nadenkend. In 1999 verscheen de Nota Belvedere,

24-09-2004

10:18

Pagina 1

e d v e l

re

Be

204.1053 Belvedere Nieuws 22

nieuws

22

jaargang 8 • september 2004

Cultuurhistorie is op de ruimtelijke agenda gezet Illustratie:

Door Bert Bukman

in dit nummer 2 Interview Friso de Zeeuw 3 Interview Gerrit Kok 4 Interview Jan van Bergen 4 Limes en de Hoge Woerd 5 Interview Adriaan Geuze 6 Interview André van der Zande 7 Scharnier Kalvermarkt, Den Haag 8 Interview Steven de Clercq 8 Herstel van de Stelling van Den Helder 9 Interview Fons Asselbergs 10 Interview Marja van der Tas 11 Interview Fred Schoorl

‘We bevinden ons op een omslagpunt,’ zegt hij nadenkend. ‘In 1999 verscheen de Nota Belvedere, die – ik kan het niet anders zeggen – insloeg als een bom. Het was maar een eenvoudig stapeltje papier met een ringband eromheen, maar iedereen wilde dat ding hebben. Het was iets nieuws, iets waar mensen op hadden gewacht. Voor de cultuurhistorie was de focus niet uitsluitend meer gericht op conserveren en behouden, maar op ontwikkeling. Niet langer meer aan een tafel zitten en ‘nee’ zeggen, maar meedenken met plannenmakers. Die euforie van het eerste uur is inmiddels voorbij. ‘De Nota heeft veel positieve energie losgemaakt. Veel is anders geworden in de wereld van het cultureel erfgoed, en ook de meer behoudende clubs op ons werkterrein hebben een omslag gemaakt. Er zijn

Urhahn Urban Design

nieuwe projecten gestart, nieuwe financieringsconstructies verzonnen en nieuwe contacten gelegd – er is kortom een nieuwe manier van denken en werken ontstaan. Maar nu is het tijd voor een volgende stap. Onze omgeving verandert in een steeds hoger tempo, en wij veranderen mee.’ Frank Strolenberg (47) is al sinds 1998 betrokken bij Belvedere. Aanvankelijk als voorman van de projectgroep die de Nota Belvedere voorbereidde, later als eerstverantwoordelijke van het Projectbureau. Eerst in Den Haag, onder dak bij enkele van de betrokken ministeries: VROM en OCW. Maar sinds enkele jaren op meer neutraal terrein, in een historisch pand in de Utrechtse binnenstad. Lees verder op pagina 2


24-09-2004

10:19

Pagina 2

We zijn dan ook snel gegroeid. Was het idee aan-

vraag voor de betreffende ambtenaren is natuurlijk: wat

vankelijk dat we aan anderhalve man en een paarden-

kan ik in de praktijk met ‘behoud door ontwikkeling’?

Om met een breed geformuleerde vraag te beginnen: wat

kop genoeg zouden hebben nu zijn we met acht

Als kleinere gemeente met pak ’m beet 0,2 fte mede-

heeft het Projectbureau sinds de oprichting in 2000

inhoudelijke mensen aan het werk, plus de staf

werker-cultuurhistorie heb je natuurlijk een moeilijke

bereikt?

daaromheen.’

start, maar ook grotere steden worstelen ermee. Een

Vervolg van pagina 1

‘Met onze nieuwe strategie voor de omgang met ons

stad als Amsterdam bijvoorbeeld, met aanzienlijk meer

cultureel erfgoed is de cultuurhistorie op de ruimtelijke

Uit de recent verschenen beleidsmonitor bleek dat het

menskracht voor cultuurhistorie, geeft zelf aan hoe

agenda gezet. We hebben daarvoor aan heel veel

‘merk’ Belvedere een vaste plek heeft veroverd. Wat is

moeilijk het is om in de dagelijkse praktijk de link met

uw visie daarop?

de ruimtelijke planvorming te leggen.Wij hebben hier

knopjes tegelijkertijd gedraaid. Er is veel geïnvesteerd in het ontwikkelen van kennis en competenties, en we

‘We hebben qua bekendheid inderdaad een flinke slag

op het projectbureau inmiddels de nodige expertise, de

hebben actief bijgedragen aan vorming van draagvlak.

gemaakt. De uitdrukking ‘behoud door ontwikkeling’

komende tijd zullen we deze kennis naar de werkvloer

We hebben de uitvoering van de subsidieregeling op

is gemeengoed geworden. Bij het Rijk, bij de provincies

brengen en ondersteuning bieden in die weerbarstige

ons genomen, voorbeeldprojecten gestart zoals de

en in iets mindere mate bij de gemeenten staat cultuur-

werkpraktijk.

Nieuwe Hollandse Waterlinie en cursussen opgezet.

historie onmiskenbaar op de beleidsagenda. Maar de

Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten bij Bouwfonds

‘Het motto van Belvedere ‘behoud door ontwikkeling’

Probeer het uit de monomane overheidssfeer te halen.

Ontwikkeling Nederland:

maakt het mogelijk dat partijen met elkaar gaan praten,

Maatregelen in de fiscale sfeer kunnen bijvoorbeeld

maar Belvedere als begrip leeft niet bij project-

leiden tot een bredere toepassing van het gedachte-

ontwikkelaars. Het is meer een beleidskreet en het

goed van Belvedere. Aan de andere kant hoop ik op

speelt vooral in kringen van ontwerpers en overheids-

een mentaliteitsverandering bij gemeentes. De voor-

bestuurders, niet bij projectontwikkelaars.

spelbaarheid wat monumentaal is of wat cultuur-

‘Haal cultuurhistorie

uit de monomane overheidssfeer’

Lees verder op pagina 3

historische waarde heeft is laag. Laat ze kiezen wat Ter plaatse komen projectontwikkelaars Belvedere wel

ze willen en daaraan vasthouden, zodat er niet later

tegen. Dan gaan we kijken of het een bedreiging of een

weer een konijn uit een hoge hoed wordt getoverd.

kans is. De Nieuwe Hollandse Waterlinie hebben we zo bekeken, maar als onvolkomen concept terzijde

Wat ik een mooi project vind, is het project over de

gelegd. Het aantal partijen wat er aan meedoet,

Noord-Hollandse stolpboerderijen. Wat mij aan-

is erg omvangrijk en de analyse van de

spreekt is de benadering die ze hebben gekozen,

projectenveloppen is zo vaag dat ze niet rijp zijn om je als marktpartij op in te schrijven. Het plan staat te ver van de praktijk.

met het programma Groene Long om het landschap tussen Amsterdam, Zaanstad, Alkmaar en Hoorn open te houden, met daarin de stolpboerderijen als karakteristiek element. Dat vind ik essentieel. Men zoekt er ook naar een vernieuwende aanpak door

De grote vraag is hoe je komt Stolpboerderij, Monnickendam Foto: Rianne den Balvert

2

nummer 22 • 2004

van de fase van kleurige boekjes en praatcircuits tot werkelijke projecten.

geldstromen van overheden te bundelen en ook de publiekprivate samenwerking is er goed vormgegeven.’


