@NIEUWS
Jaargang 2 - juli 2010
NDF/NAD Invitational Conference Diabetes zelfmanagementeducatie Hoe veranker je diabetes zelfmanagementeducatie in de beroepsopleidingen? Deze vraag stond centraal tijdens de NDF/NAD Invitational Conference Diabetes zelfmanagementeducatie op 17 juni jl. Frank Snoek, voorzitter van de vaste adviescommissie Educatie en Voorlichting van de NDF is blij met de ‘oogst van deze dag’. ‘Het komt het er nu op aan dat we de juiste strategische verbindingen aangaan en met de weinige middelen die we hebben op korte termijn tot een afronding komen.’ Tijdens de eerste NDF werkconferentie in 2009 zijn competenties vastgelegd die professionals nodig hebben om de rol van diabetes educator te kunnen vervullen. In deze tweede Invitational Conference stond de vraag centraal hoe de vastgestelde competenties te verankeren in de verschillende beroepsopleidingen. Ter voorbereiding werden inventariserende gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van beroepsopleidingen en vertaald in een zogenaamde SWOT-analyse. Deze laat per beroepsgroep zien in welke mate zelfmanagementeducatie onderdeel uitmaakt van de scholing en waar kansen liggen tot verdere ontwikkeling. De NDF hoopte op deze vervolgconferentie samen met het veld – betrokken
Deelnemers aan de conferentie leverden, ieder vanuit hun eigen specifieke
beroepsgroepen, vertegenwoordigers
beroepsachtergrond, een belangrijk bijdrage aan de discussie over diabetes
van opleidingen, beleidsmedewerkers,
zelfmanagementeducatie
onderzoekers, zorgverzekeraars en
In dit nummer: • Belang educatieraamwerk voor de patiënt
farmaceuten - een stap voorwaarts te
is dat gelukt. ‘De toon is gezet van-
maken.
daag. Weliswaar hebben we de ultieme oplossing nog niet, wel hebben we
Vruchtbare conferentie
belangrijke stappen gezet met elkaar
‘We merken dat zelfmanagementedu-
om het Educatieraamwerk te kunnen
catie nog vaak een ondergeschoven
afronden en te implementeren. Nu
kindje is, terwijl mensen met diabetes
moeten we strategisch nadenken over
• Verrijkingen SWOT analyse
zoveel mogelijk zelf de regie moeten
hoe we multidisciplinaire samenwer-
• Belangrijkste punten voor imple-
houden over hun eigen diabetes’, zo
king handen en voeten kunnen geven.
opende NDF-directeur Bert Kuipers de
Dat is de uitdagingen voor komende
conferentie. ‘Dit is een werkconferentie,
tijd. Het streven is om al deze zomer
laten we er met elkaar een vruchtbare
een concreet advies te geven aan het
conferentie van maken.’ Volgens Snoek
NDF bestuur.’
mentatie Educatieraamwerk • Conclusie van de dag: geloof, passie en vertrouwen
@NIEUWS
Het Educatieraamwerk Diabetes Zelfmanagementeducatie Professionals • Praktijkondersteuner, praktijkverpleegkundige
Eindtermen Diabetes Zelfmanagementeducatie
• Diabetesverpleegkundige
• Kwalificaties van het diabetesteam of de diabetes zorg-
• (Huis)arts
• Praktijk- en polikliniek assistent
groep
• Diëtist
• Communicatie binnen en buiten het team
• Specialisten
• Individueel educatieplan
• Apotheker (en assistente)
• Evaluatie van het educatieplan
• Fysiotherapeut
• Toetsing van kwaliteit: procesindicatoren
• Maatschappelijk werker
• Toetsing van kwaliteit: uitkomstindicatoren
• (Medisch) psycholoog • Podotherapeut/pedicure met aantekening Diabetische voet of medisch pedicure • Gezinstherapeut (DM1 jeugd) • Pedagogisch medewerker (DM1 jeugd) • Psychiater (DM1 jeugd) Zie: NDF Zorgstandaard DM type 2 (2007), DM type 1 deel 1 volwassenen (2009) en deel 2 kinderen en adolescenten (2009)
Competenties educatoren • Attitude en visie
Programma’s Diabetes Zelfmanagementeducatie
• Kennis
• Diabetesinterventies in kaart, RIVM (2008)
• Communicatie
• Diabeteseducatie in Nederland, State of the Art, NIGZ
• Eigen functioneren
(2006)
• Effectmeting
• Voorbeelden 2008 en recenter (niet geïnventariseerd)
• Multidisciplinair handelen
Een selectie uit het RIVM rapport van exemplarische
Deze competenties zijn uitgewerkt in diverse vaardigheden.
