. In deze regio is relatief gezien bij gemeenten nog weinig aandacht voor Eigen Kracht. Andere regio’s in NH Verder zien we dat ook in andere regio’s bij instellingen en gemeenten belangstelling is om EK-c’s in te zetten. Hierbij kan genoemd worden: Jeugdzorg via Instellingenberaad Mensen met een handicap via MEE Hilversum en Haarlem Mensen met kwesties na stelselwijziging AWBZ, ouders en jeugdigen, CJG in gemeente Haarlem Ouders en jeugdigen CJG Heerhugowaard Nazorg ex-gedetineerden Alkmaar (pilot) Daarnaast is in mei 2012 voor de gemeente Amsterdam een bijdrage geleverd door SO&T Kwaliteit in opvoeden en opgroeien, Eigen Kracht Centrale en PROK, aan het functioneel ontwerp ‘Om het kind! Hervorming Zorg voor jeugd’ onder de titel ‘Naar ouders en kinderen als zelfstandige probleemoplossers’. Het gedachtegoed van Eigen Kracht, het hebben van de regie van mensen zelf, heeft in diverse werkwijzen als Eigen Kracht-conferenties, Triple P en Sign of Safety vorm gekregen. Daarom wordt in de bijdrage gepleit voor een inzetten van deze werkwijzen in het voorveld (scholen, kinderopvang, jeugdgezondheidszorg en CJG’s.). In bijlage 3 is ter inspiratie voor andere gemeenten en instellingen deze bijdrage integraal opgenomen. Concluderend kan gesteld worden Eigen Kracht in NH door dit project een plaats heeft gekregen en natuurlijk gaan we ervan uit dat de bal in NH verder zal rollen. 2.11 Onderzoek WESP ‘Ieder draagt zijn steentje bij’ In 2012 heeft onderzoeksbureau WESP jeugdzorg het evaluatieonderzoek naar de Eigen Kracht-conferenties binnen dit project verricht. Het onderzoeksrapport verscheen in juni 2012 onder titel ‘Ieder draagt zijn steentje bij’. Resultaten Eigen Kracht-conferenties pilot Noord-Holland De belangrijkste bevindingen in vergelijking met landelijke cijfers zijn: Relatief veel aanvragen zijn van de mensen en familieleden zelf Eigen Kracht is vaker preventief ingezet De top drie onderwerpen zijn echtscheidingsperikelen, financiële problemen en overbelasting ouders Aanvragen hebben minder vaak tot een EK-c geleid Aanvragen van de mensen zelf en hun familieleden hebben juist vaak tot een EK-c geleid Er zijn meer aanwezigen vanuit familie en sociaal netwerk bij de EK-c’s Alle gehouden EK-c’s zijn met een plan afgesloten Meerderheid deelnemers zijn tevreden over EK-c en het gemaakte plan Mensen zelf zijn meest tevreden over uitvoering plannen en afspraken Project Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling Eindrapportage – juni 2012

Pagina 9

Lees meer in het onderzoeksrapport ‘Ieder draagt zijn steentje bij’. Het Is te vinden op

www.wespweb.nl onder publicaties of op www.huiselijkgeweldnoordhollandnoord.nl 2.12 Afsluitende werkconferentie ‘Eigen Kracht werkt goed‘ Op vrijdag 18 november 2011 vond de afsluitende werkconferentie ‘Eigen Kracht werkt goed!’ plaats. De werkconferentie ondervond grote waardering van de ruim 50 aanwezigen. Het programma was compact en gaf een mooie variatie van presentaties en beelden die heel inspirerend werkten. De projectleider gaf een overzicht van de activiteiten van het project en hoe het Steunpunt in de Kop dit heeft ingebed, de gemeenten Amsterdam en Purmerend vertelden hoe zij Eigen Kracht inzetten binnen jeugdbeleid en er waren diverse filmpjes te zien zoals ‘Pracht vrouw, Pracht plan’. De bijeenkomst vond plaats onder de stimulerende leiding van Dennis Kragten (Projectmanager Overijssel, Expertisecentrum William Schrikker). Het enthousiasme was groot en dat bleek duidelijk uit de reacties en de geanimeerde gesprekken tijdens de pauze en na afloop. De werkconferentie kreeg in de evaluatie dan ook het cijfer 8. De presentatie van Marja de Kinderen is te vinden op www.huiselijkgeweldkopvannoordholland.nl De film ‘Prachtvrouw, Prachtplan’, over het inzetten van Eigen Kracht als middel om een slachtoffer van huiselijk geweld in haar kracht te zetten te bekijken via de link http://www.youtube.com/watch?v=oPfQtf83JaQ De presentatie van Frank de Graaff over de inzet van Eigen Kracht in de jeugdzorg in Amsterdam is opgenomen als bijlage. Het filmpje waarin Lodewijk Asscher, wethouder in Amsterdam, vertelt waarom hij Eigen Kracht-conferenties ondersteunt in zijn stad en in de stadsregio waar hij portefeuillehouder jeugdzorg is, is te vinden onder http://www.eigenkracht.nl/nl/artikel/speech-lodewijk-asscher-wethouder-van-oa-jeugdzaken-in-amsterdam4-min-17 De informatie over Eigen Kracht in Purmerend van Pieter Janssen, adviseur JeugdbeleidMaatschappelijke ontwikkeling Purmerend, is te vinden onder http://www.purmerend.nl/eigenkracht en het filmpje 'Aan de slag met lef en vertouwen in Eigen Kracht' onder http://vimeo.com/32316125


