RVB09-0135 l>i
Gemeente fi Bergen op Zoom
Voorlegger Raadsvoorstel
Onderwerp Nummer voorstel Datum voorstel
Nota Toeristische Beleid RVB09-0135 17november2009
Contactpersoon Contactpersoon Email Contactpersoon Telefoon Programmanummeren naam
Anne-Marie Vrijenhoek
[email protected] 0164-277657 1. Bestuur
Sector/ Afdeling
: SROB, Bedrijvigheid, Toerisme en Vergunningen, Bedrijvigheid & Toerisme
Voorstel: 1. 2.
3.
Kennisnemen van de Nota Toeristisch Beleid Brabantse Wal als het kader voor een uitvoeringsprogramma toerisme Brabantse Wal; het college opdracht te geven om samen met de gemeenten Steenbergen en Woensdrecht een uitvoeringsprogramma Brabantse Wal op te stellen, waarin de acties inhoudelijk en financieel zijn uitgewerkt en op basis waarvan gezamenlijke (3 gemeenten) en individuele (gemeenten afzonderlijk) acties uitgevoerd kunnen worden; instemmen om het uitvoeringsprogramma toerisme, inclusief bijzondere toeristische projecten, in het eerste kwartaal 2010 voor besluitvorming voor te leggen aan de raden van de drie gemeenten.
Type voorstel: [X] •
Kaderstellend Controlerend
•
Rest
Zijn in het voorstel een of meer van de volgende aspecten van toepassing? Ja
Nee
Zijn doelen en/of effecten beschreven
KTI
r~i
Financiele consequenties
m
•
Inspraakverordening van toepassing
•
Communicatieparagraaf: Bij de voorbereiding van de Nota Toerisme hebben we actoren betrokken, die binnen het grondgebied van de gemeenten Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht actief zijn in het toerisme. Dit door middel van een aantal bijeenkomsten en bedrijfsbezoeken, waarbij we de mening en visie van deze actoren hebben gepeild.
RVB09-0135
Gemeente f Bergen op Zoom
Daarnaast hebben we het Beleidsatelier van de gemeente Bergen op Zoom nauw betrokken bij de formulering van toeristisch beleid.
Samenvatting: Op 1 juli 2008 hebben de gemeenten Woensdrecht, Steenbergen en Bergen op Zoom een overeenkomst getekend om samen het toerisme in het gebied te bevorderen. Meer toeristen leidt tot meer inkomsten, meer werkgelegenheid en meer belevingswaarde. Als neveneffect moet toerisme de drie gemeenten aantrekkelijker maken voor nieuwe en huidige bewoners en bedrijven. In de Nota Toeristisch Beleid wordt een gemeenschappelijke visie/strategie beschreven als invulling van de samenwerkingsovereenkomst. Daarnaast biedt de nota voorde individuele gemeenten in het gebied de ruimte om, met inachtneming van de algemene uitgangspunten, eigen beleid te formuleren. Voor Bergen op Zoom stellen wij voor om ook de strategielijn 'realiseren bijzondere toeristische projected onderdeel uit te laten maken van de nota. Een voorbeeld van zo'n project is het omvormen van de Binnenschelde tot een meer intensief waterrecreatiegebied. Bovenstaande projecten worden na vaststelling van de nota geconcretiseerd in een uitvoeringsprogramma.
BiilaQenI ' 9eef aan of een b 'i l a 9 e is b i J9 e v o e 9d o f ter inzage is gelegd; benoem en nummerdeze bijlagen)
Bijlage nr.
1
Omschrijving Nota Toeristisch Beleid
BijgevoegdATer inzage bijgevoegd
RVB09-0135
Bergen op Zoom
Raadsvoorstel
Datum raadsvergadering
.
21 december 2009
Nummer
: RVB09-0135
Onderwerp
: Nota Toeristische Beleid
Aan de gemeenteraad, Voorstel 1. 2.
3.
Kennisnemen van de Nota Toeristisch Beleid Brabantse Wal als het kader voor een uitvoeringsprogramma toerisme Brabantse Wal; het college opdracht te geven om samen met de gemeenten Steenbergen en Woensdrecht een uitvoeringsprogramma Brabantse Wal op te stellen, waarin de acties inhoudelijk en financieel zijn uitgewerkt en op basis waarvan gezamenlijke (3 gemeenten) en individuele (gemeenten afzonderlijk) acties uitgevoerd kunnen worden; instemmen om het uitvoeringsprogramma toerisme, inclusief bijzondere toeristische projecten, in het eerste kwartaal 2010 voor besluitvorming voorte leggen aan de raden van de drie gemeenten.
Inleiding Op 1 juli 2008 hebben de gemeenten Woensdrecht, Steenbergen en Bergen op Zoom een overeenkomst getekend om samen het toerisme in het gebied te bevorderen. Meer toeristen leidt tot meer inkomsten, meer werkgelegenheid en meer belevingswaarde. Als neveneffect moet toerisme de drie gemeenten aantrekkelijker maken voor nieuwe en huidige bewoners en bedrijven. In de Nota Toeristisch Beleid wordt een gemeenschappelijke visie/strategie beschreven als invulling van de samenwerkingsovereenkomst. Daarnaast biedt de nota voor de individuele gemeenten in het gebied de ruimte om, met inachtneming van de algemene uitgangspunten, eigen beleid te formuleren. De nota sluit aan op de toekomstvisie Brabantse Wal en komt voort uitde Nota ECT(oktober 2008). Beoogd maatschappelijk effect/doelstel I i ng De Brabantse Wal moet een plek worden waar bewoners, bezoekers en bedrijven alle voordelen van het bijzondere landschap en unieke ligging optimaal kunnen benutten en ervaren. leder gebied bezit een bepaalde kwaliteit welke wordt ondersteund door thema's per gebied: zoals water, natuur, cultuurhistorie en landschap. Door samenwerking hopen de gemeenten Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht met het uitvoeringsprogramma de volgende effecten te bereiken: meer werkgelegenheid meer bestedingen meer bezoekers (breder dan 55+) meer herhaalbezoek
RVB09-0135
Bergen op Zoom
Raadsvoorstel
langere verblijfsduur meer bekendheid Brabantse Wal Deze effecten worden gerealiseerd door prioriteit te geven aan 'laaghangend fruit', gemeenschappelijke projecten en gerichte product markt combinaties te maken. Tevens zijn een goede marketing en promotie van belang. Aan de hand van de gesignaleerde toeristische trends door het Nederlandse Research Instituut voor Recreatie en Toerisme (NRIT) is gekozen voorde volgende Product-Markt-Combinaties (PMC's): Zelf verdiepen, zelf leren, zelf actief, zelf ontdekken en zelf verwennen. De gemeenten en ondernemers werken samen aan de uitvoering van deze nota. Deze nota sluit aan op het proces rond de toekomstschets van de Brabantse Wal (realisatie Provinciaal landschap). Uitwerking voorstel De Nota Toeristisch Beleid Brabantse Wal dient als het kader voor een uitvoeringsprogramma toerisme Brabantse Wal. Samen met partners wordt na vaststelling van de nota een uitvoeringsprogramma toerisme Brabantse Wal opgesteld. In dit plan worden de acties inhoudelijk en financieel uitgewerkt. Op basis daarvan kunnen die acties gezamenlijk (door de 3 gemeenten) en individueel (gemeenten afzonderiijk) uitgevoerd worden. Deze aanpak biedt van de ene kant de mogelijkheid om gezamenlijk op te trekken in de bevordering van het toerisme in het gebied en daarnaast hebben de individuele gemeenten de mogelijkheid om extra in te zetten op de eigen speerpunten binnen toerisme. Bij dit laatste wordt rekening gehouden met het kader Nota Toeristisch Beleid Brabantse Wal. Het uitvoeringsprogramma toerisme kan in het eerste kwartaal 2010 worden voorgelegd aan de raden van Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht. Naast het bovenstaande hebben de drie gemeenten afgesproken om de volgende projecten gezamenlijk uit te werken: 1. De recreatieve poorten: onder de recreatieve poorten vallen groene en blauwe poorten. Groene poorten geven toegang tot het bos en de heide. Blauwe poorten zijn de entree van het waterrecreatiegebied. 