voorbeelden die bijdragen aan zelfmanagement en een
Voor een compleet overzicht van de competenties kunt u het
continuüm van educatie in de zorg binnen de eerste en
conceptdocument Educatieraamwerk DZME downloaden
tweede lijn dekken, zijn:
van de NDF site (onder zorg/commissie educatie). In de zo-
• Beyond good intentions (geen woorden maar daden)
mer van 2010 wordt dit document afgerond en ter goedkeu-
• PRISMA
ring voorgelegd aan het NDF bestuur en zullen vervolgstap-
• MIEP (geïntegreerd in Diabetesrevalidatie)
pen gericht op implementatie van het raamwerk opgestart
• Diabetes de Baas
worden binnen het NAD.
• DIEP@work (e-health geïintegreerd) • Leven met diabetes (peer-education)
@NIEUWS Competenties voor zelfmanagementeducatie voor een effectieve relatie
‘Een patiënt is meer dan een stofwisselingsprobleem op pootjes’ Volgens het Educatieraamwerk is de persoon met diabetes zelf verantwoordelijk voor de resultaten van zijn zorgproces en behandeling; de zorgverlener ondersteunt. Dit vraagt een gedragsverandering van de patiënt waarbij deze steeds meer een leidende rol krijgt in het proces van het (leren) leven met een chronische ziekte. In haar toespraak maakte Eglantine Barents, beleidsmedewerker bij de DVN, duidelijk dat dat proces alleen kan plaatsvinden wanneer de professional de patiënt centraal stelt. Alleen dan is het mogelijk kwaliteit te leveren, komt er een proces van acceptatie en gedragsverandering op gang. Want: ‘Een patiënt is meer dan een stofwisselingsprobleem op pootjes’.
Frank Snoek, voorzitter van de NDF vaste adviescommissie Educatie en Voorlichting, pleitte voor een Nationaal Diabeteseducatieplatform onder regie van de NDF
In het Educatieraamwerk zijn Attitude
winst van dit consult? Een verstoorde
zwarte klompschoenen?... Mijn moeder is
en visie en Communicatie opgenomen
relatie. De diabetesverpleegkundige heb
er nu over aan het nadenken. Mijn bood-
als competenties van de educatoren (zie
ik nooit meer gezien, ik baalde extra dat ik
schap: wees je als zorgverlener bewust van
schema Educatieraamwerk). ‘Attitude en
diabetes heb en vastzat aan levenslange
de agendaverschillen. Die diabetesver-
visie heeft veel effect op wat eruit komt,
gezondheidszorg. En denk maar niet dat
pleegkundige had vast goede bedoelingen
maar ook op de manier waarop je educa-
mijn gedrag veranderde.’
met mij, maar patiënten zijn toch net
tie aanbiedt’, zegt Barents. ‘Mijn adagium:
anders, die zitten met andere belangen. Andere beleving
‘Met preventie in de zorgstandaard neem je de vrijblijvendheid weg’
‘Hetzelfde overkomt mij thuis, maar dan
Effectieve communicatie
vanuit een andere positie. Mijn moeder
‘Gelegenheidsprins’ Frank Snoek wisselt
van 90 met diabetes heeft een wondje aan
de stevige verantwoorde schoenen om
haar voet en ik ga direct met haar naar het
voor moderne schoenen die beter bij deze
voetenspreekuur. Ze krijgt een doorverwij-
gelegenheid passen. Barents: ‘Mijn prins
E = K x A ,ofwel Effect = Kwaliteit x Accep-
zing naar een orthopedisch schoenmaker
heeft begrepen: een patiënt is meer dan
tatie.’ Op stevige, verantwoorde wandel-
en ik maak een afspraak voor maandag.