24-09-2004

10:19

Pagina 3

t

r

Gerrit Kok, dijkgraaf bij Waterschap Rivierenland:

‘Je moet innoveren’

Nu kijken we hoe Loevestein in het kader van Ruimte

bosbeheer. Rijkswaterstaat is er verantwoordelijk

voor Rivieren een rol kan spelen bij het waterbeheer in

voor de rivieren. Wij zijn verantwoordelijk voor de

de toekomst. Het project betekent combineren met

dijken. En er is ook een partner die er bakstenen

cultuurhistorie. Met natuurontwikkeling door Staats-

fabriceert, wat natuurlijk prachtig past in het

‘Het motto ‘Behoud door ontwikkeling’ vind ik een

rivierengebied.

heel goed motto. Vooral het woordje ‘door’ past goed bij ons. Het is een nieuw paradigma: vanuit de land-

We werken natuurlijk wel vanuit onze kerntaken.

schappelijke waarden kijken naar de verschillende

We beheren zeshonderd kilometer dijken, kijken of

functies zodat het kwaliteit oplevert. In ons gebied is

het watersysteem niet te nat of te droog is, en dan

het evident dat we rekening houden met het cultuur-

hebben we nog de afvalwaterzuivering. Maar het is

landschap, omdat het watersysteem voor een groot

zoeken naar winwinsituaties, of zoals mijn zoon het

deel wordt bepaald door het rivierenlandschap.

noemde winwinnovaties. Je moet innoveren. Neem de Diefdijk. Die comparti-

Daar waar je cultuurhistorie in kunt zetten doen we

menteringsdijk op de grens van Gelderland en Zuid-

dat. In het Belvedere-programma Loevestein bijvoor-

Holland is vroeger aangelegd om te voorkomen dat

beeld komen verschillende dingen bij elkaar.

een overstroming in Gelderland ook tot overstroming

Loevestein heeft een grote betekenis

zou leiden in de Alblasserwaard. Voor het waterbeheer

vanuit de vaderlandse geschiedenis, met

in de toekomst gaan we juist weer kijken naar

Hugo de Groot bijvoorbeeld.

compartimentering.’

Het is ook een deel van de verdedigingslinie van Holland geweest, en maakt deel uit van

Waalkade, Tiel

de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Foto: Rianne den Balvert


kwamen, dus hebben we een partner gezocht.

Hoe gaat u de omslag van ‘denken naar doen’

Dat werd het Stimuleringsfonds, en daar zijn we heel

aanpakken?

In 2002 ging de subsidieverstrekking, tot dan toe een van

tevreden over. Ze hebben veel ervaring op het gebied

‘We concentreren ons nu op het beschikbaar stellen

uw belangrijkste taken, over naar het Stimuleringsfonds

van subsidieverstrekking, en een groot netwerk in de

van aanwezige kennis door middel van de vernieuwde

voor Architectuur. Wat heeft dat voor het Projectbureau

wereld van de ontwerpers. Natuurlijk blijven we

website, cursussen en themabijeenkomsten. Daarbij

betekend?

nauw betrokken bij wat de gesubsidieerde projecten

proberen we ook de kennis en de netwerken van

‘Tja, die subsidieverzoeken… We hadden toen we

inhoudelijk opleveren: daar wordt ‘behoud door

andere partijen aan te boren die zich ook op het terrein

begonnen geen idee welke vlucht dat zou nemen.

ontwikkeling’ immers in de praktijk gebracht. Die

van ontwikkelingsgericht werken begeven. Tegelijker-

We verwachten in het eerste jaar zo’n tien, twintig

ervaringskennis wordt vervolgens weer beschikbaar

tijd zoeken we actief de praktijk op door mensen bijeen

aanvragen, hooguit dertig. Het werden er 180, en

gesteld voor derden. Kortom, de overdracht van de

te brengen in masterclasses en ontwerpateliers rondom

het volgende jaar was het nauwelijks minder. Dat

afwikkeling van de subsidieaanvragen gaf ons de

betekende dat we nergens anders meer aan toe-

ruimte om ons op de kennis te concentreren.’

Lees verder op pagina 5 nummer 22 • 2004

3


24-09-2004

10:19

Pagina 4

Jan van Bergen, gedeputeerde Ruimtelijke Ordening van

‘Belvedere is een geniale zet om ons erfgoed onder de

van de aardwerken) is voor ons een belangrijke

de provincie Utrecht:

traditionele, van subsidies afhankelijke ‘kaasstolp’-

opgave de komende jaren, evenals de inzet van

benadering vandaan te halen en als belangrijke

waterberging op historische inundatielocaties.

‘We moeten van kansen naar keuzen’

identiteitsfactor in te zetten in de ruimtelijke ordening. Wel verbaas ik mij erover dat de nationale Belvedere-

Wat betreft de toekomst staan wij nog pas aan het

gebieden nog geen status hebben. Ook vind ik dat veel

begin van een nieuwe omwenteling: van plannen-

Belvedere-projecten wat blijven hangen in de sfeer van onderzoek en ontwerpstudies.

makerij naar uitvoering, van toetsen naar ontwikkelen, van sectoraal naar integraal, van object naar gebiedsgericht, kortom van kansen naar keuzen. Het veilig-

Als project vind ik eigenlijk ons eigen niet-Belvedere-

stellen van cultureel erfgoed betekent maatwerk op

gebied de Grebbelinie een hele interessante. Hier

basis van deskundigheid. Het betekent vroegtijdig én

kunnen we als provincie nog van alles ontwikkelen.

gedurende het ontwikkelings- en uitvoeringsproces

Wij zijn al gestart met er bekendheid aan geven

erbij zijn. Bij de provincie Utrecht is deskundigheid

door infopanelen, routegids en de restauratie van een enkele loopgraaf als voorbeeld. En het Erfgoedhuis start een educatief project ‘Onder Vuur’ voor de middelbare scholen in de regio. De verbinding tussen natuur Fort bij Vechten, Utrecht

(liniewal als groen lint) en


cultuur (zichtbaar maken

ruim aanwezig, maar het is nog te veel sectoraal in afzonderlijke afdelingen opgedeeld. Met een nieuwe gebiedsgerichte reorganisatie gaan we daar iets aan doen. Hier ligt een uitdaging voor ons cultureel erfgoed. Het moet het, als belangrijke ruimtelijke kwaliteitsfactor, immers juist hebben van de inbreng vanuit sectoren als natuur en landschap, recreatie, stedelijke vernieuwing en water.’

