Museumbezoekersgids. Korte uitleg van Mythische en Bijbelse taferelen op schilderijen. Ron van Amstel Ron van Amstel

Museumbezoekersgids Korte uitleg van Mythische en Bijbelse taferelen op schilderijen Ron van Amstel ©2015 Ron van Amstel

Inleiding Wie een museum voor beeldende kunst bezoekt of een kunstboek bekijkt, wordt vaak geconfronteerd met schilderijen of andere kunstuitingen die zijn geïnspireerd door Bijbelse of Mythische taferelen. In deze gids is op een korte, bondige manier de betekenis van dergelijke voorstellingen weergegeven. De items zijn opgenomen in alfabetische volgorde, van A(anbidding der herders) tot Z(eus). Daarbij zijn persoons- of plaatsnamen die in schilderijtitels voorkomen in principe leidend (bijv. Abraham, Babel/toren van, Egypte/vlucht naar), en in de overige gevallen de beginletter van de schilderijtitel (bijv. Aanbidding der koningen/wijzen). Als twee namen in een vast verband voorkomen (bijv. Adam en Eva) is het item maar bij één van beide namen opgenomen, meestal de eerste. Sommige namen kunnen zowel met een C als met een K geschreven zijn (bijv. Centaur of Kentaur). In het alfabetisch register is meestal één van beide opgenomen, het loont dus de moeite zowel bij de C als bij de K te zoeken. Onder ieder item is vermeld aan welke bron het is ontleend: * Bijbel, waarbij Bijbel v.C. = het deel van de bijbel van vóór de (christelijke) jaartelling, het zgn. Oude Testament, d.w.z. het Oude Verbond tussen God en de Israëlieten via Mozes. ‘Bijbel’ met aanhalingstekens = een niet als echt erkend, apocrief Bijbelboek. * Iconografie: volgens iconografische traditie, op vaste symbolische wijze weergegeven voorstellingen. Zie ook het item Iconografie. * Legenden, zoals de Legenda aurea, een middeleeuwse verzameling van onder meer legenden over heiligenlevens en thema’s uit apocriefe boeken. * Mythologie: Griekse en Romeinse mythen (Gr./Rom.), hieronder ook begrepen de heldendichten van griekse en romeinse schrijvers uit de oudheid. Zie ook het item Mythologie. Mythen zijn soms ontstaan naar aanleiding van ware geschiedkundige gebeurtenissen en zijn dan dus een mengeling van werkelijkheid en fantasie. Deze gids is beschikbaar in ePub en mobi versie voor gebruik op een Smartphone, die immers bij een museumbezoek meestal wel bij de hand is. Een PDF-versie voor een laptop is eveneens op aanvraag beschikbaar. Samenstelling: Ron van Amstel Realisatie: Jeroen van Menen Reacties naar [email protected]

Alfabetische Index Klik op een letter hieronder om naar het eerste item dat start met die letter te springen. ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXZ

Museumbezoekersgids A Aanbidding der herders Het nieuws van de geboorte van Jezus werd door een engel verkondigd aan de herders op de velden, en die waren dan ook de eersten die Jezus opzochten en hem eer betoonden. Bron: Bijbel.

Aanbidding der koningen/wijzen Na Jezus’ geboorte kwamen drie wijzen/ sterrenwichelaars uit het oosten, een opvallende ster volgend, de nieuwgeboren ‘koning der joden’ zoeken. (Volgens latere overlevering drie koningen: Baltasar, Kaspar en Melchior). Wordt herdacht op 6 januari (Driekoningen). De drie koningen symboliseren drie leeftijden, drie rassen en de drie in de vroege middeleeuwen bekende werelddelen Europa, Azië en Afrika. Hun geschenken omvatten goud, mirre en wierook. Kaspar wordt meestal - maar niet door alle schilders beschouwd als de “zwarte” koning; ook oud/jong en wie wat schenkt wordt verschillend geïnterpreteerd. Bron: Bijbel.

Aanbidding van het lam Het lam staat voor Christus, de teruggekeerde zoon van God (de verlossing na het lijden), o.a. als dit dier wordt uitgebeeld op het met zeven zegels gesloten boek. Symbool voor: na het lijden volgt de verlossing. Bron: Iconografie. Zie ook: - Johannes de Doper

Aanbieding in de tempel Maria bood overeenkomstig het joods gebruik haar eerstgeboren kind Jezus veertig dagen na zijn geboorte ter toewijding aan God aan. Daarbij herkende de priester Simeon Jezus als de beloofde verlosser. Hij sprak een loflied uit en voorspelde Maria de toekomst van haar zoon. [Veertig dagen na de bevalling werd de vrouw weer ‘rein’ geacht om de tempel te betreden. Dit werd gevierd met het offeren van twee duiven.] Bron: ‘Bijbel’.

Aankondiging / Verkondiging De aartsengel Gabriël brengt Maria het bericht dat zij Jezus zal baren. Bron: Bijbel. Zie ook: - Maria, moeder van Jezus

Museumbezoekersgids

3

Aäron en Mozes Aäron was de oudere broer van Mozes. Zij leidden samen het joodse volk uit de Egyptische slavernij. Hij was degene die het afgodsbeeld in de vorm van een gouden kalf maakte. Op latere leeftijd twijfelden Mozes en Aäron aan God en zij mochten daarom het Beloofde Land zelf niet binnengaan. Mozes droeg de leiding over het volk over aan zijn raadsman Jozua en stierf kort daarna. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Abel, Kaïn doodt Abel / Bewening van Abel Zonen van Adam en Eva. Kaïn werd woedend op zijn jongere broer en sloeg hem dood toen God diens offer (lammeren) wel aanvaardde en dat van hem (landbouwproducten) niet. God strafte hem door te maken dat op zijn grond niets meer groeide. Bron: Bijbel v.C.

Abigaïl, Ontmoeting met David Vrouw van een rijke man. Hoewel Davids manschappen de herders van de rijke beschermden, weigerde deze zijn kostbare voedsel met hen te delen. Woedend trok David met zijn mannen naar de stad. Abigaïl voorzag echter problemen en kwam David met volgepakte ezels tegemoet. Na het overlijden van haar man nam David Abigaïl tot vrouw. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - David en Jonatan / David en Abigaïl / David en Goliat / David speelt voor Saul

Abraham Aartsvader, stamvader van de Israëlieten, met wie God een verbond sloot met de belofte van nageslacht en eigen land. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Abraham, Afscheid van Lot - Abraham en de drie engelen / Gastvriendschap van Abraham - Abraham en Hagar - Abraham, Offer van

Abraham, Afscheid van Lot Zijn neef Lot woonde bij Abraham. Na een ruzie tussen hun herders besloten ze uit elkaar te gaan. Bron: Bijbel v.C.

Abraham en de drie engelen / Gastvriendschap van Abraham Drie vreemdelingen – naar later bleek God en twee engelen – aan wie Abraham gastvrijheid bood, voorspelden hem de geboorte van een zoon bij zijn vrouw Sara, ondanks hun al hoge leeftijd. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

4

Abraham en Hagar Op verzoek van zijn vrouw zond Abraham haar slavin Hagar met de zoon die Abraham bij deze slavin had verwekt de woestijn in. Beiden werden gered door een engel die ze een waterput toonde. Bron: Bijbel v.C.

Abraham, Offer van God stelde Abraham op de proef door hem op te dragen zijn enige zoon Isaäk te offeren, maar op het moment dat hij het mes ophief om zijn zoon te doden weerhield een engel hem daarvan. In plaats van Isaäk werd een ram geofferd. Bron: Bijbel v.C.

Absalom Zie David.

Achilles en Priamus / Achilles en Penthesilea In de Trojaanse oorlog doodde de Griekse leider Achilles de Trojaanse leider Hector en zijn lichaam werd achter de strijdwagen van Achilles meegesleurd. De vader van Hector, koning Priamus, smeekte om het lichaam van zijn zoon terug te krijgen. Op bevel van de god Zeus voldeed Achilles hieraan. Na de dood van Hector kwam Penthesilea, koningin der Amazonen, de Trojanen te hulp, maar zij werd gedood door Achilles, die echter zelf om haar treurde vanwege haar jeugd, schoonheid en heldenmoed. Bron: Mythologie.

Achilles ontdekt tussen de dochters van Lycomedes Griekse held. Verbleef als vrouw verkleed bij koning Lycomedes om niet in de Trojaanse oorlog te hoeven vechten. Toen koning Odysseus als koopman het paleis bezocht verraadde Achilles zich door niet zoals de andere vrouwen interesse te tonen voor de aangeboden kleding en sieraden maar voor een zwaard. Bron: Mythologie.

Achilles, Dood van Griekse held die in de Trojaanse oorlog door de Trojaanse koningszoon Paris werd gedood door een pijl die hem in zijn enige kwetsbare plek trof, namelijk zijn hiel: daar had zijn moeder hem vastgehouden toen zij hem als baby onderdompelde in het water van de onderwereldrivier de Styx om hem onsterfelijk te maken. Bron: Mythologie. Zie ook: - Neoptolemus doodt koning Priamus / Neoptolemus en Polyxena

Actaeon, Dood van Jager die bij toeval de godin Artemis (Rom. Diana) zag baden, voor straf door haar in een hertbok werd veranderd en gedood werd door zijn eigen honden. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

5

Adam en Eva in het Paradijs / Zondeval Adam en Eva waren de eerste mensen, door God geschapen. Zij leefden in het paradijs. Hoewel God ze verboden had om van de boom van de kennis van goed en kwaad te eten, liet Eva zich daartoe verleiden door de slang en liet ook Adam ervan eten (zondeval). Als straf werden zij uit het paradijs verjaagd. Sindsdien erft ieder mens de zonde van Adam en Eva van zijn ouders (erfzonde). [Een andere boom in het paradijs was de paradijs- of levensboom, waarvan de vrucht eeuwig leven gaf]. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Erfzonde

Adonis en Venus De godin van de liefde raakte hevig verliefd op de schone jager Adonis. Zij smeekte hem vergeefs om alleen op ongevaarlijk klein wild te jagen. Op een dag werd hij aangevallen door een everzwijn en gedood. Venus (Gr. Aphrodite) snelde toe op haar door de lucht voortgetrokken zwanenwagen, maar kwam te laat. Bron: Mythologie.

Aeneas’ vlucht / Aeneas draagt zijn vader / Dido en Aeneas Zoon van de godin Aphrodite (Rom. Venus) en de aardse Anchises. Held die bij de verovering van Troje door de Grieken vluchtte met zijn blinde vader op zijn schouders en zijn zoon aan de hand. Leed later schipbreuk bij Carthago (in het huidige Tunesië), waar koningin Dido verliefd op hem werd. Vestigde zich uiteindelijk in Italië en zou de stamvader der Romeinen zijn. Bron: Mythologie. Zie ook: - Neptunus stilt de storm / Quos Ego

Aeolus Aeolus was door de goden belast met het bestuur over de winden. Leefde op een hoge rots waaronder in een groot hol de winden opgesloten waren: Zephyrus (de westenwind), Boreas (de noordenwind), Eurus (de oostenwind) en Notus (de zuidenwind). Bron: Mythologie.

Agamemnon Zie Orestes.

Agatha (H.), Marteling Martelares die weigerde, zelfs onder folteringen, het christelijk geloof af te zweren. Nadat haar borsten waren afgesneden verscheen de H. Petrus aan haar en genas haar. Uiteindelijk stierf zij nadat zij in een vuur was geworpen. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

6

Ajax / Aias Koningszoon. Griekse held in de Trojaanse oorlog. Toen de wapens van de gesneuvelde held Achilles werden uitgeloofd aan degene die ze het meest waard was, maakten zowel Ajax als een andere koningszoon, Odysseus, er aanspraak op. Odysseus won, waarna Ajax zich in zijn zwaard stortte. Bron: Mythologie.

Alcestis en Admetos Koning Admetos mocht van de schikgodinnen voortleven als hij iemand bereid vond in zijn plaats te sterven. Zijn vrouw Alcestis verklaarde zich daartoe bereid. Maar de halfgod Heracles slaagde erin haar terug te halen uit het dodenrijk. Bron: Mythologie.

Alcmene en Zeus Koningsdochter die door de god Zeus (Rom. Jupiter), die de gedaante van haar echtgenoot had aangenomen, werd verleid en zo moeder werd van Heracles. Bron: Mythologie.

Alexander hakt de gordiaanse knoop door In de stad Gordion (in het huidige Turkije) waren aan een eeuwenoude strijdwagen juk en disselboom met een ingewikkelde knoop aan elkaar verbonden en een orakel had voorspeld dat wie deze knoop kon ontwarren heerser over heel de toen bekende wereld zou worden. Koning Alexander de Grote voldeed op één van zijn veroveringstochten in 333 v.C. aan die eis door de knoop resoluut door te hakken. Over de manier van losmaken had het orakel immers niets gezegd. [Later huwde Alexander de Perzische Roxane]. Bron: Vermoedelijk historische gebeurtenis.