2. (Infrastructure^) ontsluiting: ontsluiting vanaf de snelweg, afronden routestructuren en uniforme bewegwijzering (bebording) 3. Promotie en marketing: werken aan de Brabantse Wal als merk: de streek als entiteit. Voor Bergen op Zoom stellen wij voor om ook de strategielijn 'realiseren bijzondere toeristische projecten' onderdeel uit te laten maken van de nota. Deze projecten worden geconcretiseerd in een uitvoeringsprogramma. Consequenties van het voorstel Binnen de Nota Toeristisch Beleid geven we aan dat we dit beleid willen voeren zonder dat sprake is van uitzetting van de begroting. Met inzet van bestaand budget, sturen we aan op co-financiering. Onder meer vanuit het provinciale programma 'Schoon Brabant' (€ 1.000.000,-). Wat we daar feitelijk mee doen is 'geld maken' met inzet van al bestaande middelen. Wat betreft dat bestaande budget gaat het er om dat we, binnen
RVB09-0135
Bergen op Zoom
Raadsvoorstel
de reikwijdte van de nota van dit moment, alleen budget dat is toegeschreven aan onze eigen producten: toerisme, VW en citymarketing daartoe inzetten. In de nota geven we tevens aan dat tot een uitvoeringsprogramma toerisme moet worden gekomen (nadere uitwerking 1ste kwartaal 2010). Dit onder meer op aangeven van de spelers in de toeristische markt en de gemeentebesturen van Steenbergen en Woensdrecht. Daarnaast zijn we zelf doordrongen van het belang van een dergelijk uitvoeringsprogramma. Hier ligt namelijk de basis voor draagvlak van beleid bij de spelers in de toeristische markt. In dit uitvoeringsplan, waarvoor de Nota Toeristisch Beleid Brabantse Wal het kader vormt, beschrijven we concrete uitvoeringsacties en geven we aan op welke wijze die gefinancierd kunnen worden. Indien dit onder het budgetrecht van de raad valt, wordt aan uw raad een besluit gevraagd. Hierbij is de boodschap tevens helder: Passend binnen bestaand budget en erop aansturend dat ook de markt haar (financiele) verantwoordelijkheid neemt. Een ontwerpbesluit bieden wij u hierbij ter vaststelling aan. Het college van burgemeester en wethouders van Bergen op Zoom, De secretaris,
r. mr. A.C. Spindler.
De burgemej
RVB09-0135
Gemeente jff Bergen op Zoom
Raadsvoorstel
De raad van de gemeente Bergen op Zoom; gezien het voorstel van het college van 17 november 2009, nr. RVB09-0135;
BESLUIT:
Kennisnemen van de Nota Toeristisch Beleid Brabantse Wal als het kader voor een uitvoeringsprogramma toerisme Brabantse Wal; het college opdracht te geven om samen met de gemeenten Steenbergen en Woensdrecht een uitvoeringsprogramma Brabantse Wal op te stellen, waarin de acties inhoudelijk en financieel zijn uitgewerkt en op basis waarvan gezamenlijke (3 gemeenten) en individuele (gemeenten afzonderlijk) acties uitgevoerd kunnen worden; instemmen om het uitvoeringsprogramma toerisme, inclusief bijzondere toeristische projecten, in het eerste kwartaal 2010 voor besluitvorming voorte leggen aan de raden van de drie gemeenten.
Aldus vastgesteld in de openbare vergadering van
De griffier,
F.P. de Vos
De voorzitter,
Nota toeristisch beleid Brabantse Wal
Gemeente Woensdrecht Gemeente Steenbergen Gemeente Bergen op Zoom November 2009
0. Samenvatting De Brabantse Wal moet een plek worden waar bewoners, bezoekers en bedrijven alle voordelen van het bijzondere landschap en unieke ligging optimaal kunnen benutten en ervaren. leder gebied bezit een bepaalde kwaliteit welke wordt ondersteund door thema's per gebied: zoals water, natuur, cultuurhistorie en landschap. Door samenwerking hopen de gemeenten Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht te bereiken dat de bestedingen aan het toeristisch-recreatief product op de Brabantse Wal toenemen. De volgende aspecten zijn hierbij van belang: Toename bekendheid Meer bezoekers trekken Vergroten herkenbaarheid Verhogen gastvrijheid Verhogen toegankelijk Verhogen kwaliteit verblijf Verhogen samenwerkingsbewustzijn Deze doelstellingen vormen de basis voor concrete acties. Om deze betreffende acties uit te voeren wordt de volgende strategie gevolgd: 1. geef voorrang aan 'quick wins': projecten die relatief gemakkelijk en tegen lage kosten dan wel binnen bestaand budget zijn uit te voeren 2. geef voorrang aan gemeenschappelijke projecten: promotie en marketing, bebording, recreatieve poorten en aanvullen routestructuren. 3. maak gerichte product-markt combinaties (PMC) Aan de hand van de toeristische trends die door het Nederlandse Research Instituut voor Recreatie en Toerisme (NRIT) worden is gekozen, is gekozen voorde volgende Product-Markt-Combinaties (PMC's): zelf verdiepen, zelf leren, zelf actief, zelf ontdekken en zelf verwennen. De gemeenten en ondernemers werken samen aan de uitvoering van deze nota. Deze nota sluit aan op het proces rond de toekomstschets van de Brabantse Wal (realisatie Provinciaal landschap).
Inhoudsopgave
O.Samenvatting
2
1. Inleiding
4
2. Stand van zaken 2.1 Interne analyse
6 6
2.2 Externe analyse 3. Missie, Visie en Doelstelling(en)
6 9
4. Middelen en manieren
11
4.1 Strategie 4.2 Product-Markt combinaties 4.3 Rollen 5. Projecten
11 11 13 14
6. Beheersaspecten 6.1 Financieel 6.2 Organisatie 6.3 Projecten 6.4 Monitoring 6.5 Communicatie
17 17 17 17 17 17
Bijlage 1: SWOT analyse BrabantseWal
18