Pagina 10

3. Het verloop van de laatste projectperiode 2011 – 2012 Het project heeft gelopen van 1 december 2008 tot 1 april 2012. Het verloop van de eerste jaren en de tussentijdse resultaten zijn te lezen in de twee tussentijdse rapportages t.w. de ‘Eerste tussentijdse rapportage - 1 december 2008 t/m 30 november 2009’ (december 2009) en de ‘Tweede tussentijdse rapportage - 1 december 2009 t/m 30 november 2010’ (december 2010). Hier volgt het verslag van de laatste projectperiode van 1 december 2010 tot 1 april 2012. 3.1 Klankbordgroep De klankbordgroep is o.l.v. Hilleke Crum in 2011 tweemaal bij elkaar geweest met de aandachtsfunctionarissen die tot 1 juli 2011 werkzaam zijn geweest. Daarna zijn de regiomanagers Eigen Kracht Noord-Holland en de projectleider nog een aantal malen bijeen geweest om de slotconferentie voor te bereiden. 3.2 Aanvullende financiering door regiogemeenten en ASHG’s De aanvullende financiering door de diverse regiogemeenten in de drie regio’s Kop van Noord-Holland, Noord-Kennemerland en Gooi en Vechtstreek is grotendeels rondgekomen. Alleen de benodigde tweede bijdrage in Gooi en Vechtstreek via de centrumgemeente Hilversum en de bijdrage van de gemeente Bergen in Noord-Kennemerland zijn niet gerealiseerd. Zo ook hebben de ASHG’s geen of een beperkte financiële bijdrage kunnen leveren omdat de middelen niet beschikbaar waren. Daarom zijn in 2011 aan uitgavenkant de verplichtingen naar beneden toe bijgesteld. Voor een financieel overzicht van het gehele project zie paragraaf 4. 3.3. Aandachtsfunctionarissen Eigen Kracht Binnen het project is gekozen om te werken met aandachtsfunctionarissen Eigen Kracht bij de diverse organisaties. De hoofdtaak heeft bestaan uit het onder de aandacht brengen, inbedden en borging van de Eigen Kracht-werkwijze binnen CJG’s en ASHG’s. In de projectperiode zijn er vier aandachtsfunctionarissen aangesteld. Te weten twee aandachtfunctionarissen bij de GGD Hollands Noorden voor de regio’s Kop van NoordHolland en Noord-Kennemerland en bij GGD Gooi en de Vechtstreek en twee bij de Steunpunten Huiselijk Geweld in Noord-Kennemerland en in de Kop. Alle vier de aandachtsfunctionarissen hebben in 2011 de werkzaamheden afgerond. GGD Hollands Noorden Binnen GGD Hollands Noorden is Ria Timmer van 1 november 2009 tot 1 december 2011 voor vier uur per week aangesteld als aandachtsfunctionaris Eigen Kracht binnen de JGZ. GGD Hollands Noorden heeft de functie met eigen middelen verlengd van 1 juli tot 1 december 2011. GGD Hollands Noorden stelde een projectgroep samen bestaande uit Ria Timmer(ASHG NK)/het Oranjehuis), een vertegenwoordiger van de staf en iemand van het management team. De visie van Eigen Kracht (EK) sluit naadloos aan bij de visie van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ), namelijk aanmoedigen van zelfzorg en het vergroten van de eigen kracht van kind en gezin. Zo ook bij de gedachte ‘één gezin, één plan’.


Pagina 11

Dit heeft ertoe geleid dat in 2011 – 2012 vanuit de GGD/JGZ (6x) of CJG, EK-c’s diverse malen zijn ingezet. Een mooi resultaat. Blijft staan, dat ondanks alle aandacht, inbedding en sympathie die uitgaat naar EK-c’s, het regulier inzetten moeizaam verloopt. Er is veel ‘concurrentie’ van eigen organisatiemethodieken binnen de GGD als ‘één gezin, één plan’, Triple P en Voorzorg. Dit zijn allemaal nieuwe manieren van werken waar medewerkers van GGD zich in korte tijd mee vertrouwd moeten maken. GGD Gooi en Vechtstreek Binnen GGD Gooi & Vechtstreek is Brigit Hamburg op 1 februari 2010 voor acht uur per week aangesteld als aandachtsfunctionaris Eigen Kracht. Brigit Hamburg stelde zich vooral op als ‘ambassadeur EK’ en richtte zich op het openen van deuren voor EK intern binnen de GGD (het ASHG en de CJG’s inclusief Vangnet Jeugd) en extern bij de ketenpartners breed. Zij creëerde daardoor kansen tot contact, en kansen tot informeren en voorlichten door de regiomanager. In de loop van de 16 maanden heeft zij geprobeerd de kring groter te maken, analoog aan het principe van de EK-c. Dit hield in dat zij niet alleen de medewerkers van de GGD binnen het ASHG en het CJG heeft benaderd, maar ook dat zij de direct betrokken organisaties daaromheen geïnspireerd heeft. In ‘t Gooi zijn in 2011 – 2012 11 EK-c ingezet. Het inzetten van EK-c’s vraagt om een cultuuromslag bij de uitvoerend medewerkers: dit vergt veel meer tijd. De hulpverlener moet nl. voor een deel de casus loslaten. De stap naar het automatisch aanbieden van een EK-c is ook nog lang niet gezet. Opmerkelijk is ook de beweging van binnenuit en onderop binnen de GGD zoals we ook zien binnen de GGD Noord-Holland Noord. Door het management wordt aangegeven dat er geen ruimte is voor EK vanwege de (over)volle organisatieagenda, maar desondanks melden diverse uitvoerende disciplines zich voor voorlichting, informatie en toeleiding naar EK-c’s. De ervaring leert dat de bal gaat en blijft rollen vanaf het moment dat er EK-c’s gaan plaatsvinden. In 2012 wilde de GGD vanuit eigen middelen een impuls geven aan een verdere implementatie van Eigen Kracht maar helaas werd hier aan door de gemeente Hilversum een halt toegeroepen. Steunpunt Huiselijk Geweld Noord-Kennemerland Binnen het Steunpunt Huiselijk Geweld Noord-Kennemerland (SHG NK)/het Oranjehuis) is Sandra Kooij van 1 juli 2009 tot 1 juli 2011 voor vier uur per week werkzaam geweest als aandachtsfunctionaris Eigen Kracht. In 2010 – 2011 heeft het accent gelegen op het borgen van Eigen Kracht binnen het hulpverleningsaanbod van het Steunpunt Huiselijk Geweld/ begeleid wonen/ crisisopvang Oranje Huis door aan te sluiten bij teamvergadering en casuïstiekoverleg. Daarnaast is er aandacht geweest voor het inzetten van Eigen Kracht bij het huisverbod, in reguliere zaken, bij Mobiel Aware. Ook het vorm geven aan het frontoffice werd niet vergeten. Het introduceren van Eigen Kracht bij cliënten van het Oranje Huis gebeurde door elke twee


