Notitie Zwerfjongeren
Assen, 2 december 2009
Pagina 1/14
1. Aanleiding en leeswijzer De gemeenteraad van Assen heeft het college van B&W gevraagd naar een notitie over de zwerfjongeren. Deze notitie verwoord de uitgangspunten met betrekking tot het zwerfjongerenbeleid van de gemeente Assen. Daarnaast geeft het de actuele stand van zaken weer over de opvang en begeleiding van zwerfjongeren. In hoofdstuk 2 is een korte samenvatting weergegeven van de notitie met de geformuleerde uitgangspunten van beleid. Hoofdstuk 3 geeft inzage in de verdeling van de wettelijke verantwoordelijkheden tussen gemeenten, de provincie, het Bureau Jeugdzorg en het Zorgkantoor. In dit hoofdstuk wordt de zwerfjongerenproblematiek afgebakend. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 stilgestaan bij de landelijke en lokale kaders en ontwikkelingen op het gebied van de zwerfjongeren. De vormen van opvang in het verzorgingsgebied van Assen komen in hoofdstuk 5 aan bod. In hoofdstuk 6 wordt de analyse gemaakt op basis van een inventarisatie naar de omvang en zorgbehoefte van de doelgroep. In hoofdstuk 7 wordt aandacht besteed aan de knelpunten in de jeugdhulpverlening voor de jongvolwassenen. Hier liggen de antwoorden op de aanpak van de zwerfjongerenproblematiek. Tot slot volgt in hoofdstuk 8 de conclusie met geformuleerde beleidsuitgangspunten. Deze notitie is mede mogelijk gemaakt dankzij de inbreng van de betrokkenen uit het veld. Dit betreft een quick scan van de initiatiefgroep GGZ-Wmo naar de zwerfjongerenproblematiek; een verzoek van Promens Care, de opvanginstelling voor zwerfjongeren in Assen, om de intensivering van de opvang en begeleiding van zwerfjongeren uit te werken door de gemeente; interviews met vijf zwerfjongeren en betrokken hulpverleners over de omvang van de groep zwerfjongeren, de oorzaken van het zwerfgedrag en de actuele zorgbehoefte. De hulpverleners zijn werkzaam bij de GGD, Yorneo, Van Mooi Tot Maf, Bureau Jeugdzorg Drenthe, Promens Care, Noordermaat en het OGGz netwerk Assen.
2. Samenvatting Het zwerfjongerenbeleid van de gemeente Assen omvat de 24-uurs opvang en begeleiding van (dreigend) dakloze jongeren vanaf 18 jaar door de centrumgemeente inclusief afstemming over het voorkomen van instroom vanuit de groep risicojongeren en het bevorderen van uitstroom uit de maatschappelijke opvang en de afstemming op de nazorg. Een aantal van maximaal tien zwerfjongeren is in Assen bekend. Er is behoefte aan intensivering van de regionale opvang en begeleiding van zwerfjongeren in Assen. Dit blijkt uit een inventarisatie onder zwerfjongeren en hulpverleners, uit particuliere initiatieven, uit een quick scan van de initiatiefgroep GGZ-Wmo Drenthe en uit een voorstel van de huidige opvanginstelling voor zwerfjongeren in Assen, e Promens Care. Jongeren kunnen vanaf hun 18 jaar zelf beslissen over continuering van hulpverlening en begeleiding. Knelpunten bij de zorg voor jongeren komen voort uit het centrale probleem dat jongeren in de zorg met 18 jaar niet automatisch volwassen en zelfstandig zijn, terwijl zij e volgens de wet wel meerderjarig zijn. Opvang en begeleiding is altijd op vrijwillige basis vanaf het 18 jaar. Indien jongeren niet bij het bestaande hulpaanbod terecht komen of er zelf afstand van nemen, “ontstaat” de zwerfjongere. Deze constateringen vragen om de uitbreiding van de capaciteit voor opvang en begeleiding van zwerfjongeren op korte termijn en het mogelijk maken van meer doorlopende begeleiding en opvang op langere termijn. Deze doorlopende trajecten dienen te starten bij de minderjarige jongere vanuit jeugdzorg en kunnen doorlopen tot opvang en begeleiding in de maatschappelijke opvang tot 25 jaar. Uitgangspunten van beleid: • • • • •
de gemeente Assen belegt de opvang en begeleiding van zwerfjongeren bij de professionele opvanginstelling(en) in Assen en/of de regio. De instellingen bieden onderdak en begeleiding aan de jongeren. Het bieden van informele opvang wordt niet door de gemeente ondersteund; de gemeente Assen dient in de structurele behoefte aan opvang voor zwerfjongeren te voorzien. Er is in Assen behoefte aan ca.12 opvangplekken, inclusief de bestaande 4 plekken; de opvang en begeleiding van zwerfjongeren is gescheiden van de volwassenenopvang; de opvang en begeleiding dient laagdrempelig van karakter te zijn en waar mogelijk op kleine schaal (“in huiskamersetting”) plaats te vinden; iedere zwerfjongere heeft een vaste begeleider met voldoende mandaat om de benodigde onderdelen die door andere instellingen wordt geboden te regelen. De begeleiding is gericht op Pagina 2/14
• •
het zelfstandig wonen en werk of scholing. Het wordt aan de professionele opvanginstellingen overgelaten welke methodiek het beste past; eigen inzet van de zwerfjongere is een voorwaarde voor het bieden van langdurig onderdak en begeleiding; er is behoefte aan een doorlopend begeleidings- en opvangtraject dat start bij de minderjarige jongere vanuit jeugdzorg en kan doorlopen tot opvang en begeleiding in de maatschappelijke opvang tot 25 jaar.