Allegorie Voorstelling van zaken door middel van symbolen, zinnebeelden. Bron: Iconografie.

Amazonen, Strijd van Krijgshaftig ruitervolk van alleen vrouwen ten noorden van Griekenland. Duldden geen mannen in hun nabijheid, behalve voor het krijgen van nakomelingen, waarvan alleen de meisjes mochten blijven. Voerden veel gevechten, gezeten op paarden. De held Heracles organiseerde met anderen een veldtocht tegen hen om een kostbare gordel van goud en edelstenen, in bezit van hun koningin Hippolyte, te bemachtigen, wat hem lukte. Na de dood van de Trojaanse held Hector kwamen zij de Trojanen te hulp en streden tegen de Grieken, totdat hun toenmalige koningin Penthesilea door Achilles werd gedood. Bron: Mythologie.

Amor God van de liefde, voorgesteld als gevleugelde knaap met pijl en boog. Zoon van Aphrodite (Rom. Venus), trouwde met Psyche, een versmelting van ziel en zinnelijkheid. Attribuut: pijl en boog.

Museumbezoekersgids

7

Bron: Mythologie, Gr. Eros, Rom. Amor of Cupido. Zie ook: - Psyche / Psyche en Amor/ Psyche door Zephyrus gedragen - Venus, slapende

Ananias’ dood Loog over de opbrengst van een stuk land dat hij verkocht had om het werk van de apostelen te steunen. Hij had namelijk in overleg met zijn vrouw een gedeelte voor zichzelf gehouden, maar hield vol dat hij het hele bedrag afstond. Toen Petrus hem daarover bestraffend toesprak viel hij ter plekke dood neer. Zijn vrouw Saffira trof hetzelfde lot. Bron: Bijbel.

Andreas (H.), Kruisdood Werd veroordeeld omdat hij velen, waaronder de vrouw van de landvoogd, had bekeerd en tot seksuele onthouding had gebracht en stierf de marteldood aan het kruis (later uitgebeeld als een X-vormig kruis, Andreas kruis.) Gebonden aan het kruis zou hij nog twee dagen voor duizenden gepreekt hebben. Bron: Bijbel / Legende.

Andreas (H.), Roeping Zie Petrus, Roeping.

Andromeda geketend aan de rots / Verlossing van Andromeda Dochter van Ethiopische koning. Haar land werd bedreigd door een zeemonster, waarvan men zich volgens een orakel alleen kon bevrijden door haar te offeren. Toen zij aan een rots geketend was als prooi voor het zeemonster werd zij door de halfgod Perseus gered en trouwde met hem. Bron: Mythologie.

Anna Moeder van Maria. Bron: Bijbel. Zie ook: - Gouden Poort, Ontmoeting bij - Hanna

Anna-te-drieën Weergave van de Heilige Anna, haar dochter (de maagd Maria) en het Christuskind. Bron: Iconografie.

Annunciatie / Verkondiging De aartsengel Gabriël brengt Maria het bericht dat zij Jezus zal baren. Bron: Bijbel. Zie ook: - Maria, moeder van Jezus

Museumbezoekersgids

8

Antaeus en Heracles Reus, zoon van de god van de zee en de godin van de aarde. Dwong alle vreemdelingen in zijn rijk met hem te worstelen en omdat hij bij iedere aanraking met de aarde (zijn moeder) nieuwe kracht kreeg was hij onoverwinnelijk. De halfgod Heracles ontdekte zijn geheim, tilde hem van de grond op en wurgde hem. Bron: Mythologie.

Antigone vergezelt Oedipus Dochter van koning Oedipus. Toen haar blinde vader in ballingschap ging vergezelde zij hem en deelde zijn lot. Toen zij later terugkeerde werd zij gevangen gezet en hing zij zich op. Bron: Mythologie.

Antiope en Zeus Koningsdochter die door de god Zeus (Rom. Jupiter), vermomd als Sater, werd verleid en zwanger werd van een tweeling. [Een andere Antiope was Amazonen-koningin op wie koningszoon Theseus verliefd was.] Bron: Mythologie.

Antonius (H.), Verzoekingen/Temptatie Kluizenaar die zich in de woestijn had teruggetrokken en daar werd aangevallen door duivels, vermomd als monsters of naakte vrouwen. Hij overwon de verzoekingen/temptatie (verleidingen/kwellingen) door meditatie, gebed en strenge onthouding. Bron: Legende.

Aphrodite (Venus) Godin van de liefde en de vrouwelijke schoonheid, geboren uit het schuim van de zee. Attribuut: duif of schelp. In haar gevolg bevinden zich vaak de liefdesgod Amor/Cupido (haar zoon), de Drie Gratiën en de Horen, de godinnen van de jaargetijden. Bron: Mythologie, Gr. Aphrodite, Rom. Venus. Zie ook: - Uranus en Gaea / Uranus en Kronos - Venus, slapende - Venus en Adonis - Venus en Anchises - Venus en Vulcanus / Venus en Mars betrapt door Vulcanus

Apocalyps / Openbaring van Johannes Apocalyps = onthuld/geopenbaard worden. De voorspelling in de bijbel over het komende einde van de wereld en de terugkeer van Christus. In drie visioenen wordt het strafgericht over de aarde weergegeven. Vier ruiters symboliseren het ongeluk dat over de mensen uitbreekt, zoals pest, oorlog, hongersnood en dood. Eén van hen wordt soms door middel van een aureool aangeduid als Christus, op een wit paard. De aanbidding van het lam is een ander veel voorkomend motief van de Apocalyps, waarbij het lam symbool

Museumbezoekersgids

9

is voor de teruggekeerde zoon van God (de verlossing na het lijden). Bron: Bijbel. Zie ook: - Zeven Zegels, Verbreking

Apollo en de muzen God van de wijsheid en de schone kunsten, aanvoerder van de negen Muzen. Tweelingbroer van Artemis. Vaak vereenzelvigd met de zonnegod Helios. Attribuut: lier, fluit of zonnewagen. Beminde o.a. Daphne, Eos en Hyacinthus. Bespeelde de lier en hield muziekwedstrijden met de fluitspelende saters Marsyas en Pan. Hij strafte Marsyas wreed voor diens hoogmoed om hem uit te dagen. Zelf moest hij boeten voor de moord op de Cyclopen door lange tijd als herder te dienen. Bron: Mythologie; ook Phoebus Apollo genaamd

Apostelen, Twaalf De door Jezus gekozen twaalf volgelingen, die hij uitzond om het evangelie te verkondigen: Andreas, Bartolomeüs, Filippus, Jacobus de Mindere, Jacobus de Meerdere, Johannes, Judas Taddeüs, Matteüs, Mattias, Petrus, Simon, Thomas en oorspronkelijk ook Judas Iskariot, maar na diens verraad werd Mattias in zijn plaats gekozen. Ook Paulus noemde zichzelf een apostel, hoewel hij Jezus nooit ontmoet heeft en pas later aanhanger van zijn leer werd. Bron: Bijbel. Zie ook: - Uitzending van de apostelen - Hemelvaart van Jezus - Paulus (Saulus), Bekering / Paulus en Barnabas / Offer van Lystra

Apostel-symbolen Apostelen zijn te herkennen aan hun attributen: Andreas: X-vormig ‘Andreaskruis’; Bartolomeüs: mes en afgestroopte huid; Filippus: lang Latijns kruis; Jacobus de Mindere: hamer en stok om wol te vervilten tot laken (wollen kledingstof); Jacobus de Meerdere: staf en schelp; Johannes: beker met slang; Judas Iskariot: geldbuidel; Judas Taddeüs: winkelhaak, stok of knuppel; Matteüs: zwaard en boek; Petrus: staf en sleutels; Simon: zaag en palm; Thomas: winkelhaak, lans en boek. Bron: Iconografie.

Apotheose Apo = worden, theos = god. Vergoddelijking, verheffing van een sterveling tot een god.

Arachne en Athene Meisje dat van de godin Athene had leren weven en haar daarin overtrof. Uit jaloezie vernietigde Athene haar werk, waarna Arachne zich ophing. Athene bracht haar echter weer tot leven en veranderde haar in een spin. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

10

Arcadië Idyllisch herderlandschap in Griekenland. Bron: Mythologie.

Arcas wil zijn moeder doden Zie Callisto.

Ares (Mars) / Ares en R(h)ea Silvia / Ares en Aphrodite (Venus) God van de oorlog. Attribuut: helm en speer. Was bij de koningsdochter en vestaalse maagd R(h)ea Silvia vader van de tweeling Romulus en Remus, de latere mythische stichters van Rome. Had ook een verhouding met Aphrodite (Rom. Venus). Bron: Mythologie, Gr. Ares, Rom. Mars.

Argonauten Een groep van vijftig helden - o.a. Heracles, Jason, Meleager, Orpheus, Peleus en Theseus - die met het schip Argo het gouden vlies gingen halen. Deze helden namen ook deel aan de Calydonische jacht. Bron: Mythologie. Zie ook: - Gulden Vlies, Verovering - Calydonische jacht

Argus bewaakt Io / Mercurius (Hermes) doodt Argus Zie Io.

Ariadne, De draad van Ariadne / Ariadne op Naxos / Ariadne en Bacchus Dochter van koning Minos van Kreta, werd verliefd op de Atheense koningszoon Theseus, die naar Kreta was gekomen om de Minotaurus (mens met stierenkop, die mensen verslond) om te brengen. Zij gaf hem een bol draad die hij in het Labyrint afwikkelde zodat hij na het doden van de Minotaurus de uitgang terug kon vinden. De twee vluchtten daarna op Theseus’ schip in de richting van Athene. Op het eiland Dia (later: Naxos) liet Theseus haar echter in haar slaap op het strand achter, waarna ze werd gevonden (of ontvoerd) door de god Dyonisus (Bacchus). Bron: Mythologie.

Arion op de dolfijn Zanger en dichter. Redde zich tijdens een zeereis van een beroving door overboord te springen, waar hij werd gered door een dolfijn die hem op zijn rug naar de kust bracht. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

11

Artemis (Diana) en haar gezellinnen Godin van de natuur en de jacht, vaak in gezelschap van nimfen. Vaak vereenzelvigd met de maangodin Luna. Tweelingzus van Apollo. Bron: Mythologie, Gr. Artemis, Rom. Diana, ook wel Selene. Zie ook: - Actaeon, Dood van - Endymion en Selene

Atalanta, Huwelijk Sterke en moedige jageres. Nam deel aan de Calydonische jacht en huwde daarna Meleager. Volgens een andere versie had zij verklaard alleen hem te zullen huwen die haar in de wedloop zou overwinnen. Dit lukte Hippomenes doordat hij onder het lopen drie maal een gouden appel voor haar voeten wierp, waarop zij zich bukte om de prachtige kleinoden op te rapen en daarmee tijd verloor. Bron: Mythologie. Zie ook: - Calydonische jacht

Athene (Minerva) Godin van het verstand en van de vindingrijkheid van de menselijke geest. Beschermster van kunst en wetenschappen. Geboren uit het hoofd van de god Zeus (Rom. Jupiter) nadat deze zijn eerste vrouw Metis verslonden had. Attribuut: uil. Bron: Mythologie, Gr. Athene of Pallas Athene, Rom. Minerva. Zie ook: - Zeus (Jupiter)

Augustinus (H.), Visioen Eén der grote kerkvaders (leiders in de vroegchristelijke periode, 4e/5e eeuw). Had een visioen van de dood van een andere kerkvader, Hieronymus. In een ander visioen zag hij een kind water uit de zee naar een kuil dragen en zei tot het kind dat de zee echt niet in de kuil zou passen. Het kind antwoordde: en denk jij dat het ontzagwekkende mysterie van God wel in jouw hoofd past? Waarop het kind ineens verdween. Bron: Legende.

Aureool Licht- of stralenkrans rond lichaam of hoofd als teken van heiligheid. Bron: Iconografie.

Aurora en Cephalus Godin van de dageraad, trekt met haar wagenspan door het luchtruim, verdrijft de nacht en maakt ruimte voor de zonnegod. Probeerde vergeefs een (getrouwde) jager te verleiden. Bron: Mythologie, Gr. Eos, Rom. Aurora.

Museumbezoekersgids

12

B Babel, Toren van De bouwers van deze toren in Babylon wilden deze tot de hemel laten reiken. Als straf voor hun hoogmoed maakte God dat de mensen elkaar niet meer verstonden, er ontstond ‘een Babylonische spraakverwarring’, waardoor de bouw tot stilstand kwam. Bron: Bijbel v.C.