1. Inieiding a. eigen beleid/overeenkomst De gemeenten Woensdrecht, Bergen op Zoom en Steenbergen hebben alle de ontwikkeling van hun toeristisch aanbod tot belangrijk aandachtspunt van hun beleid gemaakt. Dit is af te leiden uit de documenten ten aanzien van recreatie en toerisme die de partijen hebben opgesteld dan wel opstellen en hun huidige activiteiten op het vlak van recreatie en toerisme.1 De gemeenten hebben geconstateerd dat door samenwerking meer effecten gerealiseerd worden. Om die reden is op 1 juli 2008 de toeristische samenwerkingsovereenkomst tussen de drie gemeenten ondertekend. Het doel van de afzonderlijke beleidsdocumenten en de samenwerkingsovereenkomst is dat de drie gemeenten aantrekkelijker worden voor toerist en recreant waardoor de economische betekenis van de recreatieve sector in het gebied toeneemt. b. regionaie activiteit In het bestuursakkoord 'vertrouwen in Brabant' (2007-2011) heeft de Provincie NoordBrabant een aantal programmalijnen opgenomen. Een daarvan is 'Schoon Brabant'. Het doel van deze lijn is iedere Brabander de mogelijkheid te geven in een gezonde en duurzame omgeving te leven. Voor het realiseren van dat doel is een budget van 85 miljoen Euro beschikbaar. Een van de uitwerkingsvormen van deze programmalijn is de realisatie van drie robuuste 'provinciale landschappen'; Het Groene Woud (in driehoek Tilburg/Eindhoven/Den Bosch), De Maashorst (tussen Den Bosch en Nijmegen) en De Brabantse Wal (tussen Kalmthout/Putte en het Volkerak). Met een financiele impuls van (maximaal) 1 miljoen Euro wil de Provincie concreet bereiken dat partners op de Brabantse Wal intensiever samenwerken om op die manier het Provinciaal Landschap te realiseren. Het stimuleren van toerisme en recreatie in West-Brabant staat tevens op de agenda van de Bestuurlijke Regiegroep van de 18 (+1) West-Brabantse gemeenten. Een concrete uitwerking daarvan is het project 'Brabant aan Zee'. c. beschrijving gebied De samenwerkingsovereenkomst en het Provinciaal Landschap hebben (globaal) betrekking op hetzelfde fysieke gebied; het gebied op de grens van West-Brabant met Zeeland en Vlaanderen dat zich uitstrekt van de gemeente Steenbergen in het noorden via Bergen op Zoom (en Wouwse Plantage) tot Woendrecht (en Grenspark De Zoom Kalmthoutse Heide) in het zuiden. Aan de westkant grenst het gebied aan nationaal park de Oosterschelde. De Brabantse Wal is een uniek en waardevol natuurgebied2 vanwege het authentieke geomorfologische hoogteverschil (bij Woensdrecht). De wal markeert de grens tussen de hooggelegen zandgronden met bossen, heide, duinen, vennen, kleinschalige landbouw enerzijds en de wijdse polders, dijken, kreken en uitgestrekte akkers anderzijds. Met name het zuidelijke deel blijkt een goede voedingsbodem voor de bekende streekproducten asperges, aardbeien en ansjovis. De Brabantse Wal is kort te typeren in vier kernkwaliteiten: 1. De Brabantse Wal kenmerkt zich door een typerende geomorfologie: het hoogteverschil; 'de wal zelf en de aardkundige waarden 2. De Brabantse Wal kenmerkt zich door verscheidenheid: verscheidenheid door de markante grens van zand en klei, maar ook verscheidenheid in gebruik en bedrijvigheid; grootschalige akkerbouwpolders, intensieve (glas)tuinbouw- en 1
Woensdrecht: toeristisch beleidsplan wordt begin 2010 vastgesteld Bergen op Zoom: Toekomstvisie (2008), Nota economie, cultuur en toerisme (2008), Nota citymarketing (2009). De Nota evenementenbeleid wordt op dit moment opgesteld. Steenbergen: Visie waterrecreatie (2007), Kader recreatie/toerisme Steenbergen (2008), implementatieprogramma watervisie (2008). De Visie landrecreatie wordt begin 2010 opgesteld. 2 Een aanzienlijk deel van De Brabantse Wal is aangeduid als Natura 2000 gebied
voI leg rondsteeltgebieden, maar ook kleinschalige afwisselende gebieden en uitgestrekte bossen. 3. De Brabantse Wal is de groene long van West-Brabant. Het groene karakter laat verschillende landschappen zien: 'het land van zand, beken en turfvaarten' en 'klei, polders en kreken'. Natuur en water zijn belangrijke kwaliteiten die hierbij horen. Landbouw is voor diverse landschappen vaak nog steeds een belangrijke drager. 4. De Brabantse Wal kenmerkt zich door het culturele erfgoed: de verdronken dorpen, de Zuiderwaterlinie, de turfvaarten en de landgoederen Alhoewel de gemeenten alle in meer of mindere mate door de bovenstaande kwaliteiten worden gekenmerkt hebben ze een afzonderlijk onderscheidend profiel. Dit profiel komt met name tot uiting in de communicatie door VVV Brabantse Wal. Woensdrecht heeft het profiel 'wielrennen en natuur- en landschapsbeleving', Bergen op Zoom het profiel 'cultuur(historie) en funshopstad' en Steenbergen het profiel 'waterrecreatie en (platte)landschapsbeleving'. d. uitgangspunten (doel nota) Deze nota geeft inhoud aan de gezamenlijke opgave op het gebied van toerisme en recreatie, zoals verwoord in de verschillende individuele beleidsdocumenten en de toeristische samenwerkingsovereenkomst. Daarbij legt het verbindingen tussen de genoemde gemeentelijke ambities en die van de Provincie, waar het de realisatie van Provinciaal Landschap Brabantse Wal betreft. Deze nota inventariseert de gemeenschappelijke opgave, analyseert de stand van zaken en doet voorstellen om de gemeenschappelijk opgave tot een goed einde te brengen. Deze nota bevat een indicatief uitvoeringsprogramma. Dit wordt na vaststelling van deze nota geconcretiseerd in samenwerking met betrokken partners en vervolgens voor besluitvorming voorgelegd aan colleges en raden. Deze nota is geen vervanging van het individuele gemeentelijke beleidsvoornemens, het vormt een aanvulling daarop. De focus ligt daarmee op doelen en projecten die op het gehele, onderc aangeduide, (grond)gebied betrekking hebben. e. Leeswijzer Dit document vervolgt in hoofdstuk 2 met een analyse van de stand van zaken. Zowel waar het de ontwikkelingen binnen het gebied betreft, als de ontwikkelingen die buiten het gebied plaatsvinden. In hoofdstuk 3 worden de doelstellingen van de samenwerking verder uitgewerkt. Hoofdstuk 4 gaat in op de wijze waarop die doelstellingen bereikt kunnen worden en welke consequenties daaraan op hoofdlijnen zijn verbonden. Hoofdstuk 5 bevat een indicatief uitvoeringsprogramma met projecten. Zoals vermeld worden nadere specificaties van deze projecten opgenomen in een later op te stellen uitvoeringsprogramma. Hoofdstuk 6 omvat de beschrijving van verschillende beheersaspecten waarmee de samenwerking het gewenste resultaat moet opleveren. In het afsluitende hoofdstuk 7 wordt ingegaan op de vervolgstappen naar aanleiding van dit document.