Definities en aantallen
1
In deze notitie worden de volgende begrippen gehanteerd: Daklozen: In het gebruik van het begrip daklozen wordt onderscheid gemaakt tussen feitelijk en residentieel daklozen. Feitelijk daklozen: Personen die niet beschikken over een eigen woonruimte en voor een slaapplek gedurende de nacht tenminste één nacht (in de maand) waren aangewezen op buiten slapen, ofwel overnachten in de openlucht en in overdekte openbare ruimten (portieken, fietsenstallingen, stations, winkelcentra of een auto) en binnen slapen: in passantenverblijven van de maatschappelijke opvang, inclusief eendaagse noodopvang, of binnen slapen bij vrienden, kennissen of familie, zonder vooruitzichten op een slaapplek voor de daarop volgende nacht. In 2008 hebben 78 feitelijk daklozen gebruik gemaakt van opvangvoorzieningen in het verzorgingsgebied van Assen. Residentieel daklozen: Personen die als bewoner staan ingeschreven bij instellingen voor maatschappelijke opvang (internaten en sociale pensions, woonvoorzieningen op basis van particulier initiatief dat zich richt op semi-permanente bewoning door daklozen en particuliere commerciële pensions waar voornamelijk daklozen wonen). In 2008 hebben 8 residentieel daklozen gebruik gemaakt van de opvangvoorzieningen in het verzorgingsgebied van Assen, waarvan 2 in het sociaal pension in Noordenveld en 6 in de zwerfjongerenopvang. Dreigend daklozen Tot dreigend daklozen behoren zelfstandig wonende personen in een ernstige, meervoudige probleemsituatie, ex-gedetineerden en ex-patiënten uit de klinische zorg die niet over huisvesting beschikken en zwerfjongeren. De omvang van deze groep wordt geschat op 75 tot 100 personen. Zwerfjongeren Jongeren tot 25 jaar met meervoudige problemen, die dakloos zijn of in een voorziening voor maatschappelijke opvang verblijven zonder hun ouders. Het aantal zwerfjongeren in 2009 wordt op ca. 10 geschat (zie hoofdstuk 6). Deze definities overlappen elkaar gedeeltelijk. Omdat ze gebruikt worden door VWS en VNG in het kader van het Stedelijk Kompas en een eenduidige registratie bevorderen is er voor gekozen ook de begrippen hier ook te hanteren.
3. Wet- en regelgeving: verdeling van verantwoordelijkheden2 De preventieve aanpak van de problematiek van de zwerfjongeren is een taak voor alle gemeenten in afstemming met de provincies vanuit hun verantwoordelijkheid voor de jeugdzorg. De feitelijke opvang en begeleiding van zwerfjongeren van 18 jaar en ouder is een taak voor de 43 centrumgemeenten Maatschappelijke Opvang, waaronder de gemeente Assen.
1 2
Bron: dak- en thuislozenmonitor 2008, oktober 2009 Bron: handreiking zwerfjongeren, BMC Onderzoek, juni 2009 Pagina 3/14
Provinciale Jeugdzorg Het ministerie van Jeugd en Gezin financiert de provincies, die verantwoordelijk zijn via de Wet op de Jeugdzorg (Wjz) voor de zorg voor 0 tot 18 jarigen. De provinciale Bureaus Jeugdzorg (BJZ) geven hier uitvoering aan en hebben de zorg voor alle geïndiceerde (zwerf)jongeren van 0 tot 18 jaar. BJZ heeft tot taak te bezien of, en zo ja welke zorg een jeugdige en/of zijn ouders/opvoeders nodig hebben. Na deze indicatiestelling heeft BJZ tot taak om de jongere en opvoeders actief bij te staan bij het verwezenlijken van zijn aanspraak op zorg en deze zo nodig te motiveren tot het aanvaarden van zorg. Deze casemanagementtaak houdt verder in dat BJZ de verleende zorg daarna volgt, evalueert en de jongere bijstaat bij vragen over deze zorg. BJZ dient ook te bevorderen dat de zorgaanbieders tot een samenhangend hulpverleningsplan komen. Het is mogelijk om de jeugdzorg voort te zetten tot e het 23 levensjaar via de verlengde jeugdzorg. Verlengde Jeugdzorg wordt echter niet vaak toegepast (zie hoofdstuk 7). AWBZ Vanuit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) wordt de zware, langdurige zorg in de sectoren Verzorging en Verpleging, Geestelijke Gezondheidszorg en Gehandicaptenzorg mogelijk gemaakt. AWBZ-zorg is alleen toegankelijk via een indicatie. De Zorgkantoren zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van de AWBZ. Zij proberen het aanbod van AWBZ-zorg zo goed mogelijk af te stemmen op de vraag naar zorg. De Zorgkantoren zijn daarmee medeverantwoordelijk voor een passend zorgaanbod voor zwerfjongeren met een indicatie van BJZ of het CIZ. Het Ministerie van VWS is verantwoordelijk voor de financiering en werking van het AWBZ systeem. Gemeenten De gemeenten hebben vanuit de Wet publieke gezondheid (Wpg) en de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) taken op het terrein van de (zwerf)jongeren. Daarnaast hebben de 43 centrumgemeenten voor de Maatschappelijke Opvang (waaronder Assen) een aantal aanvullende taken voor zwerfjongeren. In tabel 1 staat aangegeven welke taken de gemeenten en centrumgemeenten hebben ten aanzien van de (zwerf)jongeren. Alle jongeren tot 18 jaar zonder indicatie - ook de minderjarige zwerfjongeren - vallen onder het preventief jeugdbeleid, waarover de gemeenten de regie voeren. Gemeenten voeren de regie over het jeugdbeleid vanuit de Wmo (prestatieveld 2). Daarnaast zijn alle gemeenten verantwoordelijk voor het voorkomen, signaleren en snel aanpakken van maatschappelijke uitval en meervoudige probleemsituaties en het bevorderen van herstel en het voorkomen van terugval van alle inwoners via het OGGZ-beleid (prestatieveld 8). Daarmee is het voorkomen dat jongeren tijdelijk geen thuis hebben om te verblijven een taak van alle gemeenten (prestatievelden 7 en 8). Tot slot hebben alle gemeenten taken op het gebied van preventie van verslaving en het bestrijden van overlast als gevolg van verslaving (prestatieveld 9). De 43 centrumgemeenten Maatschappelijke Opvang hebben een verantwoordelijkheid in de toeleiding van meerderjarige (dreigend) daklozen naar zorg en opvang. De centrumgemeenten dienen voldoende voorzieningen voor opvang en begeleiding te realiseren voor deze doelgroep. Daarnaast dienen de centrumgemeenten te voorzien in ambulante verslavingszorg.