Pagina 12

maanden een themabijeenkomst te organiseren voor cliënten van de crisisopvang , cliënten Mobiel AWARE en cliënten begeleid wonen. Ook was er aandacht voor het introduceren van Eigen Kracht bij Humanitas afd. Homestart. En natuurlijk stond ook in de schijnwerpers het actief betrekken van de ketenpartners van het Steunpunt Dit heeft geresulteerd in negen EKc’s vanuit het Steunpunt/Oranje Huis. Een mooi resultaat. In 2012 zal dit vervolgd worden omdat de gemeente Alkmaar voor 2012 elf EK-c voor het inzetten bij huiselijk geweld in Alkmaar heeft mogelijk gemaakt Het hoogtepunt voor het Steunpunt is de totstandkoming van de film ‘Prachtvrouw, Prachtplan’ geweest, met een echte première in filmhuis Provadja. Deze film is ook getoond in de workshop van het Oranje Huis en Eigen Kracht op het internationaal congres, Family Group Conferences. Het is mooi om te zien hoe Eigen Kracht naadloos aansluit bij het Oranje Huis Methodiek. Goed om te merken dat de teammanagers hier volledig achter staan en zich inzetten om medewerkers hierin te stimuleren en motiveren. Samen met een werkontwikkelaar wordt nagedacht hoe Blijfgroep ook op andere locaties meer gebruik kan gaan maken van EK-c’s. Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland Binnen het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld Kop Noord-Holland (ASHG KNH) was Joyce Duinen van 1 februari 2010 tot 1 juli 2011 voor vier uur per week aangesteld als aandachtsfunctionaris Eigen Kracht. Binnen het Steunpunt is ook het eerdere project ‘Eigen Kracht binnen ASHG KNH - Oplossen huiselijk geweld door zelf aanzet te zijn’ uitgevoerd. In het primaire proces van zowel huisverbod als huiselijk geweld is het aanbieden van een EK-c (en de toeleiding zodra de betrokkene aangeeft een EK-c te willen) gestandaardiseerd. Iedereen die met het ASHG te maken krijgt, kan kiezen voor een EK-c. Dit is vastgelegd binnen het handboek van de werkwijze van het ASHG. Tevens is er binnen de subsidie van het Steunpunt de laatste jaren een aantal EK-c’s opgenomen. Voorts zijn EK-c’s door gecombineerde workshops/trainingsdagen ‘Huisverbod en De praktijk’ bekend gemaakt onder de ketenpartners. De aandachtsfunctionaris heeft EK ‘warm’ gehouden bij de ketenpartners in het Platform Hulpverlening rondom huiselijk geweld in Den Helder en Schagen. De organisaties in het Platform Hulpverlening leiden echter nog nauwelijks toe naar EK-c’s. Net zoals in NoordKennemerland is het ASHG voornemens de ketenpartners een verdiepingsbijeenkomst ‘Toeleiden naar EK’ aan te bieden. Daarnaast is in 2011-2012 het thema ook onder de aandacht gebracht van de cliënten van Blijf Den Helder en Femgard/begeleid wonen. In 2011 – 2012 leidde dit tot negen EK-c’s. Hiervan zijn er zeven binnen de subsidie van het Steunpunt uitgevoerd en twee in het kader van dit project. Voor veel personen en gezinnen geldt dat er op het moment dat er contact is met of vanuit het ASHG sprake is van een crisis. Bij uitstek een geschikt moment om een positieve verandering in te zetten – er moet immers een beweging komen om de crisis te bezweren – maar het blijkt moeilijk te zijn om op dat moment de voordelen van een EK-c duidelijk te


Pagina 13

maken aan de betrokkenen. Daarbij is de schaamte voor de situatie vaak groot. Relatief weinig mensen kiezen daarom op dat moment voor een EK-c. Toch laten resultaten uit onderzoek1 naar 25 EK-c’s vanuit een situatie van huiselijk geweld zien dat betrokkenen er tevreden over waren en aan anderen in eenzelfde situatie een EK-c zouden aanraden. 3.4 Voorlichting en deskundigheidsbevordering Eigen Kracht In 2011 is de voorlichting over Eigen Kracht-conferenties verder van de grond gekomen in alle drie de regio’s. De voorlichting geeft doorgaans informatie over de werkwijze van EK-c en richt de focus op toeleiding naar een EK-c. In totaal heeft 90 keer een voorlichting, training, workshop of media-aandacht plaats gevonden. Hiervan zijn er 25 in het Gooi geweest, 46 in Noord-Kennemerland, 16 in de Kop en 3 in de rest van Noord-Holland. De voorlichting wordt per regio benoemd. Regio Gooi & Vechtstreek December ‘10: Artikel in huis aan huis blad van de GGD (verschijnt 1x per twee jaar) Februari ‘11: Persbericht aangeleverd aan regionaal dagblad De Gooi en Eemlander (free publicity). Februari ‘11: Artikel in Stafnieuws JGZ (bereik: medewerkers jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar). Februari ‘11: Interview voor blad Uit Voorzorg met foto’s (glossy, verschijnt 2x per jaar voor klantrelaties van de GGD). Februari ‘11: Evenement: standje bemand op landelijk RAAK-congres in Nieuwegein Maart ’11: Interview met foto in dagblad De Gooi en Eemlander n.a.v. eerdere plaatsing persbericht. April ’11: Artikel in Gewest Actueel (Digitale Nieuwsbrief voor gemeenten en samenwerkingspartners van het Gewest in de regio). April ’11: Factsheet met informatie over EK-c verstuurd aan aantal ambtenaren en bestuurders van gemeenten evenals aan aantal managers GGD. Doel: agendasetting i.v.m. de ontwikkelingen en uitbreiding van de WMO en de transitie van delen van de jeugdzorg naar de gemeenten en borging in bestaand en zich ontwikkelend beleid. April ’11: Individuele gesprekken gevoerd met de procesregisseurs CJG (3) over inzet EK-c in casusoverleg van het CJG. Lukt het aanbieden van een EK-c? Wat hebben de medewerkers nog nodig? April ’11: Gesprek met medewerkers ASHG: varianten toegelicht en afspraken gemaakt over aanbieden EK-c aan cliënten. Heeft geresulteerd in presentatie van de leidinggevende afd. OGGZ in het casusoverleg huiselijk geweld om EK-c’s min of meer standaard aan te bieden. April ’11: Gesprek met coördinator Tweede Kansbeleid over inzet variant EK-c bij dreigende woninguitzetting. Mei ’11: Informatie op GGD website en op CJG-website www.ggdgooi.nl en www.cjggooienvechtstreek.nl. 1

‘Ik heb nooit eerder een grens durven trekken, maar nu wel’ Eigen Kracht werkt bij huiselijk geweld! Onderzoek naar Eigen Kracht-conferenties inzetten bij het Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland, WESP 2009.


