Natuur en zorg. Groeninclusieve ziekenhuizen als nieuw verdienmodel voor natuur

Natuur en zorg Groeninclusieve ziekenhuizen als nieuw verdienmodel voor natuur

NATIONAAL GROENFONDS | Natuur en zorg

INHOUD

Samenvatting

3 ➔ Samenvatting

Kan de gezondheidswinst van natuur ook ten goede komen aan de ontwikkeling en beheer van die natuur? Nationaal Groenfonds onderzoekt in dit rapport de mogelijkheden om natuur en zorg te koppelen, toegespitst op de ziekenhuisbranche. Aangezien twee op de drie ziekenhuizen bouwplannen hebben, liggen er goede kansen voor de aanleg en beheer van nieuw groen direct rond de ziekenhuizen. Uitvoering kan plaatsvinden door natuurbeheerders.

4 ➔ 5 ➔ 8 ➔ 10 ➔ 12 ➔

hoofdstuk hoofdstuk hoofdstuk hoofdstuk hoofdstuk

1 2 3 4 5

Inleiding Aanleiding en onderzoeksopzet Resultaten verkenning vijf voorbeelden uit de praktijk Instrumentenkoffer

16 ➔ hoofdstuk 6 Conclusies en discussie 18 ➔ Bijlage

Uit de verkenning komen vijf praktijkvoorbeelden naar voren waaruit blijkt dat ziekenhuizen inderdaad ambities hebben om de groene kwaliteit van de directe omgeving te verbeteren en daar ook in willen investeren. Met behulp van de aangedragen financieringsarrangementen kunnen deze ambities ook gerealiseerd worden.

Samenwerking tussen ziekenhuizen en natuurbeheerders heeft de volgende voordelen: Voor ziekenhuizen: • Lagere kosten • Ontzorging • Professioneel beheer

Voor natuurbeheerders:

• Private geldstroom • Zichtbaarheid en draagvlak • Entree naar nieuwe doelgroepen

Voor overheid en samenleving:

• Meer natuur • Meer maatschappelijk draagvlak voor natuur • Zichtbare koppeling tussen natuur en zorg

Indien de aangedragen praktijkvoorbeelden zouden worden uitgevoerd, leidt dat tot private financiering van de aanleg en beheer van 20 hectare nieuw groen en de inrichting en beheer van 75 ha bestaande natuur. Dit is een eerste stap. Bij opschaling op landelijk niveau zou er in theorie minstens 100 ha extra groen gerealiseerd kunnen worden, inclusief langjarig beheer. Bovendien leiden de praktijkvoor beelden tot kennis, ervaring en samenwerkings verbanden die toepasbaar zijn in de totale zorgmarkt, met een jaarlijkse omvang van 87 miljard euro. Op dit moment is de verbintenis tussen de natuuren zorgsector nog niet vanzelfsprekend, ondanks de wederzijdse interesse. Overheden kunnen faciliteren door partijen als ziekenhuizen en natuurbeheerders bij elkaar te brengen, planologische kaders te stellen, lokale initiatieven te ondersteunen en onderzoek te doen naar concepten als healing environments .

3


HOOFDSTUK 1 Inleiding

HOOFDSTUK 2 AANLEIDING EN ONDERZOEKSOPZET

Natuur is waardevol. Het heeft niet alleen een waarde op zich, maar creëert ook waarde voor de recreatieve sector, de gezondheidszorg en andere economische sectoren. Toch worden deze opbrengsten nog nauwelijks geïnvesteerd in realisatie en onderhoud van natuur.

De financiering van natuur is in Nederland vooral een zaak van de overheid. Voor ontwikkeling en beheer stellen Rijk en provincies in het Natuurpact van 2013 ruim 400 miljoen euro beschikbaar. Dit is ongeveer twee derde van de totale bijdragen aan natuur (PBL, 2013).

Aangezien de financiering van natuur met publieke middelen onder druk staat, groeit de belangstelling voor het ontwikkelen van nieuwe verdienmodellen. Het Ministerie van Economische Zaken (EZ) heeft Nationaal Groenfonds in dat kader gevraagd om kansrijke nieuwe mogelijkheden van private financiering voor natuur in beeld te brengen.

Deze verhouding maakt dat de natuur en de natuursector relatief kwetsbaar zijn voor overheidsbezuinigingen.

Specifiek voor natuur en zorg is in het Werkprogramma 2013 van het Groenfonds het volgende opgenomen:

“De relatie tussen natuur en gezondheid wordt steeds duidelijker gelegd. Dat vraagt ook om het leggen van (financiële) verbindingen en het ontwikkelen van financieringsarrangementen met rendement voor natuur en zorg. Het Ministerie van EZ vraagt het Groenfonds zich hierop te oriënteren.” Voorliggend rapport bevat de resultaten van de verkenning van het Groenfonds naar de mogelijkheden om natuur en zorg te koppelen, toegespitst op de curatieve zorg (ziekenhuizen). Het rapport is bedoeld voor bestuurders en beleidsmakers in de sectoren natuur en gezondheidszorg: ziekenhuisbranche, ministeries van EZ en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), natuurbeheerders en het Groenfonds zelf. Het rapport begint met achtergrondinformatie en de onderzoeksopzet (Hoofdstuk 2), gevolgd door de resultaten van de verkenning in hoofdstuk 3. Hoofdstuk 4 beschrijft aan de hand van vijf voorbeelden uit de praktijk hoe ziekenhuizen (willen) investeren in hun groene omgeving. Hoofdstuk 5 koppelt daar de financiële instrumenten aan, gevolgd door de conclusies in Hoofdstuk 6.