een stofwisselingsprobleem op pootjes.
schoenen licht ze haar stelling toe. ‘Ik ging
Op vrijdag belt mijn moeder de afspraak
Die is ook nog mens met andere zaken
voor een consult naar mijn internist en
af. Zij wil geen ‘zwarte klompschoenen’,
dan diabetes. Effectieve educatie vereist
moest opeens naar de diabetesverpleeg-
maar ik wil niet dat het wondje nare ge-
specifieke competenties. Om de patiënt
kundige, zonder dat dat in mijn dagsche-
volgen krijgt. Dan bedenk ik me dat ik ooit
niet het gevoel geven dat jij met je vinger
ma paste. Die voor mij onbekende dame
de cursus motivational interviewing heb
in zijn of haar pap zit, heb je de compe-
begon direct mijn schoenen af te kraken.
gedaan en pas dat toe op mijn moeder.
tenties nodig om de patiënt centraal te
Ze liet overduidelijk blijken dat ze mijn
‘Mam, je wilt het echt niet, he? Denk je dat
stellen. Voor mij zijn dat nog steeds moti-
schoenkeuze niet verantwoord vond. Ik
je die schoenen dan altijd aan moet? Zie je
vational interviewing, de stages of change
voelde me in de hoek gezet. Wat was de
eigenlijk nog vaak mensen op straat met
die je in je hoofd moet houden - iemand die er nog niet eens over denkt om iets te veranderen moet je geen advies geven
Eglantine Barents is diëtiste, was als docent betrokken bij de post HBO-opleiding
om verantwoorde schoenen te kopen - en
voor diëtisten en is nu beleidsmedewerker bij de DVN. Zij managet al 42 jaar haar
een goed zorgplan dat je samen met de
diabetes en daarnaast is zij mantelzorger van haar moeder die diabetes type 2 heeft.
patiënt opstelt.’
@NIEUWS Educatieraamwerk en SWOT analyse beroepsgroepen
Sterke en zwakke punten, mogelijkheden en barrières ‘Zelfmanagementeducatie is de basis van elke zorgactie die we willen initiëren’, stelt Frank Snoek, voorzitter van de vaste adviescommissie Educatie en Voorlichting van de NDF. ‘Hiervoor zijn programma’s opgezet die effectief blijken te zijn. Maar, wat heb je ervoor nodig om die programma’s uit te voeren?
Dan kom je bij de competenties van de educator die vorig jaar in kaart zijn gebracht. Om te onderzoeken in hoeverre deze competenties al verankerd zijn in de diverse beroepsopleidingen hebben we een SWOT analyse uitgevoerd. Onze vraag aan u: wilt u vandaag met elkaar deze analyse aanvullen, ofwel verrijken?’
Wat zijn de belangrijkste overeenkom-
officieel document. ‘Het is ‘work in
sten, hiaten, ontwikkelingen en barriè-
progress’ dat we nu verder willen
De vaste adviescommissie Edu-
res als het gaat om de huidige prak-
completeren. Tot nu toe hebben we
catie en Voorlichting van de NDF
tijksituatie en de wenselijke situatie,
geen enkel geluid van protest gehoord
bundelt expertise op het gebied
waarbij het Educatieraamwerk volledig
wat betreft zelfmanagementeducatie;
van educatie en voorlichting. Zij
zou zijn geïmplementeerd in de be-
iedereen lijkt overtuigd te zijn van de
stimuleert dat deze expertise voor
roepspraktijk? Aan de hand van inter-
noodzaak. Sommige beroepsgroepen
het diabetesveld beschikbaar komt.