2. Stand van zaken 2.1 Interne analyse Een interne analyse van de organisatiestructuur en het aanbod op de Brabantse Wal heeft een aantal sterktes en zwaktes van het gebied opgeleverd. In kort bestek betreft het de volgende punten. Een volledig overzicht is opgenomen in bijlage 1. Sterkten: Monumenten en cultuurhistorie Afwisselende natuurlijke rijkdommen Goede bereikbaarheid Afwisselend aanbod evenementen Aantal jachthavens, hoeveelheid vaarwater Dichtbij Zeeland Politieke prioriteit voor toerisme bij beleidsmakers Veel routes wandelen en fietsen Divers aanbod accommodaties Groot aantal landbouwbedrijven met recreatiemogelijkheden en/ of boerderijverkoop Zwakten: Ontsluiting Brabantse Wal Brabantse Wal nagenoeg onbekend Beperkte toegankelijkheid cultuurhistorische objecten Beperkte verbinding tussen droog en nat toerisme Beperkt ontwikkelde routestructuren Evenementen niet optimaal uitgenut Beperkte omzetting creativiteit in ondememerschap Slechte waterkwaliteit Volkerak/Zoommeer/Binnenschelde Beperkt aantal passantenplaatsen in (jacht)havens Gebrek aan recreatieve data Gebrekkig imago gebied Accommodaties niet altijd up to date Beperkte interactie tussen beleidsmakers en ondememers Nauwelijks gemeentegrensoverschrijdend aanbod. Beperkt toegankelijk met openbaar vervoer Natuurgebied niet toegankelijk door prive bezit Beperkte openingstijden bezienswaardigheden Wisselende kwaliteit accommodaties Geen mountainbikeroutes en beperkt aanbod ruiterroutes 2.2 Externe analyse De interne analyse heeft ook informatie over kansen en bedreigingen voor het gebied opgeleverd. De kansen sluiten aan bij de door het NRIT onderkende trends. Het Nederlands Reseach Instituut voor Recreatie en Toerisme (NRIT) onderzoekt jaarlijks de vraag naar toeristische producten. De consumententrends die zij in het toerisme onderscheidt zijn de volgende: Roots & Regio Mensen waarderen steeds meer de kleine(re) verbanden en verlangen naar harmonie met de omgeving. De interesse voor lokale en kleinschalige activiteiten en producten groeit. Regionale gebruiken en gewoonten worden in ere hersteld en authentieke en seizoensgebonden producten
winnen aan populariteit. Het regionale schaalniveau en de streekidentiteit speelt een belangrijke rol in de totaalbeleving. De toevoeging van een bijzonder 'verhaal' aan een activiteit.concept of product verhoogt de waarde van dat element. Dergelijk combinaties bieden mogelijkheden voor nieuwe verbindingen met consumenten. Stilte is luxe Het dagelijks leven wordt door velen als druk en vol ervaren. Het resultaat daarvan is dat men steeds vaken rust en eenvoud opzoekt. Stilte wordt als nieuwe luxe ervaren. Datzelfde geldt voor ruimte en onbedorven uitzichten (op het platteland). Geen last van langsrazend verkeer, maar genieten van rust en ruimte. Wellness Er is al enige tijd toegenomen belangstelling voor het lichamelijk welzijn in combinatie met onthaasting. Naar verwachting zal het gebruik van wellnessfaciliteiten de komende 3 jaar met 22% stijgen. Spiritualiteit en zingeving De consument ontdekt dat geld niet gelukkig maakt en zoekt in toenemende mate naar andere bronnen van geluk. Een gevolg daarvan is dat vakanties in toenemende mate zinvol en 'maatschappelijk verantwoord' moeten zijn. Actieve vrijwilligersvakanties zijn dan ook in opkomst. Ook het bezinningstoerisme is een markt met potentie. Ongeveer 80% van de Nederlanders geeft aan behoefte aan rust en ruimte voor bezinning te hebben. Deze behoefte is er ook tijdens vakanties. Identiteit en authenticiteit Om als gebied de consument te kunnen boeien moet aandacht zijn voor de unieke identiteit en authenciteit van een gebied. De toerist verwacht beleving en authentieke verhalen. De bovenstaande trends zijn beoordeeld op relevantie voor de Brabantse Wal. Gelet op de kernkwaliteiten van de Brabantse Wal (zie pagina 4-5) is actieve beleving van het gebied het belangrijkste aanknopingspunt om de trends naar de Brabantse Wal te vertalen. Vanuit die optiek kunnen de volgende (actieve) speerpunten worden benoemd: zelf verdiepen zelf leren zelf bewegen zelf ontdekken zelf verwennen Deze speerpunten worden in hoofdstuk 4 verder uitgewerkt. Kansen: Actieve vrijetijdsbesteding Toename dagtochten Toename vakantieparticipatie Toename vraag naar meer luxe verblijfsaccommodaties Groei waterrecreatie Absolute toename aantal 50+-er Bovenstaande trends Naast deze kansen bestaan ook een aantal bedreigingen die de ontwikkeling van het gebied kunnen remmen. Het betreft onder meer de onderstaande punten. Een volledig overzicht is opgenomen in bijlage 1.
Bedreigingen: • Economische expansiedrift in relatie tot natuurgebieden • Natura 2000 • Huidige organisatievorm evenementen • Klimaatverandering • Toenemende beroepsvaart op grote wateren • Veranderende vakantie-invulling • Economische slagkracht overheid en ondernemers • Oneigenlijk gebruik verblijfsaccommodaties
Inzet van (de activiteiten voortkomende uit) dit document is de sterke punten van het gebied te consolideren, de zwakke punten te versterken, kansen te benutten en bedreigingen tot kansen om te vormen of te neutraliseren.
3. Missie, Visie en Doelstelling(en) De gezamenlijke (gemeentelijke) inspanning voor een verbeterd recreatief aanbod komt voort uit de volgende missie (kader); Het gebied aantrekkelijker maken voor recreant, toeristen ondernemer, zodat het daar aangenaam wonen, werken, recreeren en verblijven is. Uit deze missie volgt een visie (opdracht) voor (de ontwikkeling van) het gebied. De visie luidt: De partners werken gezamenlijk aan het verbeteren, combineren en promoten van het toeristisch-recreatieve aanbod op de Brabantse Wal. Die inspanningen leiden tot een toename van de bekendheid van, de waardering voor, het bezoek aan en de bestedingen in het gebied door de actieve recreant en (zakelijke) toerist. Uit de beleidsdocumenten van de verschillende partijen spreken diverse doelstellingen voor het toerisme en de recreatie op de Brabantse Wal. De kern van die doelstellingen is dat de bestedingen aan het toeristisch-recreatief product op de Brabantse Wal moeten toenemen binnen de kernwaarden van het gebied. Die doelstelling omvat verschillende subdoelstellingen. Het betreft de volgende aspecten: • Toename bekendheid De gemeente Bergen op Zoom heeft in 2009 de bekendheid, waardering en bezoekintentie van de Brabantse Wal gemeten in een straal van 70 kilometer rond het gebied. De resultaten daarvan zijn vermeld in tabel 1. Tabel 1: naamsbekendheid Brabantse Wal 2009 Geholpen Spontane merkbekendheid bekendheid 46% 2009 1%
Algemene indruk (houding) 7.1%
Intentie om BW te gaan bezoeken
59%
De bestaande VVV bezoekersenquetes leveren grofweg hetzelfde beeld op van de bekendheid van het gebied in 'de regio'. De conclusie uit beide bronnen is dat de naamsbekendheid te wensen over laat. Een doel van de gezamenlijk inspanningen is dan ook het vergroten van de naamsbekendheid in het aangegeven gebied. Concrete doelen staan vermeld in tabel 2. Een grotere bekendheid moet leiden tot meer bezoekers. Tabel 2: naamsbekendheid Brabantse Wal 2014 Geholpen Spontane merkbekendheid bekendheid 2014 65% 30%
Algemene indruk (houding)
Intentie om BWte gaan bezoeken
8%
75%
• Meer bezoekers trekken Uit onderzoek voor de nota citymarketing van de gemeente Bergen op Zoom blijkt dat het recreatieve aanbod in de drie gemeenten vooral aansluit bij de groep actieve 55-plussers. Het aanbod sluit (nog) niet aan bij groepen als pubers, jongeren, twintigers, dertigers, gezinnen met jonge kinderen en gezinnen met oudere kinderen. De gezamenlijke inspanning moet leiden tot een verbreding van de doelgroep tot actieve recreanten uit alle leeftijdscategorieen. Ook die inzet moet leiden tot meer bezoekers. • Vergroten herkenbaarheid Op dit moment blinkt de Brabantse Wal met name uit in de rol als doorgangsgebied van en naar Zeeland en Vlaanderen. Betere een eenduidige aanduiding van het gebied langs de auto(snel)wegen en waterwegen verbetert de herkenning van het gebied bij passanten, die uitmondt in een bezoek aan het gebied. Om bezoekers van het gebied te stimuleren tot het verkennen van het hele gebied is het wenselijk de 'interne' recreatieve aanduidingen binnen het gebied te verbeteren en (op termijn) te harmoniseren. Dit moet leiden tot een langere verblijfsduur in het gebied.