4

Diverse analyses en adviezen wijzen dan ook op het belang om nieuwe verbindingen te zoeken met maatschappelijke ontwikkelingen op het vlak van onder meer gezondheidszorg, recreatie, water, energie en woon- en vestigingsklimaat (Teeuwisse et al, 2012; Raad voor de Leefomgeving en infrastructuur, 2013). Nationaal Groenfonds wil invulling helpen geven aan deze transitie. Het fonds is in 1994 opgericht door het Ministerie van LNV (nu Economische Zaken) en de provincies. Nationaal Groenfonds is niet alleen financier van het overheidsnatuurbeleid, maar verstrekt ook financieringen aan private partijen en particulieren. In 2013 financiert Nationaal Groenfonds zo’n 200 groenprojecten in Nederland, waaronder de aanleg van bossen en natuurgebieden. Een ont wikkeling van de laatste jaren is het introduceren, financieren én uitdragen van nieuwe manieren om natuur en landschap te bekostigen. Duurzame zandwinning, streekrekeningen en het landschap als leverancier van hernieuwbare energie: voorbeelden van innovatieve concepten die Nationaal Groenfonds mede mogelijk heeft gemaakt. Ook de bekostiging van de leerstoel Beleving en waardering van natuur en landschap aan de Rijksuniversiteit Groningen past

in de nieuwe visie. Deze leerstoel, waarin het thema natuur en gezondheid centraal staat, wordt ingevuld door dr. Agnes van den Berg. In de visie van Nationaal Groenfonds moeten meekoppelmogelijkheden vooral gezocht worden in majeure economische krachten. De zorgmarkt is hier een goed voorbeeld van. De totale uitgaven aan de zorg bedragen jaarlijks € 87 miljard, waarmee de zorg voor 15 % bijdraagt aan de Nederlandse economie (EIB, 2012). In de sector werken ongeveer 1,3 miljoen mensen. Het is de verwachting dat de zorguitgaven de komende decennia verder blijven stijgen als gevolg van demografie, inkomensontwikkeling en innovatie.

5


Healing Environments Nieuwbouw (mln €)

Herstel en verbouw (mln €)

Totale bouwproductie (mln €)

2010

2016

2030

2010

2016

2030

2010

2016

2030

Cure (genezing)

500

675

1.275

200

125

175

700

800

1.450

Care (welzijnszorg)

700

875

2.025

175

150

200

875

1.025

2.225

Totaal

1.200

1.550

3.300

375

275

375

1.575

1.825

3.675

Bron: EIB, 2012 Een studie naar de ontwikkelingen in het zorgvastgoed eind 2012 vormde aanleiding voor Nationaal Groenfonds om de relatie tussen zorgnieuwbouw en groenaanleg nader te onderzoeken. Het Economisch Instituut voor de Bouw schat dat de jaarlijkse bouwproductie voor de zorg in 2016 jaarlijks 1,8 miljard euro bedraagt, oplopend tot jaarlijks 3,7 miljard euro in 2030. Mede dankzij wetenschappers als Agnes van den Berg en ook Jolanda Maas (VU Medisch Centrum) wordt de laatste jaren steeds meer bekend over de relatie tussen groen en gezondheid. Zo blijkt uit onderzoek dat ziekenhuispatiënten sneller herstellen en dus een

kortere verpleegduur nodig hebben indien zij uitzicht hebben op groen. Groen (incl. uitzicht op groen) vormt één van de ontwerpprincipes van ‘healing environ ments’. Een healing environment (HE) is een omgeving waar patiënten en medewerkers zich prettiger voelen, met positieve effecten op herstel en werktevredenheid (zie toelichting in kader). De veronderstelling is dat met name in de curesector het aspect healing environment een rol zal spelen bij nieuwbouw. Extra groenaanleg kan hier deel van uitmaken. In dat geval ontstaat er mogelijk een kans om dit groen door natuurbeheerders te laten beheren.