Pagina 4/14
Tabel 1: taken van alle gemeenten én centrumgemeenten Alle gemeenten Wet publieke gezondheid
Centrumgemeenten
Jeugdgezondheidszorg: in beeld krijgen en volgen van jongeren met problemen, veelal uitgevoerd door GGD-en
Wmo prestatieveld 2: Informatie en advies, signalering, preventieve ondersteuning jeugd toeleiding, opvoedondersteuning, coördinatie van zorg Wmo prestatieveld 7: Bieden van maatschappelijke opvang
Taken op gebied van de maatschappelijke opvang
Bieden van de voorzieningen voor maatschappelijke opvang
Wmo prestatieveld 8: Bevorderen van OGGz
Preventie en herstel
Het toeleiden naar zorg (bemoeizorg)
Wmo prestatieveld 9: Bevorderen verslavingsbeleid
Taken op gebied van verslavingspreventie
Voorzien in ambulante verslavingszorg
Bron: Handreiking zwerfjongeren BMC Onderzoek (2009)
Afbakening zwerfjongerenproblematiek Uit de inventarisatie van wettelijke taken op jeugdbeleid en jeugdzorg blijkt dat er een geleidelijke overgang is tussen het aanbod voor zogenaamde risicojongeren en zwerfjongeren. Dat is in onderstaande figuur weergegeven. In dit figuur is met zwarte rechthoek de afbakening van de zwerfjongerenproblematiek van deze notitie aangegeven.
Figuur 1: breed, samenhangend aanbod voor risicojongeren en zwerfjongeren
Bron: handreiking zwerfjongeren BMC Onderzoek (2009)
Pagina 5/14
Conclusie De verantwoordelijkheden voor het voorkomen en herstellen van probleemsituaties van jongeren zijn verdeeld over BJZ en gemeenten. Door de gehanteerde leeftijdsgrens van 18 jaar in de jeugdhulpverlening en de daarmee samenhangende wettelijke verantwoordelijkheden van provincie, BJZ en (centrum)gemeenten is niemand probleemeigenaar van alle zwerfjongeren. De feitelijke opvang van jongeren tot 18 jaar is een verantwoordelijkheid van BJZ. Assen is als centrumgemeente verantwoordelijk voor de opvang van zwerfjongeren van 18 jaar en ouder in het verzorgingsgebied. Een plek in de maatschappelijke opvang is geen individueel opeisbaar recht maar een collectieve voorziening.
4. Huidig beleidskader 4.1 Landelijk kader in ontwikkeling Het landelijk kader voor de opvang en begeleiding voor zwerfjongeren is in ontwikkeling. Het betreft enerzijds ontwikkeling van de kennis over omvang van de doelgroep, opvangmogelijkheden en methodieken van begeleiding voor zwerfjongeren in het land. Anderzijds gaat het over het bevorderen van de afstemming tussen de wettelijke taken van de provincies en gemeenten. Sinds 2002 besteedt de Algemene Rekenkamer aandacht aan de opvang van zwerfjongeren. In de 3 laatste rapportage van de Algemene Rekenkamer wordt geconstateerd dat er diverse opvangvoorzieningen in het land voor zwerfjongeren zijn opgericht. De opvang van zwerfjongeren is echter meer dan een opvangvoorziening (fysiek) in het leven roepen. Daarom dient er volgens de rekenkamer meer aandacht te zijn voor een sluitende keten en een effectieve aanpak door de centrumgemeenten. Dat kan door een degelijke, regionale probleemanalyse te maken binnen de sluitende beleidsketen van preventie, signalering, opvang, begeleiding en nazorg van zwerfjongeren. De rekenkamer adviseert de bewindslieden van VWS en J&G ook de minderjarige zwerfjongeren te betrekken in de probleemanalyse van de centrumgemeenten. Als knelpunt in de huidige uitvoering wordt ook de gebrekkige samenwerking tussen alle partijen genoemd en gebrek aan goede informatie over aard en omvang van de zwerfjongerenproblematiek. Gezamenlijk plan van aanpak zwerfjongeren De bewindspersonen hebben aangegeven dat centrumgemeenten gestimuleerd gaan worden om sluitende afspraken te maken met Jeugdzorg en vice versa. Ook zullen de centrumgemeenten gevraagd worden minderjarige zwerfjongeren te betrekken in hun probleemanalyses. In 2010 volgt uitkomst van het onderzoek van VWS naar de zwerfjongeren en de aanpak van de centrumgemeenten. Op 21 september 2009 hebben de Staatssecretaris van VWS en de Minister voor Jeugd en Gezin met de VNG, het Interprovinciaal overleg (IPO), de Federatie Opvang, de MOgroep en de Stichting Zwerfjongeren Nederland (SZN) afgesproken dat de betrokken partijen de problematiek van zwerfjongeren gezamenlijk gaan aanpakken. Om de ambitie ‘Geen zwerfjongeren meer op straat’ te bereiken zal worden aangesloten bij de Stedelijke Kompassen van de centrumgemeenten. In de Stedelijke Kompassen dienen een persoonsgerichte aanpak en ketenbenadering centraal te staan.
4.2 Lokaal beleidskader zwerfjongeren Vanuit de geschetste wettelijke taken is hieronder weergegeven hoe de gemeente Assen invulling geeft aan het beleid voor zwerfjongeren. De gemeente Assen hanteert de definitie van VWS voor het begrip zwerfjongeren: Jongeren tot 25 jaar met meervoudige problemen, die dakloos zijn of in een voorziening voor maatschappelijke opvang verblijven zonder hun ouders.
3
Opvang zwerfjongeren 2008, Algemene Rekenkamer, 18 december 2008 Pagina 6/14
Kadernota Jeugd In de kadernota Jeugd zijn vijf prioriteiten benoemd ten aanzien van het gemeentelijk jeugdbeleid: 1. Alle talenten van jeugdigen worden benut en ontwikkeld. 2. Voorzieningen voor jeugdigen zijn laagdrempelig toegankelijk. 3. Problemen worden zo dicht mogelijk bij de jeugdigen zelf opgepakt, dus in het gezin, de buurt, wijk, of op school. 4. We zetten in op preventie. 5. We betrekken zoveel als mogelijk jongeren bij de ontwikkeling en vooral de uitwerking van beleid. De zwerfjongeren zijn in de kadernota benoemd als groep die extra aandacht krijgt. Deze prioriteiten gelden ook voor het zwerfjongerenbeleid.
