A
lse doe 1 saghen die Sarrasine doot haren heere, ginghen si hem pinen 2 dapperleke 3 te vliene. Daer en was gheen so coene, hi en wilde te dien stonden wel hebben geweest sijnre verde. Die kerstine gingense metten swerde dapperleke vore hem jaghen. Si en daden anders niet in dien daghen dan dat si versloughen Sarrasine. Met droufnesse ende met pine bleef daer der heedine conroot altemale versleghen doot, also verre men conste ghesien. Mer sulke mochten ooc ontflien, daerof ic en weet gheen tal. 4 Doe die Sarrasine al wech waren, riep Karel vore hem den Bavier ende sprac: “Ic bem, heere hertoghe, dies worden te rade. Omdat ghi hier hebt ontfaen scade ende u kint hevet verloren 5 dat leven so willic u daer vore gheven al tlant der Sarrasine.” Namels antworde: “Die lande mine ghenoughen mi wel, dies sijt vroeder. Mer daer es 6 Gwindeloen, mijn broeder, die gheen goet van u hevet ontfaen. Heere coninc, ghevet hem. Onderdaen sal hi u werden ende u man.” Karel sprac: “Bi sinte Jan, heere hertoghe, dat willic gherne doen.” Doe ontfinc coninc Gwindeloen
[161]
11130
11135
11140
11145
11150
11155
1. [Hertaling] Alse doe < Als nu. 2. [Hertaling] hem pinen < tun pijnen. 3. [Woordverklaring] dapperleke: vlug, snel. 4. [Hertaling] Daerof ic en weet gheen tal < Davon ich nit enweiß kein zal. 5. [Hertaling] verloren < verlaßen. Mnl. ‘verlaten’ ware eveneens mogelijk, maar klinkt minder gewoon dan ‘verloren’. 6. [Hertaling] daer es < es ist.
van meneghen lande die heerscappie. Karel, die coninc vri, gaf hem daertoe een scone carine, 1 daer hi mede voer over Rine ende vrede 2 daer menech scoon lant, dat noch is in der kerstine hant. In dien lande wart hi coninc ghecoren. Bi sinen tiden en wart niet verloren, dies haddi menechmale daer omme pine. Hi hielt het jeghen al die Sarrasine. Daertoe halp hem wel sijn gheslachte. Hoort nu van Karle, die ghedachte datti te Parijs wilde sijn. Hi 3 dede up breken dat carijn ende hare 4 tenten ofslaen. 5 Dat ghemene volc was sonder waen van herten utermate blide, dattet verlaten soude sijn van stride. Daertoe hevet brocht die hertoghe Namels, die node sach dat orloghe up sinen sterken neve Ogier. Willem voer weder scier met sinen gheslachte dat was coene, in sijn lant te Nerboene. Mer Namels voer niet te Bavier. Hi woude eerst den coninc fier helpen bringhen te Parijs. Disdier ende Tulpijn, sijts ghewis, holpen ooc dat gheleede doen. Namels broeder, die coninc Buevoen, voer ooc mede an der vaert.
11160
11165
11170
11175
11180
11185
1. [Woordverklaring] carine: leger(tros). [Weddige] Omdat het woord ‘carine’ ook “kar, wagen” betekent, interpreteert WeNo: “Guideloen tritt seine Herrschaft auf einem Wagen an; vgl. die Umfahrten merowing[ischer] Könige auf einem ochsenbespannten Karren.” 2. [Woordverklaring] vreden: tot vrede brengen. 3. [Hertaling] Hi: toegevoegd. 4. [Hertaling] hare < jhene. Ons voorstel is speculatief. We kiezen een meervoudig possessief pronomen omdat ‘carijn’ een collectivum is. 5. [Woordverklaring] ofslaen: opbreken (vgl. vers 9730).
Ten soeten Vrankerike waert voeren si samen, die ghenote. met enen groten conrote. Doe 1 hebben die heeren saen vernomen dat Karels sone jeghen hem es 2 comen, die van sinne seere was verbolghen. Oft hi die heerscap 3 soude hebben verswolghen, so gheliet hi hem, doe sine seeden dat hem Ogier ware ontreden. Dat was hem van herten leet te hoorne. Te sinen vader, den welgheboorne, reet hi ende seede: “Vader mijn, es nu 4 Ogier, die helt fijn, ontfaren, ende wi hem niet corteleke na volghen, so sal ic sekerleke daeromme kiesen die doot.” Karel, die coninc, ghewan so groot jamer van herten omme die woort, die hi sinen sone spreken hoorde, datti ghewan menegherhande ghedochte ende swoer bi Gode, diene ghewrochte, dat hine voere in gheenre maniere vorder, men soude Ogiere volghen na voet ane voet. 5 Dies ghewan die heerscap drouven moet. 6 Het dochte hem en bore 7 goet respijt. 8 Si waren sijns vele liever gheweest quijt.
D
oe Namels van Bavier hoorde Karels redene ende sine woorde wart hi van herten seere gram.
11190
11195
11200
11205
11210
11215 [162]
1. [Hertaling] Doe: toegevoegd. 2. [Hertaling] es < was. 3. [Woordverklaring] die heerscap: het gezelschap, de heren. 4. [Hertaling] nu < mir. 5. [Woordverklaring] voet ane voet: onmiddellijk. [Hertaling] voet ane voet < fuß fur fuß. 6. [Hertaling] drouven moet < ein bedrubten mut. 7. [Woordverklaring] en bore: niet bijzonder. 8. [Woordverklaring] respijt: uitstel. [Hertaling] respijt < rite. Onzeker.
Te Karle hi ghevaren quam ende bat hem seere utermaten dat hi hem der vaert 1 soude verlaten. 2 Dat selve bat hem ooc Tulpijn. Karel swoer biden hemelscen Drochtijn dat hijt en dede bi gheenre keere. Dies worden die heeren onghemoet 3 seere. Mer al soudemense 4 met allen ontliven, meinedich en wilden si niet bliven. Dat si gheloveden, hielden si stade, so wien dat vromede ofte scade. Men dede keeren dat carijn. Wat Charloot wilde, dat moest emmer sijn, daertoe halp hem sijn vader. Die heeren swoeren al gader den wech te varene, dien Ogier reet, het ware cout ofte heet. So en vierden 5 si ghenen dach. Dat carijn voer altijt vort, wattet mach, dach ende nacht, emmer ghereet. Mer Ogier vele seere reet, also alst es te wetene goet dat een man veel beter spoet te vaerne hevet dan sulc een here. Ogier voer met groter ghere den wech te Lombaerdien waert dach ende nacht met snelre vaert. Also wilde hi te Rome varen ende hem van sinen sonden claren die hi ghedaen hadde, dat hem was leet. Up enen dach sceen die sonne so heet so dat hem sijn hovet swoer. 6
11220
11225
11230
11235
11240
11245
11250
1. [Woordverklaring] vaert: weg, reis. 2. [Woordverklaring] verlaten (met genitief): ontslaan, ontheffen van een verplichting. 3. [Woordverklaring] onghemoet: verdrietig, droevig. 4. [Hertaling] Mer al soudemense < Mer alle solte man sie. [Weddige] WeEm laat ‘alle’ ten onrechte weg. 5. [Woordverklaring] vieren: rusten. 6. [Woordverklaring] sweren: pijn doen. [Hertaling] swoer < wart swaer. Het Dt. vers
Doe hi daer 1 al den dach in voer, deerdet hem utermaten seere. In die scade ruste die heere onder eenen boom, die daer was. 2 Broyfort liet hi int gras weeden gaen, het hads te doene. Selve ontloste die helt coene van sinen hovede den helm swaer. Tenen born die ontspranc daer, ghing hi hem coelen te dier stonden. Ooc dwouch hi daer sine wonden ende verbantse so hi best mochte. Ende indien dat hi so wrochte an sinen wonden, die sterke heere, hoorde hi enen andren carmen seere, oft hem lette inne weet wat. Up spranc Ogier van daer hi sat 3 in den grase ende in den crude, doe hi dat carmen hoorde also lude. Daerwert 4 hi hem dede. Mettien sach hi comen ghereden eenen man, en bore vaeliant. 5 Eenen voet ende ene hant haddi verloren, dies claghedi seere. Ende alsene sach Ogier, die heere, so seere tonghemake, begherde hi seere te wetene die sake, wie 6 die man also hadde mesmaect. Ende mettien hem dander naect also dat hine vaste quam bi.