Limes en de Hoge Woerd

4

De Hoge Woerd, het meest zuidoostelijke punt van

gevraagd om met behulp van ontwerpend onderzoek

het nog in te richten Leidsche Rijn Park in Utrecht,

de culturele gelaagdheid van de locatie te duiden, een

moet een hoogwaardig verblijfsgebied worden met

nieuwe betekenis te geven aan de locatie en uiteindelijk

een aantrekkelijk en levensvatbaar cultuur-, horeca-

te vertalen in een of meer inrichtingsvoorstellen.

en leisureaanbod voor de direct omwonenden, voor-

Opdrachtgever is het Stimuleringsfonds voor

namelijk jonge mensen met kinderen. Een niet

Architectuur in samenwerking met het projectbureau

alledaagse opdracht omdat op deze locatie een vrijwel

Belvedere. Projectbureau Leidsche Rijn zal de resultaten

complete Romeinse nederzetting is getraceerd. Aan

van de twee ontwerpteams gebruiken ter verrijking van

twee multidisciplinaire ontwerpteams is daarom

het Programma van Eisen voor de Hoge Woerd.

nummer 22 • 2004

Foto: Sander Bos, DE LIJN


24-09-2004

10:19

Pagina 5


watervraagstukken, stedelijke vernieuwing en bij de

Een betrekkelijk willekeurig voorbeeld: de steenfabrieken

je arm dat vrijwel niemand van je wil overnemen. Je

in het rivierengebied. Wat kan Belvedere voor het behoud

kunt het ook breder aanpakken. Het rivierengebied is

daarvan betekenen?

volop in discussie – Ruimte voor de Rivier, natuur-

reconstructie van de zandgebieden. De effecten van

‘De klassieke manier van behoud van de steenfabrieken

ontwikkeling – daar zijn tal van organisaties mee bezig.

deze drie vraagstukken zullen Nederland de komende

is als volgt: er dreigt een steenfabriek te vervallen, een

Die stellen zich ook de vraag, populair geformuleerd:

jaren flink van aanzien doen veranderen. Voortdurend

stichting komt met een mooi verhaal, ontwikkelt een

hoe krijg ik een leuke rivier? Dat is een kwalitatief

kan hierbij de vraag worden gesteld: hoe kan ik de

plan voor een nieuwe bestemming en probeert geld bij

vraagstuk, en daar kan zo’n steenfabriek ineens een

aanwezige cultuurhistorische waarden inzetten om

elkaar te krijgen. Dat is op zich hartstikke goed, maar

welkome aanvulling op zijn. Dan zijn er misschien

kwalitatief betere plannen te maken?

als je alleen maar geld zoekt voor zo’n oud, dikwijls vervallen complex, loop je wel met een probleem onder


Adriaan Geuze, landschapsarchitectuur en directeur van

niet kon worden herontwikkeld. Op een gegeven

Leidsche Rijn is een project waarbij Belvedere

bureau West 8:

moment is er met subsidie van Belvedere opnieuw

leidt tot de institutionalisering van een sector. Dan

onderzoek gedaan, en daarmee zijn de standpunten

komt er een projectleider die zich bezighoudt met

genuanceerder geworden. Toen kon het NatLab wel

Belvedere, en op een gegeven moment waait alles

‘Geschiedenis is maar één van de ingrediënten in een ontwerp’

herontwikkeld worden.

die kant op. Dan worden er architecten gevraagd ontwerpen te maken voor

‘Als je me vraagt of Belvedere een belangrijk initiatief

archeologie, er worden prijsvragen

is om aandacht te vragen voor de historie, dan is het

op uitgeschreven, enzovoorts. Bij

antwoord ‘ja’. Maar of Belvedere Nederland

Leidsche Rijn is vanuit Belvedere veel

verandert, is moeilijk te beantwoorden. Ik denk

geld gestopt in termen van archeologie.

dat het vooral gericht is op de politieke

Daar is veel mee gedaan en het levert

besluitvorming. Ik behoor tot de generatie

veel media-aandacht op. Dat is leuk,

ontwerpers die bijna altijd begint bij de

maar als er een neiging ontstaat om

context, en die context is altijd sociaal-

het te institutionaliseren, dan haak ik

cultureel en dus historisch.

af. Dan moet je ineens ontwerpen rond opgravingen. Daarmee komt het thema

In het Park Strijp S is dankzij

zo in het brandpunt van de aandacht

Belvedere de discussie geopend

te staan dat het een doel op zich wordt.

over het NatLab, het voormalig

En geschiedenis is maar één van de

Natuurkundig Laboratorium

ingrediënten van een ontwerp, en niet

van Philips. De opdracht-

meer dan dat.’

gever had onderzoek gedaan en concludeerde

Park Strijp S, Eindhoven

dat dit gebouw


nummer 22 • 2004

5


24-09-2004

10:19

Pagina 6

André van der Zande, directeur-generaal bij het ministerie

grote lelijkheid moet nog gewonnen worden. Je ziet ook

mensen op zoek naar interessante belevenissen en

van Landbouw, Visserij en Voedselkwaliteit:

wel dat wethouders en ondernemers nu denken ‘dit is

ervaringen. Dat is iets wat steeds meer bestuurders

een kans’. We leven in een toenemende mate in een

en ondernemers ontdekken. Daarom kun je overal

vrijetijdseconomie. Op het platteland is die net zo

in Nederland wel een plekje vinden waar je iets

belangrijk als de landbouweconomie. Daarbij gaan

bijzonders kan zien. Dat is overigens ook een goede

‘Belvedere werkt als tegenbeweging’

strategie geweest van Belvedere, om niet te werken ‘De beleidsfilosofie van Belvedere is inmiddels wel

met enkele grote, nationale projecten maar daarnaast

gemeengoed. We gebruiken die ook bij het beleid

ook met veel kleinere projecten.

voor de twintig nationale landschappen en in de discussie over de Nota Ruimte. Bij het grote pronk-

Waar ik erg over te spreken ben, is de Sterrenwacht

juweel de Nieuwe Hollandse Waterlinie zie je ook

en de Hortus Botanicus in Leiden. Ik heb zelf een

dat zo’n project het heel goed doet in het landschap.

werkkamer gehad in de Sterrenwacht en ik heb

Maar ook daarbuiten. De Wiericker Schans, een

college gehad en gegeven in de Hortus, en ik was

fort bij Bodegraven buiten de Waterlinie, is mooi

aangenaam verrast door de huidige kwaliteit die ervan

opgeknapt en goed geïntegreerd in het landschap.

af straalt. Vooral de combinatie met oude en nieuwe

En het leeft dankzij de evenementen die

architectuur beviel mij erg. En dat op een plek die ik

daar plaatsvinden.

zo goed ken en die mij dierbaar is.’