Centrum voor Jeugd en Gezin Het doel van de gemeente Assen ten aanzien van de vormgeving van het Centrum voor Jeugd en Gezin is om de voorzieningen voor gezinnen, die opvoed-, opgroeivragen of lichte problemen hebben, in de periode 2009 tot en met 2011 uit te breiden of op te zetten. Het CJG richt zich met name op de coördinatie en het eerder inzetten van preventieve activiteiten. De groep jongvolwassenen van 18 t/m 23 jaar is als specifieke doelgroep aangemerkt. De behoeften en knelpunten van deze doelgroep worden tot 2011 geïnventariseerd, hiervoor is onder andere de pilot ‘Zorgcoördinatie 18 tot 23 jaar’ opgestart. De gemeenteraad zal nog een CJG rapportage ontvangen met de uitkomsten van deze pilot. De ervaringen van de pilot zijn al wel meegenomen in deze notitie en sluiten aan bij de gesignaleerde knelpunten in hoofdstuk 7 en de aanpak in hoofdstuk 8.
Maatschappelijke opvang De gemeente Assen is centrumgemeente voor de Maatschappelijke Opvang, Openbare Geestelijke Gezondheidszorg en het Verslavingsbeleid (MO/OGGz/VB). Kort samengevat houdt dat in dat de centrumgemeente Assen verantwoordelijk is voor het realiseren van opvangvoorzieningen, bemoeizorg en verslavingszorg voor de inwoners van het verzorgingsgebied. Dat verzorgingsgebied beslaat 9 Drentse gemeenten: Aa en Hunze, Assen, De Wolden, Hoogeveen, Meppel, Midden Drenthe, Noordenveld, Tynaarlo en Westerveld. Alle centrumgemeenten dienen hun beleid in overleg met de gemeenten in het verzorgingsgebied vast te leggen in een Stedelijk Kompas. De gemeente Assen heeft met de regiogemeenten een Stedelijk Kompas 2008 – 2011 opgesteld. Wat betreft de zwerfjongeren staat het Stedelijk Kompas in het teken van continuering van de bestaande opvang voor zwerfjongeren en een inventarisatie van de omvang en zorgbehoefte van zwerfjongeren. In het Stedelijk Kompas is ook opgenomen dat het beleid dient te worden aangepast aan de hand van de uitkomsten van dit onderzoek. Deze inventarisatie is uitgevoerd. De uitkomsten van de inventarisatie zijn verwerkt in hoofdstuk 6. Als centrumgemeente bereidt Assen op dit moment een nadere uitbreiding voor van de voorzieningen voor opvang en begeleiding van zwerfjongeren (zie hoofdstuk 8).
Het zwerfjongerenbeleid van de gemeente Assen omvat de 24-uurs opvang en (ambulante) begeleiding van (dreigend) dakloze jongeren vanaf 18 jaar door de centrumgemeente inclusief afstemming over het voorkomen van instroom vanuit de groep risicojongeren en het bevorderen van uitstroom uit de maatschappelijke opvang en de afstemming op de nazorg.
Pagina 7/14
5. Huidig aanbod: vormen van zwerfjongerenopvang in het verzorgingsgebied Assen In dit hoofdstuk wordt onderscheid gemaakt tussen de opvang voor zwerfjongeren door professionele organisaties en de informele zorgnetwerken in het verzorgingsgebied van de gemeente Assen. Professionele opvang en begeleiding Assen Vanaf 2004 vangt Promens Care (voormalig RIBW-Drenthe) zwerfjongeren op in opdracht van de gemeente Assen. Er zijn vier opvangplaatsen voor zwerfjongeren in de Klenckestraat. Promens Care vangt hier de jongeren op die potentie in zich hebben om op termijn door te stromen naar vormen van begeleid wonen - veelal met een AWBZ indicatie op grond van een licht verstandelijke handicap - of naar een zelfstandige woonvorm. Gemiddeld blijven de jongeren 6 tot 12 maanden in de opvang aan de Klenckestraat. De vier opvangplaatsen aan de Klenckestraat zijn vrijwel altijd bezet. De verhuurder van het pand aan de Klenckestraat heeft in 2009 de huur opgezegd. Promens Care heeft nog enkele jaren huurbescherming en is actief op zoek naar geschikte vervangende locatie. Daarnaast worden er zwerfjongeren gezamenlijk met volwassenen opgevangen in de dag- en nachtopvang van de Kommarin.Ondanks dat het onwenselijk is dat jongeren en volwassenen gezamenlijk in dezelfde ruimte worden opgevangen, gebeurt dit nu wel als gevolg van capaciteitsgebrek. Begeleiding van de jongeren vindt plaats via het Datateam (Dak- en thuislozenteam Assen). Deze jongeren komen hier meestal terecht via de Kommarin of de ISD en hebben kortdurende opvang en hulpverlening nodig vanuit de MO om doorgeleid te worden naar eventuele andere vormen van 4 hulpverlening of naar zelfstandig wonen . Tegelijkertijd wordt in overleg met de ISD een traject voor arbeidsmarktactivering ingezet of het toeleiden naar scholing. In 2008 hebben vijf jongeren gebruik gemaakt van de nachtopvang in de Kommarin en ca. 25 jongeren ontvangen ambulante begeleiding vanuit de Kommarin door het Data-team van Promens Care. Het locatiehoofd van de Kommarin geeft aan dat zij ca. 10 jongeren niet kunnen opvangen als gevolg van gebrek aan overnachtingcapaciteit. Dit betreft zowel passantenopvang voor één of een paar nachten als de langdurige opvang van 6 tot 12 maanden. Slechts de helft van deze jongeren geeft aan wel onderdak te willen. De medewerkers van de Kommarin vinden het zeer wenselijk dat zij alle jongeren onderdak kunnen bieden. Voor hen dreigt of is er sprake van een onveilige situatie buiten de opvang (misbruik, verslaving, geweld, etc.). Het landelijke beeld geeft overigens aan, waar gesproken wordt over zwerfjongeren, dat dit voor een belangrijk deel dreigend dakloze jongeren betreft. Promens Care heeft mede op basis van de quick scan van de initiatiefgroep GGZ-Wmo Drenthe aangegeven dat het huidige aanbod niet toereikend is in omvang en niet afdoende aansluit aan de hulpvraag van de jongeren. Daartoe is eind 2008 een projectvoorstel ingediend door Promens Care. Dit voorstel betrof een stappenplan om te komen tot uitbreiding van de capaciteit met het verzoek aan de gemeente hier een nadere rol in te vervullen. De gemeente heeft vervolgens de regie naar zich toe getrokken. Randvoorwaarde voor de gemeente voor deze uitwerking betrof onder andere de duidelijkheid van de rijksoverheid over de omvang van het toekomstige budget voor maatschappelijke opvang. Daartoe is eerst een heroriëntatie gemaakt op het beleid voor kwetsbare mensen. Deze heroriëntatie is op 15 oktober 2009 in de gemeenteraad behandeld. Hoogeveen In Hoogeveen worden jongeren begeleid bij het wonen door het Leger des Heils in het project “Interwonen”. Het betreft 8 appartementen waar o.a. jongeren begeleid worden in het zelfstandig wonen. Sinds 2009 subsidieert de gemeente Assen de begeleiding aan 4 cliënten als gevolg van het gedeeltelijk wegvallen van AWBZ financiering voor deze opvang. De capaciteit van Interwonen is voldoende, de jongeren stromen door naar reguliere huisvesting, al dan niet met ambulante begeleiding.