Bacchus (ook wel Dionysus) / Bacchus en Ariadne God van de wijn en de vreugde, veelal begeleid door saters en bacchanten. Op het eiland Naxos werd hij verliefd op Ariadne, eiste van haar minnaar dat hij haar daar achterliet en trachtte haar te troosten. Bron: Mythologie, Gr, Dionysus/Bacchus, Rom. Liber

Barbara (H.), Marteling Werd door haar vader in een toren opgesloten om haar tegen christelijke invloeden te beschermen. Bekeerde zich toch tot het christendom, weigerde met een heiden te trouwen en werd toen door haar vader onthoofd. Bron: Legende.

Barmhartige Samaritaan Een op de weg tussen Jeruzalem en Jericho gewonde en beroofde Jood werd gevonden door een bewoner van Samaria. Deze vervoerde hem naar een herberg en betaalde de volgende dag de waard voor zijn verdere verpleging. Dit was bijzonder omdat Samaritanen en joden vanwege hun religieuze opvattingen eigenlijk niet met elkaar omgingen. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven hoever “naastenliefde” zich uitstrekt. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Barmhartigheid, De zeven werken van Hongerigen spijzigen, Dorstigen laven, Vreemdelingen herbergen, Naakten kleden, Zieken verzorgen, Gevangenen bezoeken, Doden begraven (de laatste is later aan de rij toegevoegd). Bron: Bijbel.

Bartolomeüs (H.), Marteling Een van de twaalf apostelen. Zou vanwege zijn geloof levend gevild (de huid afgestroopt) en uiteindelijk onthoofd zijn. Bron: Bijbel.

Batseba in bad Koning David sloeg vanuit zijn paleis de mooie Batseba, de vrouw van één van zijn krijgsheren (Uria), gade bij het baden. Hij liet haar bij zich komen en maakte haar zwanger. Nadat hij haar man willens en wetens had laten sneuvelen (hij gaf Uria een brief mee voor zijn bevelhebber om hem zodanig in de

Museumbezoekersgids

13

gevechten op te stellen dat hij wel moest sneuvelen) werd Batseba Davids vrouw en de moeder van de latere koning Salomo. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Susanna in bad. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Susanna in het bad / Susanna en de ouderlingen

Bekoring van Jezus Jezus trok zich na zijn doop veertig dagen terug in de woestijn en weerstond de verleidingen en uitdagingen van de duivel. Bron: Bijbel.

Belastingpenning / Cijnspenning / Tempelbelasting Hoewel Jezus vond dat hij geen tempelbelasting verschuldigd was wilde hij geen aanstoot geven en vroeg Petrus om de eerste de beste vis die deze zou ophalen de bek te openen en voorspelde hem dat hij daar een muntstuk zou vinden waarmee hij de tempelbelasting zou kunnen betalen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Bellerophon, Pegasus en de Chimaera De valselijk beschuldigde koningszoon Bellerophon kreeg opdracht de Chimaera te gaan bestrijden, een vuurspuwend monster, van voren leeuw, in het midden geit en van achteren draak. Gehoopt werd dat hij daarbij de dood zou vinden, maar de godin Athene (Rom. Minerva) stond hem bij en stuurde hem uit de hemel het gevleugelde paard Pegasus. Hij doodde het monster met zijn pijlen. Bron: Mythologie.

Belsassar/Belsazar, Daniël voorspelt koning Belsassars ondergang Toen de koning tijdens een feestmaal vaten uit de tempel misbruikte verscheen een geheimzinnige boodschap aan de wand (mene, tekel, ufarsin: geteld, gewogen, verdeeld), waarin zijn dienaar Daniël een ondergangsvoorspelling zag. Nog dezelfde nacht stierf de koning en kwam een einde aan het Babylonische rijk. Bron: Bijbel v.,C.

Benjamin, Afscheid van Zie Jozef.

Bergrede Jezus ging predikend door het land en sprak zijn volgelingen toe, o.a. vanaf een berg. Het volk hing hem aan, maar de priesters, schriftgeleerden en andere aanzienlijken probeerden hem op zijn woorden te vangen en ten val te brengen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

14

Bernardus (H.), Visioen Abt van klooster in Clairvaux, 12e eeuw. Ontmoette in een visioen de Heilige Maria, die hem de kracht gaf om ondanks zijn ziekte toch een van zijn geschriften te voltooien. Bron: Legende.

Besnijdenis Zie Jezus/Jezus Christus, onder Geboorte van Jezus.

Bespotting van Jezus De Romeinse bestuurder Pontius Pilatus droeg de gevangen genomen Jezus over om hem te laten geselen. De Romeinse soldaten bonden hem vast en bespotten hem. Hij kreeg bijvoorbeeld een ‘kroon’ van doornige takken op het hoofd gedrukt en een rietstaf als ‘scepter’ in de hand. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Betlehem, De volkstelling te Omdat in het hele Romeinse Rijk een volkstelling zou worden gehouden waren Jozef en Maria, de toekomstige ouders van Jezus, van hun woonplaats Nazaret naar Betlehem, de stad van Jozefs voorvaderen, gereisd. Tijdens deze reis werd Jezus geboren. Bron: Bijbel.

Betlehem, Kindermoord te Toen koning Herodes vernam dat de ‘koning der joden’ in Betlehem was geboren, gaf hij opdracht alle jongetjes van nog geen twee jaar oud te doden. Jezus’ ouders vluchtten – gewaarschuwd door een engel – met het kind naar Egypte. 28 December geldt als de dag van de Onnozele kinderen, kinderen die in de plaats van Jezus gestorven zijn. Bron: Bijbel.

Bewening van Christus Toen Jezus was gestorven werd zijn lichaam door zijn volgelingen Jozef van Arimatea en Nicodemus van het kruis afgenomen en in een laken gewikkeld. Iconografie: Voordat Jezus werd begraven werd hij beweend door enkele volgelingen, waaronder Johannes, Maria Magdalena en Maria van Klopas. Bron: Bijbel / Iconografie. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Pietà

Bezoek / Bezoeking / Huisbezoek / Visitatie Bezoek van de zwangere Maria, de aanstaande moeder van Jezus, aan haar nicht, de eveneens zwangere Elisabet, de aanstaande moeder van Johannes de Doper. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

15

Bileam en de ezelin / en de engel / en Balak Heidense profeet die door koning Balak was ontboden om het oprukkende Israël te vervloeken. Onderweg werd zijn pad versperd door een engel en de ezelin waarop hij reed wilde niet verder. Toen hij de ezelin sloeg sprak deze hem verwijtend toe. Door dit teken van God zegende Bileam de Israëlieten in plaats van ze te vervloeken. Bron: Bijbel v.C.

Boodschap / Verkondiging De aartsengel Gabriël brengt Maria het bericht dat zij Jezus zal baren. Bron: Bijbel. Zie ook: - Maria, moeder van Jezus

Brandend braambos God openbaarde zich aan Mozes in een doornstruik die in brand stond maar niet verteerd werd. Hij ontving de opdracht zijn volk (Israëlieten/joden) uit de slavernij van Egypte weg te leiden. Om de farao te dwingen het joodse volk te laten gaan bracht hij met hulp van God tien plagen over de Egyptenaren, de een na de ander: de rivier de Nijl veranderde in bloed, een kikker-, een muggen- en een steekvliegenplaag, dierensterfte, zweren op de huid van mensen, hagelstenen, een sprinkhanenplaag, een drie dagen en nachten durende duisternis, en tenslotte stierven de oudste zonen van elk gezin, ook die van de farao. Pas toen liet de farao hen gaan. De Israëlieten waren steeds voor deze plagen gespaard. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

C Cadmus verslaat de draak / Cadmus en zijn vrouw veranderen in slangen Koningszoon. Toen zijn zuster Europa geschaakt was door de god Zeus (Rom. Jupiter) zond zijn vader hem uit om haar te zoeken. Op zijn zoektocht doodde hij een draak. Op hoge leeftijd werden hij en zijn vrouw in draken of slangen veranderd en naar het Elysium overgebracht. Bron: Mythologie.

Callisto / Diana en Callisto Koningsdochter. Was nimf van de godin Artemis (Rom. Diana) met een kuisheidsgelofte, maar werd door de god Zeus (Rom. Jupiter), die zich had vermomd als Artemis, verleid en zwanger gemaakt. Toen Artemis dit ontdekte werd Callisto verstoten. Door de jaloerse echtgenote van Zeus (Hera, Rom. Juno) werd zij in een berin veranderd. Door haar eigen zoon, die op een jacht de berin tegenkwam, werd zij bijna gedood, maar Zeus belette dit, veranderde ook de zoon in een beer en plaatste beiden uit medelijden aan de sterrenhemel (Grote en Kleine Beer). Bron: Mythologie.

Calvarieberg Op de berg Golgota (ook wel Calvarieberg, Calvaria is Latijn voor ‘Schedelplaats’) werd Jezus gekruisigd tussen twee misdadigers. Zijn handen en voeten werden aan het kruis genageld. De kruisiging geschiedde

Museumbezoekersgids

16

op de vrijdagmiddag voor het joodse paasfeest (‘Goede’ Vrijdag, omdat de kruisdood tot heil van de wereld was). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Calydonische jacht Een reusachtig everzwijn teisterde het land. Daarop riep Meleager de helden van Griekenland op tot een gemeenschappelijke jacht. Atalanta bracht het dier de eerste wonde toe, daarna trof Meleager het dodelijk. Bron: Mythologie. Zie ook: - Argonauten

Calypso en Odysseus Na een schipbreuk landde Odysseus als enige overlevende op het eiland van de nimf Calypso. Zij beloofde hem de onsterfelijkheid en eeuwige jeugd als hij bij haar zou blijven. Na zeven jaar gaven de goden haar echter bevel hem te laten gaan omdat hij verteerd werd door heimwee. Bron: Mythologie.

Camilla, Dood van Zie Turnus.

Cassandra, De profetes / Apollo en Cassandra / Ajax en Cassandra Dochter van de koning van Troje. De god Apollo verleende haar uit liefde het vermogen om de toekomst te voorspellen, maar toen zijn liefde onbeantwoord bleef nam hij wraak door te veroorzaken dat men haar voor krankzinnig hield en niemand haar voorspellingen geloofde. Waarschuwde tevergeefs om het houten paard, waarin zich (naar later bleek) Griekse soldaten verstopt hadden, niet de stad binnen te halen. Bij de verovering van de stad verborg zij zich in een tempel maar daar werd zij onteerd en mishandeld door de Griekse held Ajax (overigens een ander dan de meer beroemde held met dezelfde naam). Bron: Mythologie.

Castalia, Bron/Fontein Bron op de berg Parnassus. Wie van het water uit deze bron dronk kreeg dichterlijke inspiratie. De bron ontleende zijn naam aan een nimf die op de vlucht voor Apollo in deze bron verdronk. Bron: Mythologie.

Castor en Pollux De god Zeus (Rom. Jupiter) verleidde in de gedaante van een zwaan de schone Leda, echtgenote van de Spartaanse koning. Ze baarde daarna twee eieren, waaruit Helena en de tweeling Castor en Pollux voortkwamen. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

17

Catharina (H.), Dispuut / Marteling Geleerde vrouw en overtuigd christen. In een twistgesprek was zij vijftig heidense filosofen te slim af. Vanwege haar geloof liet de Romeinse keizer haar terechtstellen. Eerst door haar lichaam op tegengesteld draaiende wielen vast te binden, waardoor zij gevierendeeld zou worden. Door ingrijpen van een engel werden de wielen echter gebroken. Daarna werd zij onthoofd. Bron: Legende.

Catharina (H.), Mystiek huwelijk / Stigmatisatie Had visioenen, waarin zij van Christus o.a. een doornenkroon, de stigmata en een trouwring kreeg. (Betreft een latere legende omtrent dezelfde persoon als hierboven). Bron: Legende. Zie ook: - Stigmata

Cecilia (H.), Extase Vroom gelovige, die de voorkeur gaf aan ‘hemelse muziek’ boven het geluid van aardse instrumenten. Beschermheilige van musici en de muziek. Bron: Legende.

Centaur (Kentaur) Mythologisch wezen met een menselijk bovenlichaam en een vierbenig paardenlijf. Bron: Mythologie. Zie ook: - Chiron geeft de jonge helden les / Chiron gewond

Cephalus en Aurora / Cephalus en Procris Aurora (Gr. Eos), de godin van de dageraad, probeerde vergeefs Cephalus, een (getrouwde) jager, te verleiden. Deze wantrouwde sindsdien zijn vrouw Procris en doodde haar per ongeluk toen zij, eveneens wantrouwend, hem heimelijk gevolgd was en hij een wild dier meende te horen. Bron: Mythologie.

