Natuur herneemt

de Ratelaar

nr 35 - oktober 2005 / nieuwsbrief van Nationaal Park De Biesbosch

De Stichting Natuur en Milieu heeft aan de Nederlandse landschappen sterren uitgedeeld, net zoals Michelin dat aan restaurants doet. De Biesbosch heeft er drie gekregen. Voor een restaurant is dat aantal enorm hoog, maar het nationaal park had er vijf kunnen verdienen. Niet getreurd, de Biesbosch is toch een stralend middelpunt. Het heeft namelijk de meeste sterren van de hele Randstad en die zijn zelfs door een onderzoek van Natuur en Milieu niet te doven.

Biesbosch krijgt er twee bruggen bij de Noordwaard is begonnen. Op 8 september hapte H.M.H. Bloem, directeur van de directie Ecologie van de provincie Noord-Brabant met een kraan de eerste hompen grond uit de berm van de Veerweg. Op die plaats moet volgend jaar om deze tijd de 70 meter lange Spieringbrug liggen. Een eindje verderop, in de Bandijk richting Werkendam, moet dan ook het werk aan de Ooyevaarbrug (93 meter) af zijn.

Over enige tijd start ook het graafwerk in de polder Hardenhoek. Dat moet een geulenstelsel opleveren dat de kreken in de beide Spieringpolders gaat verbinden met dat in Maltha en het Gat van Van Kampen. Daarmee is het verzetten van een miljoen kubieke meter grond gemoeid. Het merendeel blijft binnen het gebied en wordt gebruikt voor de aanleg van enkele eilanden en een nieuwe – hoger gelegen – weg tussen de Bandijk en het waterwinbedrijf. Als ook dat werk klaar is – naar verwachting eind volgend jaar – kan de laatste fase van de inrichting van het natuurontwikkelingsgebied ingaan. Die bestaat uit het toegang geven van de Nieuwe Merwede tot het gebied.

In dit nummer p3

Mevrouw Bloem neemt eerste hap uit de Veerdijk (foto: Jacques van der Neut).

Daartoe zal op twee plaatsen een gat worden gegraven in de ‘groene dijk’ die pal langs de rivier loopt. In het Biesboschmuseum is tot en met 31 oktober een tentoonstelling te zien over al deze werkzaamheden en over eerdere pogingen om de rivieren meer ruimte te geven. Daaronder valt ook het plan van Jan Blanken uit de negentiende eeuw om de Nieuwe Merwede te graven. Met de bouw van de twee bruggen is een bedrag van 2,8 miljoen euro gemoeid. Zo lang het werk aan de bruggen duurt, wordt het verkeer over een parallelweg gevoerd.

1

p2

Oeverzwaluwen platgeschoven / Hoge Hof / Natuur herneemt

Slechtvalkenjong / Ogentroost en Rietorchis / Finten paaien weer

Huis-aan-huis bladen

p5

Een woordje met

p6

p4

Hoornaars / Braakballen /

Vrijwilligersdag / Flyer / Uit de oude doos / Agenda

oktober 2005

De bouw van twee bruggen in

Oeverzwaluwen platgeschoven In Nationaal Park De Biesbosch zijn kolonies van de Oeverzwaluw gewoonlijk op kunstmatige locaties (zoals zanddepots) gevestigd. Tijdens het afgelopen broedseizoen werd een grote kolonie in de omgeving van de Moerdijkbruggen platgeschoven. In april hadden medewerkers van Staatsbosbeheer in deze kolonie nog 58 ‘belopen’ nestgangen geteld. Uit een kort daarop uitgevoerde inventarisatieronde bleek dat het aantal broedparen was gestegen tot 244. Begin juni was de kolonie echter met de grond gelijk gemaakt. Het verwijderen van het bewuste zanddepot, met de daarin huizende Oeverzwaluwen, heeft zeer waarschijnlijk met de werkzaamheden voor de aanleg van de hsl te maken. Nesten van Oeverzwaluwen zitten meestal in steile zandige wanden (foto: Jacques van der Neut).