4
Bron:subsidieaanvraag MO 2009, Promens Care 28 augustus 2008 Pagina 8/14
Verder is er een onbekend aantal andere (AWBZ gecertificeerde) zorgaanbieders die zwerfjongeren met een BJZ of AWBZ-indicatie begeleiden en / of tijdelijk opvangen. Deze aanbieders beperken zich niet tot de inwoners van het verzorgingsgebied. Het betreft veelal initiatieven zoals bijvoorbeeld de Zorgboerderij in Wittelte (gemeente Westerveld). Dit is een AWBZ gecertificeerde zorgboerderij waar sinds 2006 ca. 30 jongeren in de leeftijd tot en met 24 jaar zijn begeleid en/of opgevangen, waarvan 8 “van de straat”. De meerderheid van deze jongeren is afkomstig uit de regio Amsterdam. Werving van cliënten geschiedt via het eigen netwerk van de eigenaar van de zorgboerderij. De zorg en begeleiding die mensen hier ontvangen geschiedt op basis van zorg in natura of via een Persoonsgebonden Budget op basis van een AWBZ indicatie.
Informele opvang en begeleiding Naast de gecertificeerde zorginstellingen is er ook een aantal particuliere initiatieven in het verzorgingsgebied van zeer betrokken mensen die opvang en begeleiding geven aan o.a zwerfjongeren. Het is niet mogelijk om een volledig beeld te geven van alle informele vormen van deze opvang, omdat een deel van de tijdelijke huisvesting van (zwerf)jongeren gedeeltelijk via het netwerk van de jongere zelf plaats vindt. De jongere verblijft zo bij vrienden en familie en hopt van het ene adres naar het andere. De informele opvang is er in veel verschijningsvormen. Zo vallen de gezinnen die tijdelijk onderdak bieden aan een bekende jongeren door “een extra bed en bord” neer te zetten onder de informele opvang. Maar er is ook meer georganiseerde informele opvang. Hiervan is het initiatief “Van Mooi Tot Maf” van mevrouw Molema wel het bekendste voorbeeld in Assen. Samen met de inzet van andere vrijwilligers vangt zij gemiddeld 4 jongeren op in haar huis in Assen. De jongeren komen bij “Van Mooi Tot Maf” terecht via contacten tussen jongeren onderling en het eigen netwerk van “Van Mooi Tot Maf”. De instellingen kennen mevrouw Molema en hebben contact met haar over het verlenen van zorg aan deze jongeren.
Relatie formele en informele opvang De problematiek van zwerfjongeren is zeer complex. Bij zwerfjongeren is er altijd sprake van meervoudige problematiek. De jongeren kunnen veelal niet meer naar school en zijn ook niet gelijk geschikt voor toeleiding naar werk. Dit is de reden waarom de gemeente Assen de opvang en begeleiding van de zwerfjongeren heeft belegd bij een gecertificeerde instelling met gekwalificeerde hulpverleners. Het is aan de opvanginstelling om voor onderdak te zorgen bij een andere opvanginstelling indien de opvang in Assen vol zit. Met de professionele opvanginstellingen is de afspraak gemaakt dat zij in deze situaties niet terugvallen op de informele opvang. De toeleiding van de volwassen daklozen naar de opvang verloopt als volgt: daklozen kunnen zich door de week tussen 9:00 en 10:00 melden bij de Kommarin om een bed te reserveren. Als de opvang vol is, wat weinig voorkomt, kunnen ze zich om 11:00 melden bij het Datateam. Het Datateam ondersteunt hen dan in het zoeken naar een nachtopvang elders. In de winterperiode is er een vorstprotocol van kracht en kunnen er stretchers worden bijgeplaatst. Maatschappelijke opvang, dus ook nachtopvang, is een collectieve voorziening. Er bestaat geen individueel recht op een bed in de maatschappelijke opvang. De instellingen hebben wel een plicht om vervolgens in de regio onderdak te zoeken bij de andere opvanginstellingen. Vanaf 1 januari 2010 wordt een gedragscode Landelijke toegankelijkheid en regiobinding van kracht. Uitgangspunt hierbij is dat daklozen in principe opgevangen worden in de regio van herkomst. De Noordelijke centrumgemeenten EAGL-e (Emmen, Assen, Groningen, Leeuwarden) hebben afgesproken dat de gedragscode niet gehanteerd wordt voor Noord Nederland omdat het pendelgedrag beperkt is. Voor de zwerfjongeren geldt een soortgelijk traject. De van de volwassenen gescheiden zwerfjongerenopvang in de Klenckestraat zit echter vaak vol. Het is onwenselijk dat jongeren worden opgevangen in de nachtopvang bij de volwassenen. Toch gebeurt dit nu vanwege de hoge bezetting van de zwerfjongerenopvang. Indien er ook geen plek is in de nachtopvang dan neemt de Kommarin contact op met opvanginstellingen in de regio. Het is tot nu toe altijd mogelijk gebleken om een jongere onderdak aan te bieden in de regio. Het komt echter voor dat jongeren niet opgevangen willen worden in een opvangvoorziening en/of niet terug willen naar de beschikbare vormen hulpverlening, zoals bureau Jeugdzorg en de reclassering aanbieden. In deze situatie kiest de jongere veelal voor een plek in de informele opvang. Pagina 9/14
6. Analyse van de zorgvraag 5
