L I C H T B R O N N E N K A A R T DRENTHE M I L I E U F E D E R AT I E
D R E NT H E
AS S E N,
D E C E MBE R
2 0 0 5
VOORWOORD De laatste jaren krijgt het thema lichthinder, ook wel lichtverontreiniging genoemd, steeds meer aandacht. Het nachtelijk donker komt door het overmatig gebruik van kunstlicht ten behoeve van wegen, sportaccommodaties, monumenten, tuinbouwkassen, reclame enzovoort, steeds meer in het gedrang. De donkere nacht is evenwel een oerkwaliteit, waar we zuinig op moeten zijn. De provincie Drenthe is gelukkig relatief gezien nog een donkere provincie. Het provinciaal bestuur heeft in zijn omgevingsplan (POP) de duistere nachten als één van de kwaliteiten van Drenthe omschreven. Het beschermen en zo mogelijk verbeteren van het nachtelijk duister is als doelstelling in het POP opgenomen. Uit representatief onderzoek van Alterra blijkt dat de inwoners van Drenthe van alle Nederlanders het meest hechten aan het behoud van de donkere nacht. Zo vindt 65% van de inwoners van Drenthe het belangrijk of zeer belangrijk dat het buiten de bebouwde kom donker is. Ter verbetering van het nachtelijk duister is in het POP gesteld, dat de verlichting langs provinciale wegen zoveel mogelijk op maat wordt aangebracht. Uitgangspunt daarbij is, dat de provinciale wegen en fietspaden in principe niet worden verlicht; alleen kruispunten en verkeersonveilige situaties worden verlicht. Hiermee wordt tevens een andere provinciale milieudoelstelling gediend, te weten het zuinig omgaan met energie. Daarnaast heeft de provincie subsidie verstrekt voor een studie naar de bovenafscherming van kassen en een onderzoek laten uitvoeren naar de relatie tussen wegverlichting, rijgedrag en verkeersveiligheid op een provinciale weg. Om in de komende jaren te kunnen komen tot meer gericht beleid om de hiervoor aangegeven doelstelling met betrekking tot het nachtelijk duister te kunnen realiseren, is meer inzicht nodig in de problematiek. Het initiatief van de Milieufederatie Drenthe om te komen tot een lichtbronneninventarisatie voor Drenthe is dan ook van harte ondersteund door de provincie. De inventarisatie kan bijdragen aan het realiseren van, daar waar gewenst, minder licht in de Drentse duisternis. De resultaten van de inventarisatie worden in deze publicatie weergegeven. De gedeputeerde voor milieu van de provincie Drenthe Tanja Klip-Martin 2
3
INLEIDING Vanaf begin 2004 hebben vrijwilligers ruim een jaar lang gegevens verzameld over de aanwezigheid van kunstmatige verlichting in het buitengebied van Drenthe. Hun bevindingen zijn vastgelegd in een uniek document: de Drentse lichtbronnenkaart. Voor het eerst kunt u in kaart zien hoe donker en vooral ook hoe licht Drenthe is. Op tal van plaatsen is het door kunstmatige verlichting zo licht dat u zelfs ‘s nachts gemakkelijk buiten de krant kunt lezen. Denk maar eens aan een verlicht bedrijventerrein of een kassengebied. Op de lichtkaart kunt u zien om welke gebieden het gaat. In streken waar geen felle lampen zichtbaar zijn, kunt u nog de duisternis beleven. Een straatlantaarn bijvoorbeeld staat in dat geval op grote afstand of wordt aan het zicht onttrokken door bos. Op de belevingskaart geven de donkere delen weer waar dit het geval is. De licht- en de belevingskaart zijn samengesteld op basis van waargenomen lichtbronnen. Samen vormen de twee kaarten de lichtbronnenkaart van Drenthe.
Gerk van der Ploeg
Vrijwilligers bekijken
(hoofd afdeling GIS,
de te inventariseren
provincie Drenthe),
gebieden tijdens de
Rika Rijnberg
startbijeenkomst
(medewerker afdeling
van de campagne
GIS, provincie Drenthe)
Laat het donker donker
en Pieter Wemelsfelder (projectmedewerker Laat het donker donker, Milieufederatie Drenthe) controleren de ingevoerde gegevens
4
5
K U N S T L I C H T: Z E G E N O F L A S T Kunstlicht is een bijzonder fenomeen. Het biedt veel gemak, niet alleen binnen maar ook buiten. Het levert bijvoorbeeld een belangrijke bijdrage aan de oriëntatie, de verkeersveiligheid en de sociale veiligheid. Verder verlengt kunstlicht de mogelijkheden voor buitenactiviteiten, zoals sporten. Het verfraait het (stedelijk) landschap door het verlichten van monumentale gebouwen. En verlichting maakt het mogelijk om ‘s nachts visuele reclame te maken.