In zekere zin werkt Belvedere als een tegenbeweging,

Hortus Botanicus, Leiden

maar de strijd tegen de



Even over naar politiek Den Haag: wat betekent de Nota

Ruimte de Nationale Landschappen opgenomen, waar-

Ruimte voor het Belvederebeleid?

van sommige louter op cultuurhistorische gronden zijn

ineens nieuwe geldstromen, of een project waarin zo’n

‘Uit de Nota Ruimte zijn voor ons drie dingen belang-

uitgekozen, zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

steenfabriek past. Je moet het dus groter zien dan in de

rijk. De basis ervan is het ontwikkelingsgerichte denken

De Nota Ruimte representeert al met al een nieuwe

context van het gebouw alleen. Inmiddels beschikken

zoals dat ook in de Nota Belvedere tot uitdrukking

manier van denken, die wij van harte ondersteunen en

wij over redelijk wat kennis over hoe dat elders al dan

kwam, en dat spreekt ons natuurlijk bijzonder aan.

vertegenwoordigen. Natuurlijk zijn nog lang niet alle

niet succesvol is aangepakt, en een netwerk dat daarbij

Ten tweede: lagere overheden krijgen meer taken en

gevolgen van de Nota concreet ingevuld, maar je kunt

kan ondersteunen. Ook is er een financiële regeling die

verantwoordelijkheden. Ook dat is in principe een

ook niet alles in een keer. Een complicatie is wel dat de

dit soort projecten mogelijk kan maken. Dat is ons

goede zaak, want de zorg voor de cultuurhistorie is

beschikbare gelden zijn afgenomen; maar dat geldt

concrete aanbod.’

in veel gevallen regionaal bepaald. Het is dan wel van

voor vrijwel alle sectoren in Nederland.’

belang dat het Rijk voldoende flankerend beleid ontwikkelt, om waar nodig de lagere overheden bij die taak te ondersteunen. En tenslotte zijn in de Nota

6

nummer 22 • 2004



24-09-2004

10:19

Pagina 7

Scharnier Kalvermarkt, Den Haag De kalvermarkt in Den Haag fungeert als schakel/ scharnier tussen de historische binnenstad en het razendsnelle groeiende kantorengebied rond het centraal station. In de huidige situatie fungeert dit gebied als een ‘blinde vlek’, onder andere door het ontbreken van interessante functies en de beperkte dwarsrelaties met aangrenzende gebieden. Met Belvederesubsidie is door een stedebouwkundig bureau nagedacht over verschillende scenario’s waarin de cultuurhistorische waardevolle structuur en bebouwing gebruikt wordt als startpunt en inspiratiebron om deze bijzonder plek in de Haagse binnenstad te versterken en te respecteren, waardoor er een vanzelfsprekende verbinding ontstaat met de

transformatie op basis van het perceel

aangrenzende sfeergebieden: winkelkern, historische kern en nieuwe kern. Het Haagse college van B&W

monument krijgt luchtbrug of tunnel aan de zuidzijde

wonen boven winkels

heeft haar voorkeur voor één van de scenario’s uitnieuwe doorsteek Korte Houtstraat vergt gevelaanpassing

gesproken (met doorgroei naar een ander scenario op langer termijn). Momenteel worden gesprekken

ministerie maakt tussenruimte openbaar zijde Kalvermarkt blijft ongewijzigd

gevoerd met de belangrijkste eigenaren van het gebied om de mogelijkheden tot daadwerkelijke realisering van het voorkeursscenario te onderzoeken. De uitvoering ligt bij de eigenaren; de gemeente speelt de

Illustraties:

rol van regisseur en aanjager en bewaakt de kaders.

Urhahn Urban Design

Regiegroeplid, dhr. H.L. Tiesinga, dijkgraaf Zuiderzeeland, bestuurder Unie van Waterschappen

Nederland drastisch zal veranderen. Dan raak je ook aan

geen aandacht voor is. Ik pleit ervoor om in de water-

de cultuurhistorie. En daar komt mijn betrokkenheid bij

toets, het nieuwe instrument om ruimtelijke plannen te

‘Als bestuurder van de Unie van Waterschappen behartig

Belvedere uit voort. Als je in je planvorming geen rekening

toetsen op waterbeheer, ook criteria op te nemen om de

ik de portefeuille watersysteembeheer. Waterstaatkundig

houdt met de cultuurhistorie, loop je het risico dat objecten

effecten van de plannen op cultuurhistorische objecten

staan we voor een grootse hydrologische herinrichting die

en historische inrichtingen letterlijk verzuipen. Omdat er

en inrichtingen van het land in kaart te brengen.’

nummer 22 • 2004

7


24-09-2004

10:20

Pagina 8

Steven de Clercq, penningmeester Vechtplassencommissie:

‘Belvedere zou ook internationaal moeten kijken’

vertellen wel het verhaal hoe de seizoenarbeiders

Het integrale denken spreekt aan, en er is behoefte aan.

van de steenfabrieken een extra centje bij konden

Belvedere zou in de toekomst een platform kunnen zijn

verdienen. Het gaat niet alleen om mooie buiten-

voor kennis die bij dit soort projecten wordt ontwikkeld.

plaatsen. Cultuurhistorie is interessant omdat het

‘Belvedere heeft een impuls gegeven aan het denken,

allerlei facetten bezit.

Zodat je niet telkens opnieuw het wiel uitvindt. Wij gaan voor de Vechtstreek als nationaal landschap. Daar heb je nu de Belvedere-projecten de Nieuwe Hollandse

maar je moet oppassen dat het niet als een nachtkaars

Waterlinie en de Vechtstreek, die niet met elkaar

dreigt uit te gaan. Een punt van aandacht is dat je niet

communiceren. Belvedere zou kunnen zorgen dat

voor andermans karretje gespannen wordt. Je ziet dat

die twee projecten elkaar versterken.

gemeentes, ontwikkelaars en adviesbureaus heel

Belvedere zou ook internationaal moeten kijken.

makkelijk de kreet ‘behoud door ontwikkeling’ uit de

Ik ben net terug van de Brenta, de rivier tussen Padua

kast halen om ontwikkelingen te legitimeren zonder

en Venetië waar rijke Venetiaanse kooplieden buiten-

dat het om behoud gaat. Gemeentes en ontwikkelaars

plaatsen bouwden. Met diezelfde Palladio-architectuur

gebruiken bijvoorbeeld modewoorden als ‘afronden’.

bouwden later Amsterdamse kooplieden aan de Vecht,

Een volkstuinencomplex bij Oud Zuilen ziet er wat

en Tsaar Peter de Grote in Sint Petersburg. Dat is een

rommelig uit. Wat zegt een ontwikkelaar? ‘Dan

mooi drielandenproject. Er zijn veel overeenkomsten

ontwikkel ik daar een buitenplaats.’ Dan vinden ze

Veenweidegebied, Utrecht

tussen de gebieden, niet alleen qua cultuurhistorie

dat het dorp mooi is ‘afgerond’. Maar die volkstuinen


maar ook qua bevolkingsdruk en verstedelijking.’