In het voorjaar van 2009 is een aantal zwerfjongeren (5) en betrokken hulpverleners geïnterviewd over de omvang van de groep zwerfjongeren, de oorzaken van het zwerfgedrag en de actuele zorgbehoefte. De interviews hebben plaatsgevonden in opdracht van de gemeente Assen. De zwerfjongeren zijn allen meerderjarig. Geschatte omvang van de doelgroep Geen enkele van de ondervraagde instellingen kan met precieze aantallen komen. De meeste instellingen registreren niet of een jongere een zwerfjongere is. Lastig bij een registratie is, dat zwerfjongeren maar korte tijd op eenzelfde plek verblijven. Dit kan zijn buiten, bij kennissen, familie of vrienden. Dit zwerfgedrag bemoeilijkt het om zicht te krijgen op het exacte aantal zwerfjongeren in Assen. Tijdens de gesprekken met instellingen en zwerfjongeren zelf, is gevraagd naar het aantal zwerfjongeren in Assen op dit moment. Niemand van de ondervraagden noemde een aantal dat hoger lag dan tien zwerfjongeren. Deze tien zwerfjongeren vinden op dit moment onderdak in een instelling, bij vrienden of bij Van Mooi Tot Maf. Oorzaken van het zwerfgedrag Voor alle geïnterviewde zwerfjongeren geldt dat in de periode voordat zij (dreigend) dakloos werden zij met steeds meer problemen te kampen kregen. Bij de meeste is er sprake van opvoeding- en ontwikkelingsproblemen en problemen met ouders of opvoeders. Zo vertelde één van de geïnterviewden dat een zwerfjongere een AWBZ indicatie voor hulp voor minder begaafden heeft gekregen. Vaak was er ook sprake van schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten. De meeste zwerfjongeren vonden destijds school niet belangrijk en vonden geen gehoor voor hun problemen. Een van de geïnterviewde zwerfjongere moest zijn opleiding staken wegens geldgebrek. Hij wist de weg naar (financiële) ondersteuning vanuit school niet te vinden. Wanneer er ook (huur)schulden ontstaan en er overtredingen worden gepleegd, glijdt de jongere steeds meer af. Er is in alle gevallen sprake van meervoudige problematiek en het geleidelijk geïsoleerd raken. De jongere verlaat de ‘stabiele’ woon- en leefsituatie en logeert bij diverse vrienden. Totdat ook deze situatie onhoudbaar wordt en de jongere op straat terechtkomt. Uit de interviews blijkt dat niet alle zwerfjongeren een verleden hebben in het jeugdhulpverleningscircuit. Degene die dat verleden wel hebben, zijn na hun 18e verjaardag (door allerlei redenen) niet adequaat genoeg geholpen. Na hun 18e is de jeugdzorg gestopt. Niet alle zwerfjongeren willen en krijgen hulp. Een aantal zwerfjongeren gaf aan dat ze misschien wel eerder geholpen had kunnen worden maar dat ze er destijds van overtuigd waren dat ze het zelf wel zouden redden. Ze hadden een huis, werk en vrienden. Wat miste was een stabiele thuissituatie waar ze een beroep op konden (kunnen) doen als er problemen ontstaan. Actuele zorgbehoefte van zwerfjongeren Alle zwerfjongen willen niet zwerven. Ze willen een eigen woon- en leefomgeving, een zinvolle dagbesteding en een eigen inkomen. Het is de wens van alle geïnterviewden om een ‘eigen huisje’ te hebben. Je eigen meubelen, computer en een baan of naar school. De opvang waar ze in zitten (zaten) is goed genoeg voor het moment maar nadrukkelijk geen oplossing, vinden ze. Een geïnterviewde heeft geprobeerd om in aanmerking te komen voor een ‘zwerversuitkering’ maar ‘woonde’ nog bij de moeder van een vriend en kreeg daarmee geen zwerversuitkering. De Kommarin wordt ervaren als bedreigend en ‘daar pas ik echt niet tussen’. Het aantal (nacht)opvangplaatsen specifiek voor zwerfjongeren kent geen onderscheid in sekse en geen aparte kamers. Als er 2 jongeren binnen zijn en er komt een meisje binnen is er eigenlijk geen geschikte plaats voor haar. De jongeren hebben behoefte aan een ‘coach/hulpverlener’ die hen actief opzoekt, meeneemt en bij de hand pakt om samen de meest noodzakelijk en praktische zaken aan te pakken. Een ‘coach/hulpverlener’ die soms tegen hun wil in doorpakt en ze confronteert met de consequenties van hun gedrag of daden. Als een jongere eenmaal ‘rust’ (een eigen huis(je), dagbesteding en inkomen) heeft kan de coach overige hulpverlening opstarten (schuldhulpverlening, behandeling bij GGZ, leren 5
Promens Care, Van Mooi Tot Maf, GGD, Yorneo, Bureau Jeugdzorg Drenthe, NoorderMaat, OGGz netwerk Assen Pagina 10/14
budgetteren, etc.). Een brede, integrale aanpak die past bij hun belevingswereld. Vanuit de geïnterviewde instellingen komt een soortelijke wens naar voren. Niemand blijkt volledig verantwoordelijk te zijn voor de zwerfjongerenproblematiek. De praktische zaken regelen en voorwaardelijk stellen voor verdere hulp wordt onderkend (dak, dagbesteding, geld) maar hierin is geen enkele geïnterviewde instelling bij machte om dit allemaal te regelen. Geen enkele partij is volledig probleemeigenaar. Hierin wordt nadrukkelijk een ‘regisseur’ gemist. Iemand met mandaat die de zaken voor elkaar krijgt. De behandeling, kamertrainingen, budgetbeheer, begeleiding bij de administratie, agressieregulatie-training, mentoren op opleidingen, praatgroepen, sportverenigingen, antwoorden zijn er voldoende maar geen enkele instelling is bij machte om volledig probleemeigenaar van alle problemen waarmee een zwerfjongere zit, te worden en daarmee een echte oplossing te bieden voor de problemen van de zwerfjongere. Dit beeld komt overeen met het projectvoorstel van Promens Care en de quickscan naar dakloosheid in Assen van de initiatiefgroep GGZ-Wmo Drenthe en hun uitgave waarin Marcella Kleine verhalen optekent van probleem- en zwerfjongeren die onderdak hebben gekregen bij “Van mooi tot maf”.