11255
11260
11265
11270
11275
11280
rijmt niet. 1. [Woordverklaring] daer: in de zon? [Hertaling] daer < denn. 2. [Hertaling] die daer was < der da clug was. Onduidelijk. Het Mnl. woord ‘cloec’ heeft geen passende betekenis. 3. [Hertaling] van daer hi sat < von der stat, da er saß. 4. [Hertaling] Daerwert < Horte, darwert. De herhaling van ‘horte’ is overbodig. [Weddige] der also lud / Horte > “der so laut sich anhörte” (WeNo). 5. [Woordverklaring] vaeliant / valiant: dapper, edel. 6. [Hertaling] Wie < Wie es.
Ogier vraghedene doe: “Amy, dor Gode, secht mi, lieve vrient, met welkerhande saken hebt ghi verdient inder werelt emmermeere jeghen iemanne, datti u so seere heden hevet mesmaect? 1 Dor Gode, waer waerdi gheraect dat ic u sie so tonghemake, oft hoe hevet hare ghemaect die sake? 2 Dat secht mi, rudder, ic bids u seere, wie u beraden hevet dese oneere oft hoe ghise hebt verdient.” “Ay lacen,” sprac dander, “lieve vrient, waent ghi dattet toe comen si dor mijnre verdiente, dat ghenomen sijn mi also mine lede? Bi Gode, neent! Tcomt van eenre quader sede, die 3 men pleecht in enen castele hier voren. Heere, sint dat ghi waert gheboren, en hoordet ghi nie van so quader 4 tellen. Daer binnen wonen wel vijfhondert ghesellen die alle hebben rudders name. Sulke scande ende sulke blame, heere rudder, alse ghi moghet sien an mi, beraden si al dien ghonen, die si sien te waren vore haer casteel riden ofte varen. Meneghen manne nemen si tlijf ende meneghen maken si keytijf. 5 Mer quame een man van machte ghevaren ende hi met crachte
11285
11290
11295
11300
11305
11310
1. [Woordverklaring] mesmaken: mishandelen. [Hertaling] heden hevet mesmaect < Uwere here hat mißmaht. Onze oplossing is speculatief. [Weddige] WeEm verbetert ‘here’ in ‘ere’, wat het probleem niet oplost omdat ‘u eere’ niet deugt als object bij ‘mesmaken’. 2. [Woordverklaring] hoe hevet hare ghemaect die sake: hoe is die zaak in haar werk gegaan (?). 3. [Hertaling] die < Wenn. 4. [Woordverklaring] quader: vul aan ‘sede’ (zie vers 11297). 5. [Woordverklaring] keytijf: ellendig, rampzalig.
eenen ruddre ofte tween name tlijf, daer soude so menech groot keytijf up hem comen ghesleghen met sporen, datti emmer in den toren soude bliven, hoe sterc hi ware. Heere rudder, biden goeden jare, 1 vore dat casteel was ic gheraect. Daer wart ic also mesmaect.”
D
oe dat die Danoys hoorde gaf hi saen antworde den ruddre, den gewonden heere, 2 ende sprac: “Vrient, mi wondert seere van den castele in ware sprake, datse so quade sake pleghen, als ghi mi hier claghet, 3 ende dat dat die coninc Karel ghestadet. 4 Hi testoordet 5 wel met rechte.” “Neen, rudder, van stride ende van ghevechte hevet Karel so vele te scicken, 6 ic segghe u dat, dat hijs es meer dan sat. Dats hem alle daghe anscijn. Sint Ogiers kint Boudijn versleghen wart van Karels sone, so hevet Karel ghenouch te doene, dat mi niet en wondert twint 7 want Vrankrike es ghenouch ghepijnt, en 8 ghewonne het te doene niet meer, 9
11315
[163]
11325
11330
11335
1. [Woordverklaring] biden goeden jare: bij Gods gunst (eedformule). [Weddige] by dem guten jare > “vor gut einem Jahr” (WeNo). 2. [Hertaling] den ghewonden heere < dem ghewondeten man. Het laatste woord is aangepast omwille van het rijm. 3. [Hertaling] claghet < sagent. Omdat een passend rijmwoord op ‘ghestadet’ niet voor de hand ligt, opteren we voor een assonantie. 4. [Woordverklaring] ghestaden: toelaten. 5. [Woordverklaring] testoren: verwoesten, vernietigen. 6. [Woordverklaring] scicken: regelen. 7. [Hertaling] twint < ein wenig. 8. [Hertaling] en < Und. 9. [Woordverklaring] en ghewonne het te doene niet meer: ook als het niet nog meer te
want Ogier brochte dat grootste heer up Karle, dies es cume acht daghe leden, dat ghi nie saghet, bi waerheden. Mer niet en wetic hoet es vergaen. Mer laet hi in vreden staen dat casteel, heere rudder coene, nochtan hevet hi ghenouch te doene, dat mooghdi mi wel gheloven.” “Helpe God,” sprac Ogier, “die dieve die roven so meneghen man ende maken gast haers lijfs, 1 es ooc haer casteel iet vast? Dat secht mi, dies biddic u.” Dander antworde: “Ic salt u nu besceeden na mijnre macht: Dat casteel es van sulker cracht, laghe daer voren sekerlike Karel, die coninc van Vrankerike, met sijnre macht altemale, hi en ghewonnet niet, dat weet ic wale, so langhe alse si daer binnen tetene hadden, met gheenre onminnen. 2 Ooc sijn si altoos te waren ghespiset vor acht oft neghen jaren, up avonture, wat hem toe comt.” “Ay, rudder, dat casteel dat ghi mi noemt, ic biddu, eist verre van hier?” Dander antworde: “Heere rudder fier, neent, ten es cume 3 ene halve mile.” Mettien ter selver wile nam orlof die ghelette 4 man an Ogier. Daer hi erst can,
11340
11345
11350
11355
11360
11365
doen zou krijgen. Vgl. WeNo: “auch wenn es nicht mehr zu tun kriegte”. 1. [Woordverklaring] enen sijns lives gast maken: iemand van het leven beroven. 2. [Woordverklaring] met ghere onminnen: met geen enkele soort van geweld (?). 3. [Hertaling] cume < kam. 4. [Woordverklaring] letten: verminken, verwonden. Het MNW heeft geen vindplaatsen voor deze betekenis gevonden, maar beroept zich op het Etymologisch Woordenboek van J. Franck. Alternatief zou men aan Mnl. ‘ghelemt’ van ‘lemmen / lemen’ met de betekenis “verminken, verwonden” kunnen denken.
voer hi voort vander stede Ende Ogier ghinc hem ghereeden mede omme te vaerne ten castele. Sijn herte was vul van rivele. 1 Hi 2 dede hem wech 3 met haesten groot, tontfane ghedochte hi die doot, omme te vellene des casteels seden. Also reet hi den wech met haestecheden alse een die sijns levens en achtet niet. So langhe reet hi, tote dat hi siet een casteel utermaten scone. Gode bat hi vanden trone, die dor ons die doot coos, oft hi sijn kint, dat hi verloos ende hem versleghen was, alse ic hier voren las, nemmermeer soude wreken moghen, ende hijt niet en wilde ghedoghen ende hij dies wrake ghecrigen moete, so bat hi Gode met woorden soete, dat Hine langher niet en moete sparen no vanden castele laten ontvaren. Hi moete daer bliven versleghen ofte 4 wrake ghecrighen in eneghen weghen.