Door menselijke activiteiten is de verlichting de laatste decennia flink toegenomen, elk jaar met ongeveer drie procent. Langzamerhand krijgen we meer zicht op de schaduwkanten van al dat licht. Nachtelijk kunstlicht heeft een negatief effect op de natuur, bijvoorbeeld op de oriëntatie van trekvogels. Bovendien kan licht ‘s nachts verblindend werken, slaapstoornissen veroorzaken en invloed hebben op de gezondheid. Daarnaast wordt het simpelweg moeilijker om het nachtelijke landschap, ook in het buitengebied, te ervaren. Op steeds minder plaatsen kunt u nog genieten van een heldere, fonkelende sterrenhemel. Voor de Milieufederatie Drenthe is de toenemende verlichting aanleiding geweest om eind 2003 een campagne te starten waarin licht en donker in Drenthe centraal staan. Met verschillende activiteiten hebben wij de inwoners van Drenthe laten ervaren hoe mooi de nacht is. Bovendien hebben wij beleidsmakers de vele mogelijkheden om verantwoord te verlichten laten zien, met respect voor het behoud van de donkere nacht. Onderdeel van de campagne betreft het in kaart brengen van de huidige situatie.
6
7
LICHTKAART DRENTHE
L I C H T WA A R D E N
1 2 3 4 5 6
MATE VAN VERLICHTING
0
7 8
Op een zogenaamde bronnenkaart staan de basisgegevens die vrijwilligers hebben verzameld. Het betreft de waargenomen lichtbronnen, zoals lantaarnpalen, verlichting rond huizen en reclameverlichting. De veelheid aan lichtbronnen maakt het onmogelijk deze kaart in deze publicatie weer te geven. De gegevens zijn daarom in twee kaarten nader geïnterpreteerd: de lichtkaart en de belevingskaart.
LICHTKAART
Wie ‘s nachts op een verlichte weg in het buitengebied staat, ziet dat de velden naast de weg aardedonker zijn. Wie op een onverlicht weggetje door deze velden loopt, ziet juist onmiskenbaar de straatlantaarns van de verderop gelegen weg. Het is dan wel donker rondom, maar we kunnen nog niet de nachtelijke duisternis ervaren. Vaak zelfs zien we door de verlichting minder dan we zouden zien als er helemaal geen licht is. Dat komt doordat onze ogen zich aanpassen aan het hoogste verlichtingsniveau. Op verschillende manieren laten de kaarten deze vormen van donker in Drenthe zien.
Wat opvalt, is de gelijkmatige spreiding van de aanwezige verlichting over Drenthe. Vrijwel overal vinden we verlichte gebieden. De kernen en verlichte terreinen, zoals kassen, industrielocaties en sportvelden, zijn op de lichtkaart duidelijk te herkennen. De felst verlichte gebieden zijn met wit aangeduid. Naarmate gebieden minder verlicht worden, zijn ze op de kaart donkerder gekleurd. Het meest donkere deel van Drenthe is het centrale deel. Het is beslist niet toevallig dat het gebied rond Mantinge zeer geliefd is bij amateurastronomen!
ASSEN
niet-geïnventariseerde gebieden
EMMEN HOOGEVEEN MEPPEL
8
D E K A A RT E N : B E V I N D I N G E N
De lichtkaart geeft de licht en donker situatie in Drenthe weer. De witte plekken op de kaart laten zien waar de aanwezige lichtbronnen de directe omgeving in het licht zetten en waar we ’s nachts buiten, bij wijze van spreken, de krant kunnen lezen. De donkere plekken geven aan waar het aardedonker is, gezien vanaf de verlichte locaties. Omdat de lichtsterkte over afstand snel afneemt, zijn de meeste delen van Drenthe donker (in de betekenis van ‘onverlicht’).