Cerberus Hellehond met drie of meer koppen, slangen in plaats van haren en een staart met een drakenkop. Hield verblijf in een hol bij de onderaardse rivier Styx en zorgde er voor dat niemand de onderwereld kon verlaten. Bron: Mythologie.

Ceres (Demeter) en Proserpina (Persephone) Tijdens het spelen met zeemeerminnen werd de godin Persephone (Rom. Proserpina) door Hades (Rom. Pluto), de god van de onderwereld, als bruid naar zijn rijk van de doden ontvoerd. Deze liet haar later gaan, maar pas nadat zij granaatappelzaden had gegeten waardoor zij niet naar het rijk van de levenden

Museumbezoekersgids

18

kon terugkeren maar ieder jaar in het ‘dode’ seizoen bij hem moest verblijven en in het groeiseizoen bij haar moeder Demeter (Rom. Ceres), de godin van de landbouw, “moeder van de aarde”. Treurend omdat zij haar dochter telkens een half jaar moest missen liet zij in herfst en winter niets groeien. Bron: Mythologie, Gr. Demeter, Rom. Ceres, resp. Gr. Persephone, Rom. Proserpina.

Charon vaart de Styx over De veerman van de onderwereld die de schimmen der gestorvenen van Hermes in ontvangst nam en ze over de onderaardse rivier de Styx naar het dodenrijk bracht. Bron: Mythologie.

Charybdis In een zeeëngte zat aan de ene kant een zeskoppig monster (Scylla) en aan de andere kant was een vreselijke draaikolk (Charybdis). Toen Odysseus met zijn schip ver van de draaikolk probeerde te blijven kwam hij te dicht bij het monster, dat zes van zijn makkers roofde en verslond. Bron: Mythologie.

Cherubijn Engelachtig wezen. Bron: Bijbel.

Chimaera De valselijk beschuldigde koningszoon Bellerophon kreeg opdracht de Chimaera te gaan bestrijden, een vuurspuwend monster, van voren leeuw, in het midden geit en van achteren draak. Gehoopt werd dat hij daarbij de dood zou vinden, maar de godin Athene (Rom. Minerva) stond hem bij en stuurde hem uit de hemel het gevleugelde paard Pegasus. Hij doodde het monster met zijn pijlen. Bron: Mythologie.

Chiron geeft de jonge helden les / Chiron gewond Centaur (menselijk bovenlichaam en een vierbenig paardenlijf), die uitblonk door zijn wijsheid en rechtvaardigheid. Was leermeester en opvoeder van vele jonge helden, zoals Achilles, Iasoon, Theseus, e.a. Toen hij een ongeneselijke en pijnlijke wond opliep stond hij zijn onsterfelijkheid af aan Prometheus, daarmee zichzelf én Prometheus van verder lijden bevrijdend. Bron: Mythologie.

Christoforus / Christoffel (H.) Reus, die werd gevraagd een kind over een snelstromende rivier te dragen. Het kind was onverwacht zwaar: het was Christus die de last van de wereld met zich meedroeg. Bekeerde zich tot het christendom nadat het kind zich als schepper en heerser van de wereld had geopenbaard. Christoforus betekent Christus-drager. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

19

Christus / Jezus Christus Zie Jezus.

Christus Consolator De troostende Jezus. Bron: Iconografie.

Christus Pantocrator (Almachtige Heerser) Christus als heerser over het heelal / als wereldrechter, meestal in een amandelvormige mandorla (lichtcirkel), het hoofd omgeven door een kruisaureool (stralenkrans met kruis), de rechterhand zegenend opgeheven, in de linkerhand een evangelieboek. Soms zijn hieraan nog de vier evangelistensymbolen toegevoegd. Bron: Iconografie. Zie ook: - Evangelistensymbolen

Christus Salvator / Salvator mundi Christus als verlosser van de wereld. Bron: Iconografie.

Cijnspenning Hoewel Jezus vond dat hij geen tempelbelasting verschuldigd was wilde hij geen aanstoot geven en vroeg Petrus om de eerste de beste vis die deze zou ophalen de bek te openen en voorspelde hem dat hij daar een muntstuk zou vinden waarmee hij de tempelbelasting zou kunnen betalen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Cimon en Pero In de gevangenis wachtend op zijn terechtstelling, zonder eten of drinken, kreeg Cimon bezoek van zijn dochter Pero die hem de borst gaf. Bron: Historische gebeurtenis.

Circe Na een schipbreuk landde Odysseus op het eiland van de tovenares Circe. Zij veranderde zijn makkers in zwijnen; Odysseus dwong haar dit ongedaan te maken Hij bleef een jaar bij haar en toen hij vertrok voorspelde zij hem zijn verdere lotgevallen. Bron: Mythologie.

Clytaemnestra Zie Orestes.

Museumbezoekersgids

20

Corpus Christi Christus aan het kruis. Bron: Iconografie. Zie ook: - Kruisafneming / Bewening van Jezus / Corpus Christi

Creusa, Dood van Koningsdochter. Om met haar te trouwen verstootte Jason zijn vrouw Medea, die wraak nam door haar een vergiftigd kleed te zenden dat zich aan het lichaam vasthechtte en haar onder vreselijke pijnen deed omkomen. Bron: Mythologie.

Crucifix Afbeelding van de gekruisigde Jezus. Bron: Iconografie.

Cupido (Eros) God van de liefde, voorgesteld als gevleugelde knaap met pijl en boog. Zoon van Aphrodite (Rom. Venus), trouwde met Psyche, een versmelting van ziel en zinnelijkheid. Attribuut: pijl en boog. Bron: Mythologie, Gr. Eros, Rom. Amor of Cupido. Zie ook: - Psyche / Psyche en Amor/ Psyche door Zephyrus gedragen - Venus, slapende

Cyclopen, De smidse van de / Apollo doodt de Cyclopen Een drietal geweldige reuzen met slechts één oog, midden op hun voorhoofd. Helpers van de god Hephaistos (Rom. Vulcanus). In hun werkplaats smeedden zij de bliksem en wapens voor de goden. De god Apollo doodde hen uit boosheid dat een mens gedood was door de bliksem. Bron: Mythologie.

D Daedalus Bouwmeester en uitvinder. Bouwde op Kreta het beroemde labyrint dat tot gevangenis van de monsterlijke Minotaurus diende; wie er binnenging vond de weg nooit meer terug. Omdat koning Minos vermoedde dat Daedalus het plan bedacht had waarmee Theseus uit het labyrint kon ontsnappen, liet hij hem met zijn zoon Icarus in hetzelfde doolhof opsluiten. Bron: Mythologie. Zie ook: - Ariadne, De draad van Ariadne / Ariadne op Naxos / Ariadne en Bacchus - Icarus, Val

Museumbezoekersgids

21

Dag des Oordeels Rechtspraak bij het einde der tijden, waarin Christus als wereldrechter recht spreekt over de levenden en de doden, gepaard gaande met de opstanding der doden: de zaligen gaan naar het paradijs, de verdoemden naar de hel. Bron: Bijbel.

Damocles, Zwaard van Diende aan het hof van een koning. Om hem de kwetsbaarheid van het geluk van een heerser te laten ondervinden liet deze tijdens een feestmaal een zwaard boven het hoofd van zijn dienaar ophangen aan een dunne draad, waardoor deze met angst en beven aanzat (maar uiteindelijk wel overleefde). Bron: Mythologie.

Danaë en Zeus Koningsdochter. Haar vader ontving de waarschuwende orakelspreuk: ‘Hoedt u voor uw kleinzoon, want hij zal u uw troon en uw leven ontnemen.’ Daarop liet hij zijn dochter, die nog ongehuwd was, opsluiten. Maar de god Zeus, die verliefd op haar was, drong in de gedaante van een gouden regen tot haar door en maakte haar zwanger. Haar zoon Perseus zou later, zoals aangekondigd, zijn grootvader doden. Bron: Mythologie.

Danaïden, Het vat als straf voor de moord op hun echtgenoten Vijftig dochters van koning Danaüs. Vermoordden in de huwelijksnacht, na een gedwongen huwelijk met hun neven, hun echtgenoten (op één na). Als straf voor hun misdaad moesten zij in de onderwereld eeuwig water scheppen in een bodemloos vat. Bron: Mythologie.

Daniël in de leeuwenkuil Profeet in de 6e eeuw v.C.. Weigerde de Babylonische koning Nebukadnesar, aan wiens hof hij diende, als god te aanbidden en bleef de God van Israël trouw. Als straf werd hij in een leeuwenkuil geworpen, maar door zijn grote geloof bleef hij ongedeerd. Bron: Bijbel v.C.

Daniël voorspelt koning Belsassars ondergang Toen de koning tijdens een feestmaal vaten uit de tempel misbruikte verscheen een geheimzinnige boodschap aan de wand (mene, tekel, ufarsin: geteld, gewogen, verdeeld), waarin zijn dienaar Daniël een ondergangsvoorspelling zag. Nog dezelfde nacht stierf de koning en kwam een einde aan het Babylonische rijk. Bron: Bijbel v.,C.

Dans rond het Gouden Kalf God sloot met de Israëlieten een verbond, met Mozes als tussenpersoon. Daarbij maakte God hem zijn wet bekend en gaf hem twee stenen tafelen (platen), waarop de Tien Geboden geschreven stonden. Toen

Museumbezoekersgids

22

Mozes bij het volk terugkeerde, trof hij hen aan dansend rond een afgodsbeeld, een gouden kalf. Ontstemd daarover gooide hij de stenen platen stuk. [Later kreeg Mozes opnieuw wetstafels, waarvoor een draagbare kist als bewaarplaats werd gemaakt: de verbondsark.] Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Daphne / Apollo en Daphne Nimf, dochter van de riviergod, veranderde in een laurierboom om aan de toenaderingen van de god Apollo te ontsnappen. Bron: Mythologie.

Daphnis en Chloë Herder en herderin, die op elkaar verliefd waren. Bron: Oudgriekse literatuur.

Daphnis en Hermes Zoon van de god Hermes (Rom. Mercurius). Zwoer trouw aan een nimf maar brak zijn eed en werd veranderd in een steen. Zijn vader plaatste hem onder de sterren. Bron: Mythologie.

David en Jonatan / David en Abigaïl / David en Goliat / David speelt voor Saul David was herder aan het hof van koning Saul, wiens zoon Jonatan zijn boezemvriend was. Moest afscheid van hem nemen en vluchten toen Saul hem uit jaloezie wilde doden. Abigaïl voorzag hem van voedsel waarna hij haar tot bijvrouw nam. Na de verzoening met Saul speelde hij vaak op zijn citer voor Saul en bond de strijd aan met vijanden van Saul, o.a. met de reus Goliat die hij met een steen uit zijn slinger doodde. Na de zelfmoord van Saul werd David zijn opvolger (ca 1000 v.C.). Werd tot religieus symbool van Israël: uit zijn nakomelingschap verwachtte men de Messias. Bron: Bijbelv.C. Zie ook: - David en Uria - David in ballingschap / David en Absalom - Batseba in bad - Natan berispt David - Saul bij de heks van Endor

David en Uria Zie Batseba in bad.

David in ballingschap / David en Absalom Absalom was een zoon van koning David. Vermoordde zijn oudste broer nadat deze hun zus had verkracht. Pas na jaren verzoende zijn vader zich met hem. Na een poging zijn vader van de troon te verdrijven – waardoor deze korte tijd in ballingschap verbleef – moest hij vluchten, waarbij hij met zijn lange haren bleef hangen aan boomtakken en gedood kon worden. David treurde ondanks alles om zijn dood. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

23

Debora en Barak De profetes Debora spoorde de legerleider van de Israëlieten, Barak, aan de wapenen op te nemen tegen de legers van opstandige koningen onder leiding van Sisera en voorspelde de dood van Sisera door een vrouw. Die voorspelling kwam uit toen Jaël de naar haar tent gevluchte vijandige legerleider, met wie zij bevriend was, met een tentpin doodde terwijl hij lag te slapen. Bron: Bijbel v.C.

Demeter (Ceres) en Persephone (Proserpina) Tijdens het spelen met zeemeerminnen werd de godin Persephone (Rom. Proserpina) door Hades (Rom. Pluto), de god van de onderwereld, als bruid naar zijn rijk van de doden ontvoerd. Deze liet haar later gaan, maar pas nadat zij granaatappelzaden had gegeten waardoor zij niet naar het rijk van de levenden kon terugkeren maar ieder jaar in het ‘dode’ seizoen bij hem moest verblijven en in het groeiseizoen bij haar moeder Demeter (Rom. Ceres), de godin van de landbouw, “moeder van de aarde”. Treurend omdat zij haar dochter telkens een half jaar moest missen liet zij in herfst en winter niets groeien. Bron: Mythologie, Gr. Demeter, Rom. Ceres, resp. Gr. Persephone, Rom. Proserpina.