D
oe die bede was ghedaen heeften 5 van verren also saen die wachter van den castele versien. Te sinen heere ghinc hi mettien niemare draghen van Ogiere. Also riep die heere vele sciere vier rudders van sterken leden ende hietse hem saen bereeden 6
11370
11375
11380
11385
11390
[164] 11395
11400
1. [Woordverklaring] riveel: opstandigheid, woede. 2. [Hertaling] Hi < Und. 3. [Woordverklaring] wechdoen: verwijderen (niet als reflexief aangemerkt in het MNW). 4. [Hertaling] ofte < Uf. 5. [Hertaling] Heeften < Hatt. Het ontbrekende object is toegevoegd. 6. [Hertaling] bereeden < bereyden ende rijden / Uß. Omwille van het rijm op ‘leden’ is
ende houden al trecht 1 van den castele 2 crom ende slecht. Si en wederspraken niet sine tale. Si ghingen hem wapinen wale ende saten up dorse van sterken leden, ende daernaer sijn si ute ghereden 3 snelleke alse felle vasalle. Daerup versaghen si alle 4 van verren Ogier, den sterken man. Dies noopten si hare orse met sporen an up hem te samen alle viere. Wat hare goede destriere ghelopen mochten, reden si. Ende als Ogier, die rudder vri, versach ghonen quaden keere, so en wildise laten min no meere. Broyfort noopte hi met sporen. Dandre riepen, dat mense horen mochte: “Heere rudder, betaelt u recht, eer dan wi u weder echt 5 neder steken van uwen perde!” Ogier sprac: “Secht mi, verde, 6 wat rechten ic u sculdich bem.” Dandre antworden hem: “Wi segghent u, bi sinte Amant: Eenen voet ende ene hant
11405
11410
11415
11420
11425
de nevenschikking weggelaten. 1. [Woordverklaring] het recht houden: het recht handhaven, opkomen voor de rechten van iets of iemand. 2. [Hertaling] al trecht / van den castele < al trecht / Vor den castel. [Weddige] WeNo interpreteert ‘al trecht’ als “ganz richtig, unmittelbar” (< Mnl. ‘al te recht’). Omdat bij deze interpretatie het object bij ‘houden’ ontbreekt, is het waarschijnlijker dat ‘al trecht’ als lijdend voorwerp in de zin moet worden opgevat. 3. [Hertaling] sijn si ute ghereden < sie uß ridden. 4. [Hertaling] versaghen si alle < versahen sie sich alle. De aanwezigheid van het object in het volgende vers sluit het reflexieve gebruik van ‘versien’ uit. 5. [Woordverklaring] weder echt: van onze kant? [Hertaling] weder echt < weder reht. Mnl. ‘weder recht’ betekent “wederrechtelijk” en komt hier dus niet in aanmerking; bovendien zouden we dan met een rijk rijm te maken hebben. 6. [Woordverklaring] verde / vaerde: makker, reisgenoot? [Hertaling] verde < vord.
moeti hier gheven sonder blijf. Daermede moghedi lossen 1 u lijf, als ghi u anders niet daer jeghen en weert. Mer treckt ghi uter sceeden u sweert ende ghi daermede dincket te slane, ghi wert daerdore uwes lives ane. 2 U leven hebdi verloren daer mede.” “Nu secht mi, rudder, up hoveschede, oft ic niet up u en wilde slaen, soudi mi niet voeren ghevaen willen, sonder ander deere mi te doene tuwer oneere?” Doe sprac tOgier een van dandren: “Goede man, laet staen u calandren. 3 Betaelt u recht ofte set u ter were, ofte ic sal u met minen spere over uwen hals slaen, bi waerhede, dat ghi ter erden sult souken stede. Beraet u 4 cort tuwer scanden. Hoe langhe doet ghi ons hier standen?” 5
M
ettien greep Ogier te Corteynen ende sprac: “Of ghi moghet, maket u henen, ic en beghere uwer niet in gheenen dinghen. Ghi moghet up mi niet ghewinnen met uwere const, met uwere macht.” Ende mettien slouch ieghelijc onder 6 sinen scacht. Hi keerde ooc sijn pert omme te bet te joesteerne. Mer ghelet soude Ogier node hebben omme haer keeren. 7
11430
11435
11440
11445
[165] 11450
11455
1. [Woordverklaring] lossen: vrijkopen. 2. [Woordverklaring] uwes lives ane: van uw leven beroofd. 3. [Woordverklaring] calandren: grapjes maken. 4. [Woordverklaring] hem beraden: overleggen. 5. [Woordverklaring] standen / staen: (tijd) staan (verliezen). [Hertaling] Hoe langhe doet ghi ons hier standen < Wie lanc machent ir uns hie standen. 6. [Woordverklaring] onderslaen: onder de arm vastklemmen. 7. [Woordverklaring] Mer ghelet / soude Ogier node hebben omme haer keeren: maar Ogier was niet bereid rekening te houden met hun manoeuvre? WeNo vertaalt: “aber
Met sporen volghede hi den heeren wat Broyfort ghelopen mach. Eenen anxteleken slach gaf hi den eersten dien hi quam bi. 1 Hi riep: “Weert u, ghi, van herten vri! Ghi en dert u niet gheven te vlien. 2 Keert u pert ende neemt van mien 3 u rechte, oft ghise hebt begheert!” Dandre trocken uut haer swert ende lieten vallen hare scachte. Ogier ghincse met sulker crachte an, eer si te slane 4 conden comen haddi hem allen tlijf ghenomen die daer omme trecht te nemene quamen. Ende als die vanden castele vernamen dattet haren lieden so evel was vergaen, dede daer die castelaen also saen hondert wapinen met ghewelt ende santse tOgiere, die daer helt upten groenen grase 5 alleene. Ende alsi die ruddre ghemeene sach comen up hem so verfiert 6 heefti sijn paert jeghen hem ghestiert alse een man, die des achtet cleene. Hi bat Jhesus van Nasarene [...]
11460
11465
11470
11475
11480
Og[ier] ließ keine Zeit verstreichen bei ihrer Kehrtwende.” 1. [Hertaling] dien hi quam bi < der yme bekam by. Omdat Ogier zijn tegenstanders achterna zet en zij niet op hem af komen, hebben we object en subject in de zin verwisseld. 2. [Hertaling] gheven te vlien < uben zu fliehen. 3. [Hertaling] mien < mir. In het rijm is deze datiefvorm van ‘ic’ niet onbekend (VL Vl § 26d). 4. [Hertaling] slane < streichen. Het Mnl. kent ook het werkwoord ‘striken’ in de betekenis “slaen”, maar dat is uitsluitend oostelijk en past dus niet in een Vlaamse tekst. 5. [Woordverklaring] gras: grasland, veld, weide. [Hertaling] grase < wasem. Mhd. ‘wasem’ betekent “grasbewachsene erdfläche” (Lex III, 702). Mnl. ‘wasem’ betekent “(vochtige) damp” en past dus niet in de zin. 6. [Woordverklaring] verfiert: trots, moedig.
dat Hi hem ghenade woude gheven, 1 daer tontdraghene sijn leven. Dies bat hi God met devotien grote. 2 Mettien quamen met groten roten up hem die felle gaste. Ogier gincse up houden 3 vaste met sinen swerde van goeder snede. Midden in den hoop hi hem dede. der mordenare 4 te dien tiden. Met Corteynen voer hi stide 5 up die verradren ende splette 6 dore helme ende dore paletten. 7 so vele, dat hise niet en conde ghetellen. Ghone vermaledide ghesellen weerden hem seere jeghen Ogiere. Mer Ogier slouch met sulker chiere up die verradre met sinen swerde dat men sach gras ende erde beverwet met haren bloede. Den vermalediden was wee te moede dat si moesten vlien vore enen man alle ende wiken. Nochtan
11485
11490
11495
11500
1. [Hertaling] Hi bat Jhesus van Nasarene / [...] / dat Hi hem ghenade woude gheven < Bi Jhesu van Nazarene, / Den badt er gar eben / Das er yme wolte gnade geben. Het drierijm in de Dt. tekst laat zien dat vers 11482 een afsplitsing is van de voorgaande regel, die de afschrijver met een zelf bedacht rijmwoord bij de volgende twee regels laat aansluiten. 2. [Hertaling] met devotien grote < mit großer devoten. Het Dt. vers rijmt niet op ‘roten’. Omdat er in het Mnl. geen substantief ‘devote’ bestaat, opteren we voor de omstelling van het adjectief. 3. [Woordverklaring] uphouden: tegenhouden. 4. [Hertaling] der mordenare < Den mordeners. Syntactisch gezien is het zinvoller om dit vers door deze aanpassing aan het vorige te doen aansluiten dan het met de volgende regels te verbinden, zoals HiWe doet. 5. [Woordverklaring] stide: sterk, krachtig onbuigzaam. [Hertaling] stide < schijben. Denkbaar ware hier ook het Mnl. werkwoord ‘sciden` met de betekenis “ kloven, splijten”, dat echter zeer zeldzaam is en een direct object in plaats van een bepaling ingeleid door ‘up’ zou verlangen. [Weddige] WeGl leidt ‘schijben’ af van Mnl. ‘sciven’ met de betekenis “sich bewegen”. ‘Sciven’ is in het Mnl. beperkt tot het Nederrijns en betekent “wentelen, tollen”. 6. [Woordverklaring] spletten / splitten: splijten, kloven. [Hertaling] spletten < spielte. 7. [Woordverklaring] palette: stalen kapje onder de helm.
verloos die meneghe sine strate, 1 want Ogier slouch so utermate seere up die verradren fel. Ende Broyfort stelde hem 2 ooc wel. 3 Meneghen verrader dedet onsoete ter erden vallen onder die voete diet mochte gheraken metten tanden. Die mordenare moesten hem selven te scanden vlien vor Ogiere up dat velt, want Ogier jaghedese met ghewelt. Hi en lietse nerghen gheduren. Een deel vlo ten muren, danen si comen waren te voren. Ogier, die van herten toren hadde dat si hem souden ontfaren, volghede hem al na sonder sparen, met sporen slaende dat ors Broyfort tote dat hi ghereden quam ter port.