Pagina 14

Mei ’11: Evenement: materiaal in standje van het ASHG op open dag over Veiligheid in Bussum. Mei ’11: Gesprek met afvaardiging van Versa (maatschappelijk werk en welzijnswerk): varianten EK-c besproken. Van belang voor algemeen- en schoolmaatschappelijk werk, jongeren- en opbouwwerk. Resulteert in een workshop. Mei ’11: Toelichting op EK-c varianten aan deelnemers Preventie Overleg Jeugd (middenkader: staf en coördinatoren, regiobreed). Mei ’11: Presentatie in interactieve vorm voor medewerkers Bureau Jeugdzorg het Gooi, afdeling vrijwillige hulpverlening. Juni ’11: Mailing: Poster en folders over EK-c toegestuurd aan jeugdconsulenten en coördinatoren van CJG’s in de regio. Om zichtbaar op te hangen/neer te leggen en/of bezoekers CJG actief op te attenderen. Juni ’11: Artikel uit Binnenlands Bestuur (15juni) van Erik Gerritsen aan leden van Platform Jeugd (management) verstuurd i.s.m. secretaris Platform Jeugd. Juni ’11: Gesprek MEE over aanbieden varianten aan cliënten. Afspraak voor presentatie tijdens lunchbijeenkomst aan consulenten (na de zomervakantie). Juli ’11: Workshop met open inschrijving aan Versa medewerkers. Juli ’11: Presentatie aan politie in Loosdrecht. September ’11: Presentatie Politie Gooi en Vechtstreek aan wijken jeugdagenten. September ’11: Ouderplatform Gooi en omstreken een link op website naar EK-c plaatsen. September ’11: Mailing aan internbegeleiders/directies basisonderwijs en zorgcoördinatoren/directies van voortgezet onderwijs over EK-c variant. Oktober ’11: Presentatie consulenten van MEE tijdens lunchbijeenkomst. Noord-Kennemerland 16 december ’10: EK-voorlichting aan wijkagent Overdie: uitnodiging voor deelname aan de stuurgroep Buurtmoeders. Afspraak EK-presentatie op 13 januari ’11. 6 januari ’11: gesprek voortgang EK in ASHG/Oranjehuis. 11 januari ’11: voorlichting en toeleiding EK-c i.s.m. de interne aandachtsfunctionaris van de GGD Hollands Noorden aan 6 SVP’ers en 3 Jeugdartsen in Heerhugowaard. 13 januari ’11: EK-voorlichting en presentatie aan de stuurgroep van het project Buurtmoeders. 14 januari ’11: EK-voorlichting en koppeling naar wijkoverleg De Mare met wijkcoördinator De Mare gemeente Alkmaar, Ben Godijn. 18 januari ’11: (vervolg)training 11 medewerkers ASHG/Oranjehuis. 15 februari ’11: EK-voorlichting en presentatie aan het team van 5 wijkcoördinatoren te Alkmaar. 18 januari ’11: training toeleiding i.s.m. de interne aandachtsfunctionaris van aan medewerkers van het ASHG/Oranjehuis. 3 februari ’11: EK-voorlichting en presentatie aan het team van 9 wijkagenten te Alkmaar. 3 maart ’11: bepaling aanpak in stuurgroep Buurtmoeders te Alkmaar.


Pagina 15

6 maart ’11: première van film Prachtvrouw, prachtplan in theater en filmhuis Provadja te Alkmaar voor genodigden en burgers, in het kader van viering van Internationale Vrouwendag. Film gemaakt door BlijfGroep en organisatie in handen van BlijfGroep en Eigen Kracht Centrale. Meer dan 100 bezoekers. 14 maart ’11: regiegroep Jeugd Alkmaar, Heerhugowaard, Heiloo, Bergen, Schermer, De Rijp 23 maart ’11: presentatie EK tijdens opening CJG te Heiloo. 11 april ’11: EK-voorlichting en presentatie aan Intern Begeleiders van het basisonderwijs in en rond Alkmaar en Heerhugowaard. 20 april ’11: inputbijeenkomst Buurtalliantie in Alkmaar, resulterend in workshop EK tijdens Buurtalliantiedag 072. Vanaf mei ’11 is Eigen Kracht een vast agendapunt tijdens de maandelijkse bijeenkomsten Cliëntparticipatie. 9 mei ’11: lunchbijeenkomst Brijder Stichting te Alkmaar: informatie en voorlichting over EK aan 23 medewerkers. 10 mei ’11: terugkombijeenkomst medewerkers Oranjehuis, vervolg op training van 18 januari 2011. 16 mei ’11: informatie en voorlichting over EK-c’s aan 40 buurtmoeders van Turkse, Marokkaanse, Spaanse en Nederlandse afkomst in Alkmaar. 24 mei ’11: informatie over EK is uitgereikt aan 40 huisartsen en 35 praktijkondersteuners e.a. tijdens een nascholing over huiselijk geweld en kindermishandeling. 25 mei ’11: informatie en voorlichting over EK-c’s aan cliënten Oranjehuis. 25 mei ’11: themalunchbijeenkomst DNO Alkmaar. Introductie EK in alle teams Nachtopvang, Trainingshuis, Begeleid Wonen, Centrale Voordeur en Trajectbegeleiding. 26 mei ’11: overleg met een stafmedewerker van Parlan en twee medewerkers van over het verschil tussen de inzet en toepassing van FamilieNetwerk Beraad en Eigen Kracht-conferenties. 31 mei ’11: workshop EK tijdens Buurtalliantiedag 072. 9 juni ’11: eerste overleg m.b.t. plan van aanpak voor introductie en implementatie EK-c’s binnen GGZ Alkmaar en Heerhugowaard. 9 juni ’11: kennismaking met manager Resto van Harte Alkmaar, Amsterdam Z-O en Resto Onderzoek VanHarte Centrum: afspraak tot informatie & voorlichting op 14 oktober ’11 in Oud-Overdie. 27 juni ’11: kennismaking met en informeren van de oprichtster van Moedercentrum Alkmaar voor allochtone moeders en een oud-wethouder van Alkmaar. 28 juni ’11: drie maal een workshop Eigen Kracht tijdens de Alkmaarse Themadag Vrijwilligers aan 65 vrijwilligers van diverse organisaties. Thema is Signaleren van kindermishandeling en dan? 7 juli ’11: kennismaking met en informeren van de coördinator van het Platform Migranten en Gezondheidszorg Alkmaar. 28 juli ’11: kennismaking met, informeren van en afstemming zoeken met de coördinator van het Bezoekvrouwen project van welzijnsorganisatie Kern8.


Pagina 16

2 augustus ’11: kennismaking met, informeren van en afstemming zoeken met WWZwijzer Alkmaar. 8 september ’11: training GGZ Noord-Holland Noord, Alkmaar en Heerhugowaard. 12 september ’11: vertoning film Bibie en informatie en voorlichting over EK-c’s aan de Alkmaarse PvdA-fractie. 13 september ’11: informatie & voorlichting 8 medewerkers van het Juridisch Loket te Alkmaar. 3 oktober ’11: publieksvoorlichting aan wijkbewoners tijdens Wijkcontactdag Alkmaar, Nieuw-Overdie. 14 oktober ’11: informatie & voorlichting tijdens Resto VanHarte in Oud-Overdie aan 24 wijkbewoners. 24 oktober ’11: publieksvoorlichting aan 16 wijkbewoners en 7 wijkorganisaties tijdens Wijkcontactdag Alkmaar, Oud-Overdie. 2 november ’11: informatie en voorlichting aan Wmo-coördinatoren van de loketten van 4 gemeenten in Noord-Kennemerland. 3 november ’11: informatie & voorlichting over EK-c’s aan 14 medewerkers van de WNK, de sociale werkvoorziening Noord-Kennemerland en Noordkop. 3 november ’11: vervolgbijeenkomst 9 medewerkers GGZ Noordduyne en GGZ Schagen en GGZ NHN (Alkmaar en Heerhugowaard). 4 november ’11: oriënterend gesprek met procescoördinator nazorg (ex-) gedetineerden OM Alkmaar, Veiligheidshuis Alkmaar. 8 november ’11: oriënterend gesprek met Esdege-Reigersdaal, zorgaanbieder voor mensen met een verstandelijke beperking. 25 november ’11: training toeleiden naar EK-c aan migrante bezoekvrouwen van welzijnsorganisatie Kern8. 6 december ’11: informatie en voorlichting aan Stichting De Kring Noord, vertrouwenspersoon en bemiddelaar voor ouders die met (jeugd)zorg te maken hebben. 15 december ’11 presentatie in regiegroep WWZ-Wijzer in Alkmaar: koersbepaling t.a.v. EK. 21 december ’11: informatie en voorlichting aan de Jongerenraad van Klaas Groen, residentiële jeugdhulpverlening. Kop van Noord-Holland 1 december ’10: stand van zaken m.b.t. EK in de Noordkop, opfrissen routing, motiveren zorgaanbieders en dienstverleners, 13 personen, tijdens overleg Platform Huiselijk Geweld. 7 december ’10: voorlichting EK aan 15 vrijwilligers van het Internationaal Vrouwen Centrum in Den Helder. 13 januari ’11: voorlichting EK aan 12 wijkverpleegkundigen van project Zichtbare Schakel in Den Helder. 8 maart ’11: première van film Prachtvrouw, prachtplan in Internationaal Vrouwencentrum te Den Helder voor 26 genodigden, in het kader van viering van Internationale Vrouwendag.