Het weergegeven licht in het buitengebied is onder meer afkomstig van zeer felle of overvloedige buiten- en tuinverlichting en straatverlichting. Met name het wegenpatroon bijvoorbeeld ten zuidoosten van Hoogeveen is opvallend. De donkerblauwe vlakken op de kaart geven de niet-geïnventariseerde gebieden aan. Hier is alleen gebruikgemaakt van de beschikbare gegevens in het GIS over bebouwing en straatverlichting.
9
L I C H T WA A R D E N
BELEVINGSKAART DRENTHE
0
2 3 4 5 6
MATE VAN VERLICHTING
1
............. Roden
-----------
Niet-geïnventariseerde gebieden
BELEVINGSKAART
Stiltegebieden Nationaal Park/Landschap
De belevingskaart brengt de gebieden in beeld waar we het nachtelijk duister nog echt kunnen ervaren. De donkere delen op de kaart geven weer waar in de nabijheid geen felle lampen zichtbaar zijn. Een straatlantaarn bijvoorbeeld staat op minstens zevenhonderd meter afstand. Overigens, in een geheel open gebied is verlichting op veel grotere afstand (tot op enkele kilometers) zichtbaar dan de gehanteerde zevenhonderd meter. Op de belevingskaart zijn ze dan niet als storend ingeschat. Verder zijn bij bewolkt weer in bijna de hele provincie lichtkoepels zichtbaar. Deze zijn een gevolg van het oplichten van de lucht door veraf gelegen verlichte gebieden, zoals woonkernen, kassen of bedrijventerreinen. Bij het samenstellen van de belevingskaart zijn deze lichtkoepels buiten beschouwing gelaten.
Ty n a a r l o
7
Gieten
8
Assen Smilde
Emmen
Hoogeveen
Op de kaart heeft de mate van verlichting een waarde meegekregen. Waarde 0 (zwart op de kaart) betekent dat er geen licht in de directe omgeving is en waarde 8 duidt aan dat er zeer felle verlichting aanwezig is. Het licht van een woonhuis bijvoorbeeld (licht dat van binnen naar buiten schijnt, of een buitenlamp) geeft de directe omgeving de waarde 1. Duidelijk komen de verschillen tussen de drie Nationale Parken in Drenthe naar voren. Het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa heeft veel meer een woon- en werkkarakter dan het Dwingelderveld en het Drents-Friese Wold. Dat is duidelijk zichtbaar bij bijvoorbeeld Tynaarlo, Assen en Gieten. Over het algemeen geldt dat we in de Nationale Parken en de stiltegebieden nog echt de duisternis kunnen ervaren. De kaart toont aan dat de donkere gebieden en de stiltegebieden een grote mate van overlap hebben. Hier is een stapeling van oerkwaliteiten zichtbaar, wat deze gebieden een extra waarde geeft. Verder vallen op de kaart de kassen in het zuidoosten van Drenthe en de grotere plaatsen duidelijk op. Roden bijvoorbeeld of de ‘lichtstraat’ van Smilde zijn goed te herkennen. Toch is in de meeste delen van Drenthe nog wel een donker gebied te vinden. Dat een locatie donker is, biedt overigens nog geen garantie voor het bij helder weer goed kunnen waarnemen van de sterrenhemel. Daartoe moet ook een wijd gebied rondom donker zijn.
Meppel
10
11
N AT I O N A A L PA R K D W I N G E L D E R V E L D
● ● ▲ ●
★ ● ●
★ ● ● -----
monument gebouw felle reclame paardenbak, schijnwerper fel verlicht kruispunt, drempel buiten-, tuinverlichting opvallende verlichting vanaf hoog punt overige felle lichtbron lantaarnpaal met bolle kop lantaarnpaal straatverlichting terreinverlichting, onbepaald sportveldverlichting kassen met felle verlichting standaard verlichte gebieden, bebouwde kom recreatieterrein, -park aardgaswinning, gasfakkel bedrijventerrein Essent Milieu (vh VAM) Nationaal Park/Landschap Stiltegebied
L I C H T WA A R D E N 0
2 3 4 5 6
MATE VAN VERLICHTING
1
DETAILKAARTEN Van een aantal gebieden vindt u hier als voorbeeld detailkaarten waarin we de belevingswaarde hebben aangeduid. Het betreft het Dwingelderveld en de gebieden ten oosten en zuiden daarvan, het gebied ten zuiden van Emmen en het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa. Bij deze kaarten hebben we rekening gehouden met de afschermende werking van bosgebieden en bebouwing, men ziet het licht erachter immers niet. De kaarten geven de situatie weer gedurende de zomer. In de winter is het donkere gebied kleiner, omdat het groen het licht dan minder tegenhoudt. Bij de kaarten staat een legenda met de brongegevens, zoals de vrijwilligers ze hebben verzameld.
