A Nederland en de DDR Beeldvorming en betrekkingen 1949-1989
JaccoPekelder
Boom I Amsterdam
Inhoud
Woord vooraf
9
1
Inleiding u Nederland en de DDR (13) Stand van bet onderzoek (IJ) Beeldvorming en betrekkingen (19) Bronnenselectie en -gebruik (zz) Opbouw (25)
2
Het ontstaan van de DDR tussen 1945 en 1949 en de westerse niet-erkenningspolitiek
27
2.1 Het ontstaan van de DDR en de eerste Nederlandse reacties 27 De Russische Duitslandpolitiek (28) Schijnplurahsme, sovjettisering en denazificatie (30) Duitsland en bet beginnende Oost-Westconflict (35) Koude Oorlog (40) Oost-staat en West-staat (41) Eerste reacties op de oprichting van de DDR in 1949 in de Nederlandse pers (46) Ondemocratisch en onzelfstandig (48) Eerste reacties in de Nederlandse politiek en de beeldvorming van de DDR (si) 2.2 Niet-erkenning door het Westen 52 Erkenning en niet-erkenning tn het volkenrecht ($3) Coördinatie van de westerse niet-erkenningspolitiek (5 j) Niet-erkenning in de diplomatieke praktijk (60) Niet-erkenning en de westerse militaire missies in Berlijn (62) Hallstein-doctrine (66) Niet-erkenning als kader van beeldvorming en betrekkingen (67) 3
Sovjet-Duitsland: Nederlandse beeldvorming over de DDR 1949 -1961
68
3.1 Nederlandse percepties van het Oost-Duitse communisme 68 Gelijkschakeling van de politieke partijen (69) Machtsconcentratie aan de top van de SED (72) Afhankelijkheid van de Sovjet-Unie (73) Opbouw van bet socialisme (75) Kerkstnjd (77) Nieuwe Koers aan de vooravond van de Opstand (83) Nieuwe Koers tegen de West-integratie (85) Stakingen, de-
monstraties, opstand (87) Anticommunisme, antitotalitarisme (94) Voortzetting Nieuwe Koers en destalinisatie (102J Schijn van consolidatie (107) West-integratie bepalend (109) 3.2 Duitse hereniging en Oost-Duitse herbewapening
111
Heimelijke en openlijke herbewapening (112) Stalin-nota (114) Argwaan en scepsis jegens de Oost-Duitse herenigingsinitiatieven (116) Oost-Duitse herbewapening (1.1.7) Inschakeling van ex-nazi's en oud-Wehrmacht-officieren (119) Indoctrinatie van de jeugd (120) Oprichting van de Nationale Volksarmee (122) Ongeloofwaardig en schijnheilig (126) 3.3 De tweede Berlijnse crisis en de bouwvan de Muur
126
Achtergronden (126) 'Vrije vuurtoren in de rode zee' (128) Het Westen verdeeld tussen standvastigheid en toegevendheid (131) DDR: binnenlandse crisis en vluchtelingenstroom (133) Toespitsing van de situatie in Berlijn (13 6) Bouw van de Muur (138) Nederlanders in de DDR (143) Erkenning van de realiteit (144J Standvastig niet-erkenningsbeleid en hang naar stabiliteit (147) 4
Betrekkingen met een niet-erkende staat: Nederlandse contacten met Oost-Duitsland 1949 -1973
4.1 Economische betrekkingen
149 149
Handels- en kapitaalbelangen in de SBZ (149) Handel zonder erkenning (i^z) Pragmatisch en principieel (155) Zaken doen met een niet-bestaande staat (158) 4.2 Kerkelijke contacten
159
Oecumenische contacten (159) Nederlandse gemeente (161) Politieke en theologische lijn (16$) Splitsing van de gemeente en accreditatie (167) Nieuwe oriëntatie (169) Van DDR naar socialisme (171) NCSv'ers en de dialoog met het socialisme (173) Van Berlijn naar Praag: de Christhche Friedenskonferenz (177) De Stasi en de stemmen uit de CSSR (179) Teleurstelling en scheuring na de Sovjet-inval (179) Breuk tussen Kohlbrugge en Ruys (181) Tussen Realpolitik en naïef idealisme (182) Conclusie (185) 4.3 De contacten tussen CPN en SED
186
Politieke contacten (187) Tombolacadeaus (188) Vakantiereizen (189) Destalinisatie (192) Consequenties (195) 5
Het erkenningsdebat 1961-1969
5.1 In de schaduw van de Muur beeldvorming over de DDR aan de vooravond van het erkenningsdebat
186
197
Economische bloei en maatschappelijke veranderingen (198) Oude patronen