Pagina 17

16 maart ’11: EK-presentatie in Internationaal Vrouwencentrum te Den Helder tijdens de inloopochtend voor 19 bezoeksters. 6 april ’11: EK-voorlichting en presentatie aan 7 Intern Begeleiders van het basisonderwijs in Schagen. 8 april ’11: vertoning van film Prachtvrouw, prachtplan in Internationaal Vrouwencentrum te Den Helder voor drie wethouders van de gemeente Den Helder. 9 mei 2011: overleg met twee managers van de GGZ Noordduyne over inzet van EKconferenties voor cliënten van de GGZ. Afgesproken wordt de medewerkers Den Helder en Schagen eind juni ’11 te trainen. De betrokken managers maken intern een projectachtige structuur gericht op het opdoen van concrete ervaring met EK. 24 mei ’11: informatie en voorlichting over EK-c’s aan twee Wmo-loketmedewerkers in aanwezigheid van een gemeentelijke beleidsmedewerker. 23 juni ’11: training GGZ Noordduyne aan 6 medewerkers. 27 juni ’11: vervolgbijeenkomst EK voor de dames van de 55+ groep van het Internationaal Vrouwencentrum te Den Helder. 30 juni ’11: training GGZ Schagen aan 12 medewerkers. 11 oktober ’11: introductietraining toeleiding naar EK-c’s aan 9 medewerkers Blijfgroep Den Helder. 27 oktober ’11: informatie en voorlichting over EK-c’s bij Cliënten BelangenBureau in Den Helder. 27 oktober ’11: informatie en voorlichting over EK-c’s bij Cliënten BelangenBureau in Hoorn. 3 november ’11: vervolgbijeenkomst GGZ Noordduyne en GGZ Schagen en GGZ NHN (Alkmaar en Heerhugowaard). Noord-Holland Noord en ’t Gooi en Noord-Holland Februari ’11: huis-aan-huis bladen artikel. November ’11: persbericht Noord-Hollandse media. 18 november ’11: Werkconferentie ‘Eigen Kracht werkt goed’ te Amsterdam, 50 deelnemers. 3.5 Eigen Kracht-conferenties In de periode van 2011 - 2012 zijn er 39 Eigen Kracht-conferenties geweest waarvan er 14 zijn aangevraagd in het kader van CJG’s en 14 in het kader van ASHG’s. In 11 gevallen kwam de vraag van burgers zelf. Van deze EK-c’s hebben er 19 in Noord-Kennemerland, 9 in de Kop en 11 in het Gooi plaatsgevonden.


Pagina 18

EK-c’s in over de hele projectperiode 2009 tot april 2012 Aangevraagde EK-c’s door

Kop van Noord-Holland NoordKennemerland Gooi en Vechtstreek Totaal

CJG ASHG Burgers zelf Totaal 2009 2010 2011/ 2009 2010 2011/ 2009 2010 2011/ 2009 2012 2012 2012 t/m 2012 4 3 6 0 2 2 0 1 1 19 4

3

4

3

8

9

1

1

6

39

0

4

4

0

1

3

1

3

4

20

8

10

14

3

11

14

2

5

11

78

In het totaal zijn er in 2009 13, in 2010 26 en in 2011/2012 39 EK-c’s in het kader van dit project gegeven. Dus totaal 78 EK-c’s. 3.6 Informatieve gesprekken Naast EK-c’s vonden er in 2011/2012 43 informatieve gesprekken met hoofdbetrokkenen van families/gezinnen plaats. Hiervan leidde 39 informatiegesprekken tot een aanvraag voor een EK-c’s. Deze aanvragen zijn verwerkt in bovenstaande tabel.


Pagina 19

4. Financiële verantwoording

Financiële verantwoording project Alle bedragen zijn inclusief niet verrekenbare BTW

algemeen Naam project

HG0007 project Eigen Kracht

Naam projectleider

Marja de Kinderen

Aanvang en einde project

2008-2012

Begroting/ Toegekende subsidie

Realisatie

Regiomanager Eigen Kracht Eigen Kracht-conferenties Advieskosten Eigen Kracht Centrale Training en coaching Onderzoekuitvoering (WESP) Publiciteit Klankbordgroep Evaluatie en overdracht Symposium Projectbegeleiding Overige Kosten

€ € € € € € € € € € €

102.000 280.000 13.500 66.000 18.000 10.000 3.000 30.000 7.500 20.000 14.000

€ € € € € € € € € € €

82.316 276.409 56.743 17.925 11.628 4.231 10.318 19.054 11.940

Totaal uitgaven

€

564.000

€

490.563

Bijdrage Provincie ontvangen Bijdrage gemeenten Overige bijdragen Totaal inkomsten

€ € € €

300.000 137.000 127.000 564.000

€ € € €

300.000 142.819 47.940 490.759

Saldo:

€

-€

196

*1) *2) *3)

*4)

Inkomsten

-

Verklaring van belangrijkste verschillen t.o.v. begroting Omdat een aantal partijen minder middelen beschikbaar heeft gesteld voor de uitvoering van het project, is een aantal onderdelen gecombineerd uitgevoerd hetgeen tot efficiency voordeel heeft geleid. 1*) De regiomanager Eigen Kracht J. Welten heeft haar werkzaamheden beëindigd op 2 september 2010; er is gekozen om alleen verder te gaan met aandachtsfunctionarissen . Hierbij is geanticipeerd op de inschatting op minder inkomsten.