views met vertegenwoordigers vanuit
scholen al heel specifiek op dit terrein
Dat doet de commissie door beleid
de verschillende beroepsgroepen die
en benoemen de daarvoor noodzakelij-
te formuleren voor de ontwikkeling,
betrokken zijn bij diabetes zelfmanage-
ke competenties, bij anderen staat het
implementatie en evaluatie van
menteducatie heeft de commissie dit
nog in de kinderschoenen. De vraag is
evidence-based zelfmanagement,
per beroepsgroep in kaart gebracht in
nu: wat is ervoor nodig om de imple-
educatie en publieksvoorlichting.
een SWOT analyse.
mentatie binnen jouw beroepsgroep
Bovendien bevordert, implemen-
te realiseren? De aanvullingen die op
teert en bewaakt de commissie
Work in progress
deze dag genoemd worden, verwerken
een programmatische aanpak van
Frank Snoek benadrukt dat deze
we uiteindelijk weer in het Educatie-
zowel educatie als voorlichting. De
analyse niet de status heeft van een
raamwerk.’
commissie onderhoudt namens de NDF contacten met organisaties
We hebben geen enkel geluid van protest gehoord wat betreft de noodzaak van zelfmanagementeducatie
en gremia die zich met educatie en voorlichting bezighouden of daarbij betrokken zijn.
Wat is nu echt nodig om implementatie van het Educatieraamwerk te realiseren in de beroepsopleidingen? Dat het onderwerp leeft onder de deelnemers en zij popelen om ermee aan de slag te gaan, bleek tijdens de interac-
• Eén centrale alliantie
tieve discussie. Hen werd gevraagd een prioritering aan te
Bij het implementeren van zelfmanagementeducatie gaat
geven in de verrijkingen van de SWOT analyse. Onderstaan-
het om verandermanagement. Daar heb je een breed
de punten zien de deelnemers als de belangrijkste aanvul-
gedragen gevoel van urgentie voor nodig. Zelfmanagemen-
lingen waar zij graag concrete invulling aan willen geven.
teducatie is de crux waar het in de toekomst om draait. Als we dat niet goed inrichten, verzuipen we met z’n allen in de
• Vul de bestaande beroepsprofielen aan
chronische zorg. Vorm breed een alliantie van beroepsgroe-
Vergelijk de competenties zoals die opgenomen zijn in het
pen, maatschappelijke organisaties, zorggroepen, over-
Educatieraamwerk met het beroepsprofiel, met de com-
heid, patiëntenverenigingen en verbreed dat naar andere
petenties die de opleiding nu al heeft. Welke competenties
chronisch ziekten. Heel belangrijk is het om het urgentie-
ontbreken en zijn dat ook echt de competenties die in de
gevoel te versterken en één centrale – tijdelijke - alliantie
opleiding zouden moeten? Het is onnodig een compleet
te vormen van gezaghebbenden uit de verschillende lagen
nieuw curriculum op te stellen; beter is het de bestaande
van stakeholders die er echt voor gaan. Dan moeten we
beroepsprofielen aan te vullen.
gezamenlijk in de snelkookpan activiteitenplannen opstel-
@NIEUWS in verschillende steden. Geef de NDF de regie in handen om samen met het veld een module te ontwikkelen voor diabetes zelfmanagementeducatie. Ken daar een kwaliteitskeurmerk aan toe zodat iedereen dezelfde module geeft, met twee richtingen: voor de huisarts en specialist meer nadruk op de regisserende rol en diabetesverpleegkundige, praktijkondersteuner meer in de uitvoerende rol. Neem dit kwaliteitskeurmerk vervolgens op in de Zorgstandaard. • Multidisciplinaire aanpak en kwaliteitsregistratie voor diabetes zelfmanagementeducatie teams De noodzaak van een multidisciplinaire aanpak als het gaat om diabetes zelfmanagementeducatie is evident. Alle leden van een diabetesteam moeten de competenties beheersen om voor hun eigen vakgebied de patiënt te kunnen ondersteunen in diens zelfmanagement. Naast commitment zijn len die breed gedragen worden en waar je elkaar op kunt
afstemming en overleg hierbij cruciale randvoorwaarden.
aanpreken. Dat is de eerste stap.