Reuzenbalsemien in kruipruimte (foto: Daan Bruysters)

oktober 2005

2

De natuur herneemt

Hoge Hof sneuvelt niet voor film

De natuur laat er geen gras over groeien (of juist wel!) en neemt de ruimte terug, die haar in eerste instantie toebehoorde. Het kooihuis in de Dordtse Biesbosch, dat door Staatsbosbeheer in het najaar van 2001 onbewoonbaar werd gemaakt, is zo’n voorbeeld. Kozijnen en een deel van de vloer werden verwijderd en ook een deel van het dak. Regen en wind hebben nu vrij spel. Dieren en planten nemen hun rechtmatige plaats weer in. Spinnen en slakken zoeken er eten. Een Kerkuil vond er onderdak en de Reuzenbalsemien probeert voorzichtig de kwaliteit van de grond in de kruipruimte. Bramen, met hun lange, van kromme doornen voorziene ranken, gebruiken de ruwe raampartij als steunpunt voor hun opportunistische ontdekkingsreis. Als een natuurgetrouw schilderij oogt het ‘lege’ raam. De natuur herneemt.

Even heeft het ernaar uitgezien dat de boerderij op de Hoge Hof tegen de vlakte zou gaan voor filmopnames. Regisseur Paul Verhoeven had toestemming gekregen van de provincie Noord-Brabant en de gemeente Werkendam om de boerderij ten behoeve van zijn nieuwe film Zwartboek de lucht te laten invliegen. Maar toen Verhoeven rond 1 september met wijzigingsvoorstellen kwam die meer explosies inhielden, is de vergunning ingetrokken. Wel zullen er dit najaar nog op verschillende locaties in het nationaal park opnames worden gemaakt voor de film, die gaat over het verzet in het laatste jaar van de oorlog. De vergunning was in eerste instantie verleend omdat de boerderij toch op de nominatie staat om te worden gesloopt. Voor Staatsbosbeheer en Nationaal Park De Biesbosch speelde verder mee dat het om een eenmalige gebeurtenis ging die buiten het broedseizoen plaats zou vinden. Bovendien zou bij het opblazen gebruik worden gemaakt van speciale effecten, waardoor de geluidsoverlast beperkt zou blijven. Na afloop van de opnames zouden de filmmakers de restanten slopen en alles netjes opruimen. Zwartboek is Verhoevens eerste Nederlandse film sinds hij in 1985 naar Amerika vertrok. Het scenario is geschreven door Gerard Soeteman met wie Verhoeven in 1973 ook Turks Fruit maakte. De productie gaat ongeveer 16 miljoen euro kosten en is volgens planning in het najaar van 2006 in de bioscoop te zien.

Slechtvalk broedt in Biesbosch succes, zodat half juli twee boswachters met Peter van Geneijgen, voorzitter van de Werkgroep Slechtvalk Nederland, op pad gingen om het toen 21 dagen oude donsjong te ringen.

Geringde Slechtvalk met aluminium ring en kleurring. Met deze laatste is registratie in het veld mogelijk (foto: Jacques van der Neut).

Finten paaien weer in Hollands Diep Beroepsvisser Ruben Klop uit Hardinxveld heeft begin deze zomer paaiende Finten (Alosa fallax) waargenomen in het Hollands Diep ter hoogte van de splitsing van de Amer en de Nieuwe Merwede. De laatste keer dat hij een exemplaar van deze – nu beschermde – soort ving, was in 1970. Klop verklaart de terugkeer van de Fint uit de verbeterde kwaliteit van het water. Hij deed zijn ontdekking een paar avonden achter elkaar rond de eerste juni. Finten verblijven tot in het vroege voorjaar in de kustwateren, daarna trekken ze de rivieren op om te paaien. Kenmerkend voor hun aanwezigheid is het geluid van opspattend water, dat wordt veroorzaakt door het “rakken”: als de geslachtsrijpe, drie tot vier jaar oude Finten ‘hun ei kwijt moeten’, zitten ze elkaar achterna aan de waterspiegel en daarbij zwemmen ze in grote kringen. Klop verwachtte dat de Finten pas terug zouden keren als de Haringvlietsluizen op een kier gaan (in 2008). Nu immers blokkeren de schuiven de toegang vanuit zee nog. Hij vermoedt dat deze Finten naar binnen geglipt zijn tijdens de kentering van het tij of dat ze via de Nieuwe Waterweg zijn binnengekomen.