Deugden, Zeven ‘Kardinale’ deugden: Kracht (Fortitudo), Matigheid (Temperantia), Behoedzaamheid (Prudentia), Rechtvaardigheid (Iusticia). ‘Theologische’ deugden: Geloof (Fides), Hoop (Spes), Liefde (Charitas/Karitas). Bron: Kardinale deugden kwamen al in de klassieke oudheid voor, theologische deugden zijn toegevoegd door de katholieke leer.

Diana (Artemis) Godin van de natuur en de jacht, vaak in gezelschap van nimfen. Vaak vereenzelvigd met de maangodin Luna. Tweelingzus van Apollo. Bron: Mythologie, Gr. Artemis, Rom. Diana, ook wel Selene. Zie ook: - Actaeon, Dood van - Endymion en Selene

Dido en Aeneas Zie Aeneas.

Diomedes en Heracles Koning die de vreemdelingen die in zijn rijk kwamen aan zijn paarden te eten gaf. Heracles (Rom. Hercules) liet hem zelf dit lot ondergaan en ontvoerde de paarden. Bron: Mythologie.

Diomedes verwondt de godin Aphrodite Grieks koning [een andere dan hierboven] die als een van de dapperste helden deelnam aan de Trojaanse oorlog. Zelfs de Trojaanse held Aeneas kon niet tegen hem op, en toen diens moeder, de godin Aphrodite (Rom. Venus), hem wilde redden werd zij door Diomedes verwond. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

24

Dionysus God van de wijn en de vreugde, veelal begeleid door saters en bacchanten. Op het eiland Naxos werd hij verliefd op Ariadne, eiste van haar minnaar dat hij haar daar achterliet en trachtte haar te troosten. Bron: Mythologie, Gr, Dionysus/Bacchus, Rom. Liber

Dominicus (H.), Ontvangst van de rozenkrans Stichter van een kloosterorde in de 12e eeuw. Maria zou aan hem verschenen zijn en hem een gebedskrans gegeven hebben waarmee hij het rozenkransgebed ging propageren. Bron: Legende.

Doodzonden, Zeven Zie Zeven Hoofdzonden.

Doop van Jezus Op dertigjarige leeftijd liet Jezus zich dopen door zijn neef Johannes met water uit de Jordaan. De hemel scheurde open en Jezus zag de Geest als een duif op zich neerdalen en een stem uit de hemel zei: Gij zijt mijn geliefde Zoon. Johannes zei: Daar is het Lam Gods. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Doornenkroning De Romeinse bestuurder Pontius Pilatus droeg de gevangen genomen Jezus over om hem te laten geselen. De Romeinse soldaten bonden hem vast en bespotten hem. Hij kreeg bijvoorbeeld een ‘kroon’ van doornige takken op het hoofd gedrukt en een rietstaf als ‘scepter’ in de hand. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Dorotea (H.), Marteling Weigerde vanwege haar christelijk geloof te trouwen met de stadsprefect. Beschouwde Jezus als haar bruidegom. Toen zij onthoofd zou worden vroeg iemand spottend: ‘Als je in de tuin van die Jezus van jou bent, stuur mij dan wat rozen en appels.’ Na de terechtstelling kwam een klein kind een mandje met rozen en drie appels brengen, vreemd want het was midden in de winter. Omstanders bekeerden zich tot het christelijk geloof. Bron: Legende.

Drie-eenheid / Drievoudigheid / Triniteit God de Vader, de Zoon en (in de vorm van een duif) de Heilige Geest. In zijn mens geworden zoon (en na diens dood in de Heilige Geest) openbaart de onzichtbare God zich als liefde en barmhartigheid. [In de Bijbel v.C. omvat Drievuldigheid de drie vreemden - God en twee engelen - aan wie Abraham gastvrijheid bood.] Bron: Bijbel. Zie ook: - Doop van Jezus - Pinksterfeest - Genadestoel - Abraham en de drie engelen / Gastvriendschap van Abraham

Museumbezoekersgids

25

Driekoningen Na Jezus’ geboorte kwamen drie wijzen/ sterrenwichelaars uit het oosten, een opvallende ster volgend, de nieuwgeboren ‘koning der joden’ zoeken. (Volgens latere overlevering drie koningen: Baltasar, Kaspar en Melchior). Wordt herdacht op 6 januari (Driekoningen). De drie koningen symboliseren drie leeftijden, drie rassen en de drie in de vroege middeleeuwen bekende werelddelen Europa, Azië en Afrika. Hun geschenken omvatten goud, mirre en wierook. Kaspar wordt meestal - maar niet door alle schilders beschouwd als de “zwarte” koning; ook oud/jong en wie wat schenkt wordt verschillend geïnterpreteerd. Bron: Bijbel.

E Ecce homo (Zie de mens) / Jezus aan het volk getoond De Romeinse bestuurder Pontius Pilatus toonde de gemartelde Jezus aan de joodse menigte, in de hoop hem in vrijheid te kunnen stellen zonder het volk te misnoegen. [“Ecce homo” = Zie de mens, spreek uit: Ettsje homo]. Het volk wilde hem echter veroordeeld zien. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Man van smarten

Echo en Narcissus Bergnimf die Hera afleidde als Zeus de nimfen bezocht. Toen Hera dit ontdekte ontnam zij haar het gebruik van haar tong, zodat zij alleen de laatst gehoorde woorden nog kon herhalen. Kwijnde weg door een niet beantwoorde liefde voor Narcissus. Bron: Mythologie.

Eden, Hof van De tuin, het aards paradijs, waarin Adam en Eva voor hun verdrijving verbleven. Bron: Bijbel v.C.

Efraïm en Manasse, Zegening van Toen Jacob stervende was nam zijn zoon Jozef de kleinzoons mee om ze te laten zegenen. Daarbij kruiste Jacob zijn handen, waardoor de jongere Efraïm een grotere zegen kreeg dan zijn oudere broer Manasse. Jacob zei dat Efraïm een machtiger nakomelingschap zou krijgen. Later kwam Efraïm in opstand tegen Jefta omdat hij diens leiderschap betwistte, maar zijn mannen werden gruwelijk verslagen. Bron: Bijbel v.C.

Egypte, (Rust tijdens de) vlucht naar Gewaarschuwd door een engel vluchtten Jozef en Maria in de nacht naar Egypte, omdat koning Herodes hun kind zocht om het te doden. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

26

Egypte, Uittocht van de joden uit Hun leider Mozes leidde de Israëlieten uit Egypte door de woestijn naar het land dat God hun had beloofd, Kanaän (het huidige Israël met omringende landen). Tijdens de tocht door de woestijn liet God met de ochtenddauw (brood)korrels (manna) uit de hemel vallen. Tijdens de tocht, die 40 jaar duurde, verrichtte Mozes diverse malen wonderen, o.m. scheidde hij het water van de Schelf- of Rietzee (de huidige Golf van Akaba) en sloeg hij water uit een rots. Hij liet zich met Gods instemming bijstaan door zeventig wijze mannen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Eleazar de Maccabeeër doodt de gewapende olifant Zag tijdens een strijd tegen een oostelijk volk dat een van de olifanten van het vijandige leger een koninklijk pantser droeg, wierp zich onder de olifant en stak deze in de buik, waarna hij verpletterd werd door het neerstortende dier. Zijn actie leidde overigens niet tot de overwinning. Bron: Bijbel v.C.

Eleazar en Jozua Hogepriester die samen met Mozes’ raadgever Jozua de opdracht kreeg om het land onder de stammen van Israël te verdelen. Bron: Bijbel v.C.

Eleazar, Martelaarschap Schriftgeleerde, weigerde vanwege zijn geloof het hem opgedrongen offervlees te eten omdat het varkensvlees was, en weigerde zelfs te doen alsof. Werd daarom gegeseld tot hij stierf. Bron: Bijbel v.C.

Electra Zie Orestes.

Elia / Door de raaf gevoed / Bij de weduwe Sarefat / Op de berg Karmel / Hemelvaart Profeet uit 9e eeuw v.C. Voorspelde een grote droogte, vluchtte en verborg zich aan de beek Kerit, waar een raaf hem elke ochtend voedsel kwam brengen. Tijdens een hongersnood verzorgd door een arme vrouw, bij wie op wonderbaarlijke wijze haar meelpot en oliekruik nooit leeg raakten. Op de berg Karmel brachten Elia en priesters die een afgod aanbaden ieder een offer en riepen hun goden aan om het aan te steken, om uit te maken welke god de echte is. Alleen Elia’s gebed werd verhoord, waarna hij de priesters liet ombrengen. Moest toen naar de woestijn vluchten. Kreeg daar opdracht van God om zich door Elisa te laten opvolgen. Hij is niet gestorven, maar werd door een wagen met paarden ten hemel gevoerd. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

27

Eligius (H.), Wonder Goudsmid en smid in de 7e eeuw. Toen hij een kostbare troon voor de koning moest maken maakte hij uit het materiaal dat hij overhield een tweede. Toen hij bij een onwillig paard een hoefijzer moest aanbrengen hakte hij eerst het hele been af en plaatste dit later weer terug zonder schade voor het dier. In een andere legende sprak hij een beer toe die een os had gedood die een ossenkar trok en gebood hem het werk van de os over te nemen. Werd later bisschop. Bron: Legende.

Elisa, Roeping Boer die door de profeet Elia achter zijn ploeg vandaan werd geroepen om hem te volgen en het profetenambt op zich te nemen. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Naäman, Reiniging / Elisa weigert de geschenken van Naäman

Elisabet Zie Bezoek.

Elisabet (H.) Verzorgster van armen en zieken in de 13e eeuw in Thüringen. Ook wel Elisabet van Hongarije, naar haar geboorteland. Bron: Legende.

Elyseum / Eliseese velden Het onderaardse rijk waar de gelukzaligen na hun dood verbleven. Het mythische ‘paradijs’. Bron: Mythologie.

Emblemata Zinnebeelden, symbolen.

Emmaüsgangers / Jezus in Emmaüs / Maaltijd in Emmaüs Op de dag van zijn opstanding uit het graf ontmoette Jezus twee mannen, op weg van Jeruzalem naar Emmaüs. Zij nodigden hem uit bij hen te overnachten. Aan tafel brak hij het brood en zegende het, en werd daardoor herkend. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Endymion en Selene Jonge jager op wie de godin Artemis/Diana (ook wel Selene genoemd) verliefd was. Vermoeid van het jagen ontwaakte hij niet onder haar liefkozingen. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

28

Erechtheus (Erichthonius), Ontdekking / De dochters van Cecrops vinden het slangenkind De god van het vuur Vulcanus (Gr. Hephaistos), was gehuwd met de godin Minerva (Gr. Athene), maar het lukte hem niet gemeenschap met haar te hebben. Zijn zaad kwam in de aarde terecht. De godin van de aarde Gaia werd er door bevrucht en het kind was Erechtheus: vanboven mens, vanonder slang. Door Minerva (Gr. Athene) in een mandje verstopt en aan de drie dochters van koning Cecrops toevertrouwd. Tegen het uitdrukkelijke verbod in openden zij het mandje. Zij schrokken zo dat zij van de Acropolis sprongen. Bron: Mythologie.

Erfzonde Sinds de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs is de mensheid sterfelijk en draagt zij een aangeboren zonde met zich mee. Jezus heeft met zijn dood aan het kruis de schuld voor deze zonde op zich genomen. Door de verlossing van God te aanvaarden en zich te laten dopen wordt de erfzonde van de mens weggenomen. Bron: Christelijke doctrine.

Eros / Amor / Cupido God van de liefde, voorgesteld als gevleugelde knaap met pijl en boog. Zoon van Aphrodite (Rom. Venus), trouwde met Psyche, een versmelting van ziel en zinnelijkheid. Attribuut: pijl en boog. Bron: Mythologie, Gr. Eros, Rom. Amor of Cupido. Zie ook: - Psyche / Psyche en Amor/ Psyche door Zephyrus gedragen - Venus, slapende

Esau en Jacob Hoewel Jacob de jongere tweelingbroer van Esau was verkocht Esau voor een bord linzen zijn eerstgeboorterecht aan hem. Jacob kreeg daarna ten onrechte de zegen van zijn blinde stervende vader Isaäk. Hij vluchtte voor Esau naar zijn oom Laban en keerde pas na veertien jaar terug. Na een gevecht met een engel (in feite God) kreeg hij de naam Israël (Strijder met God) en verzoende Esau zich met hem. [Het eerstgeboorterecht hield in: gezag in de familie en een dubbel deel van de erfenis met de plicht om moeder en ongetrouwde zusters te onderhouden.]. Bron: Bijbel v.C.