Op dit moment kent de Brabantse Wal de asperges, aardbeien en ansjovis als streekproducten. De uitbreiding van het aantal streekproducten3 kan de herkenning van het gebied vergroten en kan leiden tot versterking van het economisch belang van streekproducten. • Verhogen gastvrijheid Wanneer bezoekers de (snel)weg hebben verlaten dienen zij in het gebied te worden ontvangen. Dat ontvangst is essentieel voor het maken van een goede 'eerste indruk' bij de bezoeker en vormt het startpunt van zijn ontdekkingstocht van het gebied. Op dergelijke punten dient naast een aantal (basis)voorzieningen ook gebiedsinformatie voorhanden te zijn. Evenals het vorige punt moet dit leiden tot een langere verblijfsduur in het gebied. • Verhogen toegankelijk Om bezoekers de mogelijkheid te geven het gebied optimaal te verkennen is een goede routestructuur (auto, fiets, wandel, vaar, paard) noodzakelijk. Die structuren bestaan op dit moment ten dele. De optimalisering daarvan is een punt van aandacht. Betere structuren kunnen de verblijfsduur in het gebied verlengen. • Verhogen kwaliteit verblijf Consumenten raken steeds meer gehecht aan luxe en comfort. Daarom is het van groot belang de bestaande dag- en verblijfsrecreatie te toetsen aan de 'comforteisen' van deze tijd en noodzakelijke aanpassingen te verrichten. Daarnaast is het ontwikkelen van nieuwe, comfortabele activiteiten gewenst. Deze ontwikkeling moet leiden tot een langere verblijfsduur, herhaalbezoek, meer bestedingen en daardoor meer bestedingen aan het recreatieve product. • Verhogen samenwerkingsbewustzijn Zoals in hoofdstuk 4 wordt aangegeven is het bereiken van de doelstelling niet alleen een taak van overheden. Integendeel. Het zijn juist de ondernemers die het uiteindelijke recreatieve product vormgeven. Overheden bieden daarvoor de kaders. Om die reden is het van belang dat ondernemers elkaar beter leren kennen, gaan samenwerken en van elkaar leren om op die manier het voorzieningenniveau zowel kwalitatief als kwantitatief te verbeteren. Op die manier wordt het mogelijk Brabantse Wal producten aan te bieden die gemeentegrenzen overschrijden. Deze ontwikkeling moet leiden tot een langere verblijfsduur, herhaalbezoek, meer bestedingen en daardoor meer bestedingen aan het recreatieve product.
Deze doelstellingen zijn de basis voor concrete acties. Deze acties zijn indicatief opgesomd in hoofdstuk 4. De resultaten van de inspanning op de verschillende onderdelen kunnen in 2014 gemeten worden op basis van de doelen in tabel 1 en 2.
5
Onder streekproducten worden naast de drie A's ook niet eetbare streekproducten bedoeld.
10
4. Middelen en manieren 4.1 Strategie De in hoofdstuk 3 opgesomde (sub)doelstelling(en) kunnen niet zonder concrete acties worden utigevoerd. Om de betreffende acties gericht te kunnen uitvoeren is het formuleren van een strategie noodzakelijk. De voorgestelde strategie omvat drie onderdelen: • Geef voorrang aan 'quick wins' • Geef voorrang aan gemeenschappelijke projecten • Maak gerichte product-markt combinaties (PMC) 4.1.1. Quick wins Quick wins zijn projecten die relatief gemakkelijk en tegen lage kosten danwel binnen bestaande budget zijn uit te voeren. Daarbij kan worden gedacht aan schoon, heel, veilig: opruimen van zwerfvuil in de natuur; productontwikkeling: nieuwe (gecombineerde) producten op basis van bestaand aanbod; toegankelijk maken vestingwerken; verbeterde toegankelijkheid recreatieve voorzieningen (bijvoorbeeld voor mensen met een beperking); stimuleren kwaliteitsverbetering accommodaties. 4.1.2. Gemeenschappelijke projecten In het kader van het Provinciaal Landschap zijn vier projecten gedefinieerd die het gehele gebied aangaan: promotie en marketing bebording recreatieve poorten (droog en nat) aanvullen routestructuren. Uit een inventarisatie onder ondememers en vanuit de gemeenten resulteren additionele projecten. Deze zijn opgenomen in hoofdstuk 5. 4.1.3. Gerichte product-markt combinaties Een product is vaak voor meerdere doelgroepen (markten) interessant. In een PMC worden alle bestaande recreatieve voorzieningen die passen binnen een bepaalde trend gebundeld vermarkt. Door het ontwikkelen van PMC's kunnen ondememers gericht werken aan productontwikkeling en promotie voor bepaalde doelgroepen. Door gezamelijke realisatie van PMC's wordt effectiever omgegaan met financiele middelen en aanwezige kennis. Concrete PMC's staan vermeld in paragraaf 4.2. 4.2 Product-Markt combinaties Uit de trends zoals vermeld in hoofdstuk 2 zijn een aantal speerpunten benoemd. In tabel 3 zijn deze speerpunten vermeld, inclusief de aanknopingspunten bij de kernkwaliteiten van de Brabantse Wal.
PMC
Consumenten trends
Sleutelwoorden
(Deel)profilering Brabantse Wal
Zelf verdiepen
Spiritualiteit en zingeving
Spiritualiteit
Natuur, spirituele monumenten (kerken.abdij)
Zelf leren
Roots & Regio
Kunst & Cultuur
Cultuur, kunst, natuur
Zelf actief
Roots & regio
Sport & Spel
Water, bos, heide
11
Zelf ontdekken
Identiteit & authenticiteit Stilte is luxe Roots & Regio
Natuurbeleving, plattelandstoerisme
Agrarische bedrijven, agro industrie, natuur en landschap
Zelf verwennen
Wellness Spiritualiteit en zingeving
Gezond eten (slow food), ontspanning en verzorging (wellness)
Funshoppen, culinair, uitgaan en streekproducten
Zelf verdiepen De PMC zelf verdiepen sluit aan bij de consumententrend 'spiritualiteit en zingeving'. Steeds meer mensen voelen behoefte om tijdelijk aan de dagelijkse drukte te ontsnappen en zoeken in een karakteristieke naar meer zin in hun leven of verwerking van emoties. Op de Brabantse Wal bevindt zich een aantal voormalige abdijen en kerken. De Volksabdij in Hoogerheide is een bekend spiritueel centrum. Daamaast zijn er meerdere andere monumenten als de Getrudeniskapel. Abdijen, kerken, bos en heide vormen samen met oude verhalen een belangrijk decor voor spirituele wandelingen, evenementen als Mariaomgang, meditatie, retraite, workshops, lezingen enzovoort. Door samenwerking kunnen de bestaande en nieuwe spirituele voorzieningen bij elkaar gevoegd worden en als een product-markt combinatie in de markt gezet worden. Zelf leren In de PMC 'zelf leren' draait het om kunst, cultuur en natuur. Zowel de 55+-er als gezinnen met jonge kinderen zijn een doelgroep voor deze PMC. Men hecht er belang aan iets te leren tijdens een (korte)vakantie of uitstapje. De Brabantse Wal biedt vele mogelijkheden op het gebied van monumenten, culturele evenementen, galeries, workshops en (begeleide) natuurtochten. Het combineren en uitbreiden van het aantal culturele evenementen, cultuurhistorische elementen, natuureducatie en buitenactiviteiten kan leiden tot nieuwe educatieve kansen. Het - in samenwerking met scholen - inzichtelijk maken van de geschiedenis bij cultuurhistorisch erfgoed en inrichten van natuur- en milieu educatiecentra leveren een wezenlijke bijdrage aan deze PMC. Zelf actief Deze PMC richt zich op mogelijkheden om de Brabantse Wal op actieve wijze te ontdekken. Het koppelen van bestaande routes, voorzieningen en de ontwikkeling van nieuwe dagrecreatieve elementen maken deel uit van deze PMC. Zelf ontdekken Natuurbeleving en plattelandstoerisme staan centraal bij de product markt combinatie 'zelf ontdekken'. Een rondleiding door een natuurgebied, bij een melkveehouderij, een akkerbouwbedrijf of een tuinbouwbedrijf leert je om de natuur te ontdekken. Het stimuleren van terreinbeheerders en agrariers om hun terreinen en activiteiten op aansprekende wijze onder de aandacht te brengen is het doel van deze PMC. Zelf verwennen Bij zelf verwennen staan gezond eten, ontspanning en verzorging centraal. De (door)ontwikkeling van streekproducten en wellnessvoorzieningen vormen de basis voor deze PMC. Uit deze PMC's volgen een aantal projecten. Deze projecten zijn in hoofdstuk 5 opgesomd. Elk van deze projecten sluiten aan bij tenminste een van de in hoofdstuk 3 vermeldde doelstellingen.