Een healing environment is een fysieke omgeving die zich er op richt om het welzijn van patiënten, familie en werknemers te bevorderen en hun stress te verminderen. Het doel hiervan is dat mensen sneller genezen, of dat de fysieke omgeving in ieder geval de situatie van ziek zijn niet vervelender maakt. Minder stress als gevolg van healing environments leidt vervolgens tot minder verdoving en medicijngebruik en tot sneller herstel van patiënten, zo is de gedachte. De focus van healing environments ligt op het gebruik van natuurlijke elementen: natuur, daglicht, frisse lucht en stilte. Agnes van den Berg (2005) heeft onderzoek gedaan naar het effect van deze vier natuurlijke elemen ten op de (psychologische) gezondheid. Zij vond dat: • Er gedegen bewijs is dat het ventileren van frisse lucht in relatie staat tot een verbeterde gezondheid, zowel door patiënten zelf aangegeven als door artsen gediagnosticeerd; • Er voldoende bewijs is dat het uitzicht op natuur stress en pijn kan verminderen; • Er zwak bewijs is dat de aanwezigheid van planten in zorginstellingen in relatie staat tot het verbeteren van patiënten hun stemming en het verminderen van fysieke klachten; • Er zwak en tegenstrijdig bewijs is voor een positief effect van daglicht in gebouwen op onze gezondheid; • Er een beetje bewijs is de positieve invloed van stilte in gebouwen op gezondheid; • Er een gebrek aan bewijs is voor een eventueel positief effect van healing gardens. Uit het bovenstaande kan geconcludeerd worden dat het effect van (uitzicht op) natuur en frisse lucht op onze gezondheid is aangetoond. In 2013 is nieuw internationaal onderzoek gestart naar de vraag welk soort natuur het meeste bijdraagt aan de gezondheid. In Nederland wordt dit onderzoek uitgevoerd door RIVM en VU Medisch Centrum (www.vitalegroenestad.nl).

Dit biedt een nieuwe, private inkomstenbron voor beheerders. Vanuit deze gedachte is gekozen voor een verkenning naar de bouwontwikkelingen rond zieken huizen. Hiertoe zijn in de periode maart tot en met september 2013 een twintigtal gesprekken gevoerd met personen uit de ziekenhuiswereld, de natuursector, beleggingsmaatschappijen, het Ministerie van EZ, wetenschappers en adviseurs (zie bijlage 1).

Onderdeel van de verkenning was het vinden van kansrijke voorbeelden uit de praktijk. Deze voor beelden kunnen dienen als vliegwiel en als inspiratie bron voor betrokkenen uit de zorg- en natuursector. Besluitvorming over een eventueel vervolg in de vorm van een pilot vindt plaats in een apart traject; dit rapport kan hierbij als inhoudelijke basis dienen.

De volgende aannames zijn daarbij getoetst: 1. Is er inderdaad sprake van een ‘bouwgolf’ in de zorg, specifiek voor ziekenhuizen? 2.Is het concept ‘healing environment’ een stimulans voor ziekenhuizen om groeninclusief te bouwen? 3.Kunnen natuurbeheerders een rol spelen bij het beheer van dit ziekenhuisgroen en zo ja, op welke wijze?

6

7


HOOFDSTUK 3 Resultaten verkenning In Nederland staan ongeveer 100 ziekenhuizen. Volgens de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) hebben 2 op de 3 ziekenhuizen bouwplannen. Voor het merendeel betreft het plannen op bestaande locaties. In een sterk verstedelijkte omgeving zullen de mogelijkheden voor groeninclusief bouwen dan ook beperkt zijn. Toch kijken ziekenhuizen ook naar nieuwbouwlocaties, onder meer als gevolg van fusies, intensievere samenwerking en ruimtegebrek op de bestaande locatie.

Ziekenhuiswereld is in beweging Het tempo van de realisatie van de bouwplannen wordt beïnvloed door verschillende ontwikkelingen. Zo is er een nieuw bekostigingssysteem voor zieken huizen, bedoeld om de zorguitgaven te beheersen. Hier loopt nog een landelijke discussie over, waardoor het voor ziekenhuizen lastig is om de inkomsten voor de komende jaren te bepalen. Daarnaast is de finan ciering van ziekenhuizen een aandachtspunt. Zieken huizen krijgen de gebouwen namelijk niet meer van de overheid vergoed en moeten dus zelf private financie ring zien te vinden. Het blijkt in de praktijk geen makkelijke opgave om de financiering rond te krijgen.

8

Healing environment geen leidend principe bij investeringsbeslissingen De meeste gesprekspartners zijn bekend met het idee van healing environments. Voor ziekenhuizen is dit concept niet een doorslaggevend argument om groen te integreren in de bouwplannen. Sommigen vinden de bewijslast te mager, anderen hanteren een brede mix van overwegingen om groeninclusief te bouwen. De volgende argumenten zijn genoemd: • Bijdrage aan de kwalitatieve uitstraling van het ziekenhuis; • Mogelijkheid van een wandelrondje in het groen voor patiënten, bezoekers en/of medewerkers; • Betere landschappelijke inpassing; • Ambitie om duurzaam te bouwen, groen maakt daar deel van uit; • Bijdrage aan draagvlak voor de nieuwbouwplannen van zowel gemeente als omwonenden; • Groter onderscheidend vermogen, waardoor de financiering makkelijker wordt. Dit laatste is een interessant signaal, want dit duidt erop dat financiers van ziekenhuizen blijkbaar criteria als groen en duurzaamheid laten meewegen.

