Naslagwerk Economie van Duitsland Hoofdstuk 8: Financiële stelsel 8.1 Overzicht Het Duitse bankenstelsel is anders georganiseerd dan in de meeste andere landen. Naast een centrale bank, de Bundesbank, de reguliere zaken‐ en retailbanken kent Duitsland ook nutsbanken voor de deelstaten en de gemeenten, de Landesbanken en de Sparkassen. De Duitse banken waren enerzijds sterk vervlochten met de deelstaten, anderzijds met het bedrijfsleven. Vaak zaten bankiers ook in raden van toezicht van bedrijven. Die vervlechting is in 2005 onder druk van de Europese Unie sterk afgezwakt. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 1
8.2 Commerciële banken Van de Duitse commerciële banken zijn de Deutsche Bank en de Commerzbank de grootsten. De eerste is in 1870 opgericht om de buitenlandse handel en de Duitse export te financieren en te begeleiden. Hoewel de bank daardoor behoorlijke politieke invloed verwierf, is de Deutsche Bank wel een private en commerciële onderneming, vergelijkbaar met bijvoorbeeld het Nederlandse ING. De Deutsche Bank werd in 2008 en 2009 minder hard getroffen door de financiële crisis dan andere banken in binnen‐ en buitenland. De bank investeerde relatief weinig in besmette Amerikaanse hypotheken die door de afnemer niet meer konden worden afgelost. De Deutsche Bank leed weliswaar stevige verliezen op risicovolle financiële producten, maar niet genoeg om in gevaar te komen. Sterker nog, de financiële crisis bood de Deutsche Bank de kans om sterkere onderdelen van zwaar aangeslagen concurrenten als het Nederlandse ABN‐Amro over te nemen en de binnenlandse positie te versterken met de aankoop van de Duitse Postbank . De Commerzbank werd wel hard getroffen door de financiële crisis. De bank moest met steun van de overheid worden gered. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 2
8.3 Landesbanken Typisch voor het Duitse bancaire stelsel zijn de Landesbanken. Deze deelstaatbanken werden kort na de Tweede Wereldoorlog door de deelstaten opgericht om de Duitse wederopbouw te financieren. In tegenstelling tot de commerciële banken zijn de Landesbanken niet uit op winst, maar fungeren meer als huisbankier voor de deelstaatregeringen. Daarnaast verstrekken zij goedkope leningen om de regionale economieën te stimuleren. Na een aantal fusies telde Duitsland in 2011 negen Landesbanken. Voorheen leenden de Landesbanken tegen een zeer lage rente geld van de deelstaten, waardoor ze hun kredieten aan derden kunstmatig goedkoop hielden. De deelstaten stonden daarbij altijd garant voor de Landesbanken waardoor deze niet failliet konden gaan. Dit gaf de deelstaatbanken een enorm concurrentievoordeel ten opzichte van de commerciële tegenhangers. Het geld dat de Landesbanken overhielden, werd vanaf de jaren negentig geïnvesteerd in de internationale kapitaalmarkt. Maar regionale bankiers zijn niet meteen doorgewinterde investeerders. De Landesbanken verloren eind jaren negentig miljarden toen een economische crisis toesloeg in Azië en Rusland. In 2005 verbood de Europese Unie de borgstelling van de deelstaten aan de Landesbanken. Deze probeerden daarna hun financiële positie veilig te stellen door nog meer te investeren in risicovolle projecten, ondanks de mislukkingen in Azië en Rusland. Juist de Landesbanken speculeerden stevig op de Amerikaanse hypotheekmarkt die in 2008 de financiële crisis inluidde. Doordat de Landesbanken hun investeringen in rook zagen opgaan, verkeerden ze in acuut gevaar. Zowel de deelstaten als de federale overheid heeft miljarden euro’s moeten besteden om de banken overeind te houden. Een aantal Landesbanken werd in leven gehouden door SoFFin (Sonderfonds Finanzmarktstabilisierung), een staatsfonds dat in nood geraakte banken financieel ondersteunde om daarmee de ineenstorting van het financiële stelsel te voorkomen. Tot 1 januari 2011 had SoFFin zo’n 480 miljard euro in kas om voor de banken garant te staan en geld te lenen. Problematisch was dat diverse Landesbanken hun hand meerdere malen hadden overspeeld en zonder hulp moeilijk aan hun betalingsverplichtingen konden voldoen. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 3