12
4.3 Rollen Zoals eerder opgemerkt is de realisatie van de doelstellingen niet alleen een taak van overheden. Het proces van realisatie kan symbolisch worden gezien als een taart. De gemeenten en de ondememers werken samen aan de uitvoering van deze toeristische nota en het realiseren van de daarin opgenomen doelstellingen. Een taart kan als metafoor dienen om de verschillende rollen en posities binnen het gebied verder uit te leggen: 1. 2. 3. 4.
De bodem van de taart bestaat hierbij uit de natuurlijke basis. Hieronder wordt verstaan het water, de grand en de natuur. De tweede laag kan gevisualiseerd worden als de infrastructuur op de natuurlijke basis. Dit wil bijvoorbeeld zeggen fietspaden en wandelpaden. De derde laag bestaat uit bebouwing (voorzieningen) zoals hotels, restaurants en recreatieve poorten. De bovenste laag van de taart bestaat uit te ontwikkelen producten. Hierbij kan gedacht worden aan nieuwe dagrecreatie en streekproducten.
De gemeenten en de ondememers vormen samen de taart. Samen werken, samen leren, samen organiseren en samen investeren zijn hierbij de belangrijkste sleutelwoorden. De bodem van de taart is een zaak van de gemeenten, de top van de taart is een zaak van de ondememers. De gehele taart komt dus slechts door samenwerking tussen de gemeenten en de ondememers tot stand. Belangrijk is dat de gemeenten ruimte creeren voor het stimuleren van een goed ondernemersklimaat. Dat kan op verschillende manieren zoals een flexibele herziening van bestemmingsplan. Daarnaast is het belangrijk dat ondememers geboden kansen oppakken en uitwerken om - zelfstandig en in samenhang - een continue verbetering van het (eind)product tot stand te brengen.
Te ontwikkelen producten Bebouwing Infrastructuur Basis
13
.*: CD o> e: (J)
P
<0
•2
Q.
o
o 'o*
Q.
2 a. §.§ c
CD
£Z CO CO CD^
CL *^ O t3)
o S. c= E «= | O
.92, o
CD
CD
^s
CO
-o
o
%1
CD ro
CD
CD
CD
CO
"co
CD - 5
CD
•° ro
o a= •8
™j
CD T 3
5 ci
U—' -*—• CD - £ . 2 CD
. E CD -D S>
co'5
Ondememers verwijzen
-O "G CO
CD
Infozuilen
CD -*— ' CD
Forum op VVV website
Betere ontvangst, verbeteren kwaliteit Betere ontvangst, verbeteren kwaliteit Betere samenwerking,
O
Grotere bekendheid
CO
Verbeteren kwaliteit
o M
Betere samenwerking
CD
Meer informatiepunten bezoekers Vasthouden gasten,
Naamsbekendheid, onderlinge contacten Meer bezoekersdata
Vertegenwoordiging ondememers Onderlinge kennis productaanbod Meer bezoekersdata
Provincie
Platform BW
Ondememers
Gemeenten
Gemeenten
Gemeenten
Gemeenten
VVV, ondememers, gemeenten
Gemeenten, ondernemer
Provincie, gemeenten
Provincie, ondememers, gemeenten Ondememers
o
Provincie
CD i_
Platform BW
E E
Oprichting ondernemersplatform Kennismaking ondememers Omvorming VVV enquete voor dag- en verblijfsrecreatie Brabantse Wal Dag
a>
Eenduidigheid in visuele aanduiding
CD
Betere aanduiding, betere geleiding, verbeteren kwaliteit, betere samenwerking Betere samenwerking
o 5
Ondememers, branchevereniging(en), provincie, gemeenten Ondememers, gemeenten, Stichting ZeT
a>
Verbreden doelgroep, verbeteren kwaliteit
CD T3
Luxere, goed onderhouden accommodaties Voorzieningen toegankelijk voor grotere doelgroep
Trekker
CO
AAA
"o
Verbreden doelgroep, Verbeteren kwaliteit
L_
Stimuleren kwaliteitsverbetering verblijfsrecreatie Verbeteren toegankelijkheid dag- en verblijfsrecreatie mensen beperking Ontwikkelen huisstijl Brabantse Wal
O) CD 05 £Z CD CO
Quick wins
> a>
Partners
CD
AAA
CO
Resultaat
a> o >
Doelstelling/PMC
Q. CO 05
Project
E
CD "oi
Gemeenschappelijk
Betere geleiding Betere geleiding Betere ontvangst en geleiding Betere ontvangst, betere samenwerking
Verbreden doelgroep Grotere bekendheid
Wandelknooppunten Update Fietsknooppunten Verbetering bereikbaarheid via openbaar vervoer Verbindingen water - land v.v.
Camperplaatsen
promotie (VVV) marketingplan PL profilering Monitoring uitvoering
Verbetering kwaliteit
Betere geleiding
Betere ontvangst, betere geleiding
Grotere bekendheid
Gemeenten
Wielerclubs, gemeenten, Provincie Gemeenten
Voortgang
Meer verblijfsrecreatie
Overstapmogelijkheden
Gemeenten, Provincie,
Waterschap, terreinbeheerders, ondernemers, gemeenten Ondernemers, gemeenten VVV, Provincie, gemeenten
Gemeenten
Gemeenten
Gemeenten
Trekker
Partners
Provincie, RWS, Gemeenten Borden langs waterwegen Provincie, RWS, Gemeenten Informatiepunten in/bij Provincie, gebieden terreinbeheerders, ondernemers, Gemeenten Overzichtskaart VVV, gemeenten faciliteiten BW Wandelnetwerk SES, gemeenten Efficient fietsnetwerk SES, gemeenten Betere bereikbaarheid Gemeenten, Provincie recreatieve gebieden
Borden langs snelwegen
Effectiviteit
Betere samenwerking
Grotere bekendheid
Resultaat versterken draagvlak Naamsbekendheid
Doelstelling/PMC verbeteren kwaliteit Betere bekendheid
Gebiedskaart
Gebiedsaanduiding langs snelwegen Gebiedsaanduiding langs waterwegen Recreatieve poorten
Project naar elkaars aanbod Wielerronde van de Brabantse Wal Optimaal inzetten bestaande budgetten
Gemeenten
Provincie
Gemeenten
Gemeenten
Gemeenten
SES SES
AAA
PMC
Zelf leren
Zelf verwennen
ontwikkelen survivalroute/parcours ontwikkelen en versterken retraite en meditatie mogelijkheden ontwikkelen GPS wandelen fietsroutes ontwikkelen thema(vaar)routes ontwikkelen wielerevenementen en wielertoerisme Zelf actief
Zelf ontdekken, zelf leren
Zelf ontdekken
Zelf verdiepen
Zelf actief
Ondernemers, gemeenten Gemeenten, ondernemers, VVV Gemeenten, VVV, wielerclubs
Gemeenten, ondernemers Ondernemers Gemeenten, terreinbeheerders, MTB clubs Gemeenten, terreinbeheerders Ondernemers
Ondernemers, gemeenten, terreinbeheerder Ondernemers
Zelf actief
Zelf ontdekken BW arrangementen ontwikkelen mountainbike Zelf actief routes
Ontwikkeling streekproducten Edutainment
Provincie, gemeenten
Partners ondernemers Ondernemers, gemeenten
Zelf ontdekken
Breder aanbod
Verbetering kwaliteit, verbreden doelgroep
Nieuwe dagrecreatie slecht weer
Aanvullen recreatieve routes en paden Ontwikkelen klimbos
Resultaat
ondernemers
ondernemers
ondernemers
Gemeenten
Gemeenten
Trekker
ondernemers
ondernemer
gemeente
organisatoren
AAA
AAA
Doelstelling/PMC
AAA
Project
CD
co co
CD J*: . — . CD
Q
g>=5
o
d CD
2
.o
CD O J CD Q.T3 O C CZ CD CD CD
a . o
D)
CD : £ ,
E
'c? 05
CD " o T 3 (13
O -2
>
CD CO
CD
CQ
,_ ro
2
CD -*^ CO CZ CD CD J Z ! > C
co
^
QL
_*£ • -
O
en
8 ? XJ
I
CD CO
Q. CO
re w L. j=
^1 ZJ
OJ
CZ CD
£
&
£
CD CZ *•—
CZ CD CD C
O
"O
> g. "S^
CZ
sz a, CD
T3
CD
lei : = -
ll
•«CO
tz CD
^
CD
o
co
O
Q
(O
^ >
Q. CD Q-
CD OJ CD CD OJT3
Q-
. « ^ CO
-a co
CD
CD CO
E E
S S
°
CZ CD
t l CO
CO t=
""re ° -2: co c co re ^ ,
- « co J= co
0> - =
CD
O
co -o aj Q
CD
_ i
it _CD CD CL +
CD .O
O
3 CZ CD T3 CO
CD CD
E
^
CD"
"S cz
CD OJ CD
cz - ^
O
CD > CD
3
>
CD
OJ CZ
CD
S,
CZ
E
OJ o
£!