Ruimte voor nadere invulling groenbeheer, interesse in samenwerking natuurbeheerder Verschillende ziekenhuizen met groene bouwplannen hebben doorgaans vooral aandacht voor de plan- en realiseringsfase. Over het beheer en de financiering hiervan is veelal nog niet uitgebreid nagedacht. Dit biedt kansen voor beheerders, zeker als deze pro actief handelen. Tussen ziekenhuizen en natuurbeheerders zijn momenteel weinig contacten, maar er is zeker interesse voor samenwerking. Er moet dan wel een aanleiding zijn of worden gecreëerd, omdat deze partijen elkaar niet vanzelf opzoeken. De plannen zijn veelal nog in een pril stadium. Dit biedt ruimte voor de beheerder om bijvoorbeeld mee te denken over de inrichting (of deze zelfs uit te voeren in opdracht van het ziekenhuis). Ook zijn er varianten denkbaar in de vorm van het beheer van tijdelijke natuur (in afwachting van de definitieve aanvang van de bouwactiviteiten). Natuurbeheerders hebben in hun terreinen soms gebouwen staan waarvoor een nieuwe bestemming wordt gezocht. Een betere samenwerking tussen natuurbeheerders en zorgverleners kan resulteren in een nieuwe functie voor deze gebouwen. Op een aantal locaties zijn al succesvolle voorbeelden in de vorm van zorgboerderijen. Samenwerking tussen ziekenhuizen en natuurbeheer ders heeft diverse voordelen. Voor ziekenhuizen gaat het om kostenbesparingen, ontzorging en een professioneel beheerde groene omgeving. Natuur beheerders kunnen nieuwe doelgroepen aan zich binden, met mogelijkheden voor (financieel) draag vlak. Maatschappelijk leidt deze ontwikkeling tot meer groen en tot de gewenste verbinding tussen natuur en gezondheid.

Gewenste rol overheid: randvoorwaarden scheppen, stimuleren en kennis delen Ziekenhuizen met plannen in een bestaande groene en/of bebouwde omgeving hebben te maken met belanghebbenden zoals omwonenden. Ook zal er intensief moeten worden afgestemd met de gemeente in verband met te doorlopen bestemmings plan- en vergunningsprocedures. De rol van de gemeente is hierin die van een regisseur, die de kaders en randvoorwaarden aangeeft van de mogelijke ruimtelijke ontwikkeling. De provincie kan hierbij een stimulerende rol spelen, bijvoorbeeld door aansluitingen met grotere groenstructuren te bevorderen. Het Rijk tenslotte kan koplopers in de branche ondersteunen door het geven van landelijke bekendheid, het financieel ondersteunen van innovatieve pilots en het stimuleren van nader onderzoek naar groenbevorderende concepten zoals healing environment.

Veel interesse in toegevoegde waarde Nationaal Groenfonds Zelfs voor ziekenhuizen met vergevorderde groen plannen en een vastgesteld bestemmingsplan is het lastig de financiering rond te krijgen. Vandaar dat er veel belangstelling is voor de mogelijke rol die Nationaal Groenfonds kan spelen in de financiering. Elementen die daarbij meewegen zijn: • Cofinanciering van groengerelateerde planonderdelen tegen aantrekkelijke voorwaarden; • Relatief langere looptijd van Groenfonds-leningen; • Deelname Nationaal Groenfonds wordt gezien als een soort kwaliteitskeurmerk; dit opent mogelijk deuren naar andere partijen; • Brede netwerk van Nationaal Groenfonds, onder andere naar het Ministerie van EZ.

9


HOOFDSTUK 4 Vijf voorbeelden uit de praktijk Uit de verkenning zijn vijf voorbeelden naar voren gekomen van ziekenhuizen met bouwplannen. Deze plannen variëren van mogelijke interesse om een extra kavel (aansluitend aan het te bouwen ziekenhuis) groen in te richten tot aan uitgewerkte plannen voor inrichting en beheer van het groen, inclusief een getekende overeenkomst met de natuurbeheerder. De praktijk-voorbeelden zijn verspreid over de provincies Noord-Holland, Utrecht, Zeeland en Gelderland. Indien uitgevoerd zou dit leiden tot private financiering van de aanleg en beheer van 20 hectare nieuw groen en het inrichting en beheer van 75 ha bestaande natuur. De bestaande natuur maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). De praktijkvoorbeelden worden hieronder beschreven.

Zorgpark Monnikenberg

Prinses Maxima Centrum

Omschrijving

Omschrijving

Het zorgpark Monnikenberg is gepland in de gemeente Hilversum, grenzend aan bestaand natuurgebied (EHS). Het zorgpark bestaat uit zorgfaciliteiten en wonen in het groen. Zorgaanbieders Merem en Tergooi Zieken huizen zijn initiatiefnemers. Met beheerder Goois Natuurreservaat zijn afspraken gemaakt over de inrichting van 75 ha natuur (met een bijbehorende investering van 2 miljoen euro) én over een bijdrage in het beheer van het natuurgebied, voor een periode van 100 jaar. Bovendien wordt via grondruil de EHS met twee ha uitgebreid. Naast het groen hebben de initiatiefnemers de ambitie om een duurzaam, energie neutraal concept neer te zetten en om volgens de principes van healing environment te werken. Voor dit laatste wordt een aparte ‘barometer’ ontwikkeld.

Groene opgave

De groeninvesteringen betreffen met name de 2 miljoen inrichting en het jaarlijkse beheer. Grondaankoop is niet aan de orde. Overige relevante investeringen betreffen vooral duurzaamheid (energie) en healing environment.