Pagina 20

*5)

2*) De adviezen van de Eigen Kracht Centrale zijn in natura ingebracht. Er is voor gekozen geen facturen over en weer hiervoor te versturen. Daarom is zowel aan de inkomsten als de uitgavenkant deze bijdrage niet opgenomen. Hierdoor is dit in de realisatie komen te vervallen. 3*) De aandachtsfunctionarissen hebben de voorlichting op zich genomen waardoor deze post lager uit gevallen is wat met het oog op de lagere inkomsten efficiënter was. 4*) De overdracht is vanaf het begin van het project meegenomen door de regiomanager en de projectleider. De overdracht en afsluiting is gecombineerd met het symposium wat tevens een kostenbesparing heeft opgeleverd. Hierdoor is een besparing gerealiseerd op de kosten van evaluatie en overdracht en een lichte overschrijding op de post symposium. 5*) De gemeente Hilversum heeft eenmalig 38.500 beschikt in plaats van de aangevraagde € 68.500,-. Vanuit Steunpunt Huiselijk Geweld `t Gooi waren geen eigen middelen beschikbaar terwijl er in de begroting € 15.000,-- was opgenomen. Het Steunpunt Huiselijk Geweld Noord-Kennemerland heeft € 15.000 omgeslagen in de bijdragen van de regiogemeenten. De gemeente Bergen heeft niet bijgedragen en daarom is het gerealiseerde bedrag in NoordKennemerland lager. Het Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland heeft € 5.000,- kunnen bijdragen in plaats van de € 15.000,--.


Pagina 21

Bijlage 1 Brief aan het College B&W van de gemeenten in Noord-Kennemerland – Voorstel beleidsregel Eigen Kracht-conferenties binnen Wmo - 20 juni 2011

Bezoekadres Grotewallerweg 1 1742 NM Schagen Postadres Postbus 324 1740 AH Schagen

T (02224) 720 620 F (0224) 720 501 E [email protected] I www.ggdhollandsnoorden.nl Bankrek.nr.: 28.51.31.184

Aan de leden van de regiegroep Jeugd Uw kenmerk: Ons kenmerk: Contactpersoon: Doorkiesnummer:

U.2011-0608 Marja de Kinderen 020-6630103

E-mail Datum: Bijlagen: Onderwerp:

[email protected] 20 juni 2011 -

Voorstel continuering Eigen Kracht-conferenties vanaf 2012

Noord-Kennemerland Geachte leden van de regiegroep Jeugd, Na de presentatie van de tussenresultaten op 14 maart 2011 en de op uw verzoek aangeleverde aanvullende informatie, ontvangt u bij deze conform afspraak ons voorstel tot continuering van Eigen Kracht-conferenties na afloop van het project ‘Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling rondom kinderen’. In het overleg op 14 maart jl. constateerden we dat voortzetting van belang is. Zeker omdat door de komst van de wetswijziging in de Wet op de jeugdzorg, burgers het wettelijke recht krijgen om eigen plannen te maken die het uitgangspunt zijn voor verdere zorg-, hulp- en dienstverlening. Het benutten van eigen kracht van burgers wordt daarmee onafhankelijk van o.m. organisaties, protocollen en individuele werkers in de zorg. Eigen Kracht-conferenties zijn een beproefd middel waarmee burgers samen met hun eigen netwerk plannen voor de toekomst maken. Burgers geven betrouwbaar invulling aan regie en nemen daardoor de verantwoordelijkheid voor het probleem, de oplossing en de aanpak. Introductie en implementatie van een werkwijze waarbij de regie bij burgers ligt, waar de plannen van burgers leidend zijn voor wat professionals aanvullend bieden, is een proces dat tijd kost en gezamenlijke ervaringen nodig heeft. Vooruitlopend op het overzetten van de middelen voor de jeugdzorg naar de gemeenten, willen we daarom vanuit de GGD en de Eigen Kracht Centrale, het inzetten van Eigen Krachtconferenties in de gemeenten van Noord-Kennemerland graag voortzetten. Ons voorstel is om in deze regio op jaarbasis gezamenlijk 26 Eigen Kracht-conferenties ten behoeve van jeugd te realiseren met de volgende verdeling: Alkmaar 10 EK-c, Heerhugowaard 4 EK-c en de overige gemeenten (Bergen, Castricum, Graft-De Rijp, Heiloo, Schermer en Langedijk) in totaal 12 EK-c (elke gemeente 2 EK-c). De kosten per Eigen Kracht-conferentie zijn € 3.955 (kostenniveau 2011).


Pagina 22

Wat betreft de wijze waarop de gemeente Eigen Kracht-conferenties kan stimuleren, stellen we voor dat de Eigen Kracht Centrale en de individuele gemeentes bekijken waar kansen en mogelijkheden liggen om burgers te informeren over het maken van een plan met de eigen mensen. Natuurlijk zijn wij bereid ons voorstel nader toe te lichten. Met vriendelijke groeten, mede namens Hilleke Crum, Regiomanager Eigen Kracht Centrale Noord-Holland

Mw. Marja de Kinderen, Projectleider GGD


Pagina 23

Bijlage 2 Programma werkconferentie ‘Eigen Kracht werkt goed’ op 18-11-2012

PROGRAMMA WERKCONFERENTIE ‘Eigen Kracht werkt goed!’ Families zelf aan zet bij zorgpunten rond kinderen en jongeren in Noord-Holland Datum: Tijd: Plaats: Telefoon: Website:

Vrijdag 18 november 09.30 uur – 12.30 uur Meervaart, Meer en vaart 300, 1068 LE Amsterdam 020-4107720 www.meervaart.nl

Doel van de werkconferentie ‘Eigen Kracht werkt goed!’ is de resultaten te presenteren van het project 'Families zelf aanzet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling rondom kinderen' zoals dat in Gooi en Vechtstreek, Noord-Kennemerland en Kop van Noord-Holland vorm heeft gekregen. De bijeenkomst is bedoeld voor professionals en beleidsmedewerkers die werken met jeugd binnen de jgz, jeugdzorg, medewerkers van Steunpunten Huiselijk Geweld, Eigen Kracht-coördinatoren, beleidsmedewerkers gemeenten die zich met jeugd en WMO bezighouden. Programma: 8.00 uur

Binnenkomst organisatie

9.00 uur

Inloop en ontvangst.

9.30 uur

Opening van de werkconferentie Presentatie van de resultaten van het project ‘Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling rondom kinderen’. Door Marja de Kinderen, projectleider GGD Hollands Noorden en Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland. Eigen Kracht-conferenties bij huiselijk geweld

09.40 uur

Film ‘Prachtvrouw, Pracht plan’ Presentatie van de film ‘Prachtvrouw, Pracht plan’, een film over het inzetten van Eigen Kracht als middel om een slachtoffer van huiselijk geweld in haar kracht te zetten. Bibie Chahat vertelt haar persoonlijk verhaal en hoe Eigen Kracht haar heeft geholpen bij haar problemen. Een impressie van de praktijk binnen het Steunpunt Huiselijk Geweld Noord-Kennemerland. Ingeleid door Sandra Kooij, projectmanager Blijf Groep /Oranjehuis Alkmaar en voorheen aandachtsfunctionaris Eigen Kracht.