CD:«
CD
OJ O
§
CD CL
" •
CD
CZ
^••8
"
CZ
CO " CDJ £ •E $ _ CO
O CD
Q.
Is t
_
CL
o
CD
E °
O
>
CZ
° -
CD
CZ
«° i^ .E «? 8 <
T3
CD CD T3
CD > o
^
CD
Q .
O O T3 CZ CD
°
E .52
1.1
CD
' c T cz
o
>
T3
£
£ CD
CD
"M
CD O
.E .-2
CD
+-•
CD CD
CZ CD > O)
CD
e co CD "O
CD CN
M c
CD CD
"* .E
%
o p^
E ^
OJ CZ
cz CD
O
CD
O O
CD CZ
.ti ZJ
E
>
CO
^
CD CD
CD "O CZ
5°
CD
CZ <" CZ CD
CD TZ*
=5
CD E CD a .
5
o
E
N ZJ 4 = CD CO TZi
o
•
OJ
CL CO OJ
OJ
^ 2> ^
CL
•-
E O
N
'ZJ
-CZ CO
CL CD CD
8E
Q. CD O
JZ) J Z ! CZ CD CO CD
CD
CN
o
CZ CD £=
« E -^ <
CZ
CD £ >
CD CD
8 J S •35
OJ
O
"QJ
£,"0 OJ ^
§. Q-
S 8
d 5 CD
E
E -32
OJ
o o CZ <" CD " ' CD CD • = . cp^ S "E _ „ .2 a. CD CO CD ,_ ^
E 8
cz
d) 5
5^ iZ
«
-S
O "CD *^ CL OJ-TT CD . 9 c o o CD t z O J Q .
c
CD
OJ
W —
8-
o
E
CD . CO :CD ZJ
lo"."?
S-5. "o E °" " o CD E E" S | "co QCD J Z > JaC CD CD
E
E E o
CO E
CL-§ o aj •E §
CO
O J OJ
t CO CD • — ' CD Q. CD Q CD . O OJ
iB E
®
^2
CD CD
C-l
CZ
E «=
il CZ
s §
3
c
CO
CZ CD CD - i £ CD - ° CD
:CD O
CD
-Q
'•S 2?
OJ
CD
O J CD
c" 5;
S:
o _*: 2 £ ° ro JP. o OJ o o
^
S"'> O CD
CD
to a>
i : ro E
co -fc
CD
o
cz
CD
^
O
CD . -£Z
2
^ ,
CD O
1
=
CD "co
X -4—i CU CD CD >
=;
CD
|g
.E
cz
^ , CD
0
CD LU
w
o
CD
£ . <" CD C= ^ CD "w- CD " D CD x > CZ
CD N CD •«— Q £Z CD >
to
Q
"-4—•
E
•S
CD O J O J CZ
s ° d
3 o
o.'^= CD co
•
> CZ _CD CL OJ
T3 CD
=
tH >
N S
CD
o ZJ
o o
>
CD OJ O O _> CD-
o
i!2
CD
*i—
s-s
I cS •g-s
CL £ o CO CD co " O CD
OJ o
-
-gl
=
o
.E . a <» - o
E E "co CO > CD OJ JD o CD CL E co CZ E OJ CD Q.
CO CJ)
o
-o
CD
CD
3 CD O T3 CD
Q. k_
>
c
>
O L_
> E •K • - S» S o c Q. o CO
CD OJ
-•—* o CD
CZ CD CD
CO CD
d
CD CD
5
CD >
Q
> o CZ
CD CO
CD
Ji
gJfO
CD .CZ "ro
E °
4-*
^
CD U CD T 3 CO : = CD l/> CD CO -CZ M—
CO CL
£
-*—< o
"N L_ CD
"S s §
"^ CD
Is °>
5
CD
> >CD
CD
E -°
~
O
c »
_£Z
E •£
CD :=*
^
CZ CO
Q. CD
^1
"o O J p
•5? ro
0 ) _>-i
c
cz
CD
8-
cz
"O
IO
O J
T3
'o
>
o
§ 1E g.2 E "° •Ef
J)
. 5 £
O CD.
CZ CD
^ S - o
c
CO i_ CD
o
CD
OJ
CL CD -£Z O CO
CD
co zr- ZJ
o . en
"S <= 1=5 CO o O
a.
o CL
P
CL CD O
J 8 » • § s>
o S C
"CD ^ C (1) ^ T3
O ra" t o ®
2
CO
• 8 -CD a , ~ CD ~ T )
CD N
«° c: "2
•i2§ 3 P
O J _ C CO
oS 8
E
_g
a .E
CD 2 2 CQ
CD
00
CD •4—*
cz CD
T3 C CD
'iz
^
E
a>
> c
CD CO
co _c
co
co
> CD
CD
o
a>
"EZ
to
'*-< c o
to T3 CZ
to - Q CD CD
? "C co o CO
CD
1! >
CO
-E
Q
*:
-*: CO > CD
CD E O-.E
CO CO CZ CO CO
o -- >
Q . CZ i_ «0
>
> cz
O)
m
CO CO
CD
"CD
to
CD
ele
•
C CD
"to
•o
cz
cz o o
s
cz o o a>
E
CD
CO CD
"CD
CD
CD
Q.
ZJ
a>
TO O) •D
TO
CD
lend
*~ £
laats
ecre
CO
^*—< cz CO -se
CD
CO
>
S 5
CD to T3 £Z
i5 c
fet
^O—)^ CD -*—' c ~Z3
CL CZ CZ °
*u_ - O
1o to § CO
CD
CD
O
ande izen
CD
>
^ 2 * CD CO T 3 CO CZ CD
CO _ CD
E
•M o
=
c
re
o
CD
lO . Q
E
J O CO
CD
CD •o k_
re CD CD
Kttt
JO
:=•
CD > CD
m
I
O)
ns
•o
I
c CD to
c
10
ZJ
to T3 CD CD CD
"oj E
CD
cz
cz
CO
CD "CD
X
co E
> &
CZ CD 'L.
CD
co
S
ZJ CO
CD
co .CD
E t= ° EE <" o 8
"5>
• CD CO C CM T3
T3
•?
% °> CD
CD
<0 CD
CD
0 > "CD
J2 o CD H=
C O
CD CD
N CD
Jl
E
E
CD CZ CD O
CO CZ CD O
O o o % X m § E
CD
CD
CD Q .
• ^
•
CD
T3 CD
CD
Id
o en CD y = «» .E « c5 3 co
CD
CO JCZ CZ • ~ ^ 0 CD ->a- 0
E
CD JZI
1 1 SI ™ lo
CD CZ fc— CD TJ CZ 0
co
o
ralS
CD
E
CO
CO
.9-0, o o>
> CZ
O CO CO
.9?