Admiraal De Ruyter Ziekenhuizen Middelburg Omschrijving

Medisch Centrum Alkmaar (MCA) Omschrijving

Aan de rand van de gemeente Heerhugowaard komt een nieuw ziekenhuis met een omringend park. Op een oppervlakte van ca. 10 ha komt een park met een landschappelijke inrichting (strokenlandschap in veenweiden, met bloemrijke graslanden, sloten, knotbomenrijen en bosjes, ontsloten door een wandelpadennetwerk). De definitieve beslissing over het project wordt eind 2013 verwacht. De grond zal dan in eigendom worden overgedragen van de gemeente naar het MCA; de grond is al wel bouwrijp gemaakt. In een latere fase is extra bebouwing voorzien. Of hier invulling aan wordt gegeven is afhan kelijk van de marktomstandigheden. In de tussentijd wordt dit deel ingericht en beheerd als tijdelijke natuur.

10

Inrichting van het park is al meegenomen in de bouwbegroting; beheerkosten zijn nog niet begroot. Het beheer zal vanuit de exploitatie van het zieken huis moeten worden betaald.

Groene opgave

In principe zijn aankoop en inrichting al in het project budget voor de nieuwbouw opgenomen en hoeft alleen het beheer nog geregeld te worden. Optimali satie is echter mogelijk indien aankoop, inrichting en beheer via een aparte, groene financiering geregeld wordt. Voor de uitvoering van het beheer (en mogelijk de inrichting) kan een externe partij worden aan gezocht, zoals bijvoorbeeld Landschap Noord-Holland.

Aan de zuidrand van Middelburg wil Admiraal de Ruyter Ziekenhuizen (ADRZ) een nieuw ziekenhuis bouwen. Hiervoor is een optie genomen op een kavel van ca. 5 ha (akkerland). Direct grenzend hieraan ligt een even grote kavel, welke interessant kan zijn om in te richten als park. Het idee is dat bezoekers, patiënten en anderen een ommetje kunnen maken in het park. Eerste voorwaarde is medewerking van de gemeenten (gem. Middelburg is eigenaar, maar de grond is gelegen binnen de gemeentegrens van Vlissingen).

Groene opgave

ADRZ zit nog in de oriëntatiefase. Relevante kosten zijn aankoop, inrichting en beheer van de aangren zende kavel.

Het universiteitscomplex van de Universiteit Utrecht en landgoed Oostbroek (beheerd door het Utrechts Landschap) zijn gescheiden door een weiland van ca. 5 ha. Er zijn plannen om hier het Prinses Maxima Centrum voor Kinderoncologie (PMC) te bouwen, bedoeld om kinderen met kanker te behandelen en om onderzoek te doen. Een deel van het weiland zou dan bebouwd moeten worden. Voor het Utrechts Landschap is dit bespreekbaar, mits de rest van het weiland definitief wordt veiliggesteld als groene buffer en wordt ingericht als aantrekkelijk uitloop gebied richting het landgoed.

Groene opgave

De kosten betreffen de aankoop, inrichting en het beheer van het resterende weiland (3 ha). Het eigendom is in handen van de Universiteit Utrecht. Het Utrechts Landschap is bereid om het uitloop gebied (tegen een vergoeding) in te richten en te beheren. De inzet van de natuurorganisatie is om het gebied dan ook in eigendom te verkrijgen.

Rijnstate Arnhem Omschrijving

Ziekenhuis Rijnstate in Arnhem ligt tegen een gemeen telijk sportpark aan, dat op zijn beurt weer grenst aan natuurgebied Zypendaal van het Geldersch Landschap. Het sportpark is vrij extensief en heeft een coulissen karakter (grasvelden omzoomd door oude bomenla nen). Er zijn plannen om het ziekenhuis te renoveren, waarbij er een groene loper wordt gerealiseerd tussen het ziekenhuis en het sportpark. Deze groene loper vergroot de openbare toegankelijkheid van het tot nog toe vrij besloten sportpark. De kinderopvang (kinderen van ziekenhuispersoneel) wordt verplaatst naar een clubgebouw in het sportpark.

Groene opgave

De inrichting van de groene loper wordt eind 2013 aanbesteed. Verdere opschaling is denkbaar door het betrekken van het Geldersch Landschap bij de plannen. Denkbaar is bijvoorbeeld het verzorgen van natuurexcursies of activiteiten voor de kinderopvang.

11


HOOFDSTUK 5 Instrumentenkoffer Op basis van de praktijkvoorbeelden zoals beschreven in hoofdstuk 4 is binnen het Groenfonds nagedacht over mogelijke financieringsconstructies. Hieronder zijn vijf verschillende mogelijkheden beschreven. Gemeenschappelijk kenmerk is dat het bij alle opties om privaat geld gaat en dat er sprake is van een duurzame relatie tussen ziekenhuis en beheerder. Bovendien leidt de bredere kring van actoren tot een grotere betrokkenheid bij natuur.