Slechtvalken doen nauwelijks aan nestbouw. In dit geval koos het stel voor een verlaten kraaiennest in een hoogspanningsmast. Het nest was met bruine haarplukken van Schotse hooglanders gevoerd. Op en rond het stalen nestplatform werden prooiresten aangetroffen van Zomertortel, Kluut, Meerkoet, Spreeuw, Grutto (jong) en Groenpootruiter. “Dit stel heeft waarschijnlijk geprobeerd om het territorium van het broedpaar op de Amercentrale in te pikken”, zegt Van Geneijgen terwijl hij zich in een klimgordel sjort. “Die slag hebben de indringers verloren en daarom zijn ze laat in het seizoen naar deze hoogspanningsmast in de Biesbosch uitgeweken. Normaal broeden Slechtvalken immers al vanaf de tweede helft maart.” Als Van Geneijgen met het jong in zijn rugzak op de aarde terugkeert, gaat het beest flink te keer. Bij het wegen wordt duidelijk

dat het om een mannetje gaat. De weegschaal geeft ongeveer 500 gram aan. “Een jong wijfje, met een vergelijkbare leeftijd, weegt bijna het dubbele. Van Geneijgen doet hem een kleurring en een aluminium pootring om. Bij roofvogels zijn de klauwen het eerst volgroeid, ze worden dus niet dikker. De ring kan dus niet om de poot gaan knellen. Van Geneijgen schat het totaal aantal broedparen in Nederland dit jaar op 30, waarvan vier in en om de Biesbosch. Vanuit zo’n cluster kan zich een bolwerk gaan vormen, waarbij uitkomende jongen zorgen voor verdere kolonisatie van geschikte gebieden. Bij diverse nesten zoals in Nijmegen, Groningen en Amsterdam staan webcams opgesteld. Op www.werkgroepslechtvalk.nl kunnen die beelden worden bekeken. Het zijn overigens geen lifebeelden, maar het getoonde beeld wordt om de paar minuten ‘ververst’.

Ogentroost en rietorchis Op de Volharding, een recreatie-eiland in de Aakvlaai, is onlangs Kleverige ogentroost gevonden. Deze nog niet eerder in de Biesbosch aangetroffen plant is een halfparasiet van pioniervegetaties met een ijle grasmat op een vochtige, zandige grond. Halfparasieten hebben voldoende bladgroen om door eigen koolzuurassimilatie in hun behoefte aan koolhydraten te voorzien. Maar water en minerale voedingsstoffen onttrekken ze voor een deel aan de wortels van andere planten. Door de geringe voedselreserve in het zaad slaagt de kieming alleen als het kiemworteltje spoedig met een gastheerwortel contact kan maken. De afwezigheid van een dik strooiselpakket is hierbij een voorwaarde. Vandaar de voorkeur van Kleverige ogentroost voor spaarzaam begroeid terrein. Op de Noorderelsplaat in de Dordtse Biesbosch werd Late ogentroost gevonden, een eveneens tot de helmkruidfamilie behorende halfparasiet. Het massale karakter van Late ogentroost op de Noorderelsplaat heeft vermoedelijk te maken met bodemverdichting (er liep voorheen vee) en natte terreinomstandigheden. Ten slotte is in de Ruigten bezuiden den Peerenboom een bloeiende Rietorchis ontdekt. Kleverige oogentroost (Foto: Jacques van der Neut)

3 oktober 2005

Voor het eerst heeft een Slechtvalk in de Biesbosch gebroed. Met

Nesten Hoornaar opgeruimd De Hoornaar (Vespa crabro), een van de grootste Europese wespen, voelt zich in de Biesbosch bijzonder goed thuis. Te goed, zodat Staatsbosbeheer (sbb) is overgegaan tot het verdelgen van nesten. Langs diverse wandelpaden werden 24 nesten van de Hoornaar en acht van de Gewone wesp opgeruimd.