D
oe Ogier, die sterke man, ter porten in ghevaren quam, dede hi hem met snelre vaert boven ten castele waert. Die dore sach hi open staen. Met sporen began hi slaen Broyfort ende reet in ten sale boven, ic seker bin, met sinen wel snidenden brant. Meneghen man hi daerin vant
11505
11510
11515
11520
[166] 11525
11530
1. [Woordverklaring] sine strate verliesen: in ballingschap moeten gaan. Misschien ook: op de vlucht moeten slaan. 2. [Woordverklaring] hem stellen: zich gedragen. 3. [Hertaling] stelde hem ooc wel < stalte sich auch zur wel. Omdat het woord ‘wel’ geen substantief is in het Mnl., is het voorzetsel ‘te’ hier niet op zijn plaats. Alternatief is ‘ter were’ denkbaar, waarbij het rijmwoord in het vorige vers ‘seere’ zou kunnen zijn. Deze interpretatie zou echter een grondige aanpassing van het voorafgaande vers verlangen. [Weddige] Volgens WeGl betekent het woord ‘wal / wel’ in het Mhd. “Kampf”. Het Mhd. Wb. van zijn kant kent geen variant ‘wel’ bij ‘wal’ en vertaalt dit laatste als “schlachtfeld, walstatt, kampfplatz” of algemener ook als “feld, au” (Lexer III, 647-648).
die lettel 1 om sijn comen ghedachte. Hi began met groter crachte 2 te hauwene up hem al sonder waen ende 3 danxtelijxte slaghe slaen die ie man gheslouch met swerde. Ic wane dat hem daer niemen en werde, mer die meneghe ontfinc die doot. Si waren alle van wapine bloot die daer waren int casteel. Ende Ogier ghinc dat meeste cembeel driven, 4 dat ie man wrochte. Met sinen slaghen die waren onsochte, dreef Ogier se over voet. 5 Ic wane dat hi 6 lettel stille stoet, die sinen slaghen mochte 7 ontloopen. Mer si ontliepen hem met groten hoopen in cameren, in solren ende in houken. Ooc liep een deel sine wapine souken, diet mettien selve hevet ghelaten 8 want hi hadde daeraf lettel baten mer grote scande ende pine. Een deel liep daer driven grote carine 9 ende 10 voeren ter poorten ut.
11535
11540
11545
11550
11555
1. [Hertaling] lettel < wenig. 2. [Hertaling] Hi began met groter crachte < Wenn er was von großer kraffte.’Wenn’ leidt een bijzin in. Dat heeft tot gevolg dat de Dt. constructie geen hoofdzin bevat en dus verdacht is. 3. [Hertaling] ende: toegevoegd. 4. [Woordverklaring] cembeel driven: een slachting aanrichten. [Hertaling] cembeel / driven < sembeel / Zu arbeiden. Het MNW kent de uitdrukking ‘cembeel werken’ niet, ‘cembeel driven’ daarentegen wel. 5. [Woordverklaring] over voet: achteruit 6. [Hertaling] hi < ir. 7. [Hertaling] mochte < mochten. 8. [Hertaling] diet mettien selve hevet ghelaten < Die es mit dem selben hatten gelassen. Onzeker. 9. [Woordverklaring] carine driven: weeklagen, zijn leed klagen. 10. [Hertaling] ende: toegevoegd. HiWe lost het probleem op door ‘groß karijn / Furen’ te verbinden, waardoor ‘grote carine’ echter gelijktijdig het object bij twee werkwoorden wordt.
Screien, carmen 1 ende groot gheluut dreef men daer utermaten vele. Ogier speelde al van sinen spele, 2 dies dandre waren onghewone. Nu ontfinghen si den lone dien si an meneghen Gods vrient daer te voren hadden verdient. Dat betaelde hem nu Ogier, die sterke. Noch bringhen gherne quade werke quaden loon an 3 ende in. 4 Een man soude besien vor het beghin, 5 so wat vordeel daer gheblike, 6 ende dan soude hijt voort ghelike al daer houden toten fine, want hets al verlorne pine goet te beghinnene ende tendene quaet. 7 Dat es al een verloren staet. Daeran neme een ieghelijc sijn ghemerc. Dat leert ons wel Jan, die clerc, 8
11560
11565
11570
1. [Hertaling] Screien, carmen < Geschrey, gekarm. 2. [Woordverklaring] van sinen spele spelen: zijn spel spelen.[Hertaling] Ogier speelde al van sinen spele < Ogier spielte alles mit sinem spiel. 3. [Woordverklaring] anbringhen: bezorgen, meebrengen. 4. [Woordverklaring] inbringhen: opleveren. Deze sententie vinden we met andere woorden ook in de Esmoreit: “”Al dus eest menechwerf gesciet: / Quade werke comen te quaden loene” (ed. Al. de Maeyer & R. Roemans, verzen 996-997). 5. [Hertaling] besien vor het beghin < vorhin besehen sin beginn. 6. [Woordverklaring] ghebliken: duidelijk zijn, blijken. [Hertaling] so wat vordeel daer gheblike < So was wurd do gelich. Zeer speculatief. 7. [Hertaling] goet te beghinnene ende tendene quaet < Gut am anfang und am end quaet. Na de eerste sententie die men zou kunnen omschrijven als “het kwaad loont zijn meester”, volgt nog een tweede, waarvan de reconstructie minder makkelijk is. Ze houdt in pricipe twee raadgevingen in: “bezint eer gij begint” enerzijds en anderzijds: “wat men begint moet men ook (goed) ten einde brengen”. De eerste sententie past bij de tekst, de tweede duidelijk minder. 8. [Eigennaam] Jan, die clerc: Jan de klerk is blijkbaar de auteur van de tweede sententie en niet die van de complete Ogier of van een deel daarvan (zie ook WeIn XXXV-XXXVI). Het is verlokkend hem met Jan van Boendale te identificeren, maar een vergelijkbare uitspraak als die van de tweede sententie vindt men noch in Der Leken Spieghel noch in Jans Teestije. Bovendien had de Antwerpse stadsklerk vermoedelijk een zo lucratieve baan dat hij er niet zo beroerd aan toe was als de schrijver, waarover in de verzen 11574-11575 sprake is. Voorlopig blijft deze ‘Jan de klerk’ dus ongeïdentificeerd.
die meneghe stonde versleet sinen sin omme een cleen ghewin van gaven ende van eneghen goede. Dus slouch Ogier met stouten moede die quaden van herten fel so langhe stont, verstaet mi wel, tote hi hare quite wart altemale. Also reet hi ghereet dor den sale ter poorten met haesten groot, die hi versperde 1 ende sloot alse een onghebuursam 2 weert, die 3 sulker gaste nemmer begheert. Also was hi no meer no min. Ten sale reet hi weder in. Doe hi quam inden sale sloot hise ooc sonder wedertale ofte sonder enech semblant. 4 Daernaer spranc hi tehant neder vanden wrene goet. Voort ghinc hi metter spoet in allen winklen, 5 in allen houken die hem ontfloen waren, souken. Ende so saen als hise vant, slouch hise doot, die wigant. Hi ontsachse 6 min no mere. Ende daernaer, alse die heere deze bederve 7 hadde ghedaen, ghinc hi voort also saen tetene souken, want hem was noot,
11575
11580
11585
11590
11595
11600
1. [Woordverklarng] versperren: afsluiten. [Hertaling] versperde < zu sparte. Het MNW kent het woord ‘toesperren’ niet. 2. [Woordverklaring] onghebuursam: niet op zijn buren gesteld. 3. [Hertaling] Die < Und der. 4. [Woordverklaring] semblant: uiterlijke schijn. 5. [Woordverklaring] winkel: hoek, schuilplaats, afgelegen plek. 6. [Woordverklaring] ontsien: sparen. [Hertaling] ontsachse < ubersahe inen. [Weddige] WeGl leidt het woord af van Mnl. ‘oversien’, waaraan hij de betekenis “gering achten, verschmähen” toeschrijft. 7. [Woordverklaring] bederve: noodzakelijke plicht.