Pagina 24

10.00 uur

Presentatie ‘ Do’s en don’ts’ Eigen Kracht-conferenties bij Steunpunten Huiselijk Geweld’ De ervaringen tot nu toe binnen het Advies en Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland en mogelijkheden en dilemma’s daarbij. Door Marja de Kinderen, projectleider GGD Hollands Noorden en Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland.

10.10 uur

Pauze Eigen Kracht-conferenties binnen jeugdbeleid van gemeenten

10. 30 uur

Presentatie ‘Aan de slag met lef en vertrouwen in Eigen Kracht’ Mensen kunnen meer zelf bijdragen aan het oplossen van hun problemen dan ze zelf denken. Professionals die de omgeving van de hulpvrager instappen en daar met open blik vaststellen wat er aan de hand is, krijgen zicht op wat er werkelijk speelt. Een zoektocht naar wat passend is...begint. Dit vraagt om lef en vertrouwen. Door Pieter Janssen, adviseur Jeugdbeleid-Maatschappelijke ontwikkeling Purmerend.

10.50 uur

Presentatie ‘ Inzetten van Eigen Kracht binnen jeugdbeleid en- zorg’ Over kansen, belemmeringen en opbrengsten van Eigen Kracht binnen het domein jeugd. Door Frank de Graaff, senior beleidsmedewerker jeugdzorg gemeente Amsterdam. Eigen Kracht in de praktijk

11.10 uur

Hoofdpersonen van Eigen Kracht-conferenties geïnterviewd Interview met Wim van Veen over hoe hij een Eigen Kracht-conferentie heeft beleefd en wat het voor hem heeft betekend. Door Rob van Pagee, Raad van Bestuur Eigen Kracht Centrale.

11.30 uur

‘De wereld draait door’ – paneldiscussie met de zaal Aan de hand van vragen en stellingen gaan we met het panel en elkaar in gesprek over Eigen Kracht in de praktijk: het jeugdbeleid van gemeenten, de jgz van GGD’en en de Steunpunten Huiselijk Geweld. Panel: Rob van Pagee (Raad van Bestuur Eigen Kracht Centrale), Frans Stoker (beleidsmedewerker gemeente Alkmaar en Eigen Kracht-coördinator), Brigit Hamburg (medewerker GGD Gooi & Vechtstreek en Aandachtsfunctionaris Eigen Kracht), Sandra Kooij (projectmanager Blijf Groep/ Oranjehuis Alkmaar en voorheen aandachtsfunctionaris Eigen Kracht), Frank de Graaff (senior beleidsmedewerker jeugdzorg gemeente Amsterdam), en Pieter Jansen (adviseur Jeugdbeleid-Maatschappelijke ontwikkeling Purmerend).

12.30 uur

Einde programma

12.30 – 13.00u Hapje en drankje


Pagina 25

Bijlage 3 Naar ouders en kinderen als zelfstandige probleemoplossers mei 2012

Naar ouders en kinderen als zelfstandige probleemoplossers Bijdrage functioneel ontwerp m.b.t. versterken van de eigen kracht in Amsterdam Probleemanalyse Tot nu toe is de focus voor het inzetten en werken vanuit de eigen kracht van ouders en kinderen gelegd bij BJZ en de geïndiceerde jeugdzorg. Hier is aandacht voor Triple P, Signs of Safety, EK-c en oplossingsgericht werken. Binnen het lokale veld als de scholen, kinderopvang, Jeugdgezondheidszorg, OKC’s e.d. is het gedachtegoed, behalve Triple P, beperkt ingezet. De visie Om het kind!, hervorming Zorg voor de jeugd kan alleen slagen als het Amsterdam daadwerkelijk gaat lukken om de regie over de eigen situatie en zelfregulatie bij de ouders en jeugdigen te leggen. Zij hebben de eerste beurt als het gaat om de regie over de eigen situatie en het maken van hun eigen plan. Dat is de omslag die nodig is bij mensen/burgers zelf én de professionals. Waar zelf de regie nemen met steun van eigen mensen niet vanzelf gaat, is ondersteunen van ouders noodzakelijk. Het is belangrijk om bij burgers zelf en bij instellingen dit als uitgangspunt te nemen, want om zo’n omslag te maken is er niet alleen een verandering in houding en gedrag plaatsvinden bij professionals maar is een gedragen visie bij alle burgers nodig. Visie en uitgangspunten eigen kracht Er zijn diverse werkwijzen ontwikkeld die empowerment als basis nemen voor een effectieve aanpak. Eigen families en netwerken weten vaak wat de onderliggende oorzaak is van de zorgpunten, problemen en wat nodig is om deze op te pakken, en in de toekomst problemen te voorkomen. Het familienetwerk kan effectiever en duurzamer ondersteunen als professionals, geheimen doorbreken en isolement van betrokkenen voorkomen. Waar mensen niet zelf in staat zijn om met elkaar een plan te maken kunnen ouders ondersteund worden, voordat problemen escaleren, of voordat zware hulp nodig is. Het maken van een plan voor je eigen kwesties en daarmee zelf richting kunnen geven aan de oplossing is immers bij uitstek een verantwoordelijkheid die bij ouders ligt. Steun van anderen is daarbij gewenst en vaak nodig, en daarvoor zijn als eerste de mensen belangrijk om te betrekken die ook naar het kinderenperspectief kunnen kijken: de mensen die zich verbonden voelen met de kinderen (familie, vrienden). De Eigen Kracht-conferentie: géén hulpverleningsmethodiek maar een besluitvormingsproces dat burgerschap genereert rond kinderen/gezinnen die in moeilijkheden verkeren en waarvan het effect door onderzoek als veelbelovend wordt gewaardeerd kan daarbij een goed middel zijn. Deze visie leidt tot de volgende uitgangspunten:  Eigen verantwoordelijkheid en eigen kracht betekenen: – Regie bij kinderen, ouders en sociale netwerken – Regie bij de mensen zelf is het uitgangspunt voor professioneel handelen  Wanneer ouders aangeven niet zelf een plan te kunnen maken of er veel schaamte is om het netwerk te betrekken, ouders ondersteunen bij het vinden van hun eigen oplossingen. Bekrachtigen wat al goed gaat, dit geeft kracht en motivatie.  Eigen kracht benutten betekent niet dat je het altijd alleen moet kunnen.