in de beeldvorming (201) 'Een volmaakte bewaarschool' (204) Het officiële antifascisme (207) 'Een klein Wirtschaftswunder' (210) De niet-erkenningspolitiek onder vuur (zn) 'Herontdekking' (212) 5.2 Internationale ontspanning en de Oost-Duitse erkenningscampagne 214 Consequenties voor de Duitse kwestie (215) 'Wandel durch Anndherung' (216) De DDR en de détente; van nationale politiek naar erkenningspolitiek (218) 'Redneraustausch' (221) Grote Coalitie: hereniging door ontspanning (223) Dubcekslente, Ulbrichtsherfst (225) Erkenningscampagne (230) 5.3 Eerste erkenningspleidooien: van de PSP tot Nieuw Links 233 Parlementaire kritiek op de niet-erkenning tot 1966 (234) Het jaar 1966: uitbarsting van onvrede (237) Erkenningspleidooien van Nieuw Links, D66 en AR-radicalen (239) De DDR-reis van de delegatie-Nagel ("241,) Kritiek en begrip voor de Oost-Duitse boodschap (244^ 'Erkenning onvermijdelijk' (2J2J 'Mei erkennen' (254) 'Erkenning van de DDR en de Vietcong is noodzakelijk' (256) Twee Duitslanden (257) Anti-establishment (260) PvdA-congres in november 1966: principiële en pragmatische argumenten tegen erkenning (261) 'Een politiek voor vrede' (264) 5.4 PSP-moties en PvdA-resoluties: het erkenningsdebat verbreed en toegespitst 270 Contacten tussen PSP en DDR (270) Vriendenkring Nederland-DDR (272) De Tweede Kamer over erkenning (27;) Van der Speks eerste erkenningsmotie (277) Standpunten van de andere partijen (279) De voorbereiding van het PvdA-congres van maart 1969 (282) 'Schijnprobleem', inopportuun of'politiek van goede hoop' (284) Intermezzo: Van der Speks tweede erkenningsmotie (287) Goedharts slotakkoord (288) Congresseren (290) 'Brandt-brief' (295) Opzeggingen (297) Na de storm (298) Lammers' afscheid van de DDR (3 00) Erkenning in zicht (3 03) 6 Naar erkenning 1969-1973
306
6.1 Het'Nederlands Komitee voor de erkenning van de DDR' 306 De NCSV en het 'stiefkind van Europa' (307) Het erkenningspleidooi van de NCSV (311) Oprichting van het erkenningscomité (312) Inactiviteit en activiteit (313) Gebrek aan succes (315) 6.2 Het erkenningsdebat in de schaduw van de Neue Ostpolitik 316 Weerklank van Brandts regeringsverklaring in de Tweede Kamer (318) DuitsDuitse dialoog (320) Verdragen van Moskou en Warschau (3 22J Van der Stoel beloond (323) Ulbrichts val en het begin van de Duits-Duitse onderhandelingen (326) De consensus bekrachtigd (331) Solidariteit met Brandt (333)
6.3 De Nederlandse erkenning van de DDR
334
Modaliteiten van de Nederlandse erkenning (33 j) Voorbereiding van de onderhandelingen (338) Erkenning (340) 7
Nederland en het 'rode Pruisen': beeldvorming en betrekkingen 1973-1989
7.1 Genormaliseerde betrekkingen met een'abnormale'staat
343 343
Nederlandse reserves (343) Mensenrechten (346) Honecker op bezoek (347) Uitstel en afstel van het tegenbezoek (350) 12 Het'rode Pruisen'in pers, politiek en diplomatie
352
De DDR en de Duitse natie (353) Mensenrechten: Biermann en Bahro (356) Pariteit (3 59) DDR en Sovjet- Unie: afhankelijkheid en afstand (3 62) Stagnatie, demotivatie, repressie (364) 7.3 Particuliere contacten
367
PvdA en SED: de Muur een noodzakelijk kwaad? (367) Selectieve verontwaardiging (3 70) Ingepakt door 'the wave of the future' (3 72) De Vereniging Nederland-DDR (374) (Onafhankelijkheid (376) Kritiek op de valreep en einde (3 80) Gemeentekontakten (3 82) Het IKV en de DDR (3 84) Contacten van hoog tot laag (3 86) 7.4 Begin van het einde.'onrust, exodus, revolutie
387
Onrust en exodus (3 87) Protest (390) De geloofwaardigheid van de 'Wende' (391) Over de Muur (395) 8
Slotbeschouwing
401
Betrekkingen (402) De Nederlandse percepties van de DDR (405) Erkenningsdebat (409) Anti-establishment, anti-Koude-Oorlogenanti-West-Duits (414) Idealisering van de DDR (416) Noten Literatuur Geraadpleegde archieven en personen Lijst van afkortingen Bijlage 1: De Nederlandse handel met de DDR in statistiek en grafiek Bijlage 2: Datalijst personderzoek Register Over de auteur
419 481 49 5 497 500 502 513 520