We hebben behoefte aan een keurmerk, een certificering van diabetesteams op dit terrein om de kwaliteit van diabe-
• Attitude en wil van opleiding
tes zelfmanagementeducatie te kunnen waarborgen.
Je kunt wel los goals definiëren, maar het werk moet gebeuren met de voeten in de modder. Generieke communicatieve vaardigheden moeten goed worden ontwikkeld, dus ook
• Module zelfmanagementeducatie bij chronische ziekten
onderwezen. Dat gebeurt in de meeste opleidingen. Gene-
Neem de module zelfmanagementeducatie bij chronische
riek moet je ook verandermanagement qua attitude hebben
ziekten op in de basismodule en spits deze niet toe op dia-
zodat je multidisciplinair leert samenwerken. Anders blijft
betes. Alle zorgverleners, paramedisch en medisch dienen
het op de uitvoering steken. Als je naar de verschillende
deze samen te volgen. We zien graag dat alle zorgverleners,
beroepsgroepen kijkt is dat bij de diabetesverpleegkundigen
samen die module volgen, dat zij leren in één zaal samen te
en praktijkondersteuners al goed geregeld, net als in de post
werken, gelijk en gelijkertijd.
hbo-opleiding diëtetiek. Meer generalistische groepen zoals internisten, kinderartsen en huisartsen hebben zeker nog
• Andere visie opleiding
eindtermdefinitie nodig op dit gebied. Want als in de oplei-
De visie van de opleidingen moet veranderen, meer gericht
ding tot huisarts slechts drie dagdelen over diabetes gaan, is
zijn op de beleving van de patiënt en minder op de ziekte.
er nog een inhaalslag te maken. Samenvattend gaat het om
Empowerment en motivational interviewing en oefenen
de attitude en de wil van opleiding om een aandoening die
in de praktijk zijn hierbij sleutelwoorden; breng de patiënt
heel vaak voorkomt aandacht te geven.
meer in de opleiding. En, werk meer samen met andere hulpverleners in de eerste lijn.
• Commitment van de beroepen Sommige beroepsgroepen (internisten, huisartsen) kunnen zelfmanagementeducatie zelf niet altijd in hun directe patientencontact handen en voeten geven, maar kunnen dat wel in een commitment met de manier van werken. Zorg voor een label dat de beroepsgroep aanspreekt en waarmee ze aan de slag kan. • Module met kwaliteitskeurmerk Binnen verschillende opleidingen is wel aandacht voor zelfmanagementeducatie, maar op verschillende manieren en verschillende niveaus en dat zelfs binnen dezelfde opleiding
@NIEUWS
Geloof, passie en vertrouwen Dat zijn de kernwoorden die steeds weer genoemd werden tijdens de Invitational Conference. Geloven dat het werkt, met passie ervoor gaan en vertrouwen dat een ander ook het goede voor heeft met de zorg. De deelnemers benadrukken dat er al instrumenten voorhanden zijn die geïmplementeerd kunnen worden. Het traject van verankering van de geformuleerde competenties kan daarnaast plaatsvinden. ‘Laten we vooral niet weer wachten, maar laten we de handen uit de mouwen steken’, was de tendens aan het einde van de conferentie.
moeten aanpassen aan de mogelijkheden. Dankzij de input van vandaag kunnen we het Educatieraamwerk afronden en kunnen we het platform handen en voeten geven; laten we laagdrempelig beginnen en verder uitbouwen, waarbij we zorgen voor collectiviteit. Als we verbinden gebeuren er nieuwe dingen.’ Snoek wijst erop dat er wel goed nage-
‘Laten we vooral niet verzanden in
Diabetes educatieplatform
dacht moet worden over de strategie. Dat
praten, maar doen!’ is de boodschap.