want hi hadde den hongher groot. Hi en hadde langhe niet gheten. Ten lesten quam hi, doe ic u weten ghegaen ter cokine in. Hi vant daer een goet beghin, dat was wel van sinen doene. Goeder, vetter ghebradenre capoene vant hi daer vele biden viere. 1 Dat bequam nu wel Ogiere. Hi ghinc daer sitten met staden, half ro 2 ende half ghebraden ghincse eten die Danoys. Si en bequamen hem niet boos, 3 want hi hadde daertoe goeden wijn. Ghebudelt 4 broot ende terwijn vant hi daer tetene ghenouch. Alsi hadde sijn ghevouch gheten van der goeder spise, stant hi up, die deghen wise, ende dancte Gode van sinen ghevalle. 5 Broyfort voerde hi ten stalle. Orscoren 6 gaf hi hem planteit, 7 Hooy, evene 8 ende haver met gaf hi hem ghenouch te male ende keerde daer naer inden sale weder als hi eerst mach, daer harde menech man lach versleghen, verdronken in sinen bloede. Ogier ghinc met groten spoede ende ontwapindese altemale. In die een side vanden sale 1. [Hertaling] vant hi daer vele biden viere < Wann er da viel fant bi dem fuwre. 2. [Woordverklaring] ro: rauw. 3. [Woordverklaring] boos: slecht. 4. [Woordverklaring] ghebudelt: gebuild, fijn. 5. [Woordverklaring] gheval: gelukkig lot. 6. [Woordverklaring] orscoren: paardevoer. 7. [Woordverklaring] planteit: overvloed. 8. [Woordverklaring] evene: zwarte haver.
11605
11610
11615
11620
11625
11630
leide hi die wapine met hopen. Haddese daer ieman willen copen hi hadde ghedaen goeden coop. Ende Ogier versamende up enen hoop die quadien altemale, die hi vant harentare 1 versleghen ende warpse sciere ten veinstren uut in ene riviere. Ende als hise alle hadde gheworpen uut, hoorde hi een dat meeste gheluut dat hi nie vernam eere. Met haesten sach uut die sterke heere ende hoorde wat wesen mochte. 2 Hem wonderde vanden gherochte dat hi onderwilen hevet vernomen. Mettien sach hi van verren comen vele liede daer henen 3 ghereden Ooc sach hi voort, bi waerheden van Vrankerike den standaert. Al wart hi daer int herte vervaert hi en wonderde hem dies niet. 4 “Helpe God,” sprac dat coene diet, “mi dinct, al wilde ic te deser ure die werelt varen al dore, Karel soude mi na varen. Hi es seere up mi verbolghen. Dat machic wel an hem verkinnen. 5 So helpe mi God, hi sal daer an ghewinnen harde lettel, woude mi God sparen. Hi ware beter te Parijs ghevaren
11635
11640
11645
11650
11655
11660
1. [Hertaling] harentare < off und ale. Onzeker. De vorm ‘ale’ (van ‘al’) komt in het Mnl. alleen voor in de samenstelling ‘alecort’ (“zeer kort”) en kan dus niet als rijmwoord fungeren. [Weddige] Die er vant off und ale > “die er auffand und alle” (WeNo). 2. [Hertaling] wat wesen mochte < was wesens sin mohte. 3. [Hertaling] daer henen < da hin zu. 4. [Hertaling] hi en wonderde hem dies niet < Des wondert mich nun das niet. De eerste letters van ‘nun’ zijn onzeker. Reconstructie onzeker. [Weddige] HiWe legt dit vers in de mond van Ogier. Het lijkt eerder de hoofdzin bij de voorafgaande toegevende bijzin te zijn. 5. [Hertaling] verkinnen < erkennen.
dan datti so saen na mi es comen. Ic hope, het sal hem lettel vromen.” Also trooste hem selven Ogier. Sijns sciltknechts Reynier hadde hi nu breke 1 vele groot. Dicke claechdi sinen doot want hi sijns hadde groten ghebreke. Vul van claghen ende te ghereke 2 ghinc hi ter porten waert ende dedese open metter vaert. 3 Die valbrugghe tooch hi up daer naer, die van metale vast ende swaer ghegoten was te goeder cure. Twintech man en hadden te dier ure die brugghe niet up ghetrocken ghemeene, 4 die die Danoys up tooch 5 alleene met sijnre cracht die seere was groot. Daer naer keerde hi weder ende sloot die porte toe 6 met snellen keere. Die Danoys, die sterke heere, sloot der salen dore ooc also. Seker ghenouch was hi 7 ooc doe datti daer bliven soude sonder deere van Karle ende sinen heere updat hi hem houden wilde daerinne,
11665
11670
11675
11680
11685
1. [Hertaling] breke < gebrechen. We kiezen hier voor ‘breke’ i.p.v. het synoniem ‘ghebreke’ omwille van de herhaling in vers 11671. 2. [Woordverklaring] te ghereke: in een goede geestestoestand, bij zijn verstand. [Hertaling] te ghereke < von gerech. Onze oplossing is speculatief. [Weddige] WeGl interpreteert ‘gerech’ als een adjectief (wat na een voorzetsel eerder onwaarschijnlijk is) met de betekenis “zur Rache geneigt”. WeNo vertaalt het vers als “voller Klage und Rachegefühle”. 3. [Hertaling] metter vaert < te sneller vart. 4. [Hertaling] die brugghe niet up ghetrocken ghemeene < Das thore nit uf getruckt gemeyne. 5. [Hertaling] tooch < druckte. Alternatief: ‘trac’. 6. [Hertaling] die porte toe < Der porten thore. De letterlijke omzetting ‘der porten dore’ is niet uitgesloten. Ze zou de deur van het poortgebouw of een kleine deuropening in een grote poort kunnen aanduiden. 7. [Hertaling] hi: toegevoegd. [Weddige] WeEm voegt ‘es’ toe.
want dat casteel en mochtmen niet ghewinnen. Het was so utermaten vast. Ende Ogier, dier seder gast inne bleef wel meneghen dach, keerde ten sale, als hi eerst mach, weder in als een man coene. Hi haelde voort te dien doene scilde harde meneghertiere. Ten castele also sciere ghincse ut hanghen die Danoys omme dat Karel ende die Fransoys daerbi souden weten ende bekinnen 1 dat men soude met macht ghewinnen moeten, updat men ghecrighen soude den stouten Danoys. Hi troc also boude 2 ten sale weder inwaert ende ghinc hem met groter vaert rusten 3 te sinen besten ghemake alse een die hem van gheenre sake vorchte, 4 die hem ghescaden mach. Indien dat hi so sat, “Owi, owach,” hoorde hi roepen ende lude carinen 5 alse van 6 lieden die in groter pinen ghevaen sijn ende in groter noot. Si riepen dicke: “Slaet ons doot ofte gheeft ons des broots tetene toch!” Vele meer riepen si noch dan ic u can ghemaken vroet. Ogier die haer roepen verstoet
11690
11695
11700
11705
11710
11715
1. [Woordverklaring] bekennen / bekinnenn: te weten komen. [Hertaling] bekinnen < erkennen. 2. [Woordverklaring] boude: rustig, kalm; weldra. Het WNT wijst erop dat het woord ‘boude’ met name in rijmpositie ook vrijwel betekenisloos kan zijn. 3. [Woordverklaring] hem rusten: uitrusten, zijn gemak nemen. 4. [Woordverklaring] vorchten / vruchten: bang zijn. 5. [Woordverklaring] carine: weeklagen. [Hertaling] carinen < karinen. [Weddige] WeEm maakt hier ‘karmen’ van, waardoor evenwel het rijm op ‘pinen’ verloren gaat. Omdat het vrijwel om synoniemen gaat, is de emendatie overbodig. 6. [Hertaling] van: toegevoegd.