NATIONAAL PARK DWINGELDERVELD De kaart van het Dwingelderveld en de gebieden ten oosten en zuiden daarvan geeft goed het verschil tussen het stedelijk en landelijk gebied weer. Het Nationaal Park Dwingelderveld is duidelijk een donker gebied, waar geen (of geen storend) licht is te zien. Ook het stiltegebied van de boswachterij Gees boven Geesbrug is opvallend donker. In het buitengebied zijn veel lichtbronnen aanwezig. Op de legenda kunt u zien om welke soorten verlichting het gaat. Een voorbeeld is Essent Milieu (voorheen VAM) bij Wijster. De kernen hebben al ‘uitstraling’, daar komen de extra verlichte gebieden nog bij. Vooral sportvelden en reclameverlichting zijn goed te zien. In iets mindere mate geldt dat ook voor de bedrijfsterreinen. Boven Westerbork straalt de kasverlichting ver uit.
7 8
12
13
EMMEN EN OMGEVING
● ▲
★ ● ● ● ● -----
gebouw felle reclame fel verlicht kruispunt, drempel kassen met felle verlichting buiten-, tuinverlichting lantaarnpaal met bolle kop lantaarnpaal straatverlichting terreinverlichting, onbepaald kassen met felle verlichting standaard verlichte gebieden, bebouwde kom bedrijventerrein NAM, oliewinning
EMMEN EN OMGEVING In het gebied ten zuiden van Emmen, Dalerveen, Zandpol en Amsterdamscheveld zijn veel verschillende lichtbronnen. Deze versterken elkaars uitstraling als ze dicht bij elkaar staan. Ze creëren als het ware ‘een zee van licht’. De beleving van een dergelijke plek is dan: ‘(erg) fel verlicht’. De nacht kan hier op slechts weinig plekken als echt donker beleefd worden, namelijk in de kleine bosjes en op het Ermerveen en het Dalerveensche Veen. Het moet dan wel onbewolkt zijn, want anders weerkaatst het wolkendek de naar boven uitgestraalde verlichting van met name de kassen (de zogenaamde lichtkoepels). De kassen geven veel licht af, vooral naar boven, wat op grote afstand zichtbaar is.
L I C H T WA A R D E N 0
2 3 4 5 6
MATE VAN VERLICHTING
1
7 8
14
15
L I C H T WA A R D E N
LANDSCHAP DRENTSCHE AA
0
2 3 4 5 6 7 8
MATE VAN VERLICHTING
1
N AT I O N A A L B E E K - E N E S D O R P E N -
● ● ▲ ●
★ ● ● ● -----
monument gebouw felle reclame paardenbak, schijnwerper fel verlicht kruispunt, drempel buiten-, tuinverlichting lantaarnpaal met bolle kop lantaarnpaal straatverlichting terreinverlichting, onbepaald sportveldverlichting standaard verlichte gebieden, bebouwde kom recreatiegebieden bedrijventerrein
De Pleiaden, oftewel het Zevengesternte; op de foto gezet in de nacht van 29 oktober 2005 in Wateren, Drenthe
16
NATIONAAL BEEK- EN ESDORPENLANDSCHAP DRENTSCHE AA In het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa liggen meer dorpen en recreatieparken, met bijbehorende verlichting, dan in de andere Nationale Parken. Het felle licht is hoofdzakelijk afkomstig van de sportterreinen bij Schipborg, Eext, Rolde en Assen, maar ook van reclameverlichting op diverse plekken. Verder treedt met name aan de rand lichtverstoring op door bedrijventerreinen bij Assen en Vries (en bij de net buiten het gebied gelegen terreinen bij onder andere Eelde en Zuidlaren). De straatlantaarns in het buitengebied breken de duisternis opvallend. Ook komt er tamelijk veel buiten- en tuinverlichting voor. Tussen Assen en Rolde is behoorlijk veel licht op afstand te zien. Toch kunnen we nog echte duisternis ervaren, zoals op het Balloërveld. Het gebied ten noorden van Tynaarlo lijkt donker, maar hier heeft geen veldonderzoek plaatsgevonden, met uitzondering van het noordelijkste deel bij De Punt. Hier kan dus wel verlichting aanwezig zijn.