Ester, Ahasveros en Haman / Ester en Mordechai Uit een groot aantal meisjes werd Ester, een jonge Jodin, door de Babylonische koning Ahasveros/Xerxes tot koningin gekozen. Op aandringen van haar voogd Mordechai redde zij door haar pleidooi bij de koning de in Babylon in ballingschap levende joden van de ondergang: minister Haman wilde ze namelijk vermoorden. De joden vieren deze redding jaarlijks op het Poerimfeest. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Mordechai, Triomf

Museumbezoekersgids

29

Europa, Roof Koningsdochter op wie de god Zeus (Rom. Jupiter) verliefd was. Om haar te benaderen veranderde hij zich in een tamme witte stier. Toen zij er op ging zitten droeg hij haar de zee in en nam haar mee naar Kreta, waar hij haar tot vrouw nam. Zij werd moeder van koning Minos van Kreta. Bron: Mythologie.

Evangelisten Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes: volgelingen van Jezus die – ieder op zijn eigen wijze - het leven en de boodschap van Jezus op schrift hebben gesteld. Bron: Bijbel. Zie ook: - Evangelistensymbolen

Evangelistensymbolen Gevleugeld mens: Matteüs, gevleugelde stier: Lucas, gevleugelde leeuw: Marcus, adelaar: Johannes. Verwijzingen naar de menswording van Christus (mens), zijn offerdood (stier), opstanding (leeuw) en hemelvaart (adelaar). Bron: Iconografie.

Ezechiël, Roepingsvisioen / Visioen van de goddelijke troon / Andere visioenen Zag in een visioen een gedaante zittend op een wezen met vier gezichten: dat van een mens, een os, een leeuw en een adelaar. De gedaante spreekt tot hem en geeft hem opdracht als profeet op te treden. In een ander visioen zag hij een vallei vol doodsbeenderen die vervolgens weer vlees kregen en levende mensen werden en ontving hij de opdracht er een geest in te profeteren. Te zien als voorspelling van het herstel van Israël na de Babylonische ballingschap. Had ook een visioen van een tempel die de Messias zal bouwen en waar God zal wonen te midden van de kinderen van Israël. Bron: Bijbel v.C.

F Farizeeër en tollenaar Beiden gingen naar de tempel om te bidden. De eerste voelde zich in zijn gebed overtuigd van zijn voorbeeldige levenswandel en verheven boven de tollenaar. [Farizeeën waren joden die zich streng aan de joodse wetten hielden en zich kritisch opstelden ten opzichte van de leer van Jezus; Jezus noemde ze huichelaars. Tollenaars inden de belastingen voor de Romeinse keizer en waren daardoor niet erg geliefd of geacht.] De tollenaar vroeg in zijn gebed genade voor zichzelf als zondaar. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven dat hij meer op had met de tollenaar, die zich nederig gedroeg. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

30

Farizeeër Simon (ook wel Simon de Melaatse), Jezus in het huis van Jezus was door Simon uitgenodigd voor de maaltijd. (Farizeeën waren joden die zich streng aan de joodse wetten hielden en zich kritisch opstelden ten opzichte van de leer van Jezus). Een van zijn volgelingen, Maria Magdalena, maakte zijn voeten met haar tranen nat, droogde ze met haar haren en zalfde ze. Volgens andere bron ging het hier om een andere Maria, de zus van Marta. Dat Simon ook wel “de Melaatse” werd genoemd betekent niet dat hij aan die (besmettelijke) ziekte leed, maar is te verklaren uit het feit dat Farizeeën ver weg wilden blijven van de leer van Jezus. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Filippus (H.), Marteling Een van de twaalf apostelen. Verdreef een draak uit een Marstempel en genas de gewonden. Zou vanwege zijn geloof gekruisigd en gestenigd zijn. Wordt soms verward met de diaken Filippus. Bron: Bijbel.

Filippus en de Ethiopische eunuch Een Ethiopiër, eunuch (harembewaker) en kamerheer van het hof in Ethiopië, vroeg aan de apostel Filippus, nadat deze hem een tekst uit de bijbel had uitgelegd, om hem te dopen. Wordt soms verward met de diaken Filippus. Bron: Bijbel.

Flora en Zephyr Nimf die door Zephyr (de westenwind) ontvoerd werd en daarna met hem in het huwelijk trad. Zij werd daarbij godin van lente en bloemen, Bron: Romeinse mythologie.

Florianus (H.), Marteling Romeins veldheer, die bij het te hulp komen van vervolgde christenen zelf gevangengenomen werd en na talrijke folteringen met een molensteen om zijn hals in de rivier werd geworpen. Bron: Legende.

Fortuna Godin van het geluk; veelal afgebeeld met een hoorn des overvloeds en staande op een bol, waarmee aangegeven wordt dat het lot alle kanten op kan rollen, men kan bij toeval geluk hebben. Bron: Romeinse mythologie.

Franciscus (H.), Visioen / Stigmatisatie Franciscus van Assisi kreeg als jongeman, begin 13e eeuw, in een visioen opdracht van Jezus: ‘Ga en herstel mijn huis.’ Wijdde zich aan het leed van melaatsen en verkoos te leven in armoede. Stichtte later een kloosterorde. Ontving op het feest van de Kruisverheffing in 1224 via lichtstralen de wondtekenen van de Zoon Gods, het eerste geval van stigmatisatie dat in de geschiedenis bekendheid kreeg. Bron: Legende. Zie ook: - Stigmata

Museumbezoekersgids

31

Furiën Wraakgodinnen. Bron: Mythologie, Gr. Erinnyen, Rom. Furiae.

G Gabriël, Engel Eén der aartsengelen, die boodschappen van God overbracht, zie bijv. Verkondiging. Bron: Bijbel. Zie ook: - Verkondiging

Gaea / Gaia / Ge De oermoeder Aarde, de oudste der goden, geboren uit Chaos, de gapende ruimte. Doet alle leven ontstaan, voedt de mensen, en neemt alles wat geleefd heeft weer op in haar schoot. Haar oudste zoon was Uranus, de Hemel, met wie zij zich later verenigde. Bron: Mythologie. Zie ook: - Uranus en Gaea / Uranus en Kronos

Galathea en Acis Zeenimf die verliefd was op de jonge herder Acis, maar ook bemind werd door één van de cyclopen (reuzen met maar één oog, midden op het voorhoofd). Deze betrapte de gelieven en doodde Acis met een rotsblok. Bron: Mythologie.

Galilea / Tiberias / Gennezaret, Jezus loopt in de storm over het meer van Toen zijn leerlingen over het meer voeren (dat de naam van verschillende aanliggende plaatsen draagt) en in een storm verzeild raakten, zagen zij hoe Jezus over het water naar de boot toe kwam lopen en hen geruststelde en bezwoer niet te weifelen. Daarna ging de wind liggen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Ganymedes, Roof / Ontvoering Jongen op wie de god Zeus verliefd was en die door een gezonden adelaar naar de berg Olympus (woonplaats der goden) werd ontvoerd. Zeus (Jupiter) gaf hem de eeuwige jeugd. Bron: Mythologie.

Gaven van de Heilige Geest, Zeven Wijsheid, inzicht, advies, standvastigheid, kennis, vroomheid en ontzag voor God.

Museumbezoekersgids

32

Geboorte van Jezus / Besnijdenis Zijn nog ongehuwde moeder kreeg een boodschap van de hemel dat zij de moeder van de Verlosser zou worden. Door toedoen van de Heilige Geest (de geest van God) raakte zij zwanger. Doordat zij zelf al ‘onbevlekt ontvangen’ was (zie Geboorte van Maria) was haar kind (Jezus) vrij van de erfzonde. Volgens de legende werd het kind geboren in een stal toen Maria met haar verloofde Jozef onderweg was van Nazaret naar Betlehem om zich daar te laten registreren voor een volkstelling. Wordt herdacht op 25 december (Kerstmis) en zijn besnijdenis 8 dagen later, waarbij hij ook zijn naam kreeg, op 1 januari (Nieuwjaarsdag). Bron: Bijbel/Stal: legende. Zie ook: - Betlehem, De volkstelling te - Verkondiging aan de herders - Aanbidding der herders - Aanbidding der koningen/wijzen - Aanbieding in de tempel - Geboorte van Maria / Maria’s onbevlekte ontvangenis / Maria immaculata

Genadestoel Weergave van de goddelijke Drie-eenheid. De tronende God de Vader heeft het offer van zijn zoon aanvaard en toont ons het zoenoffer (de gekruisigde) als middel tot verlossing van de mensheid. Bron: Iconografie. Zie ook: - Drie-eenheid / Drievoudigheid / Triniteit

Genezing van zieken en andere wonderen door Jezus Jezus had het vermogen om gehandicapten, zoals blinden, verlamden en kreupelen, en ernstig zieken, zoals melaatsen, van het ene op het andere moment te genezen. Ook verrichtte hij andere wonderen: zie Bruiloft te Kana, Vermenigvuldiging van brood en vis, Wandeling over het water en Wonderbare visvangst. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Kafarnaüm, Hofbeambte / Honderdman / Centurio - Naïn, Jezus wekt de jongeling te Naïn op - Kana, Bruiloft te - Petrus, Wonderbare visvangst - Vermenigvuldiging van brood en vis - Galilea / Tiberias / Gennezaret, Jezus loopt in de storm over het meer van - Opwekking van Lazarus

Georgius (H.) / Sint Joris vecht tegen de draak Romeins officier. Trok ten strijde tegen een draak waaraan kinderen moesten worden geofferd en doodde hem. Na deze daad bekeerden de bewoners van de streek zich tot het christelijk geloof. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

33

Geseling, Bespotting, Doornenkroning van Jezus / Jezus aan de zuil De Romeinse bestuurder Pontius Pilatus droeg de gevangen genomen Jezus over om hem te laten geselen. De Romeinse soldaten bonden hem vast en bespotten hem. Hij kreeg bijvoorbeeld een ‘kroon’ van doornige takken op het hoofd gedrukt en een rietstaf als ‘scepter’ in de hand. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Gideon, Bende van Israëlitisch leider. Kreeg van een engel de opdracht om ten strijde te trekken tegen de vijanden van Israël. Behaalde met Gods hulp met een klein leger de overwinning op een groot leger. Bron: Bijbel v.C.

Giganten, Hemelbestorming en val Geweldige honderdarmige reuzen met draken als voeten. Net geboren begonnen zij een strijd tegen de olympische goden. Ze stapelden bergen op elkaar en probeerden brandende boomstammen naar de Olympus te werpen. Met hulp van de halfgod Heracles werden alle Giganten gedood. Bron: Mythologie.

Glaucus verandert in een zeegod / Glaucus en Scylla / Glaucus en Circe Eén der Argonauten, die bij een gevecht in zee viel en in een zeegod veranderde. God van schippers en vissers, die hij in gevaren graag hulp verleende. Hij beminde de mooie zeenimf Scylla, maar uit jaloezie gaf de tovenares Circe haar haar latere monsterlijke gedaante. Bron: Mythologie.

Golgota Op de berg Golgota (ook wel Calvarieberg, Calvaria is Latijn voor ‘Schedelplaats’) werd Jezus gekruisigd tussen twee misdadigers. Zijn handen en voeten werden aan het kruis genageld. De kruisiging geschiedde op de vrijdagmiddag voor het joodse paasfeest (‘Goede’ Vrijdag, omdat de kruisdood tot heil van de wereld was). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Gordiaanse knoop In de stad Gordion (in het huidige Turkije) waren aan een eeuwenoude strijdwagen juk en disselboom met een ingewikkelde knoop aan elkaar verbonden en een orakel had voorspeld dat wie deze knoop kon ontwarren heerser over heel de toen bekende wereld zou worden. Koning Alexander de Grote voldeed op één van zijn veroveringstochten in 333 v.C. aan die eis door de knoop resoluut door te hakken. Over de manier van losmaken had het orakel immers niets gezegd. [Later huwde Alexander de Perzische Roxane]. Bron: Vermoedelijk historische gebeurtenis.

Gouden Kalf, Dans rond God sloot met de Israëlieten een verbond, met Mozes als tussenpersoon. Daarbij maakte God hem zijn wet bekend en gaf hem twee stenen tafelen (platen), waarop de Tien Geboden geschreven stonden. Toen

Museumbezoekersgids

34

Mozes bij het volk terugkeerde, trof hij hen aan dansend rond een afgodsbeeld, een gouden kalf. Ontstemd daarover gooide hij de stenen platen stuk. [Later kreeg Mozes opnieuw wetstafels, waarvoor een draagbare kist als bewaarplaats werd gemaakt: de verbondsark.] Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Gouden Poort, Ontmoeting bij Ontmoeting tussen de ouders van Maria, Anna en Joachim, bij de stadspoort. Bij deze ontmoeting wordt Anna overeenkomstig Gods wil zwanger. Bron: Legende. Zie ook: - Geboorte van Maria / Maria’s onbevlekte ontvangenis / Maria immaculata

Graal, Heilige De schaal waarvan Jezus zich bij het laatste avondmaal zou hebben bediend. Later zou hierin het bloed van de gekruisigde Jezus door één van zijn volgelingen zijn opgevangen. Volgens sommigen is Mozes’ ark van het verbond de heilige graal. Bron: Legende.