van verren ende hare woort, trac sijn swert weder ende voort. Hi ghinc in cameren ende in houken, in winklen ende in solren souken die ghone die daer riepen so. Ten lesten quam hi, dies hi wart vro, up een solrekijn ghegaen, daer hi bi der dore sach staen der mordenare wel seventiene. 1 Ogier began vreseleke te siene up hem, daer hise sach staen wel ghewapint sonder waen, ende hare swerde inder hant. Si hadden in haren moede, datsi den wigant Ogier souden hebben versleghen alsi in slape ware gheleghen. Omme die sake waren si daer ghevloen. Ende als se sach die baroen, vraghede hise wat si begherden dat si so riepen. Met haren swerden ghingen si sonder waen algader up hem slaen wat si mochten met hare machte. Ende als Ogier sulke stabetachten 2 ghone mordenare sach toghen, 3 wildijt langher niet ghedoghen. Hi ghinc so vreseleke up hem slaen weder, dat si stille ghestaen mochten hebben vele bet. 4 Al waest dat hi hadde ghelet 5
11720
11725
11730
11735
11740
11745
1. [Hertaling] seventiene < subentzig. Het. telwoord ‘seventich’ rijmt niet. 2. [Woordverklaring] stabetachten: iemand die op een hogere plaats in de maatschappij staat dan hij verdient, iemand die door oneerlijke praktijken is vooruitgekomen. 3. [Woordverklaring] sien toghen: zich te kennen geven, zich openbaren (pleonastische uitdrukking). 4. [Hertaling] dat si stille ghestaen / mochten hebben vele bet < das sie stille gestaen / Mohten han vele bet. Is bedoeld dat ze zich beter koest gehouden zouden hebben dan Ogier aan te vallen? WeNo vertaalt: “dass sie sich viel besser ruhig verhalten hätten”. 5. [Woordverklaring] letten: aarzelen, treuzelen.
hier allenthalven wel een deel ende gan hem lieden haer riveel, 1 met Corteynen, den goeden brande, betaelde hi so sine viande datsi daer alle bleven doot. Ogier hadde wonder groot hoe si tevoren riepen so seere. Hi hadde wonder, die sterke heere, dat si die waren, die daer riepen so. Van den solre keerde hi doe. Veel ghedochte hi in sinen sinne tote dat hi quam ten sale inne. Daer hi tevoren 2 was gheseten, daer keerdi weder, doe ic u weten. Eer hi ghesat, 3 die helt vercoren, hoorde hi liede alse voren roepen “Ay lacen!” al 4 in een. 5 Alse hise hoorde, up sine been spranc hi weder met vlite ende sprac: “Ay God, en sallic nie quite werden deser quader vasale? Bi mijnre sielen, ic salse so wale, vindicse, castien, dies hebbic wille, si mochten metter selver stille swighen alsi 6 maken dit ghescal.” Ogier ghinc echter 7 over al souken ghone felle gaste. Hi mochte langhe ende vaste
11750
11755
11760
11765
11770
11775
1. [Woordverklaring] riveel: tegenstand, verzet. [Hertaling] Al waest dat hi hadde ghelet / hier allenthalven wel een deel / ende gan hem lieden haer riveel < Al wast, das er hatt gelet / Hie allenthalben wol sin deil / Und gant ine luden ir revel. Syntactisch gezien gaat het hier om een vooropgeplaatste toegevende bijzin. [Weddige] WeNo maakt er een hoofdzin van en vertaalt: “Es war ganz so, dass er sich hier allenthalben wohl für seinen Teil zurückhielt und ihnen ihre Freude am Angriff gönnte.” 2. [Hertaling] tevoren < vorhin. 3. [Woordverklaring] ghesitten: gaan zitten; ook: tot bedaren komen. 4. [Hertaling] al < als. 5. [Woordverklaring] al in een: aan een stuk door. 6. [Hertaling] alsi < dat sie. 7. [Woordverklaring] echter: opnieuw.
souken, eer hi boven der erde iemen mee vonde. Met sinen swerde ghinc hi altijt ghedreghen baer. Doe hi verre ende naer niemen inden castele en vant, wart hi ghedinckende 1 al te hant, dat hi soude sitten gaen, oft hi mochte des roupens meer verstaen, datti soude antworden hen. Hi ghedochte in sinen sen, dat die daer riepen, waren ruddare, 2 die hem ieware 3 ontgaen waren ende metten roupen wilden versamen hare ghesellen, dat si te hem quamen.
A
lso ghedochte Ogier van 4 traysoene. 5 Al was hi sterc ende coene, nochtan besorchde 6 vor den verradren die heere. 7 Ten was gheen wonder, si hadden hem seere dicke ghescaet te menegher ure. Dies ghinc hi jeghen enen mure sitten, oft hem iemen wilde bestaen, dat hi voren up hem moeste slaen updat hi hem soude comen bi. Ende onderwilen hoorde hi echter “Awi!” roupen, “ay, dat ic ie was gheboren!” Ende als dat die helt vercoren hoorde, riep hi weder sciere:
11780
11785
11790 [167]
11795
11800
1. [Hertaling] ghedinckende < gedencken. In het Mnl. wordt ‘werden’ in de regel met een participium presens en niet met een infinitief verbonden (ST § 257). 2. [Hertaling] ruddare < rutaren. Alternatief kan hier ook Mnl. ‘rutare / ruter’ met de betekenis “landloper, straatrover” aan ten grondslag liggen.. 3. [Woordverklaring] ieware: ergens. [Hertaling] ieware < irgent. 4. [Woordverklaring] ghedenken van: denken aan. 5. [Woordverklaring] traysoen: verraad. 6. [Woordverklaring] besorghen: vrezen. 7. [Hertaling] nochtan besorchde vor den verradren die heere < Dennoch besorgte er sich vor den verreder, der herre. Mnl. ‘besorghen’ is niet reflexief.
“Comt hier, comt hier, 1 ghi vindet mi hier! Bi Gode, ghi moghet roupen seere ende langhe, eer ic u sochte meere. Bi onsen Heere,” sprac Ogier, “ghi weet den wech bat dan ic.” Ende daernaer over een stic hoorde hi nochtanne roepen ende carmen dat enen mensce mochte ontfarmen. 2 Si riepen so lude ende weenen. 3 “Helpe God,” sprac Ogier, “wat eist dat si meenen die daer roupen also seere? Bi mijnre sielen,” sprac die heere, “al soude 4 men mi te sticken slaen, ic sal dat emmer rechte verstaen, al soudic 5 souken der daghe drie.” Mettien als hi up stont, hoorde hie die stemmen echter alse voren. Mer al mochte hi den luut horen, hare redene en conde hi niet verstaen. Hi ghinc vort emmer aen up den luut so hi best conste. So langhe ghinc hi, tote dat hi beghonste een deel des roupens te verstane. 6 Hi hoorde roupen na minen wane: “Dor den riken God, die ons gheboot, gheeft ons water ende broot, ofte haelt ons up ende neemt ons tlijf!” Dit riepen si sonder blijf so dicke, so lude ende so seere, tote dat ten lesten verstont die heere
11805
11810
11815
11820
11825
11830
1. [Hertaling] Comt hier, comt hier < Gant heer, gant her. De Dt. vorm kan niet van ‘hergaen’ afgeleid worden. Onzekere reconstructie. 2. [Hertaling] ontfarmen < erbarmen. Het woord ‘erbarmen’ is in het Mnl. nog niet aangetroffen. 3. [Hertaling] ende wenen < die weynenden. Ingreep omwille van het rijm, al past het presens niet bij het eerste deel van het vers. 4. [Hertaling] al soude < Und solte. 5. [Hertaling] al soudic < Und sollte ich. 6. [Hertaling] een deel des roupens te verstane < Ein teil des ruffens yme zuverstaen.