Pagina 26

 



De verandering in houding en gedrag (“ontproblematiseren”) die hiervoor nodig is bij de instellingen, zowel bij het management als bij professionals, is groot en gaat niet vanzelf. Versterking van de pedagogische omgeving draagt bij aan een positieve ontwikkeling van de gezinssituatie. Opvoedadviseurs gebruiken bij advisering bij uitstek de eigen vraag en competenties van ouders als uitgangspunt voor aanpak opvoedingsvragen en problemen. Ouders kunnen zelf, samen met mensen die hen kennen, aangeven in welke mate zij assistentie nodig hebben bij de uitvoering van hun ouderschap. Het begrip Zelfregulatie binnen Positief Opvoeden volgens de methode Triple P is een bestanddeel voor het benutten van eigen kracht van ouders en kinderen. Met het bevorderen van zelfregulatie worden ouders ondersteund bij het worden tot zelfstandige probleemoplossers nu en in de toekomst.

Doel Versterken van de eigen regie van ouders door:  Versterken en benutten van de eigen kracht van ouders.  Een cultuuromslag in houding en gedrag van professionals: begin met vragen naar de mensen die bij hen horen, van de kinderen houden, laat hen meedenken in wat er speelt en nodig is. Uitgangspunt moet zijn: mensen hebben mensen nodig, niemand leeft alleen, kinderen hebben recht op family life en dat zijn ook hun familieleden en mensen die zich met hen verbonden voelen. Eigen mensen blijven en een professional is er maar tijdelijk.  Een cultuuromslag ook in houding en gedrag van burgers: mensen hebben mensen nodig, je hoort ergens bij en er zijn mensen die zich met jou verbonden voelen. Meedenken met elkaar en gebruik maken van elkaars denken is geen zwaktebod. Doelgroep  Ouders en kinderen, familieleden en vrienden, kortom: Amsterdammers.  Alle professionals in het lokale veld en de Jeugdzorg, professionals die dagelijks te maken hebben met ouders en kinderen zoals leerkrachten in het onderwijs en pedagogisch medewerkers in de kinderopvang en peuterspeelzalen, buurtregisseurs e.d.  Vrijwilligers in de directe omgeving van gezinnen. Opzet/werkwijze In alle situaties worden ouders eerst aangesproken op hun eigen kracht en gevraagd naar hun sociale netwerk: de mensen die bij hen betrokken zijn en waren. Plannen worden door mensen zelf gemaakt, zij geven aan waarbij ze op welke wijze assistentie nodig hebben, professionals zijn daarin volgend. Daarvoor is de volgende innovatieve aanpak nodig: Omslag in denken van burgers, a. Publieksgerichte campagnes waarin eigen verantwoordelijkheid en eigen regie, gebruik maken van elkaar en verbindingen benutten, netwerken als belangrijke bron van steun onder de aandacht gebracht worden. Helpen herinneren aan het eigen oplossend vermogen. b. Creëren van alternatieve opties waarbij ouders en kinderen zelf bij opvoedingsvragen kunnen zoeken naar mogelijkheden bijvoorbeeld via een app of sociale media, zodat zij zelf de regie voeren in de oplossingsrichting. Deskundigheidsbevordering voor professionals in het lokale veld, bestaande uit trainingen waarin professionals leren om: a. De eigen kracht van ouders als uitgangspunt te nemen (ze zijn ouder en hebben een gezagspositie) en hen te versterken daarin als ze dat moeilijk vinden, maar niet de beslissing uit handen te nemen.


Pagina 27

b.

Uit te gaan van het sociale netwerk van ouders en jeugdigen en hen altijd erbij te zoeken, te vragen en hun mogelijkheden om mee te denken te benadrukken, zo ook deze te versterken. In de trainingen gaat het om een omslag in het denken van professionals. Van het adviseren en oplossingen aandragen naar het benutten van de eigen kracht van ouders, het gezin en het netwerk om hen heen. Hoe kunnen professionals meer inzetten op zelfredzaamheid en zelfsturing van ouders en kinderen. Professionals moeten gericht zijn op het naast ouders en kinderen staan, hen te ondersteunen en te helpen de eigen verantwoordelijkheid (weer) invulling te geven. Implementatie en borging: Inzetten van de kracht van goed implementeren en verbinden, zowel in het lokale veld als het jeugdzorgveld. a. De implementatie- en borgingsstructuur van Triple P gebruiken om het Eigen Kracht principe verder bij ouders en jeugdigen, bij instellingen (management en professionals)en beroepsopvoeders te implementeren. Resultaten  Een positieve houding van professionals t.a.v. het principe eigen regie en verantwoordelijkheid van ouders over de eigen situatie: o De regie ligt altijd bij ouders en kinderen o Inzet van het netwerk van ouders en kinderen en alle betrokken partijen (school, sport etc.) is standaard o Professionals staan naast de ouders, professionals hebben vertrouwen in de eigen kracht van ouders  Er wordt altijd eerst gevraagd aan het gezin en het sociale netwerk om zelf met een plan te komen.  Beschikbaarheid van Eigen Kracht Conferenties (EK-c’s), vanuit het lokale veld en de jeugdzorg (ook bij echtscheiding, migrantengezinnen).  Burgers zijn meer op de hoogte van en gewend aan het verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen kwesties, waar nodig met gebruik making van mensen die zij daarbij vragen omdat zij hen vertrouwen. Schaamte over de hulp nodig hebben of een probleem hebben is bespreekbaar, belangrijker is de oplossingsrichting geworden.  Plannen van mensen zelf hebben draagvlak en de kans van slagen is groter dan wanneer het plannen zijn die voor hen gemaakt worden en waarvoor geen steun is verkregen uit hun eigen sociale omgeving. Een plan waar professionals en netwerk samen aan werken heeft meer kans op snel en effectief resultaat.  Professionals hebben tools en vaardigheden om de eigen kracht van ouders te kunnen versterken en weten welke cruciale rol zij spelen bij het slagen van dit traject.  Ouders en kinderen kunnen door de inzet van social media zelf de keuze maken voor opvoedingsondersteuning, hulp etc. en inzet van een Eigen Kracht-conferentie om hun eigen plan te maken, hun burgerschap vorm te geven.  Professionele ondersteuning die via een Eigen Kracht-conferentie door ouders en kinderen zelf gekozen worden vormen de basis voor een nieuw vraaggericht inkoopadvies.  Een besparing op de kosten van het jeugdzorgbudget (zie het rapport van Kalliope consult over de resultaten van inzet van 100 EK-c’s in 2010).

14 mei 2012


Pagina 28

Eindrapportage Project ‘Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling’ Samenstelling verslag PROK Projectmanagement – Marja de Kinderen Redactie José Niekus Het project ‘Families zelf aan zet bij zorgpunten en/of dreigende kindermishandeling’ is uitgevoerd door PROK Projectmanagent in opdracht van GGD Hollands Noorden ©GGD Hollands Noorden, juni 2012 Overname of openbaarmaking van (gedeelten) deze uitgave is toegestaan met bronvermelding

PROK Projectmanagement l www.prok.nl

29

of dreigende kindermishandeling Projectperiode 1 december 2008 tot 1 april 2012

Recommend Documents