Graflegging van Jezus Jezus werd in een graf gelegd dat was uitgehouwen in een rots. Voor de opening werd een zware steen gerold en het graf werd bewaakt door Romeinse soldaten. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Gratiën, Drie Godinnen der bekoorlijkheid, schoonheid en feestvreugde, begeleidsters van Aphrodite (Rom. Venus). Bron: Mythologie, Gr. Charites, Rom. Gratiae.

Gulden Vlies, Verovering Koning Aietes uit Colchis (aan de oostkant van de Zwarte Zee) bezat een ramshuid van louter goud die door een draak werd bewaakt. De held Iasoon/Jason was er met zijn Argonauten op uitgestuurd hem die te ontfutselen. Hij werd verliefd op de koningsdochter Medea en met behulp van haar toverkrachten wist hij de uit drakentanden ontstane reuzen te verslaan en zo het Gulden Vlies te veroveren. Bron: Mythologie. Zie ook: - Argonauten - Medea en Iasoon / Medea’s innerlijke strijd

H HIS Zie I H S

Museumbezoekersgids

35

Hades (Pluto of Orcus) God van de onderwereld, welke zelf ook als ‘Hades’ wordt aangeduid. Bron: Mythologie, Gr. Hades of Pluto, Rom. Orcus of Dis.

Hagar en Abraham / Verstoting van Hagar Op verzoek van zijn vrouw zond Abraham haar slavin Hagar met de zoon die Abraham bij deze slavin had verwekt de woestijn in. Beiden werden gered door een engel die ze een waterput toonde. Bron: Bijbel v.C.

Haman, Veroordeling Zie Ester, Ahasveros en Haman.

Hanna Oude profetes die getuige was van de opdracht in de tempel en sprak een dankgebed uit. Bron: Bijbel.

Hector en Andromache, Afscheid / Achilles doodt Hector Zoon van de koning van Troje (in het huidige Turkije), leider van de verdediging van Troje tegen de Grieken. Nam afscheid van zijn vrouw voordat hij ten strijde trok en voorvoelde zijn dood. In de strijd tegen de Grieken doodde hij de vriend van de Griekse aanvoerder Achilles en deze mengde zich woedend in de strijd en doodde Hector. Bron: Mythologie.

Heilige familie Maria, Jozef en het kind Jezus. Bron: Iconografie.

Heilige Geest De geest, kracht, liefde van God. Wordt gesymboliseerd in de vorm van een duif of van een vlam. Bron: Bijbel. Zie ook: - Drie-eenheid / Drievoudigheid / Triniteit - Levensbron

Heilige Kruis - legende Toen Adam was overleden plaatste zijn zoon een twijg van de boom van de kennis van goed en kwaad uit het paradijs, die hij had gekregen van de aartsengel Michaël, op zijn graf. De twijg groeide uit tot een boom, die koning Salomon liet kappen, oorspronkelijk voor de bouw van een tempel maar uiteindelijk voor de bouw van een brug. Later belandde het hout in een vijver, die daardoor geneeskrachtige werking kreeg. Tenslotte zou het hout gebruikt zijn voor het kruis waaraan Jezus stierf. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

36

Heilige Kruis - vinding Keizerin Helena zou in de 3e eeuw na Chr. de drie kruisen hebben uitgegraven, aan één waarvan Jezus gestorven zou zijn. Om te ontdekken welk kruis dat was, liet ze de kruisen één voor één op het lichaam van een dode leggen en die onder het ‘ware’ kruis werd tot leven gewekt. Later werd het kruis gestolen en weer terugveroverd. Bron: Legende.

Heilige maagschap Anna (moeder van Maria), Maria (moeder van Jezus) en andere familieleden (‘maag’ = bloedverwant). Bron: Iconografie.

Heiligenattributen Kruisstaf: Johannes de Doper; Lam: Johannes de Doper; Leeuw: Hieronymus; Molensteen: Florianus; Muziekinstrument/Orgeltje: Cecilia; Palmtak: martelaar; Pelgrimsstaf/Schelp: Jacobus; Pelgrimsstaf/Hondje: Rochus; Pijlen: Sebastiaan; Schaap: Agnes (Lat. ‘agnus’ = lam); Sleutel(s) van de hemelpoort: Petrus; Steen(brok): Stephanus; Tang: Agatha; Toren: Barbara; Wiel/Rad: Catharina; Zalfpot: Maria Magdalena; Zwaard+boek: Paulus. Bron: Iconografie.

Heiligenschijn Licht- of stralenkrans rond lichaam of hoofd als teken van heiligheid. Bron: Iconografie.

Helena (H.) Keizerin Helena zou in de 3e eeuw na Chr. de drie kruisen hebben uitgegraven, aan één waarvan Jezus gestorven zou zijn. Om te ontdekken welk kruis dat was, liet ze de kruisen één voor één op het lichaam van een dode leggen en die onder het ‘ware’ kruis werd tot leven gewekt. Later werd het kruis gestolen en weer terugveroverd. Bron: Legende.

Helena en Paris Op de bruiloft van koning Peleus en de zeegodin Thetis [de latere ouders van Achilles] was de godin van de tweedracht niet uitgenodigd, maar verscheen toch en gooide uit wraak een gouden appel ‘voor de mooiste’ in het midden van de feestgangers. Drie godinnen begonnen direct om de appel te twisten. Aan Paris, zoon van de koning van Troje, werd gevraagd een keuze te maken. Dit zou bekend worden als ‘het oordeel van Paris’. Hera (Rom. Juno) beloofde hem macht, Athene (Rom. Minerva) succes op het slagveld, Aphrodite (Rom. Venus) de mooiste vrouw ter wereld: Helena. Hij koos voor het laatste. Probleem was alleen dat zij getrouwd was met de koning van Sparta. Het meevoeren (schaken) van Helena naar Troje door Paris zou volgens de overlevering de aanleiding zijn geweest voor de Trojaanse oorlog, tussen Grieken en Trojanen (Troje lag in het huidige Turkije). Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

37

Helios en Phaëton Zonnegod. Reed met zijn wagenspan met vier vurige paarden langs de hemel. Later met Apollo vereenzelvigd. Phaëton was zijn zoon. Bron: Mythologie. Zie ook: - Phaëton, Val

Hellevaart van Jezus / ‘In het voorgeborchte’ / Nederdaling ter helle Jezus daalde tussen zijn kruisdood en zijn opstanding in de onderwereld af, aan de rand van de hel, om Adam en Eva en de rechtvaardigen van het Oude Testament te verlossen, die - omdat ze vóór de komst van het christendom leefden - God niet op de juiste wijze hadden kunnen vereren, en vroeg hun hem te volgen naar het paradijs. Bron: ‘Bijbel’/Legende. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Hemelse en aardse liefde Twee vrouwfiguren, de één beschouwend, de ander zinnelijk. Bron: Iconografie.

Hemelvaart van Jezus Na zijn opstanding uit het graf is Jezus vele malen verschenen aan zijn discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen), gedurende een periode van veertig dagen. In deze tijd sprak hij met hen over hun toekomstige taak als apostelen, gezondenen om zijn leer te verspreiden. Na deze veertig dagen na Pasen steeg hij ten hemel (Hemelvaartsdag). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Hephaistos (Vulcanus) God van het vuur. Maakte in zijn smidse de wapenrustingen voor goden en helden. Was getrouwd met de godin Aphrodite (Rom. Venus). Bron: Mythologie, Gr. Hephaistos, Rom. Vulcanus. Zie ook: - Venus en Vulcanus / Venus en Mars betrapt door Vulcanus - Zeus (Jupiter)

Hera (Juno) en Zeus (Jupiter) Godin van het huwelijk en het gezin. Jaloerse echtgenote van de god Zeus/Jupiter vanwege zijn vele buitenechtelijke relaties. Bron: Mythologie, Gr. Hera, Rom. Juno resp. Gr. Zeus, Rom. Jupiter. Zie ook: - Callisto / Diana en Callisto - Io en Zeus / Juno laat Io bewaken - Leto (Latona) - Semele en Zeus / Dood van Semele

Museumbezoekersgids

38

Heracles (Hercules) / Op een tweesprong / Twaalf werken Halfgod, buitenechtelijke zoon van Zeus (Rom. Jupiter) en een aardse vrouw. Was begiftigd met bovenaardse heldenkracht. Wurgde als baby de slangen die de jaloerse echtgenote van Zeus op hem afstuurde. Stond als jongeling voor de keuze tussen een leven van wellust (lange, brede weg) en een leven van deugdzaamheid (korte, smalle weg); hij koos het laatste. Moest later voor de koning in Mykene, die hem liefst dood zag, twaalf werken verrichten, waarbij het op zijn lichaamskracht aankwam. Zo ruimde hij de mest in de veestal van koning Augias op door de nabije rivier door de stal heen te leiden. Hij doodde met een knuppel de reus Cacus die runderen had gestolen, veroverde de gordel van Hippolyte, koningin van de Amazonen, haalde de paarden van Diomedes, stal drie gouden appelen uit de tuin der Hesperiden, en haalde de hellehond Cerberus naar de bovenwereld. Bron: Mythologie, Gr. Heracles, Rom. Hercules. Zie ook: - Heracles (Hercules), Deïanira en Nessus / Dood van Heracles

Heracles (Hercules), Deïanira en Nessus / Dood van Heracles Op een reis moesten Heracles en zijn vrouw Deïanira een rivier oversteken. De kentaur (mens met vier paardenbenen) Nessus nam haar op zijn rug, maar toen hij haar wilde roven doorschoot Heracles hem met een giftige pijl, Dit werd Heracles echter later noodlottig, doordat Deïanira het vergiftigde bloed van Nessus - dat zij aanzag voor een liefdeszalf - op een mantel uitstreek, bij het aantrekken waarvan Heracles vergiftigd werd. Na zijn dood werd hij opgenomen in het gezelschap van de onsterfelijke goden. Bron: Mythologie, Gr. Heracles, Rom. Hercules. Zie ook: - Philoctetis

Hermaphroditus en Salmacis Godenzoon. Bekoorde door zijn schoonheid de bronnimf Salmacis, die om zijn liefde smeekte. Toen zij geen gehoor vond bad zij dat hun lichamen altijd tot één verbonden mochten worden. Uit deze vereniging ontstond een tweeslachtig wezen, half man, half vrouw. Bron: Mythologie.

Hermes (Mercurius) God van handel en verkeer. Attributen: met twee slangen omwonden staf en vleugels aan reishoed en schoeisel. Snelle boodschapper van de goden en geleider van schimmen der gestorvenen naar de onderwereld. Bron: Mythologie, Gr. Hermes, Rom. Mercurius.

Herodes, Feestmaal bij Toen zijn stiefdochter Salomé tijdens een feestmaal voor koning Herodes danste, bekoorde zij hem zo dat hij haar beloofde een wens te vervullen. Opgestookt door haar moeder vroeg zij om het hoofd van Johannes de Doper, die door Herodes gevangen was gezet, omdat deze hem de verstoting van zijn eerste vrouw kwalijk nam. [Deze koning Herodes – Herodes Antipas – was de zoon van de koning Herodes van de kindermoord te Betlehem]. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

39

Hesperiden, Tuin der Godendochters die met hulp van een draak in een tuin op een eiland in het verre westen bomen bewaakten waaraan gouden appelen groeiden. Wie er van at werd onsterfelijk. Heracles wist er drie te roven. Bron: Mythologie.

Hestia (Vesta), Offer voor Godin van de huiselijke haard en het haardvuur. In haar heiligdom brandde een eeuwig vuur dat door zes maagdelijke priesteressen (Vestaalse maagden) bewaakt werd en deze zagen ook toe op het offeren. Volgens de Romeinse mythologie was één van hen de koningsdochter R(h)ea Silvia, die door haar oom (belust op opvolging van haar vader) aan de dienst van Vesta was gewijd opdat zij kinderloos zou blijven. Bij de god Mars werd zij echter moeder van Romulus en Remus. Bron: Mythologie, Gr. Hestia, Rom. Vesta.

Hieronymus / Hiëronymus (H.) Eén der grootste kerkvaders (leiders in de vroegchristelijke periode). Leidde drie jaar lang in de woestijn een streng onthoudend, ascetisch leven. Zou een leeuw hebben verlost van een splinter in zijn poot. Vertaalde de Bijbel in het Latijn. Bron: Historisch/legende.