Terreinbeheerder eigenaar, lening Nationaal Groenfonds Wat is het:

De terreinbeheerder realiseert een park in de directe omgeving (van het ziekenhuis). De aankoop en inrichting van de grond wordt gefinancierd met een laagrentende lening van het Groenfonds. De financieringsovereen komst met het Groenfonds heeft een looptijd van bv. 15 jaar, waarbij maatwerk mogelijk is in rentepercentage, aflossingsschema en aflossingstermijn. De terreinbeheerder gaat daarnaast een langjarige overeenkomst aan voor het beheer (bv. 15 – 30 jaar) met het ziekenhuis. De aflossings- en rentekosten van de terreinbeheerder worden in de beheervergoeding aan het ziekenhuis doorberekend.

Voordelen:

Ziekenhuis grondeigenaar, lening Nationaal Groenfonds Wat is het:

Het ziekenhuis realiseert een park in de directe omgeving (van het ziekenhuis). De aankoop en inrichting van de grond wordt gefinancierd met een laagrentende lening van het Groenfonds, onder voorwaarde van een duurzaam beheer. De financieringsovereenkomst met het Groenfonds heeft een looptijd van bv. 15 jaar, waarbij maatwerk mogelijk is in rentepercentage, aflossingsschema en aflossingstermijn. Het ziekenhuis gaat daar naast een langjarige overeenkomst aan voor het beheer (bv. 15 – 30 jaar) met een terreinbeheerder.

Voordelen:

Voor het ziekenhuis: • Minder personele inzet voor aanbesteding, contract beheer (t.o.v. hoveniersbedrijf); • Beheerkosten per hectare zijn lager, onder meer door schaalvoordelen natuurbeheerder (t.o.v. hoveniers bedrijf); • Bijdrage aan promotie/publiciteit; • Kwalitatief goed beheer door certicifering en intrin sieke motivatie terreinbeheerder; • Lagere financieringskosten door relatief lage rente;

• Aantrekkelijke leningsvoorwaarden; • Meer ruimte voor andere investeringen als gevolg van gunstige groene financiering; • Mogelijkheden voor cofinanciering van andere banken vanwege netwerk Nationaal Groenfonds.

Voor het ziekenhuis: • Minder personele inzet voor aanbesteding, contract beheer (t.o.v. hoveniersbedrijf ); • Beheerkosten per hectare zijn lager, onder meer door schaalvoordelen natuurbeheerder (t.o.v. hoveniers bedrijf); • Bijdrage aan promotie/publiciteit; • Kwalitatief goed beheer door intrinsieke motivatie terreinbeheerder; • Het natuurbeheer van terreinbeheerders is veelal gecertificeerd;

• Terreinbeheerders zijn toegerust op fondsenwerving (CBF-keur, ANBI-status); • Geen grond- en financieringsrisico’s. • Meer ruimte voor andere investeringen als gevolg van gunstige groene financiering. Voor de terreinbeheerder: • Zichtbaarheid van de organisatie; • Vergroot draagvlak en goodwill; • Mogelijkheden voor nieuwe doelgroepen; • Zekerheid over de duurzaamheid van het groen.

Wanneer toepassen:

Indien er geen verdere uitbreidingen gewenst zijn (het ziekenhuispark als buffer in een grotere groenstructuur), dan kan het de voorkeur hebben dat de grond in eigendom komt van een terreinbeheerder. Dit biedt een extra waarborg voor het behoud van het groen. Via een beheerovereenkomst met het ziekenhuis wordt het beheer en onderhoud voor langere tijd geregeld.

Voor de terreinbeheerder: • Zichtbaarheid van de organisatie; • Vergroot draagvlak en goodwill; • Mogelijkheden voor nieuwe doelgroepen.

Wanneer toepassen:

Dit model is toepasbaar indien het ziekenhuis op langere termijn uitbreidingsplannen heeft. Als eigenaar van de grond kan het ziekenhuis, na afloop van de financierings- en beheertermijn, desgewenst de uitbreiding realiseren.

12

13


Stichting Zorgpark In dit model wordt het eigendom en beheer van het park ondergebracht in een aparte stichting. In het bestuur van de stichting nemen vertegenwoordigers van zowel het ziekenhuis als de beheerder op een gelijkwaardige wijze deel. Het bestuur en/of de adviescommissie kan worden uitgebreid met lokale belanghebbenden en gebruikers.

Voordelen (aanvullend op 1 en 2):

• meer betrokkenheid van andere belanghebbenden zoals gemeente, omwonenden etc.; • aansprekend voor vrijwilligers;

• mogelijkheden voor lokale fondsenwerving; • vergroting lokaal draagvlak.

Wanneer toepassen:

Indien verwacht wordt dat het zorgpark ook gebruikt gaat worden door omwonenden en andere gebruikers groepen, kan het interessant zijn een aparte stichting op te richten. Via de stichting kan een laagdrempelige betrokkenheid van de omgeving en de gemeentelijke overheid worden georganiseerd. Het bredere platform biedt vervolgens de basis voor overleg over cofinanciering en fondsenwerving.