••i= co CO >
CO
ao <=P
E CD
"c . - co CD -*:
•53
C CD
5-g
T3
> £
. CD
c5
CO
.CD
CD
c
.
si CZ CD
CZ CO
C CD
"co cz —
1
JB
CD TJ
dod
I
CD CO CD JZ)
'co
o
CD
O
Q
B K
CD
CO
CO
CD -Q CZ
CO
S
m re c re
CD
.*:
CO.*: CZ CD
CD
to
CD
CD
> — o jo >03 •O
•o
lo
CD CO C O)
CD CO
"co £ '- c JCD 5 CO CD CO • > •a -cz k- CD CD CO £ 03 z > <" "^ .E oT ^
.8.11
CO
o 2 to
CO
^ c o - g CD J i o -¥= > o
I»
CD • — " T 3 TC3 CD
E.
f0
'.5
CO
CD
oo
to
* i _
0 O
CD •o
ijven
to
*^ w c
aag bestedings patro erzadiging op siomm
0
_i
>
m
•
•
XI
a>
0
T3 cz
'E SI
o o •o
u a>
x:
c c
ZJ Q. 0 CO
CO •o
5
M
0
E
s 5
o. c
2 £
ro X.
n
„r~ O cz
•- £ O)
IB
cz0 '*— co "CO ^ CD O
>ss Tto3
>
CZ CO
"0
.*:
CO
"0 XI
CZ
CZ
o
0 O-
CD
o
0 0 CO
X
E CO o ro i— •=, CO
—
0 0
CO cz
05
Is
cz
0
2.1
>^ 35
o
>
0
S
10 0 TZi 0 X3
| ro c: "o
CZ CO
j*: CD i—
CD
0 X2 cz
CO
E "0 CZ * - • N .2 0 —>
0 CO
19 tz 0
. . CZ cz 0 0 4—
73 0
cz > > CO CZ TZ* co 0 0 0 -^ x: T3 X I CZ
>
cz
0 T 3 "O
O
U
0
;E
CZ
3
ro
E 0 "a 2
9
CO T 3 cz 0 o
D> Q .
So
0
CO
ro.j2
»
cz
5s
x o
CD O
to
0
en 0
_ • >
to CO
c
0
£
To co
0
• c CO •o CO .—. 0 > 0 lo 0 CD : = • CO =1 03 rCO
to
0
"3 CO 2 •cz
0
is «= £
0)
2
0
0
-^
2
CO
Q
<
0 "0 > CO M _0 — 0 0 co o o cz t z CO 0 o < ro
0 *-•
E E a> CD CO CO to L _ c c= Q - Q . o 0 CD o o o CD CD t— 1— t - o Q a • • > • •o>
a.
C
«i
cz 0
c
0
> JO -o 0
£
CZ cz > CO (0 .CD CD 0} 0 To
CO
*
CO 0 CO CZ 0 CD 0 CZ
T3
£2 or 2 c= 10
0
JD
CO
! 2
c:
> -a
CZ 0
0
"cz 0
_co < ;
0 E .22 '%—
0
-E co to 3
>
0 O
0
L.
^ -a o = 0 S = ro 0 &
o o > xc ro
CO CO
tz x» cz
T3 cz
E £.2 0 0
CO CO
o> •»* -Q 5
0
cz:5£,
S J | s MSro 0 . 2
< > z
X3I 0
= co 0
coco
o
o
N 0
0 *-<
cz "a> b 0 c > a>
CD 2
jD
o •j2-b co ro
0 ro £ •S c s 0)
E
0
cz *E
"5
nse
jj
CO T3
CO £ of CO o x : *-* «= F E ^—, 0
0
X> CZ 0 0 D - -o CZ O 0 C3) ) TD O
CO
2
&_
c
CO CO CO
CO CO " 0
Q. CO
0
ro
^ c -^ i="
E
CO CO
— <•> o T3 C
S
1
c
. 8 ffi
to 03 X) --
CD CD
T3 CO
o N
fc
.
• o •£?
o>
o > 0 >
c=
0
CO CO
-0 . S=. o E#* to 0 •0> c Tsi?
3=! CD CX.
CZ CZ 0
o o >
CD CD
0
£
0
0) CO cz
a.
_to
o X2
CD N I—
x: o
CZ CD
4—*
-t—• CO
^ s Q • .*: •
TZi
-•—»
-t—•
I—
CZ <*> O -=''
-
CO CO
£OCO
> —
dreigingen pla ttela
"O
. . CO 05
cz
leinschaligheid daar aliteit; >e plattelandstoi jrecreatieve ac tivitei
O
0 3z! CO
an p ocat
sme
Ian
•o
^
CO £Z "cz
CZ
.E 0 x
0
o
CO
>
CO
a>
OJ
a> cz
"CD JXL Jxl
cz
E CZ CD CD
CD
o> CZ
cz
<*> o
co c CD
.92 x : "ro o - o 03
5
•£ m co (u
S
co a> a> >
CD J3
c
o
O)'-^;
co TO .TO CD < ™ o •> > >
'55
•o
*•—
Si o S 32
^
Q>
*— CD . Q. Q CD a> CQ co
,;£W
CZ CD
C 3 Q.
CD
us o o _i
LU
CO
IM 5
"co
o
CO
^j
CD
«
O O
a.
.2 I
&— 3
CO CO
3 T3 O
>
CD CO CD Q. O
CD
E
-o o o
CD
nan iele raa
ro
a) "TO
CD
CD CO
CO
a> o o co CO o
cz o
">
^.J cfe M
"5
T3
E
> CZ CD
CO
CD •O
CZ CD
'E 3
**—
CO - C
~
CD CO
"o cz
"> g D_
' 1,
CD
o CO
"co
E CO
CD
o
ieen vollec et toeristis
-22
2 "o E o
CD
o ^
a!
m
CD
CO
CO - 0
a.
"CD
CD
CD CQ
->-•-
X3
'1^ jjj
T3 -
W*4
Vr
CD
*///'
2
%'"4, . ,
s
5 ^-
.,'"
CD X)
^
cz CD
E o
CD CD
CD CO
CD
*c^
5
5
c
>
CD
5
3 Q. d>
| s
w
CD
CO
CD Sj
E-9» ._ •*-» 3
-c
CD fc— O CO CO co
"CD JZ £Z CD CO CD
cz CD =3
CZ
'Z3 • a
cz CD
O f= TO
E 3 CD 55 i 3 1 Q. • «
IZ CD
CD CO J£ i— CD
CD JZ 0
CZ CD
E
x:
TO CD
.3?
cz
TO
3
"tS E "co
CD CZ I— CD CZ 0
CD
CD
QJ
= J? CD
a)
.
-O
"•4-»
o
.E
>
CO
CZ CD
•
*J "c CD CD
t r tsi
O CD
E
CD CD
CD CO
CO
TO
CD
>
cz
CO
CD
3
CD
Z*
cz CD •a CD
"3 CD
cz
*—•
CD
.E 3 CO
"3
•
CD —
0
Q.
cz
a? 52 "S CD
>
§•2
£°>
CD CO CO r—
_cz CD TO
"CD CD CD CZ I— CD 0 CD • 3 'co CO 3 CO CD •o
CD CZ CD
o>- a?
CO
2 "" .92
co E .CD cz o -5.0 "5 aj £ > «= O if 0 to cz CD O CD
x> cz
cz CD
O
£
cz
=0) * CD ^ O iCD
CD
&
a.
T
CO ™ CD
> CD
»
CD
£
1_
X I CD
CZ ID CO CD
TO
CO •
CD
^-.-.-k
'"7**
'"''',,
o
CZ CD
,®
*"*^*„
CD JZ
.32
/n^P'
x
CD J=t
«•—
i f . 4"
"•» ,
z> o
CD CO X]
%\„J*
***., *"' * ' '''
'5
CD
CD JS '— E O CD °-CD
CD
x:
n recreatie al w beleid in g agio
?» *' ,%*
CD CD 2*. ' - S
'CD
routegebond verblijfsrecre
'l^s'
'Hz 1—
CD
cz CD
E CD CO CZ CD
cz cz CD
CD
_CD 3
CD 3
- -
COCO
|
3 E "S CD E
X>
CD
> •
CD
x> cz 0
c
i_
cz £
n "o ie «=0 S;
c 0 CD •— 3>QCO •