Herstel van de Stelling van Den Helder De gemeente Den Helder maakt de Stelling van Den

is genoemd. Hierin worden de

Helder, een historische militaire verdedigingslinie, meer

historische eigenschappen van

zichtbaar in de stedenbouwkundige structuur van de

de linie en de forten sterker

stad. Bureau H+N+S Landschapsarchitecten* kreeg

aangezet. De Stelling wordt

opdracht om de mogelijkheden voor twee pilotprojecten,

verheven tot landschapskunst.

Liniedijk en fort Westoever/Oostoever – waarvoor een

Zo krijgt het een nieuwe culturele

Belvederesubsidie is verkregen – te onderzoeken. In juni

betekenis, naast de cultuurhistorische en museale

Een impressie van het plan voor de beide forten. Deze worden

2004 presenteerden zij hun ontwerp. Hieruit blijkt dat

waarden. Dit idee is door H+N+S vertaald in twee

weer nadrukkelijker vormgegeven als de poort van Den Helder

de liniedijk en de forten duidelijker aanwezig en beter

ontwerpen voor de liniedijk en de forten. De gemeente wil

door (her)profilering van het grondwerk en beplantingen. Links

herkenbaar moeten zijn om in een nieuwe ruimtelijke

graag zo snel mogelijk met deze ontwerpen aan de slag.

in beeld de liniedijk. De relatie tussen liniedijk en fort wordt

context voldoende uitstraling te behouden. Dat pleit voor een vorm van restauratie, een strategie die dramatiseren

8

nummer 22 • 2004

hersteld door aanleg van een brug in de spoorweghaven.

* i.s.m. bureau Beek & Kooiman Cultuurhistorie

Illustratie: H+N+S Landschapsarchitecten


24-09-2004

10:20

Pagina 9

Fons Asselbergs, directeur van Monumentenzorg:

‘Cultuurhistorie is een factor van lust en inspiratie’

gebiedsvisie. Daarbij leveren de cultuurhistorische

je ook concretiseren. Laat die zeer aansprekende voor-

waarden betekenis. Je ziet nu dat die zowel in streek-

beelden zien, zodat je kan zeggen ‘kijk, dit kan je

plannen als bestemmingsplannen een plaats krijgen.

ermee’. In 2010 zou je echt projecten moeten hebben

Dat is buitengewoon belangrijk.

om te demonstreren wat de meerwaarde van cultuur-

Planologisch staat cultuurhistorie op de kaart. De

historie bij gebiedsontwikkeling kan betekenen.

‘Belvedere is dankzij de merknaam een echt keurmerk

cultuurhistorische waardekaarten hebben een bijna

geworden. Er is nu meer aandacht voor een integrale

afdwingbare kwaliteit gegeven binnen de planologie

Daarnaast zou het een ambitie van gemeentes moeten

die vergelijkbaar is met de manier waarop de Eco-

zijn om de rode, groene en blauwe functies op macro-

logische Hoofdstructuur twintig jaar geleden op de

niveau in kaart te brengen, in relatie tot hun positieve

kaart werd getekend. Cultuurhistorie is van een factor

en negatieve invloed op het lokale cultuurlandschap.

van last en hinder een factor van lust en inspiratie aan

Daarmee zouden gemeentes in die termen ook kunnen

het worden.

werken aan een samenhangende ruimtelijke kwaliteit. Dat zou zelfs een groot project vanuit het project-

Het project Belvedere is eindig. Na 2010 houdt het op. Er moet nog een dieper besef komen dat cultuurhistorie als element van de ruimtelijke

bureau Belvedere kunnen zijn. Je hebt 105 Belvederesteden. Je zou een brief kunnen sturen aan die steden met het verzoek om een dergelijke kaart te maken.

ontwikkeling kan leiden tot een hogere ruimtelijke kwaliteit. Dat moet duidelijk gemaakt worden door voortdurende Vestigingswal, Naarden Foto: Rianne den Balvert


herhaling van het verhaal van Belvedere, maar het verhaal moet

Ik ben zelf altijd een groot voorstander geweest van het Limes-project. Het is een echt Europees project, dat dwars door Europa het Romeinse rijk begrenst, in de wordingsgeschiedenis van Europa een uniek iets.’

alleen om de vorm; er zijn ook concrete acties gepland:

Zonder dat we nu overal ‘Romeins’ moeten gaan

meer gelden naar concrete investeringsinstrumenten

bouwen – dat lijkt mij een zwaktebod – kun je veel

Vanaf 2005 wordt Belvedere onderdeel van het Actie-

als de ISV- en ILG-regelingen bijvoorbeeld. Daarnaast

van die oude Romeinse rijksgrens laten doorwerken

programma Ruimte en Cultuur, een programma om

is er veel ruimte voor het faciliteren en stimuleren

in het ontwerp van wateropgaven en stedelijke

initiatieven te bundelen op het gebied van ruimtelijke

van de werkpraktijk.’

opgaven. Als je ontwerpers daarmee voor het eerst

kwaliteit en culturele planologie. Wat verwacht u daarvan?

confronteert, volgt dikwijls een moeizaam gesprek, Welk project vindt u in dat kader de moeite waard?

maar de praktijk toont aan dat veel van hen uiteindelijk

‘De bedoeling van dat actieprogramma is dat ontwerp

‘Dat zijn er vele, maar de Limes heeft mijn grote

razend enthousiast worden en met prachtige moderne

en geschiedenis nog dichter bij elkaar komen te staan.

belangstelling omdat dit zo’n onmogelijke opgave lijkt.

vertalingen komen. Dan heb je je doel bereikt en gaan

In die zin is het een verdieping en versterking van de

Wat kun je doen met zo’n groot complex aan archeo-

geschiedenis en ontwerp naadloos in elkaar over.’

voornemens uit de Nota Belvedere en de vorige

logische waarden die vrijwel helemaal onzichtbaar

Architectuurnota, maar nu met een nieuwe vlag op

zijn, maar die een samenhang hebben met het

het schip. Ik ben daar blij mee. Het gaat uiteraard niet

rivierengebied, het Groene Hart, de Deltametropool…


nummer 22 • 2004

9


24-09-2004

10:20

Pagina 10

Regiegroeplid, dhr. Th.H.C.Peters, gedeputeerde provincie Gelderland

gekoppeld aan de Bevedere-nota. Bij financiering

belangen. Belvedere beschouw ik als een denktank,

vanuit het ILG-budget gaan projecten voor de Nieuwe

het stimuleert een bewustwordingsproces om bij

‘De inbreng van cultuurhistorie in ruimtelijke ordening

Hollandse Waterlinie en andere Belvedere-projecten

nieuwe ontwikkelingen rekening te houden met de

is een bepalende factor bij veel projecten in Gelderland.