Nieuwe landgoederen (Natuurschoonwet) Wat is het:

De Natuurschoonwet (NSW) geeft fiscale voordelen aan eigenaren van landgoederen. Dit kunnen ook nieuwe landgoederen zijn. Het landgoed moet minimaal 5 ha groot zijn, voor minstens één derde uit natuur of bos bestaan, opengesteld zijn en minimaal 25 jaar in stand worden gehouden. Een ziekenhuispark zou hier prima aan kunnen voldoen. Het eigendom komt dan in een aparte BV: de NSW BV. Hier kunnen bijvoorbeeld ziekenhuis specialisten aandelen in nemen. Het geld dat op die manier wordt ingelegd kan worden benut voor bijvoorbeeld aankoop en inrichting van het ziekenhuispark of andere groene investeringen. Het ziekenhuis betaalt de NSW BV een beheervergoeding voor het gebruik van het park. Voor de continuïteit van het beheer kan het gewenst zijn de positie van de terreinbeheerder te verankeren binnen de NSW BV. Dit kan mogelijk door het toekennen van een ‘gouden aandeel’ aan de terreinbeheerder. Bij de verdere uitwerking van de NSW BV moeten de juridische aspecten nader in beeld worden gebracht. Zo moet het bijvoorbeeld voor de fiscus duidelijk zijn dat het hier niet om een commerciële activiteit gaat.

Voordelen

voor beleggers/specialisten: • Geen overdrachtsbelasting bij grondaankoop; • Geen vermogensrendementsheffing; • Vrijstelling erfbelasting; • Geen OZB op de grond; • Veilige investering; • Rendement door fiscaal voordeel en de beheer vergoeding 1; • Invulling maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO).

Voor het ziekenhuis: • Versterkt de band tussen de specialisten met het ziekenhuis; • Aantrekkelijke secundaire arbeidsvoorwaarde voor specialisten; • Invulling MVO.

Wanneer toepassen:

Het park dient te voldoen aan de fiscale voorwaarden (o.a. minimale omvang van 5 ha). De verwachting is dat ziekenhuizen die grenzen aan bestaande natuur het meest eenvoudig kunnen voldoen aan deze voorwaarden. De optie NSW BV is interessant voor ziekenhuizen die hun aantrekkelijkheid als werkgever nog verder willen vergroten.

Agrarisch natuurbeheer Indien landbouwgrond wordt aangekocht ten behoeve van nieuwbouw van een ziekenhuis, zijn er mogelijkheden om de aangrenzende agrariër het beheer van de groene omgeving te laten uitvoeren. Dit hangt mede af van de gewenste inrichting. Een inrichting met een open landschap, bijvoorbeeld bloemrijk grasland en landschapsele menten als knotbomen of heggen, is goed inpasbaar in de agrarische bedrijfsvoering. De agrariër kan, behalve uitvoering van het beheer, ook extra diensten leveren zoals dieren voederen2 en het aanbieden van bed & breakfast voor familie van patiënten. Ook de verkoop van streekproducten behoort tot de mogelijkheden.

Voordelen

Voor het ziekenhuis: • Goed beheerd landschap in directe omgeving ziekenhuis; • Besparing aankoopkosten (indien niet alle grond wordt aangekocht voor groen).

Voor de agrariër: • Verbreding van de agrarische onderneming ; • Eenmalige opbrengsten grondverkoop worden geïnvesteerd in aangepaste bedrijfsvoering (geen noodzaak tot verplaatsing).

Wanneer toepassen:

Indien er gebouwd wordt op/aan landbouwgrond, er een wens ligt voor een landschappelijke inrichting van de groene omgeving (geen park) en er interesse is van een naastgelegen agrariër.

14

Deze beheervergoeding is bedoeld om de beheerkosten te dekken, met eventueel een bescheiden opslag. Voor zover verenigbaar met hygiënevoorschriften

1 2

15


HOOFDSTUK 6 Conclusies en discussie De voorspelde (nieuw)bouwontwikkelingen bij zieken– huizen blijken zich inderdaad voor te doen: twee op de drie ziekenhuizen hebben bouwplannen. Uit de gesprekken blijkt dat ziekenhuizen ambities hebben om de groene kwaliteit van de directe omgeving te verbeteren en daar ook in willen investeren. De motieven van ziekenhuizen om groeninclusief te bouwen zijn niet primair ingegeven vanuit het concept van healing environment, maar zijn uiteenlopend van aard. Genoemde argumenten zijn:

• Bijdrage aan de kwalitatieve uitstraling van het ziekenhuis; • Mogelijkheid van een wandelrondje in het groen voor patiënten, bezoekers en/of medewerkers; • Betere landschappelijke inpassing; • Ambitie om duurzaam te bouwen, groen maakt daar deel van uit; • Bijdrage aan draagvlak voor de nieuwbouwplannen van zowel gemeente als omwonenden; • Groter onderscheidend vermogen, waardoor de financiering makkelijker wordt. Uit de verkenning zijn vijf praktijkvoorbeelden naar voren gekomen. Indien uitgevoerd zouden deze leiden tot private financiering van de aanleg en beheer van 20 hectare nieuw groen en de inrichting en beheer van 75 ha bestaande natuur (onderdeel van de EHS). Bij opschaling op landelijk niveau zou er in theorie minstens 100 ha extra groen gerealiseerd kunnen worden3. Het praktijkvoorbeeld Monnikenberg laat zien dat de private bijdrage aan bestaande natuur in potentie groot kan zijn.