7. Knelpunten in hulpverlening aan jongeren tussen 18 en 23 jaar (verlengde jeugdzorg) Een van de centrale knelpunten in de aanpak van zwerfjongerenproblematiek is de hulpverlening aan jongvolwassenen. In de evaluatie op de Wet op de jeugdzorg wordt geconcludeerd dat BJZ voor zwerfjongeren niet toegankelijk genoeg is. Dit heeft vooral te maken met het feit dat zwerfjongeren e vaak tussen de 18 en 23 jaar oud zijn. Vanaf het 18 jaar is de zorg op vrijwillige basis. De leeftijdsgrens van 18 jaar voor de jeugdzorg is met name voor deze doelgroep een knelpunt, omdat 6 jeugdzorg en zorg voor volwassenen niet goed op elkaar aansluiten. Het is wel mogelijk om verlengde jeugdzorg tot 23 jaar in te zetten. Toch blijkt dit in de praktijk weinig 7 toegepast of niet succesvol toegepast. Uit onderzoek van het Verwey-Jonker instituut blijkt dat “de knelpunten bij de zorg voor jongeren voortkomen uit het centrale probleem dat jongeren in de zorg met 18 jaar niet automatisch volwassen en zelfstandig zijn, terwijl zij volgens de wet wel meerderjarig zijn. De knelpunten hebben in het bijzonder te maken met een tekort aan adequaat hulpaanbod, gebrek aan de juiste expertise met betrekking tot deze groep, het vrijwillige karakter van de hulpverlening na 18 jaar, slechte aansluiting tussen jeugd- en volwassenenzorg en onduidelijkheden over verantwoordelijkheden en financiën. Een belangrijke conclusie is dat als gevolg van de knelpunten een vicieuze cirkel ontstaat als het gaat om zorgaanbod: omdat er geen aanbod is waarnaar men kan verwijzen, komen er nauwelijks aanvragen voor deze zorg, en omdat er geen aanvragen zijn wordt er ook geen aanbod ontwikkeld. Het gevolg voor de jongeren is dat zij uit beeld raken bij de zorginstellingen en dat zij op latere leeftijd met opeenstapeling van problemen terugkeren in de volwassenenzorg of gaan zwerven.” De onderzoekers van het Verwey-Jonker instituut doen de volgende aanbevelingen: - ontwikkel voldoende specifiek aanbod en de juiste expertise voor de doelgroep 18 tot 23 jaar waaronder uitbreiding van het recht op Jeugdzorg tot 23 jaar; - verbeter de aansluiting tussen de jeugdzorg en de volwassenenzorg, met behulp van één begeleidingsplan op alle relevante levensgebieden waar jongeren mee te maken hebben, een persoonlijke coach of begeleider en een nieuwe wettelijke zorgplicht voor (jeugd)zorginstellingen tot overdracht; - verbeter de aansluiting met andere instellingen die buiten het domein zorg liggen, zoals wonen, strafrecht, onderwijs en arbeid en maak de school mede eigenaar van het probleem; - leg bestuurlijke verantwoordelijkheden bij gemeenten, zodat de gemeente kan optreden als 8 regisseur van de keten voor zorg aan 18 –23 jarigen . De financiering zou pas achteraf – na de inzet van zorg - tussen de financiers (provincie, zorgverzekeraars en gemeenten) afgerekend moeten worden.
6
Bron: evaluatie Wet op de Jeugdzorg, BMC, oktober 2009. Jeugd(zorg) houdt niet op bij 18 jaar, Verwey-Jonker instituut, augustus 2009. 8 In lijn met de aanbevelingen van de Commissie Paas van de VNG, juni 2009. 7
Pagina 11/14
Begin 2010 zal de minister zijn standpunt hierover naar de Tweede Kamer sturen.
9
Er zijn dus jongeren van 18 jaar en ouder die bewust afzien van zorg en begeleiding. Het streven is om de zwerfjongeren zoveel mogelijk weer toe te leiden naar de bestaande hulpverlening. Dat zal plaatsvinden op 2 manieren: 1. Inzet op een doorlopend begeleidingstraject dat start vanaf 17 jaar e Aangezien de wet op de Jeugdzorg wel de mogelijkheid geeft om hulp tot het 23 levensjaar aan de jongere te verlenen, biedt de inzet van verlengde jeugdzorg wel handvatten tot het voorkomen van de knip tussen jeugdzorg en volwassenenzorg. Deze verlengde jeugdzorg zou daarbij moeten worden in e gezet in de vorm van een doorlopend begeleidingstraject die vanaf het 17 jaar dient te starten. Op die manier wordt een knip in de hulpverlening voorkomen en kan men de jongere aan zich blijven 10 binden . 2. (Tijdelijke) opvang aanbieden door de professionele opvanginstellingen Er dient voldoende opvangcapaciteit te zijn voor de doelgroep. Als dat er is, mag van de zwerfjongere ook inzet verwacht worden indien hij een plek in de opvang bezet. Het doel van de opvang is immers het terugleiden naar een zelfstandig bestaan in de samenleving. Dat betekent dat er ook inzet van de zwerfjongere nodig is om dit doel te bereiken. Hiervoor zullen ook randvoorwaarden gesteld worden aan de opvang van zwerfjongeren die voor langere periode in de opvang zitten, zoals het opstellen van een trajectplan en een afspraak met de jongere over zijn of haar inzet in dit plan.