afgewogen worden tegen andere programma’s. Natuurlijk

identiteit van een gebied. Als je keuzes moet maken,

Ik heb zowel cultuurhistorie als ruimtelijke ordening

moet niet alles vanuit overheidsmiddelen gefinancierd

blijf dan zo dicht mogelijk bij die identiteit. Dan houd

in portefeuille en ben dan ook nauw betrokken bij die

worden, ook de markt en particulieren zullen moeten

je rekening met de zaken die mensen raken. En dan

inbreng, ondermeer in de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

bijdragen. Maar de Rijksoverheid heeft Belvedere

creëer je kwaliteit. Belvedere fungeert daarin als aan-

Er is veel gesproken over de Hollandse Waterlinie als

gepropageerd. En als je A zegt, moet je ook B zeggen.’

jager, de uitvoering hoort bij bijvoorbeeld de

nationaal project en de gebiedsvisie Krayenhoff is daar

gemeenten. Kwaliteit hoeft niet altijd geld te kosten,

de uitkomst van. Iedereen staat daarachter en wil ermee

Regiegroeplid, mw. A.C. de Bruijn, burgemeester Veere

maar als dat wel zo is, dan moeten bestuurders

aan de slag. De financiering dreigt echter een probleem

‘De ruimtelijke invulling van Nederland interesseert me

daarvoor de financiële middelen zoeken.’

te worden, omdat er vanuit het Rijk geen budget is

in hoge mate. Vaak heb je te maken met tegengestelde

Marja van der Tas, wethouder Ruimtelijke Ordening

‘Belvedere heeft een diepere laag gelegd in de

beeldbepalend zijn geweest. Naar aanleiding van

van Apeldoorn:

ontwikkeling van onze stad Apeldoorn. Een voorbeeld

een cultuurhistorische analyse is binnen het college

is het Park Van Haeften, een oud kazerneterrein waar

van B&W de suggestie gedaan verdicht en hoog te

nu als inbreidingslocatie een nieuwe woonwijk is

bouwen. Als referentie aan de oude gashouders.

‘Kennis hoeft niet alleen van deskundigen te komen’

gekomen. Er is een strakke verkaveling gevolgd, alsof de huizen strak in het gelid staan op het voormalige exercitieterrein. Met bodemonderzoek zijn de paalresten van een middeleeuwse boerderij gevonden

Kennis hoeft ook niet alleen van deskundigen te komen. Bij de nieuwe stadsuitbreiding van Apeldoorn – Zuidbroek – hebben we vanaf het prille begin

die nu zichtbaar zijn gemaakt in de plattegrond.

bewoners gevraagd om verhalen en foto’s van weleer.

Een moderne, nieuwe woonwijk heeft zo een

Daar is een expositie van gemaakt. Zo binden mensen

meervoudig verleden gekregen. De stads-

zich aan de hele ontwikkeling van het gebied!

ontwikkeling krijgt zo gelaagdheid en verdieping. Dit project heeft geen Belvedere-subsidie gehad,

Een mooi Belvedere-project is het project ‘Herleef

maar het heeft wel te maken met het denken en

de beek’. Beken, sprengen en bijbehorende molen-

het doen vanuit de ontwikkeling van de stad.

gebouwen zijn bepalend geweest voor de ontwikkeling van Apeldoorn. In de loop van de tijd zijn die verstopt

Ik zie dat cultuurhistorie alle betrokkenen in het ontwerpproces inspireert. Midden in het stadscentrum stond een gasfabriek. Watermolen, Uchelen Foto: Rianne den Balvert

10

nummer 22 • 2004

Op oude foto’s zie je dat die grote gashouders vroeger heel

onder de grond. Het is een heel kernachtig project dat dichtbij Apeldoorn staat. Belvedere leidt tot ruimtelijke kwaliteit, dat wordt steeds bewezen in Apeldoorn. Deze denkwijze pakken we enthousiast verder op!’


24-09-2004

10:20

Pagina 11

Fred Schoorl, algemeen secretaris van het Nirov:

‘We moeten van missie naar toepassing’

‘De missie van Belvedere komt wel over. Ik merk bij

verhaal kan worden gekoppeld aan nieuwe

bestuurders en andere mensen uit de praktijk dat

ontwikkelingen. Je zag clubs omslaan, van ‘hé,

Belvedere ze een verhaal aanreikt om met burgers

hier kunnen we de boer mee op’.

in gesprek te raken. Ze zien het als meer dan een subsidieregeling. Het heeft wel tijd nodig, maar oefening baart kunst.

We moeten nu van missie naar toepassing. Daarvoor is kennis nodig, vaardigheid, goede voorbeelden,

Het gaat het erom een gezamenlijke

enzovoorts. Het Nirov organiseert de cursus ‘Belvedere

visie te ontwikkelen. Zonder enige

op de werkvloer’, waar mensen procesmatige vaardig-

visie op en beeld van waardecreatie

heden leren en die in de praktijk brengen. Die slag

kun je niets ontwikkelen. Bij de

naar het doen blijft de bottleneck. Je moet niet blijven

Nieuwe Hollandse Waterlinie is

missie bedrijven, maar het accent verschuiven naar

bijvoorbeeld het verhaal de basis

die praktijk. Die praktijk leert ook dat uitdragen van

geweest van waaruit de natuur, de

de missie wel nodig blijft.

recreatie, de landbouw, enzovoorts erop is ingesprongen. Het gaat erom dat je heel goed naar een gebied kijkt en zegt: hoe creëer je daar waarden. In het Vechtplassengebied onderscheidt LA4Sale bijvoorbeeld de boeren-

Een mooi project vind ik Post CS, het oude TPGgebouw bij Amsterdam Centraal, dat nu onder andere gebruikt wordt als tijdelijke dependance van het Stedelijk Museum. Het is tijdelijk erfgoed dat aansluit bij een bijzonder soort vraag. Het is ook creatief om

Voormalig TPG-gebouw, Amsterdam

Vecht in het noorden en de chique Vecht in

een gebouw te gebruiken dat straks gesloopt gaat


het zuiden. Daar zie je hoe een inhoudelijk

worden.’

van grote kennisinstituten aan elkaar gekoppeld.

Regiegroeplid, mw. M. Schreurs, wethouder Ruimtelijke Ontwikkeling Eindhoven

Tot slot: het Projectbureau wordt in 2010 opgeheven.

Ook het verbinden van cultuurhistorische belangen in

‘Belvedere zie ik als een instrument om greep te krijgen

Hoe zorg je ervoor dat cultuurhistorie ook na die tijd

regelingen als ISV en ILG zal na 2010 effect sorteren.

op wat er al is. In Eindhoven hebben we te maken met

op de agenda blijft staan?