Tientallen ‘steekincidenten’, waarvan één bijna met fatale afloop, waren voor sbb aanleiding om tot actie over te gaan. Hoornaars beschikken over een angel zonder weerhaakjes – zoals de bij – en kan zodoende verscheidene malen achter elkaar steken. sbb is overigens niet van plan om intensieve verdelgingscampagnes op poten te zetten, ook al geniet de Hoornaar geen wettelijke bescherming. Afhankelijk van de nestlocatie en de mate van overlast beoordelen boswachters van geval tot geval of er tot bestrijding zal worden overgegaan. Veel Hoornaars en veel bezoekers leiden niet altijd tot conflicten. Zo lopen er ieder seizoen duizenden mensen bij het botenhuis van het Biesboschcentrum in Dordrecht. In de nok van het houten botenhuis hangt op vier, vijf meter hoogte een nest van de Hoornaar. De beheerder van het botenhuis heeft tot op heden geen enkele klacht ontvangen. De toename van de Hoornaar in de Biesbosch heeft vermoedelijk te

Artikelenreeks in huis-aan-huisbladen Zo’n 200.000 mensen hebben de Biesbosch als achtertuin. Een groot deel van hen brengt de vrije tijd ook door op de grens van het nationaal park. Toch is er bij veel omwonenden niet zo veel bekend over wat er allemaal in de Biesbosch gebeurt. Dat is niet zo verwonderlijk, als je bedenkt dat er ieder jaar veel verandert. Vanaf oktober krijgen de bewoners die rondom de Biesbosch wonen, nieuws over het nationaal park voorgeschoteld. Maandelijks verschijnt een rubriek in de huis-aan-huisbladen die verspreid worden in de gemeenten rondom het gebied. Zo komen de omwonenden niet alleen meer te weten over allerlei aspecten van de Biesbosch, zij worden ook uitgenodigd om het onderwerp van de rubriek tijdens een bijbehorende activiteit daadwerkelijk te gaan zien, horen of voelen. Met deze activiteiten worden de omwonenden meer betrokken bij zaken die in het nationaal park spelen. Dit project loopt tot eind 2006 en is mogelijk gemaakt door een bijdrage van de provincie Noord-Brabant en Nationaal Park De Biesbosch. oktober 2005

4

Nest in wilgenholte wordt bestreden (foto: Jacques van der Neut).

maken met de explosieve uitbreiding van de Reuzenbalsemien. Deze rijkbloemige reuzen met de weeïge

geur trekken ’s zomers talloze insecten aan, waarvan de Hoornaar vervolgens weer profiteert.

‘Een geweldige partij’ Het uitpluizen van braakballen geeft inzicht in de verspreiding van de verschillende muizensoorten. Rinus Punt en Petro Leeuwis verzamelden 55 braakballen van de Kerkuil in de keet op de Ruwen Hennip. Om meer te weten te komen over het menu van deze mysterieuze ‘nachtbraker’ stuurden zij de partij naar de Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming (vzz) in Arnhem. Vanwege de interessante vondsten sprak de vzz van ‘een geweldige partij’. Volgens het begeleidende rapportje was er sprake Braakballen op rustplek Kerkuil (foto: Jacques van 31 Noordse woelmuizen, één van der Neut). Waterspitsmuis en vele Dwergmuizen. Er werden ook schedelresten aangetroffen van Gewone bosspitsmuis, Dwergspitsmuis, Huisspitsmuis, Rosse woelmuis, Veldmuis en Aardmuis. Het ontbreken van de Bosmuis was opvallend.

Een woordje met … Frans van der Graaf

Ria en Frans van der Graaf bij de Carl Zeisstelescoop (foto: Daan Bruysters).

‘Boven de Biesbosch wordt het nog donker’ van het Biesboschcentrum in Dordrecht staat een gebouw met een koepel. Als Frans van der Graaf in die koepel de sleuf opent, richt een grote telescoop zijn lenzen naar de hemel. Overdag kijken vooral schoolkinderen daardoor naar zonnevlekken, op een paar avonden komen zowel ‘sterrenkundigen’ als nieuwsgierige leken de sterrenhemel bewonderen.