Overheden kunnen de verbintenis tussen natuur en zorg helpen faciliteren. Voor gemeenten is het bestemmings plan een belangrijk instrument om de lokale belangenafweging in goede banen te leiden. De provincie kan een stimulerende rol spelen, bijvoorbeeld door aansluitingen met grotere groenstructuren te bevorderen. Het Rijk tenslotte kan lopende bottom-up initiatieven ondersteunen door:

• Het geven van landelijke bekendheid; • Het financieel ondersteunen van innovatieve pilots; • Het bij elkaar brengen van partijen uit de natuuren zorgsector; • Het stimuleren van onderzoek naar groenbevorderende concepten zoals healing environment. Voor de financiering van de groenaanleg zijn verschillende arrangementen denkbaar, zoals beschreven in dit rapport. Van deze arrangementen staan de leningen het dichtst bij de bestaande praktijk en is de optie van een NSW BV het meest innovatief. Gemeenschappelijke kenmerken zijn de inzet van privaat geld en een duurzame relatie tussen het ziekenhuis en de beheerder. Bij de ziekenhuizen is er veel belangstelling voor de mogelijke rol van het Nationaal Groenfonds bij de financiering van de groenaanleg. Aantrekkelijke leningsvoorwaarden, het keurmerk-karakter en het netwerk van Nationaal Groenfonds spelen daarbij een rol. Het Groenfonds kan ook adviseren in het implementeren van nieuwe financie ringsarrangementen.

Belangrijk is in ieder geval de constatering dat zorgaanbieders bereid zijn om als private partij te investeren in natuur. Gelet op de omvang van de zorgmarkt (jaarlijks 87 miljard) is hier landelijk gezien sprake van een forse (en groeiende) economische potentie. De zorg biedt voor natuurbeheerders nieuwe mogelijkheden om inkomsten te genereren en daarmee minder afhankelijk te worden van subsidies. Bovendien worden nieuwe doelgroepen bereikt en zijn er kansen om natuur verder te verankeren aan het thema gezondheid. Tussen ziekenhuizen en natuurbeheerders zijn momenteel weinig contacten, maar er is zeker interesse voor samenwerking. Er moet dan wel een aanleiding zijn of worden gecreëerd, omdat deze partijen elkaar niet vanzelf opzoeken.

16

3 Van de in totaal 100 ziekenhuizen in Nederland ligt het merendeel in stedelijk gebied met weinig uitbreidingsruimte voor groen. De totale schatting van 100 ha is gebaseerd op de aanname dat 1 op de vier ziekenhuizen deze ruimte wel heeft en hierbij gemiddeld 4 ha groen wordt gerealiseerd.

17

BIJLAGE 1: geïnterviewde instellingen Admiraal de Ruyter Ziekenhuis, Vlissingen Bam Utiliteitsbouw, Bunnik Eelerwoude, Goor Gemeente Den Haag Gemeente Heerhugowaard HEVO, Den Bosch Landschap Noord-Holland, Castricum Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen, Utrecht Medisch Centrum Alkmaar, Alkmaar Merem Behandelcentra, Hilversum Syntrus Achmea, Amsterdam Tergooi Ziekenhuizen, Hilversum Utrechts Landschap, De Bilt Vereniging Natuurmonumenten, ‘s-Graveland Vitaal Zorgvast, Bunnik VU Medisch Centrum, Amsterdam Waterleidingbedrijf Dunea, Den Haag Ziekenhuis Rijnstate, Arnhem

BIJLAGE 2: Geraadpleegde literatuur Berg, A.E. van den & Winsum-Westra, M. van (2006). Ontwerpen met groen voor gezondheid: richtlijnen voor de toepassing van groen in ‘healing environments’. Alterra, Wageningen. Economisch Instituut voor de Bouw (2012). Bouwen voor de zorg. Amsterdam. Ministerie van Economische Zaken (2013). Natuurpact ontwikkeling en beheer van natuur in Nederland. Nationaal Groenfonds. Werkprogramma 2013. Hoevelaken Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2013). Onbeperkt houdbaar: naar een robuust natuurbeleid. Den Haag. Teeuwisse, J. (2012). De toekomst van de natuursector: vier korte analyses over de mogelijkheden en onmogelijkheden van de natuursector in Nederland.

Colofon Uitgave: November 2013, Nationaal Groenfonds Onderzoek en tekst met: Jan de Jong, in opdracht van Nationaal Groenfonds Ontwerp en fotografie: Frissewind, profs in communicatie en design, Amsterdam Drukkerij: Rijser grafische communicatie, Amsterdam

Uitgave: NoveMBER 2013, Nationaal Groenfonds

Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Westerdorpsstraat 68 3871 AZ Hoevelaken Telefoon 033 253 9255 [email protected] nationaalgroenfonds.nl

Natuur en zorg Groeninclusieve ziekenhuizen als nieuw verdienmodel voor natuur

Natuur en zorg. Groeninclusieve ziekenhuizen als nieuw verdienmodel voor natuur

Recommend Documents