En let wel, de ontwikkelingsgerichte omgang met

een grote herstructureringsopgave. Wijken uit de jaren

‘Daar zijn we al druk mee bezig. Politiek hebben we veel

cultuurhistorie wordt niet alleen door Projectbureau

vijftig en zestig voldoen niet meer. Rigoureus slopen is

bereikt. Ik zei het al eerder: we hebben ons stempel

Belvedere uitgedragen; ook partijen als de Rijksdienst

echter geen oplossing. Nieuw is niet altijd beter. Sluit

gedrukt op tal van beleidsnota’s die een impact hebben

voor de Monumentenzorg, de Rijksdienst voor het

je aan bij de kracht van het bestaande. Kijk hoe een

ver voorbij 2010. Maar we willen natuurlijk meer, vooral

Oudheidkundig Bodemonderzoek en het NIROV doen

wijk is opgebouwd. Waarom zou je het basispatroon,

qua kennis en financiering. Zo start eind van dit jaar een

dit met verve. 2010 is ver weg, je kunt niet voorzien

als dat in het verleden goed heeft gefunctioneerd, niet

netwerk van Belvedere-leerstoelen, onder meer in Delft,

hoe het culturele, ruimtelijke en financiële klimaat dan

handhaven? Het is veel leuker je te laten leiden door

Amsterdam en Wageningen. Er worden verder allerlei

zal zijn, maar mijn voorspelling is dat cultuurhistorie

restricties. Dat is Belvedere: een positieve restrictie.’

samenwerkingsverbanden gestart die ook zonder

ook over vijf jaar nog volop op de agenda staat.’


Belvedere zullen doorgaan, en er worden databanken

nummer 22 • 2004

11

‘Er is geld mee te verdienen’ Bij dit artikel zijn een aantal korte interviews gevoegd met direct betrokkenen bij het Projectbureau Belvedere. Frank Strolenberg reageert op een aantal uitspraken uit deze interviews.

Adriaan Geuze: ‘Belvedere is vooral gericht op de politieke besluitvorming.’

Steven de Clercq: ‘Belvedere zou ook internationaal moeten kijken.’

‘Niet mee eens. We richten ons vooral op de beleids-

‘Dat is maar ten dele waar. Wat respect voor ons

makers en professionals, en met tamelijk veel succes.’

culturele erfgoed betreft kunnen we veel opsteken van Engeland, de Scandinavische landen en zelfs de Verenigde Staten. Maar wat onze ontwikkelings-

Foto: Anje Kirsch

Friso de Zeeuw: ‘Belvedere als begrip leeft niet bij projectontwikkelaars.’

Fons Asselbergs: ‘Belvedere is een keurmerk.’

gerichte aanpak in relatie tot ruimtelijke ordening en erfgoed betreft lopen we internationaal redelijk voorop.’

‘Dat is waar, en dat heeft ons verrast. We krijgen ‘Dat klopt, maar dat is aan het veranderen. Wij hebben

regelmatig subsidieaanvragen die niet in de eerste

onderzoek laten doen en je ziet een langzame

plaats op het geld zijn gericht, maar vooral op de

kentering. Bij projecten als de Marikenstraat in

erkenning als ‘Belvedere-project’. Dat opent blijkbaar

Nijmegen en de Mariaplaats in Utrecht speelde

allerlei deuren.’

Projectbureau Belvedere

projectontwikkelaars zich daar nu met terugwerkende verdienen.’

Belvedere Nieuws verschijnt minimaal 4 keer per jaar in een oplage van 3.700. September 2004, jaargang 8, nummer 22.

cultuurhistorie een belangrijke rol, en je ziet dat kracht mee profileren. Er is blijkbaar geld mee te

colofon

André van der Zande: ‘De strijd tegen de grote lelijkheid moet nog gewonnen worden.’

Postbus 389 3500 AJ Utrecht telefoon (030) 230 50 10 telefax (030) 238 09 15

Jan van Bergen: ‘Belvedere is een geniale manier om ons erfgoed onder de ‘kaasstolp-benadering’ vandaan te halen.’

wijken zijn op het eerste gezicht niet zo mooi, maar als je beter kijkt zie je dat de concepten er achter

e-mail [email protected] internet www.belvedere.nu Aan dit nummer van Belvedere Nieuws werkten mee

vaak heel goed zijn, en ook de detaillering van de

Bert Bukman, Mirjam Kapelle, Marjo Stam,

‘Ik weet niet of het geniaal is, maar onder de kaasstolp

gebouwen is soms prachtig. Veel erger dan lelijkheid

Frank Strolenberg, Woestenburg tekst en uitleg

zijn we zeker vandaan gekomen. Daarmee wil ik

is betekenisloosheid. Veel bedrijventerreinen langs

overigens niets zeggen over de traditionele manier van

de snelweg bijvoorbeeld zijn lege hulzen die overal

behoud van cultuurgoed, die is minstens zo belangrijk.

hadden kunnen staan, en die daardoor zonder

De binnenstad van Amsterdam, daar moet je in grote

betekenis zijn voor het landschap.’

lijnen vanaf blijven. Maar zo’n beschermende opstelling is niet overal en altijd even effectief, en dan komt Belvedere in beeld.’

12

‘Lelijkheid is een betrekkelijk begrip. De naoorlogse

nummer 22 • 2004

Samenstelling en redactie Mirjam Kapelle, Frank Strolenberg Ontwerp en opmaak De Rotterdamsche Communicatie Compagnie Druk Drukkerij De Eendracht, Schiedam


24-09-2004

10:20

Pagina 13

Kaarten Belvederesubsidie najaar 2003 De projecten die in het najaar van 2003 een Belvedere-

versnelling terecht zullen komen. Zowel de

subsidie kregen zijn door het Stimuleringsfonds voor

geschiedenis als de veranderingen zijn veelal af te

Architectuur gebundeld in een kaartendoosje. Foto-

lezen aan simpele objecten of toevallige taferelen.

graaf Jannes Linders is er in geslaagd elke project-

Tezamen vormen de foto’s Belvedere in vol ornaat.

locatie vanuit een onverwachte invalshoek weer te

Voor een exemplaar van dit kaartenboekje kunt u

Gemeente Emmen, van esdorp naar stad

geven. Het zijn foto’s van locaties met een geschiedenis

bellen of mailen met het Stimuleringsfonds voor

Foto: Jannes Linders

die door nieuwe ontwikkelingen in een stroom-

Architectuur: (010) 436 16 00, [email protected].

Toegekende subsidies Belvedere-regeling mei 2004 Titel van het project Integrale gebiedsuitwerking Stolwijkersluis Nieuwe Logica voor Westpunt De leesbare biografie van Boxtel

Naam organisatie

Korte omschrijving

Subsidiecategorie

Wageningen Universiteit; Hetty van der Stoep;

Uitvoeringsgerichte visie op de integrale ontwikkeling van de zuidelijke

lokaal

[email protected]

stadsrand Gouda.

WIMBY! Internationale Bouwtentoonstelling Hoogvliet;

Stedenbouwkundige visie voor de naoorlogse wijk Westpunt in Hoogvliet.