Zeven jaar timmert Sterrenwacht Mercurius al weer aan de Melkweg. De Biesbosch is daarvoor de uitgelezen plek, vindt Van der Graaf: ‘Om twee redenen. Dit is de donkerste plek van de Randstad en wij sluiten mooi aan op de natuureducatie die het Biesboschcentrum geeft.’ Eens stonden er de grasmaaiers en ander gereedschap opgeborgen waarmee de tuinmannen van het Natuur- en recreatieschap de speelen ligweides rond de zwemvijver en het bezoekerscentrum ‘aanharkten’. Totdat Frans van der Graaf, fervent sterrenkijker, zijn oog liet vallen op dit ’s avonds schijnbaar doelloos staande gebouwtje. ‘Ik heb toen gevraagd of wij daar op vrijdag onze verenigingsavonden mochten houden.’ Dat verzoek is gehonoreerd, zodat er sinds 1990 met enige regelmaat professoren en astronomen lezingen kwamen geven en op ‘gewone’ vrijdagvonden de leden van de sterrenkijkersvereni-

ging er hun telescopen opstelden om in het oneindige te turen. ‘En op avonden dat er iets bijzonders stond te gebeuren, zoals een maansverduistering, nodigden we iedere geïnteresseerde uit om te komen kijken.’ Die belangstelling bleek zo groot dat bij Van der Graaf het idee rees om een echte sterrenwacht op te zetten. Daarvan kwam het in 1998. Na een grondige verbouwing en uitbreiding biedt Sterrenwacht Mercurius ruimte aan de grootste Europese collectie meteorieten, een filmzaal, schaalmodellen van het zonnestelsel, panelen over planeten, een tellurium, computers met satellietbeelden over het weer en nog veel meer. Het pronkstuk staat evenwel op zolder. Onder de draaibare en ‘uitritsbare’ koepel staat een grote Carl Zeiss-telescoop opgesteld. ‘De eerste jaren waren we alleen in de weekenden open, maar de belangstelling – vooral van scholen – bleek zo groot dat we het al gauw

niet meer als hobby naast ons werk konden doen. Vorig jaar hebben we een kleine 9000 bezoekers ontvangen. Dankzij een subsidie van de gemeente Dordrecht kunnen we sinds de zomer van 2003 zes dagen van de week open zijn.’ De sterrenwacht is volgens hem een mooie aanvulling op het Biesboschcentrum. ‘Daar krijgen de bezoekers uitleg over planten, beesten en bomen, wij kunnen iets vertellen over wat zich daarboven afspeelt. Niet voor niets heeft onze folder als titel De natuur reikt verder dan de toppen van de bomen.’ In de vijftien jaar dat Van der Graaf nu vanuit de Biesbosch het heelal afspeurt, heeft hij gemerkt dat het niet meer zo donker wordt. ‘Nog altijd is dit een prima plek om de sterren te bekijken, maar we kunnen merken dat er ten noorden van de Merwede bijgebouwd is. De lichtvervuiling neemt toe. Maar gelukkig blijft de hemel boven de Biesbosch donker.’

5 oktober 2005

Op een paar honderd meter

Agenda

Flyer gedragsregels De bezoekers van de Biesbosch krijgen vanaf begin oktober de flyer Biesboschplezier voor 10 in handen. In deze folder staan 10 gedragsregels waarmee de bezoeker rekening moet houden. Met dit nieuwe product van Nationaal Park De Biesbosch kan iedereen op zijn eigen manier genieten in het gebied. Er recreëren veel mensen in de Biesbosch. Dit grote aantal zorgt niet voor extreem veel overlast. Er zijn mensen die bewust de regels overtreden, maar de meeste ongewenste gedragingen komen voort uit onwetendheid. De flyer geeft op een positieve manier aan wat wel en niet mag. Daaronder vallen regels op het gebied van o.a. de vaarsnelheid, kamperen, vissen, barbecuen en aanmeren. Mensen die een boot huren of een ligplaats hebben in een van de havens, krijgen de flyer uitgereikt. Deze is ook verkrijgbaar in de bezoekerscentra, Biesboschmuseum en jachthavens. Meer informatie: Rob Vereijken (0411-614111, [email protected]). oktober 2005

6

Uit de oude doos

Gemaal Hilweg (foto: Dick Veenhuizen, 1969).