haer roupen ende haer carmen. Sijn herte begonste tontfarmen want hi ghedochte al openbare dat die daer riepen, ghevaen waren. Daeromme ontfarmdet hem des te mere. 1 Up ene dore quam die heere, als het die wille Godes was, die van metale, sijt seker das, ghegoten was sere swaer. Twintech man en haddense openbaer niet vander erden gheheffen connen. Ende die tevoren 2 hadden beghonnen te roupene, riepen emmer toe, ende Ogier verstont doe wel haer roupen ende hare tale. Bachten die dore van metale dochte hem, hoorde hi den toon. 3 Dies began die hoge baroen up die dore merkinghe keeren. 4 Ende in midden die dore sach die heere een wel ghemaect veinsterkijn dat niet bat besloten mochte sijn alst besloten stont ende was. Ogier beghan ghedinken das, dat men daer dore sonder faelge den ghevangenen hare vitaelge plach te ghevene in ware dinc. Dit stont also ende ghedochte die coninc, 5
11835
11840
11845
11850
11855
11860
1. [Hertaling] des te mere < vil dester mere. 2. [Hertaling] tevoren < da vor. 3. [Hertaling] Bachten die dore van metale / dochte hem, hoorde hi den toon < Under dem thore von metale / Beduhte ine, wie er horte den tone. Het eerste werkwoord zou ook van ‘beduchten’ (“vrezen”) kunnen komen; Mnl. ‘bedunken’ betekent “(zich) bedenken” en komt dus niet in aanmerking. 4. [Woordverklaring] merkinghe keeren: aandacht schenken aan iets. [Hertaling] keeren < han. Aanpassing omwille van het rijm op ‘heere’. Het MNW levert één vindplaats met de combinatie van ‘merkinge’ en ‘keeren’. 5. [Woordverklaring] Dit stont also ende ghedochte die coninc: Dit stond de koning daar te bedenken. [Hertaling] Dit stont also ende ghedochte die coninc < Dis stunt also und gedohte der kunig. Het vers is verdacht omdat Ogier elders nooit als ‘der kunig’ wordt
ende daer ane ghedochte hi ware. 1 Sijn swert drouch hi altoos met hem harentare. 2 Daermede 3 slouch hi dat slot van den veinsterkine. Sonder te doene andre pine hieuw hijt open ende sach innewaert. Die ghevane riepen metter vaert: “God moete hebben danc ende lof dat wi dat veinster sien op. 4 Nu sullen wi hebben borne ende broot!” Dat hoorde Ogier. Met haesten groot riep hi te dale: 5 “Dat u God minne! Antwort mi: Wie es daer inne? Ghi sprect 6 van borne, gheeft mi te verstaen: leghet ghi uwer eveldaet halven ghevaen? Ic biddu, berecht 7 mi dies nu.” Die arme antworden: “Wat ghelust u onser te spottene? Wacharmen! 8 Wildi ons, ghevane armen, niet tetene gheven broot, so laet ons ute ende slaet ons doot. Dies bidden wi u omme Gode.” Ogier sprac: “Ic soude u node slaen, ghi sloucht wellichte 9 mi.” “O wi arme,” riepen si, “ellendeghe ghevane! Cleene macht hebben wi u te slane. Dats u cont ende kenlic wel. Oft u met ons lust u spel
11865
11870
11875
11880
11885
aangeduid. 1. [Woordverklaring] ware: waarheid. 2. [Hertaling] Sijn swert drouch hi altoos met hem harentare < Sin swert trug er als mit yme her und dar. 3. [Hertaling] Daermede < Darnach. 4. [Woordverklaring] op: open. 5. [Woordverklaring] te dale: naar beneden. [Hertaling] te dale < hinab. 6. [Hertaling] sprect < sagent. 7. [Woordverklaring] berechten: informeren. 8. [Hertaling] Wacharmen < ach armen. 9. [Woordverklaring] wellichte: misschien, allicht.
te makene ende te cortene uwen tijt, so bidden wi u, dat ghi ons verblijt ende laet ons comen uut ende doet ons overluut 1 dat hovet vanden buke slaen ave.” Ogier sprac: “Biden heleghen grave, ic en beghere u niet te deerne ende spreke ooc niet in scerne jeghen u meere. Wistic hoe ic 2 u conste ghehelpen, ic dede daertoe mine conste gherne ende mine macht.” “Helpt ons, heere. Oft ghi dies waert bedacht, hoe wel ware ons dan ghesciet. Ende u en soudet ooc scaden niet, heere castelein, het soude u baten. Ons goet willen wi 3 u gherne laten. Dat ghi houdet met onrechte, willen wi u up gheven sonder plechte, 4 ooc sonder uwer sielen grief, updat ghijt u wilt laten sijn lief dat wi uten kerker comen. Al dat goet dat ghi ons hebt ghenomen sullen wi u in corten daghen vor Karle, den coninghe, up draghen, 5 heere castelein. Noch sullen wi doen mee. Wi sullen varen over see te samen 6 alle vive ende nemmeere thuus bliven no comen vor u oghen oft ghi ons int lant niet en wilt ghedoghen.”
11890
11895
11900
11905
11910
11915
1. [Woordverklaring] overluut: in het openbaar. 2. [Hertaling] jeghen u meere. Wistic hoe / ic < Gegen uch nit mere, wiste ich, wo / Mit ich. 3. [Hertaling] Ons goet willen wi < Min gut wil ich. In de verzen 11905 tot 11912 komt overal de eerste persoon enkelvoud voor, hoewel het meervoud bedoeld is. We hebben overal de meervoudsvorm gekozen. 4. [Woordverklaring] plecht / plicht: verplichting. 5. [Hertaling] draghen < sagen. 6. [Hertaling] te samen < Miteinander.
D
oe Ogier hoorde dese tale ontfarmdet hem, weet ic wale, want hi van herten niet en was vilein. Hi sprac: “Ic en bem gheen castelein. Secht mi corteleke, 1 bi welken kere 2 ic u mach ut uwen seere bringhen ende uwen rauwe uten.” 3 Dandre riepen: “Cont ghi ons ontsluten, edel man, so dadi wale, die stercke dore van metale metten slotele?” “Bi sinte Jan,” antworde Ogier, “ic en can want ic en hebbe den slotele niet.” Ende mettien woorde hieuw dat coene diet Corteine, dat swert van goeden stale in die dore van metale ende slouch 4 entwee die slote al. Hi en maecte gheen langher ghescal. Hi haddese ontsloten vele saen. Ende daernaer ghinc hi, hebbic verstaen, die dore up lichten, die seere was sware. Dat Waelsc secht ons vor ware dat die dore so seere wouch, twintech manne hadden ghenouch daer ane te heffene ghehat up die stont, die die deghen namecont met sijnre cracht up hief lichtelike. Gode, onsen Heere van hemelrike, dancten seere die ghevane doe die dore beghan open ghane. Hare herten verlichten hem doe seere, want Ogier, die sterke heere, warp die dore van hem verre
[168]
11925
11930
11935
11940
11945
11950
1. [Hertaling] corteleke < nuwent. Het MNW kent geen afleiding of samenstelling met ‘nieuw’ die hier in aanmerking komt. 2. [Woordverklaring] bi welken kere: op welke manier. 3. [Woordverklaring] uten: een eind aan iets maken. 4. [Hertaling] ende slouch < Slug er.
ende dandre riepen: “En maect gheen merre, 1 edel man, helpt ons van hier.” “Bi onsen Heere,” sprac Ogier, “ic dedet gherne, wistic hoe. 2 Condi mi gheraden toe, want ic en kenne niet des casteels wike.” 3 “Edel man, gaet vlitelike in winklen, in solren ende in hoeken eene langhe leere 4 souken ende laet ons up clemmen van hier.” “Also helpe mi God,” sprac Ogier, “ic weet ene, ic salse gaen halen.” Hi liep enwech met deser talen ende haelde ene leere die lanc was seere. In den torre stacse 5 die heere ende dandre ontfinghense beneden. Mer so vele crachtechede 6 en hadden si niet, hoe wel si beghonsten, dat si up gheclemmen consten. Dies clagheden si seere ende riepen “Awi!” 7 Doe Ogier, die helt vri, hare claghe hoorde, waest 8 hem leet. Die leere clam 9 hi neder 10 ghereet beneden in den donkren pit. Ten ghevane seede hi dit: “Sijt te ghemake sonder claghen. Ic sal u alle upwert 11 draghen
11955
11960
11965
11970
11975
1. [Woordverklaring] merre maken: treuzelen, tijd verliezen. 2. [Hertaling] hoe < wa / Mit. 3. [Woordverklaring] wijc / wike: schuilplaats (in het MNW ook in de combinatie ‘hoeken ende wiken’). [Hertaling] wike < winckel. Het Dt. woord rijmt niet. 4. [Woordverklaring] leere: ladder. 5. [Hertaling] stacse < stieß sie. 6. [Hertaling] crachtechede < krefften. 7. [Hertaling] Awi < amy. 8. [Hertaling] waest < es was. 9. [Hertaling] clam < steig. Volgens het MNW duidt het woord ‘stighen’ uitsluitend een opwaartse beweging aan. 10. [Woordverklaring] nederclemmen: afdalen. 11. [Hertaling] upwert < hinuff.
ende helpen u betren uwen rauwe updat ghi mi 1 wilt sijn ghetrauwe, Ic en biddu anders niet.” “God, onse Heere, die hem crucen liet, moete ons doen sterven enen quaden doot, slaen wi u swike 2 dor eneghe noot van saken, die wi moghen doen.” Dat gheviel Ogiere wel, den ruddre coen.