Michelle Provoost; [email protected]

Bestaande kwaliteiten van de wijk worden als uitgangspunt genomen.

Gemeente Boxtel; Peter van Oers; [email protected]

Erfgoednota met beschrijving van en visie op het Boxtelse culturele erfgoed.

lokaal lokaal

Drie projecten worden uitgewerkt. IJsselhoeven, Schakelen en verbinden Cultuurhistorie in zicht!

Landschapsontwerp voor vrije tijd

Stichting IJsselhoeven; G. Hendrix; [email protected]

Ruimtelijke visie op de ontwikkelingen in de IJsselvallei en haar IJsselhoeven.

lokaal

Gemeente Nijmegen; M.C.I. van Hövell;

Culturele impuls voor het Waalfront: cultuurhistorisch profiel en

stedelijk

[email protected]

inspirerende richtlijnen voor de ontwerpopgave.

ALTERRA; Marlies Brinkhuijsen; [email protected]

Onderzoek naar thema’s en dilemma’s in het landschapontwerp

kennis

voor vrijetijdsbeleving. Biografie van het Nationaal Landschap Drentse Aa

Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe; Hans Elerie;

Onderzoek naar de cultureel-ecologische waarden van de Drentse Aa.

kennis

TV-documentaire over het Nederlandse landschap van 1905 tot 2005.

kennis

Methode van stedenbouwkundige analyse ten behoeve van het ontwerpen

thema

[email protected] Het land waar wij wonen, gespiegeld aan het land

IDTV-DITS; Corine Horstra; [email protected]

van Jac.P. Thijsse Oude en nieuwe dorpen in de 21e eeuw

TU Delft; Han Meyer; [email protected]

voor kleine nederzettingen. Omstreden erfgoed – de Atlantikwall van

Uitgeverij Open Kaart; M.C.A. van Bijnen;

Wandel- en fietsgids over het verleden en de toekomst van het militaire

Rijnmond tot IJmond

[email protected]

erfgoed langs de Hollandse Kust.

De Nieuwe Veenkoloniën

Innovatie Veenkoloniën; Henk Heethuis; [email protected]

Vernieuwende gebiedsvisie voor de Gronings-Drentse Veenkoloniën.

thema

experimenteel

Uitgebreide beschrijvingen van deze gesubsidieerde projecten zijn binnenkort te vinden op de internetsite van het Stimuleringsfonds voor Architectuur: www.archfonds.nl. nummer 22 • 2004


24-09-2004

10:20

Pagina 14

Behoud door ontwikkeling in de praktijk

gordijn neergehaald tussen de twee ogenschijnlijk tegengestelden archeologie en ruimtelijk ontwerp.

Projectbureau Belvedere organiseert dit najaar drie

Alleen voor de Limes-themadag kunt u zich nog

inhoudelijke themabijeenkomsten. Op 2, 4 en 9

inschrijven. De kosten hiervoor zijn u 75,– per persoon.

november komen respectievelijk de thema’s stedelijke

Aanmelden via [email protected].

vernieuwing, reconstructie en de Limes aan bod.

Masterclass Water en Cultuurhistorie, 26 oktober Ruimte voor de rivier en regionale waterberging zijn nog maar twee voorbeelden van de grote water-

Tijdens de themadag over stedelijke vernieuwing staat

Begin 2005 wordt de themadag reconstructie opnieuw

opgaven van deze tijd. Al deze wateropgaven hebben

het onderwerp ‘openbare ruimte in naoorlogse wijken’

georganiseerd. Ook staan er dan weer Belvedere-

ingrijpende gevolgen voor het landschap. Het biedt

centraal. Bij de themadag over de reconstructie van de

activiteiten rondom het thema stedelijke vernieuwing

echter ook geweldige kansen om de cultuurhistorie

zandgebieden passeren onderwerpen als verbetering

op de agenda. Wilt u van de activiteiten voor een

uit het verleden hierin een plaats te geven én om

van de sociaal-economische vitaliteit en de omgevings-

specifiek thema op de hoogte worden gehouden?

cultuurhistorie van de toekomst te maken. Tijdens de

kwaliteit van het platteland de revue. Op de derde

Stuur dan een mail naar [email protected].

masterclass Water en Cultuurhistorie, georganiseerd

themadag wordt aan de hand van het voorbeeld van de Limes, de buitengrens van het Romeinse Rijk, het

door projectbureau Belvedere (in samenwerking met Meer informatie op www.belvedere.nu.

de ROB, RDMZ, RWS/RIZA en RWS/DON) wordt er een eerste uitwisseling tot stand gebracht tussen de twee werelden waterbeheer en cultuurhistorie.

Belvedere in Voortgezet Onderwijs

vanaf 30 september beschikbaar op CD-Rom. Wilt u

Bent u geïnteresseerd in deelname, meld u dan aan

deze gratis cd-rom bestellen of meer informatie? Neem

via [email protected].

‘Plan je eigen ruimte’, het landelijk model voor

dan contact op met Erfgoed Actueel, Alice Duiven,

omgevingsonderzoek in het voortgezet onderwijs is

020 – 427 08 80, [email protected]

Meer informatie: www.belvedere.nu.

Nieuwe Hollandse Waterlinie te boek De Open Monumentendag 2004 in september stond,

Waterliniepad’. Dit pad voert u in negen dag-

onder de titel Merck toch hoe sterck, in het teken van

wandelingen langs de bijna 1000 elementen van

verdediging. Naar aanleiding van deze dag heeft Fred

de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De achtergrond-

Feddes, journalist en publicist, de in het landschap

informatie in de gids geeft inzicht in de samenhang

aanwezige stille getuigen van onze eeuwenlange

tussen de verschillende elementen.

landsverdediging, in een boek met gelijknamige titel

– Merck toch hoe Sterck is een uitgave van Stichting

vastgelegd. Hij plaatst deze verdedigingswerken in het grote verband van de eeuwige wedloop tussen aanval en verdediging. De Nieuwe Hollandse Waterlinie

Open Monumentendag, auteur Fred Feddes, ISBN 90-806181-4-4 – Het Waterliniepad; wandelen langs de Nieuwe

Het waterliniepad werd al wandelend ingewijd door de gedeputeerden

neemt in dit boek een prominente plaats in.

Hollandse Waterlinie is door het Wandelplatform-

van de vijf waterlinieprovincies en alle andere betrokkenen die aan de

De werken van de Waterlinie kunt u nu ook allemaal

LAW gerealiseerd in opdracht van het projectbureau

totstandkoming van het Waterliniepad hebben bijgedragen.

zelf bezichtigen met de nieuwe wandelgids ‘het

Nieuwe Hollandse Waterlinie, ISBN 90-71068-61-7

Foto: Titia Blom

nummer 22 • 2004

nadenkend. In 1999 verscheen de Nota Belvedere,

Recommend Documents