Frank Snoek is blij met de inhoudelijke
raakt aan politiek; welke stappen moet je
‘We hebben goede instrumenten in
suggesties die gedaan zijn. ‘Het kan mij
zetten met wie? Het gaat ook om allian-
handen zoals DIEP en PRISMA, we heb-
ook niet snel genoeg gaan. Wel is het goed
ties sluiten of bestaande gebruiken, en
ben prima scholingsprogramma’s. Er
om onderscheid te maken tussen wat we
de bereidheid om aanpassingen te doen
zijn voldoende middelen aanwezig om
in de praktijk kunnen doen en, waar we
of nieuwe allianties formeren. ‘We zullen
als bouwstenen te gebruiken. En er zijn
het in de commissie primair over heb-
genoeg patiënten die weten wat zelfma-
ben: hoe veranker je dat in de opleidin-
nagement is, laat hen de zwaartepunten
gen? We moeten vooral doorgaan met alle mooie proeftuinen die er al zijn en daar-
Laten we vooral niet verzanden in praten, maar doen!
naast werken we aan het Educatieraamwerk om de competenties te verankeren in de opleidingen.’ Snoek benadrukt dat het Educatieraamwerk geen doel op
aangeven en maak daar modules van.
zich is. Het streven is dat het fungeert als
Wat we hebben moeten we toepassen;
katalysator voor kwaliteitsverbetering in
Dagvoorzitter Mamita van Leeuwaar-
niet wachten tot iedereen klaar is met
de opleidingen. ‘Hierbij komt het idee
de inspireerde de deelnemers om actief
zijn opleiding.’
van een diabetes educatieplatform in het
mee te denken over implementatie van
vizier; dat zou een verbindingspunt kun-
het Educatieraamwerk
Eerste stap
nen zijn voor verschillende professionals
En wie zet de eerste concrete stappen,
en verschillende opleidingen. Een Natio-
de multidisciplinaire samenwerking echt
is dan de volgende vraag. Hier zien de
naal diabeteseducatieplatform zoals dat
handen en voeten moeten geven: collec-
deelnemers een rol voor de NDF. ‘De
in Amerika bestaat met diverse tools die
tiviteit is het sleutelwoord. Dat is een van
NDF heeft een voortrekkersrol, die moet
voor iedereen beschikbaar zijn. Nu is het
de uitdagingen voor de komende tijd. De
aangeven welke instrumenten de voor-
heel lastig als je als zorggroep wilt weten
competenties die we ontwikkeld hebben
keur hebben om toegepast te worden.
wat er is en waar dat te koop is. Een
kunnen we ook inzetten voor preventie.
Iedereen kan blijven doen waar hij of zij
Nationaal diabeteseducatieplatform zou
We hebben ons tot nu toe beperkt tot de
mee bezig is, maar op dit moment is er
daarin kunnen voorzien, de zorgverzeke-
zorg, terwijl de uitdaging met name ligt
rijp en groen. We zullen het keurmerk
raars zouden dit kunnen faciliteren.’
in de preventie. Het is nog niet klaar, we zitten in de fase van strategie, maar het
nodig hebben om aan te geven wat rijp is, welke middelen de voorkeur hebben
Fase van strategie
commitment is er. De basis ligt er, nu is
om geïmplementeerd te worden en die
‘Er liggen veel uitdagingen, we hebben
het aan het veld om deze basis, onder-
het keurmerk waard zijn.’
weinig middelen en de tijd is kort’, con-
steund door de NDF, verder te verankeren
cludeert Snoek. ‘We zullen onze ambities
in de dagelijkse beroepspraktijk.”
Colofon De nieuwsbrief NAD verschijnt vijf keer per jaar en wordt gemaakt door het kernteam NAD.
Aan/Afmelden
Contactgegevens
Aan/Afmelden voor de nieuwsbrief kan via het sturen van een e-mail naar info@actie programmadiabetes.nl
Nationaal Actieprogramma Diabetes Stationsplein 139 3818 LE Amersfoort
t. 033 448 08 45 f. 033 462 30 53 info@actieprogramma diabetes.nl