17
TOT SLOT
Meer informatie
De duistere nacht vormt één van de kwaliteiten van Drenthe. In de hele provincie kunnen we de oerwaarde ‘nachtelijk duister’ nog op verschillende plaatsen ervaren. Verdere toename van bebouwing en het gebruik van kunstlicht kan er echter voor zorgen dat de donkere plekken kleiner en meer geïsoleerd worden. Ongestoord genieten van de duisternis of een fonkelende sterrenhemel wordt daardoor steeds moeilijker. Bovendien heeft het zijn weerslag op de dierenwereld, omdat nachtdieren ‘opgesloten’ dreigen te raken in eilanden van duisternis.
Verlichting met beleid. Aanbevelingen voor overheden om efficiënt te verlichten in het Noorden (Friese Milieu Federatie, Milieufederatie Groningen en Milieufederatie Drenthe, juni 2005).
Met de huidige technische mogelijkheden en een verantwoorde toepassing van verlichting kunnen we de nadelige effecten van verlichting beperken en tegelijkertijd toch profiteren van de voordelen van licht. Overheden kunnen bijvoorbeeld een verlichtingsplan opstellen of herzien en slim en zorgvuldig omgaan met openbare wegverlichting. Ook inwoners kunnen hun steentje bijdragen door bijvoorbeeld sensorlampen te gebruiken in plaats van lampen om het huis die de hele nacht branden. De lichtbronnenkaart van Drenthe is een momentopname. Nieuwe waarnemingen zorgen ongetwijfeld voor een andere, nadere invulling van de kaart. De toekomstige situatie hebben we zelf in de hand. We nodigen u dan ook uit om samen met ons te werken aan een verantwoord verlichtingsbeleid, zodat we het nachtelijk duister kunnen beschermen en verbeteren. Tot slot willen wij alle vrijwilligers hartelijk danken voor hun inzet. Ook danken wij Pieter Wemelsfelder en de medewerkers van de afdeling GIS van de provincie Drenthe van harte voor al hun inspanningen bij de totstandkoming van de lichtbronnenkaart van Drenthe.
18
Resultaten Pilot Drenthe. Inventariserend onderzoek naar de beleving van ‘licht en donker’ (RMNO (N. Spanbroek) en Milieufederatie Drenthe, mei 2004). Methodisch verslag van gegevensverwerking voor de lichtbronnenkaart (Provincie Drenthe en Milieufederatie Drenthe, december 2005).
Websites www.laathetdonkerdonker.nl www.drenthe.nl www.mfdrenthe.nl
Schitterend donker. Beleven van donker in een land vol licht, Fransje Langers Weergave van het onderzoek van Alterra (WUR) naar de beleving van de donkere nacht (Roodbont Uitgeverij, oktober 2005). Het sterrenstelsel in de Andromedanevel; op de foto gezet in de nacht van 29 oktober 2005 in Wateren, Drenthe
19
Colofon Tekst: Kaarten: Inventarisatie: Adviezen: Fotografie: Vormgeving: Druk:
Marja Kiel, Niek de Knegt en Pieter Wemelsfelder (Milieufederatie Drenthe) Jeroen Groot, Ronny Koeling, Alle Oldenbeuving, Wim Piepot, Gerk van der Ploeg en Rika Rijnberg (provincie Drenthe) Meer dan 100 vrijwilligers uit alle delen van Drenthe Wim Schmidt (Platform Lichthinder, Utrecht) en Tom Wesselink (Kragten, Roermond) Bouke Janssen (Assen), Corryna Janssen-Geers (Assen), Niek de Knegt (Assen), Dim Moerman (Wateringen) en Alle Oldenbeuving (provincie Drenthe) Jeannette Ensing (Groningen) Plantijn Casparie, Groningen
Milieufederatie Drenthe Assen, december 2005
Milieufederatie Drenthe Hertenkamp 6 9401 HL Assen Telefoon 0592 – 311150 Fax 0592 – 330201 E-mailadres
[email protected]
Deze brochure is mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de Nationale Postcode Loterij en de provincie Drenthe.
1 20
12