In de vorige aflevering van deze rubriek stond een foto van een roeier in de Biesbosch. Het Biesboschmuseum heeft geen reacties op deze foto gekregen. Deze keer geen onbekende foto, maar een van het gemaal aan de Hilweg op een eiland. Aan beide zijden stroomt het water door het Gat van Lijnoorden. Door de huidige planvorming voor de Noordwaard keren we min of meer terug naar die situatie.

• t/m 31 maart Biesbosch maakt Ruimte voor de Rivier in Biesboschmuseum. • t/m 9 oktober fototentoonstelling nfd in Biesboschcentrum Dordrecht. • 5 oktober Werkgroep bio np De Biesbosch in Stadskantoor Dordrecht. • 24 oktober Werkgroep v&e np De Biesbosch in Biesboschcentrum Dordrecht. • 26 oktober Beleidsgroep Integrale Veiligheid bij Biesboschcentrum Dordrecht. • 2 november Agendacommissie np De Biesbosch in Biesbosch Bezoekerscentrum Drimmelen. • 21 november Gebruikersraad np De Biesbosch in gemeentehuis Made. • 23 november Overlegorgaan np De Biesbosch Verder heeft ieder bezoekerscentrum dagelijks een uitgebreid programma met activiteiten in de natuur (www.biesbosch.org). Meer informatie: Dordrecht (tel. 078-6305353) Drimmelen (tel. 0162-682233) Werkendam (tel. 0183-504009)

Geslaagde vrijwilligersdag in rivierengebied Op zaterdag 17 september werden 55 vrijwilligers van Nationaal Park De Biesbosch getracteerd op een uitje. Het was niet zomaar een dagje uit, de jaarlijkse Vrijwilligersdag stond dit jaar in het teken van Ruimte voor de Rivier. In het Wilderniscafé in Kekerdom maakte Johan Bekhuis van Stichting Ark duidelijk hoe met waterbeheer in het rivierengebied wordt omgesprongen. Er wordt gewerkt aan een samenhangend pakket maatregelen voor het gehele gebied van de Millingerwaard tot en met de Biesbosch. Tijdens de wandeling door het gebied waren veel beversporen en een enorme beverburcht te zien. In Bezoekerscentrum De Grote Rivieren in Heerwaarden werd een andere binding met de Biesbosch duidelijk: de zalmvisserij. Tenslotte werd in de Gamerense Waard een meestromende nevengeul van de Waal bezocht. Veel veranderingen zijn niet alleen daar, maar ook in de Biesbosch, op komst. De combinatie van inhoud en gezamenlijk naar buiten, zorgde voor een geslaagde vrijwilligersdag.

Dirk Fey rust uit tijdens de vrijwilligersdag in een “off-road”-rolstoel, waarmee een deel van de Millingerwaard ook voor mindervaliden te bezoeken is (foto: Anita Schoffelmeer).

Colofon Deze nieuwsbrief is bestemd voor alle personen en organisaties die direct betrokken bij en/of geïnteresseerd zijn in de ontwikkelingen in de Biesbosch. De in de nieuwsbrief gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van het Overlegorgaan Nationaal Park De Biesbosch weer.

Redactieadres IVN Consulentschap Brabant Postbus 883 5280 aw Boxtel Tel: 0411-614111 Fax: 0411-614112 Internet: www.biesbosch.org E-mail: [email protected] Eindredactie Rob Vereijken Redactie Daan Bruysters, Frans Fronik, Jacques van der Neut, Wim van Wijk Vormgeving Buro Kloeg Lay-out Sander Neijnens Oplage 1000 exemplaren Copyright Voorzien van een bronvermelding kunnen artikelen uit deze nieuwsbrief geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. De Ratelaar is gedrukt op 100% gerecycled papier