W
at hulpt daerof 3 langhe tale? Hi drouchse algader in den sale boven ute 4 den kerkersteene. 5 Hare leden waren worden cleene van honghere ende andren ghebreke, mer nu worden si te ghereke 6 vele bat dan si waren te voren. Si vergaten haren toren, die ghevane ghemeene. Ogier keerde ten kerkersteene ende slotene weder toe. Sine ghesellen ghinc hi doe hoe hi ghevaren hadde, vertellen. Ende doe dat hoorden die vijf ghesellen, doe ontfaermdet hem harde seere. Ogier, den stercken heere, swoeren si doe ghetrauwe te sine ende dor gheenrehande pine,
11980
11985
[169] 11990
11995
12000
12005
1. [Hertaling] mi < nu. 2. [Woordverklaring] swike slaen: in gebreke blijven, te kort schieten, zijn plicht verzuimen. 3. [Hertaling] daerof < da von. 4. [Hertaling] ute < uß von. 5. [Woordverklaring] kerkersteen: gevangenis. 6. [Woordverklaring] te ghereke worden: in een goede toestand zijn, gezond worden (afgeleid van het substantief ‘gherec’ in de betekenis “goede toestand, goede orde”). [Hertaling] mer nu worden si te ghereke < Mer nu teden sie yme zugerech. Het MNW kent geen uitdrukking ‘hem te ghereke doen’. [Weddige] WeGl leidt ‘gerech’ af van Mnl. ‘gerac’, waaraan hij de betekenis “Beschaffenheit” toeschrijft. De uitdrukking ‘tun zu gerech’ vertaalt hij als “zu Diensten stehen”. Deze betekenis noteert het MNW bij ‘enen gerac doen’.
die si hebben mochten, daer tusscen te gane. Ende Ogier was ghereet tontfane van hem hare trauwe ende haren eet. Also diende hi hem up dit beheet 2 ende hanteerdese 3 lieflike. 4 Alse die coninc van Vrankerike wel verstaen hadde te ware dat Ogier in dat casteel ware, daer omme was hi in den wille dat hi lude ende stille gheen dinc begheerde so scier dan te hebbene den Danoys Ogier ghevaen ofte te verslane. Dies dede hi logeren, 5 so ic wane, vore den castele sijn carijn ghemeene, dies Ogier harde cleene acht hadde, alse ghi moghet horen, want twee jaer lach Karel daer voren ende Charloot, sijn sone, vive, dat hi namaels metten live na becocht 6 hadde sonder waen, en ware hijs met loghene niet ontgaen ende bi vroeden 7 rade mede. An eenre scoenre groene stede logeerde Karel ende sine man. Ogier dede hem selven wat hi can in den castele wel te ghemake. Het en gaf hem niet te waken 8 dat hem Karel iet mochte ghedeeren
1
1. [Woordverklaring] tusscengaen: de voortgang van iets (hier: de eed van trouw) beletten. 2. [Woordverklaring] beheet: belofte. 3. [Woordverklaring] hanteren: behandelen. 4. [Woordverklaring] lieflike: op vriendelijke wijze, minzaam. 5. [Woordverklaring] logeren / loodseren: kamperen. 6. [Hertaling] becocht < getaufft. HiWe emendeert: ‘gecaufft’. 7. [Woordverklaring] vroet: verstandig; ook: listig. 8. [Woordverklaring] het en gaf hem niet te waken: hij lag er niet van wakker (?). [Hertaling] waken < schaffen. Reconstructie uiterst onzeker.
12010
12015
12020
12025
12030
dat valiant 1 van tween peeren. Hi leefde in groten feeste. Dat secht ons die Waelsce jeeste, dat daer Karel vor waer vore lach anderhalf jaer met sinen here sonder waen, dat si onderwilen niet een spaen scade deden anden castele, ende dat die van binnen 2 ooc van haren rivele 3 niet des te minre plaghen een twint. Dies toornde seere Charloet, Karels kint, harde in sinen sin, dat Ogier plach niet des te min van feesten ende van spele. Ooc sochte Charloot dicke ende vele raet an Macharise, den heere, in wat maniere, in wat keere, dat men Ogier te wighe ende te velde alre best ghecrighe. 4 Hieromme sochten si meneghen raet meneghe wile, dat verstaet. Si waren beede van herten fel. Ten lesten berieden si hem so wel, Macharijs ende Charloet, die felle, dat si met meneghen ghesellen souden vor Monfert inden pleine doen rechten een sterke quinteyne 5 van eekenhoute, ende si souden daer leven 6 in groten vrouden,
12035
12040
12045
12050
12055
12060
1. [Woordverklaring] valiant: waarde. 2. [Hertaling] die van binnen < sie auch da zuschent. Reconstructie onzeker, maar vermoedelijk slaat deze zin op Ogier en zijn medestanders die anderhalf jaar lang geen hinder ondervinden van de belegering door Karel. Dt. ‘da zuschent’ (Mnl. ‘onderwilen’) lijkt een herhaling te zijn van vers 12043. 3. [Woordverklaring] riveel: feestelijke stemming (?) 4. [Hertaling] ghecrighe < bekriege. 5. [Woordverklaring] quinteine / quintaenge: “eene draaibare figuur (een paal met armen), waarop jonge ridders zich in het tornooien oefenden, en waarom heen carousel gereden werd” (MNW). 6. [Hertaling] si souden / daer leven < zu den zijden / Er lebte. Vers 12062 rijmt niet en is
ende corten haren tijt daer mede. Ogier soude ooc comen ghereden. “Al waende hi daer ane halen die doot, hi es van herten niet so bloot dat hi bliven soude daer inne, mer hi comt ute met stouten sinne riden jeghen der quinteynen met. Die wile souden wi wel hebben beset die porten met serianten fier.” Quaemt dan so, dat tontsiene hadde Ogier, ende hi int casteel wilde vlien, dat hem dan benomen werde van dien serianten dat weder keeren. Hier mede waenden sine onteeren, dat hem ghescien sal wel cleene. Si deden maken van 1 houte reene die quinteyne vaste ende stide, ja so vaste, datse nemmeer gheriden 2 souden Karels manne binnen enen jare. Die batseleere 3 ghingen daer nare al te samen met Charloot hem wapinen cleene ende groot ende saten up hare orse goet. Ieghelijc ghedochte in sinen moet daer ene scone joeste te doene. Charloot versamende rudders coene wel vijf hondert teenre scare, die hi alle dede varen an die muren ende legghen daer onder. Hi ghedochte so Ogier te bringhene onder so dat hine soude 4 verslaen. Mer het sal costen na minen waen meneghen man sijn leven. Nochtan en sal hi hem niet gevaen gheven, weinig zinvol. De reconstructie is speculatief. 1. [Hertaling] van < vol. 2. [Woordverklaring] gheriden: rijdend overwinnen (?). 3. [Woordverklaring] batseleer: jonge man van adel. 4. [Hertaling] hine soude < er wurd.
12065
12070
12075
12080
12085
12090
12095
mer hi sal noch meneghen verslaen. 1 Doe dese bederve 2 hadde ghedaen, Charloot, doe keerde hi sciere te sinen jonghen batselieren 3 die ter quinteinen waren ghecoren ende riep dat ment mochte horen: “Wel aen, 4 ghi heeren, laet ons varen spere breken sonder sparen, tes tijt, jeghen der quinteinen.” Helpe God, wat waren daer in den pleine 5 rudders, die dorse noopten met sporen! Die edelste voeren voren. Ieghelijc so hi eerst mochte, stac. Menech speere men daer tebrac. Daer was groot gheruchte 6 ende gheluut Ogier sach ten veinstre uut als hi hoorde dat ghescal. Die hem hadde ghegheven die werelt al, hi en ware niet langher daer inne bleven, mer hi dede hem sine wapine gheven.
12100
12105
12110
12115
1. [Hertaling] Mer het sal costen na minen waen / meneghen man sijn leven. / Nochtan en sal hi hem niet gevaen gheven, / mer hi sal noch meneghen verslaen. HiWe plaatst deze regels tussen aanhalingstekens alsof het om een uiting van een of ander personage zou gaan. Men kan ze ook als auteurscommentaar interpreteren. 2. [Woordverklaring] bederve: onderneming, plan. 3. [Hertaling] batselieren < kevelere. [Weddige] WeGl identificeert ‘kevelere’ als Mhd. ‘schevalier’ (“Ritter, Kavalier”). Het woord komt in het MNW niet voor, vandaar dat we voor een herhaling van het woord ‘batseleer’ uit vers 12083 opteren. 4. [Hertaling] Wel aen < Wol her. 5. [Hertaling] wat waren daer in den pleine < was da inne in dem pleyne. 6. [Woordverklaring] gheruchte: geschreeuw, lawaai. [Hertaling] gheruchte < geruhel.