8.4 Sparkassen Duitsland kent naast commerciële banken en de Landesbanken nog een derde type bank. De in totaal 440 Sparkassen hebben een belangrijke regionale functie als spaarbank voor klanten die er een (spaar)rekening hebben. Zij hebben zich gespecialiseerd in kleine kredieten voor rekeninghouders uit de buurt. Aangezien de Sparkassen grootaandeelhouder zijn in de Landesbanken, werden ook zij na 2008 meegesleept in de financiële crisis. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 4
8.5 Hervormingen De Europese Unie heeft al meerdere malen kritiek geleverd op het ondoorzichtige Duitse bankenstelsel. Ook de Duitse federale overheid is niet tevreden over het systeem, maar het is lastig om bestaande structuren te veranderen. Deelstaatpolitici hebben bij de financiering van hun eigen plannen veel belang bij een ‘eigen’ bank, terwijl de Landesbanken en Sparkassen onderling nauw met elkaar zijn verweven. De zestien Duitse deelstaten hebben volgens de Duitse grondwet veel financiële bevoegdheden waarover de federale regering in Berlijn weinig heeft te vertellen. Anderzijds heeft EU‐regelgeving er tussen 2002 en 2005 voor gezorgd dat de deelstaten als grootaandeelhouders op afstand kwamen te staan van de Landesbanken om valse concurrentie te voorkomen. Dat heeft geleid tot diverse fusies. Om de problemen te lijf te gaan werd er in 2009 zelfs gesproken over een fusie van de tien Landesbanken tot één grote commerciële bank, maar het ligt niet in de lijn der verwachtingen dat dat gaat gebeuren. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 5
8.6 Bundesbank en ECB De Deutsche Bundesbank is de centrale bank van Duitsland. De bank heeft tot taak om de koers van de munt te bewaken en het inflatieniveau te beperken. Daarnaast houdt de bank toezicht op het betalingsverkeer en het bankwezen en geeft bankbiljetten uit. De Bundesbank is vergelijkbaar met de Nederlandsche Bank en moet daarom niet worden verward met de commerciële Deutsche Bank. Net als de andere grote Duitse banken zetelt de Bundesbank in Frankfurt am Main, het financiële centrum van Duitsland. Tegenwoordig is de Bundesbank één van de zeventien centrale Europese banken die waken over het monetair beleid in de Eurozone. Als zodanig is de bank een belangrijk adviesorgaan voor de Duitse regering. De in 1957 opgerichte Bundesbank verwierf in Europa vooral faam omdat ze erin slaagde met een vaak streng monetair beleid de inflatie te beperken. De Duitse D‐Mark groeide hierdoor uit tot een zeer stabiele en betrouwbare munt en gold als voorbeeld voor Europa. Zo koppelde Nederland de koers van de gulden aan die van de D‐Mark om de verschillen tussen de beide munteenheden zo klein mogelijk te houden. Dit kwam de handel tussen beide landen ten goede, maar de koppeling betekende ook dat Nederland praktisch het Duitse monetaire beleid overnam. De Bundesbank gold jarenlang als een veilig baken voor het Duitse monetaire beleid. “Niet alle Duitsers geloven in God, maar zij geloven allemaal in de Bundesbank”, zo sprak de Fransman Jacques Delors, oud‐voorzitter van de Europese Commissie lovend over de Duitse staatsbank. Sinds de invoering van de euro in 2002 is de invloed van de Bundesbank aanzienlijk ingeperkt. De monetaire macht verschoof letterlijk enkele honderden meters op in het financiële centrum van Duitsland en Europa, Frankfurt am Main, van de hoofdvestiging van de Bundesbank naar die van de Europese Centrale Bank (ECB). Waar de Bundesbank ooit waakte over de prijsstabiliteit en de koers van de D‐Mark, voert de ECB dezelfde taak uit over de euro. De Bundesbank is als Duitse staatsbank een belangrijke rader geworden in het stelsel van de Europese centrale banken die betrokken zijn bij de euro, het Europese Systeem van Centrale Banken. Zonder een sterke D‐Mark was de euro er waarschijnlijk nooit gekomen. De Duitse regering probeert met man en macht te voorkomen dat het Duitse model in Europa wordt uitgehold. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 6