8. Conclusie De problematiek van de zwerfjongeren staat landelijk en lokaal op de agenda. De bewindspersonen zullen de centrumgemeenten in 2010 handreikingen geven voor de aanpak van deze problematiek. Tegelijkertijd heeft de gemeente Assen voor het verzorgingsgebied zicht op de omvang en aard van de zorgbehoefte van de zwerfjongeren gekregen, zijn er afspraken gemaakt over de relatie tussen de formele opvang en de informele opvang en is geconstateerd dat er de huidige opvangcapaciteit niet toereikend is. De hulpverleners en instellingen geven aan dat intensivering van de opvangcapaciteit en begeleiding van zwerfjongeren noodzakelijk is. Uit de inventarisatie van de gemeente Assen komt dezelfde wens naar voren. Voor de opvang en begeleiding van zwerfjongeren worden de volgende uitgangspunten geformuleerd: • • • •
• •
de gemeente Assen belegt de opvang en begeleiding van zwerfjongeren bij de professionele opvanginstelling(en) in Assen en/of de regio. De instellingen bieden onderdak en begeleiding aan de jongeren. Het bieden van informele opvang wordt niet door de gemeente ondersteund; er is in Assen behoefte aan ca. 12 opvangplekken, inclusief de 4 plekken in de huidige zwerfjongerenopvang. De gemeente Assen dient in deze plekken te voorzien; de opvang en begeleiding dient laagdrempelig van karakter te zijn en waar mogelijk op kleine schaal (“in huiskamersetting”) plaats te vinden; iedere zwerfjongere heeft een vaste begeleider met voldoende mandaat om de benodigde onderdelen die door andere instellingen wordt geboden te regelen. De begeleiding is gericht op het zelfstandig wonen en werk of scholing. Het wordt aan de professionele opvanginstellingen over gelaten welke methodiek het beste past; eigen inzet van de zwerfjongere is een voorwaarde voor het bieden van langdurig onderdak en begeleiding; er is behoefte aan een doorlopend begeleidings- en opvangtraject dat start bij de minderjarige jongere vanuit jeugdzorg en kan doorlopen tot opvang en begeleiding in de maatschappelijke opvang tot 25 jaar. Hiervoor dienen afspraken gemaakt te worden tussen de gemeente, BJZ en provincie Drenthe.
9
Aanpak knelpunten in de hulpverlening van jongeren van 18 jaar en ouder, brief van Minister Rouvoet aan de Tweede Kamer, 30 oktober 2009 10 Zwerfjongeren (z)onder dak, DSP-Groep, 27 juni 2009 Pagina 12/14
Aanpak Op korte termijn is een snelle uitbreiding van de capaciteit voor opvang en begeleiding van de zwerfjongeren noodzakelijk. Hiertoe is de gemeente in gesprek met de huidige aanbieder, Promens Care. Het streven is om begin 2010 al meer capaciteit beschikbaar te hebben. Tot die tijd wordt de huidige opvang en begeleiding gecontinueerd. Zwerfjongeren kunnen altijd in Assen of bij opvanginstellingen in de regio voor onderdak terecht. De gemeente Assen verkent de mogelijkheden van intensievere samenwerking in de keten van zorgverlening aan de zwerfjongeren in Drenthe. Het betreft met name de stroomlijning van de zorg en opvang voor zwerfjongeren vanuit Jeugdzorg, AWBZ, Zorgverzekeraar en Maatschappelijke Opvang. Hiervoor wordt overleg gevoerd tussen de drie regisseurs en financiers van de opvang en zorg voor zwerfjongeren: provincie Drenthe, zorgkantoor Achmea en centrumgemeenten Emmen en Assen. De zorg voor de jongere staat in dit project centraal. Het doel is dat de jongere niets meer zou moeten merken van overgangen in financiering van de zorg en opvang, waarmee ook de kans op vrijwillige beëindiging van begeleiding wordt verkleind. Inzet voor deze samenwerking is het realiseren van doorlopende begeleidingstrajecten vanaf 17 jaar. De afstemming met alle ketenpartners, onderwijs, werk, reclassering, corporaties, politie dient plaats te vinden in de bestaande overleg structuren (Zorg Advies Teams, JOT, schoolmaatschappelijk werk, Veiligheidshuis en OGGz netwerk) die in de ontwikkeling van het CJG nader op elkaar worden afgestemd. Financiering In de begroting MO/OGGz/VB is vanaf 2010 rekening gehouden met structurele uitbreiding van de opvangcapaciteit voor zwerfjongeren naar ca. 12 plekken. Het is nog onduidelijk of de verbetering van de keten van zorg en opvang aan zwerfjongeren binnen de begroting MO kan plaatsvinden. Indien nodig zal de gemeenteraad te zijner tijd daar een afzonderlijk voorstel voor ontvangen.
Pagina 13/14
Bijlage: Geraadpleegde bronnen Aanpak knelpunten in de hulpverlening van jongeren van 18 jaar en ouder, brief van Minister Rouvoet van Jeugd en Gezin aan de Tweede Kamer, 30 oktober 2009 Beleidsplan Centrum voor Jeugd en Gezin Assen 2009 t/m 2011, gemeente Assen Evaluatie Wet op de Jeugdzorg, BMC oktober 2009 Handreiking zwerfjongeren, BMC Onderzoek juni 2009 Jeugd(zorg) houdt niet op bij 18 jaar, Verwey-Jonker instituut, augustus 2009 Kansrijk opgroeien in Assen, kadernota integraal jeugdbeleid Assen 2009-2012, gemeente Assen Opvang zwerfjongeren 2008, Algemene Rekenkamer, 18 december 2008 Van klein naar groot, Commissie Paas, VNG, juni 2009 Zwerfjongeren (z)onder dak, DSP-Groep, 27 juni 2009 Zwerfjongeren, Movisie oktober 2007 Zwervend door het leven, jongeren in botsing met zichzelf en anderen. Initiatiefgroep GGZ-Wmo Drenthe, door Marcella Kleine, juni 2009
Pagina 14/14