Hippolytus en Phaedra / Dood van Hippolytus Godenzoon. Zijn stiefmoeder Phaedra beminde hem en omdat hij haar geen wederliefde schonk deed zij het bij haar man (Theseus) voorkomen dat hij haar tot ontrouw had willen verleiden. Deze strafte hem door een zeemonster op hem af te sturen, waardoor zijn paarden op hol sloegen en hem voortsleepten tot hij stierf. Bron: Mythologie.

Hof der olijven / Olijfberg / Hof van Getsemane Na het laatste avondmaal ging Jezus met enkele discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen) naar de Olijfberg. Daar bad hij in afzondering tot God om voor de dood gespaard te blijven. Een engel verscheen om hem te troosten. Na het gebed ging hij naar zijn discipelen terug, die van verdriet in slaap waren gevallen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Homo ludens De spelende mens.

Homo sapiens De wetende, met rede begaafde mens.

Museumbezoekersgids

40

Hoofdzonden, Zeven Gulzigheid/Vraatzucht/Onmatigheid (Gula), Hoogmoed/Hovaardigheid/IJdelheid (Superbia), Wellust/Onkuisheid (Luxuria), Woede/Toorn/Gramschap (Ira), Afgunst/Naijver/Nijd (Invidia), Luiheid/Traagheid/Gemakzucht (Accidia), Hebzucht/Gierigheid (Avaritia). [Niet te verwarren met doodzonden, die niet door biecht of vagevuur te vergeven zijn.] Bron: Katholieke leer.

Hoorn des overvloeds De god Zeus (Rom. Jupiter) brak in zijn jeugd van een geit, met de melk waarvan hij zich als kind had gevoed, een hoorn af, waaruit nectar vloeide en vruchten zoveel als hij wilde. Een andere versie is dat een zoon van Zeus, Heracles (Rom. Hercules), in een tweegevecht, waarbij zijn tegenstander zich op een gegeven moment in een stier had veranderd, een hoorn afbrak. Bron: Mythologie.

Horen Godinnen van de jaargetijden en daggetijden. Bron: Mythologie.

Hortus conclusus / Paradijstuin Maria lezend of spelend met het Kind, omringd door heiligen en musicerende engelen in een gesloten tuin. De gesloten tuin verwijst naar de onbevlekte ontvangenis van de moeder Gods. De verschillende bloemen verwijzen naar haar deugden. De roos symboliseert haar maagdelijke reinheid. Bron: Iconografie.

Hubertus (H.) met het hert Bekeerde zich tot het christelijk geloof toen tijdens een jachtpartij in een visioen een sprekend edelhert met een kruis tussen zijn gewei aan hem verscheen. Bron: Legende.

Huisbezoek Bezoek van de zwangere Maria, de aanstaande moeder van Jezus, aan haar nicht, de eveneens zwangere Elisabet, de aanstaande moeder van Johannes de Doper. Bron: Bijbel.

Hyacinthus en Apollo / Zephyrus en Hyacinthus Jongeling die bij het discuswerpen dodelijk werd geraakt toen Zephyrus, de westenwind, uit jaloezie de werpschijf naar zijn hoofd dreef. De god Apollo, die verliefd op hem was, maakte hem onsterfelijk door hem in een bolbloem te veranderen. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

41

I IHS Afkorting van ‘Jezus’ in het Grieks en ‘Jezus, redder der mensheid’ (Iesus Hominum Salvator) in het Latijn.

IM Beginletters van ‘Jezus Maria’ in het Grieks.

INRI Beginletters van ‘Jezus van Nazaret, Koning der Joden’ in het Latijn (Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum). Opschrift dat Pilatus bij de kruisiging van Jezus boven het kruis zou hebben laten aanbrengen.

Icarus, Val Kon samen met zijn vader uit een labyrint op Kreta ontsnappen met behulp van zelfgemaakte vleugels, maar hield zich niet aan diens aanwijzingen: hij kwam te dicht bij de zon, waardoor de was van zijn vleugels smolt en hij in het water viel. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Phaëton. Bron: Mythologie. Zie ook: - Daedalus - Phaëton, Val

Ichtus Ichtus = Vis in het Grieks. Vis met broodkorf op de rug, symbool voor Christus. Naar de beginletters van ‘Ièsous Christos Theou (H)Uios Sootèr’ (Jezus Christus, Zoon Gods, Redder (Verlosser) in het Grieks). Bron: Iconografie.

Iconografie Beeldtraditie, de wijze waarop een afbeelding volgens gegroeide gewoonte symbolisch wordt weergegeven. Bijv. een aureool (lichtkrans) om aan te geven dat het om een heilige gaat.

Immaculata conceptio Na een lang kinderloos huwelijk voorspelde een engel aan Joachim en Anna dat zij een kind zouden krijgen. Zij moesten elkaar omhelzen bij de Gouden Poort van de tempel en die omhelzing was voldoende om Anna zwanger te laten worden. Het kind (Maria) werd dus ‘onbevlekt verwekt’ (immaculata conceptio), zij was vrij van de erfzonde, d.w.z. zonder begeerte verwekt. Maria’s Geboorte wordt herdacht op 8 september. Bron: Legende.

Intocht der uitverkorenen in het paradijs Rechtspraak bij het einde der tijden, waarin Christus als wereldrechter recht spreekt over de levenden en de doden, gepaard gaande met de opstanding der doden: de zaligen gaan naar het paradijs, de verdoemden naar de hel. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

42

Intocht van Jezus in Jeruzalem Triomfantelijke intocht, waarbij een juichende menigte Jezus met palmtakken toezwaaide. Wordt herdacht op Palmzondag. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Inwijding in de tempel Maria bood overeenkomstig het joods gebruik haar eerstgeboren kind Jezus veertig dagen na zijn geboorte ter toewijding aan God aan. Daarbij herkende de priester Simeon Jezus als de beloofde verlosser. Hij sprak een loflied uit en voorspelde Maria de toekomst van haar zoon. [Veertig dagen na de bevalling werd de vrouw weer ‘rein’ geacht om de tempel te betreden. Dit werd gevierd met het offeren van twee duiven.] Bron: ‘Bijbel’.

Io en Zeus / Juno laat Io bewaken Koningsdochter. De god Zeus (Rom. Jupiter) was verliefd op haar en benaderde haar in de gedaante van een wolk. Hij veranderde haar in een koe om zijn jaloerse echtgenote Hera (Rom. Juno) te misleiden. Deze doorzag echter het bedrog en liet de koe bewaken door Argus, een reus met vele ogen. De god Hermes (Rom. Mercurius) bevrijdde haar echter en doodde de reus. Zijn ogen werden door Hera overgebracht op een pauwenstaart. Bron: Mythologie.

Iphigen(e)ia, Offer Koningsdochter. Zou worden geofferd aan de godin Artemis (Rom. Diana) in de hoop dat daarmee een einde zou komen aan de windstilte waardoor de Grieken niet van Aulis naar Troje konden zeilen. Door ingrijpen van de godin werd niet Iphigen(e)ia maar een hertje geofferd en werd Iphigen(e)ia naar Tauris gevoerd. Bron: Mythologie. Zie ook: - Orestes en Pylades, Offerstrijd

Irene verzorgt de wonden van de H. Sebastiaan Zie Sebastiaan.

Iris Boodschapster van de goden. Voorgesteld als regenboog; in die gedaante wees zij de Argonauten de terugweg naar Griekenland na de verovering van het gulden vlies. Bron: Mythologie.

Isaäk en Abraham / Offering van Isaäk God stelde Abraham op de proef door hem op te dragen zijn enige zoon Isaäk te offeren, maar op het moment dat hij het mes ophief om zijn zoon te doden weerhield een engel hem daarvan. In plaats van Isaäk werd een ram geofferd. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

43

Isaäk en Rebekka Isaäk’s vader, Abraham, zond een dienaar uit om een vrouw voor hem te vinden. Bij een waterput ontmoette deze Rebekka, die hem en zijn kamelen te drinken gaf, en overtuigde haar broer om haar met Isaäk te laten trouwen. Zij werden de ouders van Esau en Jacob. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Jacob en Esau / Isaäk zegent Jacob / Jacob in gevecht met de engel

Ixion, Bestraffing Koningszoon. Probeerde Hera (Rom. Juno), de vrouw van Zeus (Rom. Jupiter), te verleiden. Om hem daarop te kunnen betrappen, maakte Zeus/Jupiter een wolk (Nephele) in de gedaante van Hera/Juno. Voor straf werd Ixion in de Tartarus gesmeten, het meest duistere deel van de onderwereld. Bron: Mythologie.

J Jacob en Esau / Isaäk zegent Jacob / Jacob in gevecht met de engel Hoewel Jacob de jongere tweelingbroer van Esau was verkocht Esau voor een bord linzen zijn eerstgeboorterecht aan hem. Jacob kreeg daarna ten onrechte de zegen van zijn blinde stervende vader Isaäk. Hij vluchtte voor Esau naar zijn oom Laban en keerde pas na veertien jaar terug. Na een gevecht met een engel (in feite God) kreeg hij de naam Israël (Strijder met God) en verzoende Esau zich met hem. [Het eerstgeboorterecht hield in: gezag in de familie en een dubbel deel van de erfenis met de plicht om moeder en ongetrouwde zusters te onderhouden.]. Bron: Bijbel v.C.

Jacob zegent de zonen van Jozef Toen Jacob stervende was nam zijn zoon Jozef de kleinzoons mee om ze te laten zegenen. Daarbij kruiste Jacob zijn handen, waardoor de jongere Efraïm een grotere zegen kreeg dan zijn oudere broer Manasse. Jacob zei dat Efraïm een machtiger nakomelingschap zou krijgen. Later kwam Efraïm in opstand tegen Jefta omdat hij diens leiderschap betwistte, maar zijn mannen werden gruwelijk verslagen. Bron: Bijbel v.C.

Jacob, Laban en Rachel Bij zijn oom Laban werd Jacob verliefd op zijn nicht Rachel, maar het was de gewoonte dat de oudste dochter als eerste trouwde en daarom werd haar zus de eerste vrouw van Jacob. Met haar kreeg hij tien zonen. Later trouwde hij met Rachel. Zij werden de ouders van Jozef en Benjamin. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Jozef

Jacobs droom Tijdens zijn vlucht voor Esau droomde hij van een ladder die hemel en aarde verbindt, en op die ladder verkondigt God dat het land waarop hij ligt op een dag hem en zijn nakomelingen, het volk der Israëlieten,

Museumbezoekersgids

44

zal toebehoren. Hij wordt beschouwd als stamvader van Israël: zijn twaalf zonen vormden later de twaalf stammen van Israël. Bron: Bijbel v.C.

Jacobus de Meerdere / Oudere (H.) redt een onschuldig veroordeelde van de galg Een van de twaalf apostelen. Volgens de legende zou hij Spanje hebben bezocht, zijn vermeende graf zou in Santiago de Compostela zijn. Volgens een andere legende zou hij een onschuldig opgehangen jongen hebben gered door hem te ondersteunen tot de rechter van zijn onschuld overtuigd was. Werd in opdracht van koning Herodes gemarteld en gedood. Bron: Bijbel / Legende.

Jacobus de Mindere / Jongere (H.), Marteling Apostel. Werd vanwege zijn christelijk geloof van de muur van de tempel van Jeruzalem afgeworpen en door een voller (viltmaker) doodgeslagen. Bron: Bijbel / Legende.

Jaël, Debora en Barak De profetes Debora spoorde de legerleider van de Israëlieten, Barak, aan de wapenen op te nemen tegen de legers van opstandige koningen onder leiding van Sisera en voorspelde de dood van Sisera door een vrouw. Die voorspelling kwam uit toen Jaël de naar haar tent gevluchte vijandige legerleider, met wie zij bevriend was, met een tentpin doodde terwijl hij lag te slapen. Bron: Bijbel v.C.

Janus God van deuren en poorten en van alle begin; waakt over het begin van het leven. Twee aangezichten, één naar binnen gericht en één naar buiten. De aan hem gewijde doorgang bij een tempel moest altijd openstaan, tenzij er nergens oorlog was. Bron: Romeinse mythologie.

Jason / Iasoon Zie Gulden Vlies en zie Medea.

Jefta, Offer Leider van de Israëlieten. Had de gelofte gedaan dat de eerste die hem uit zijn huis tegemoet zou komen geofferd zou worden. Het was tot zijn grote schrik zijn eigen dochter. Hij hield echter woord. Bron: Bijbel v.C.

Jeremia treurt over de verwoesting van Jeruzalem Profeet, die voortdurend de ondergang van het rijk en de verwoesting van Jeruzalem voorspelde. Werd als verrader gebrandmerkt. Na de verwoesting van Jeruzalem in 587 v.C. bleef zijn leven gespaard. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

45

Jesaja(s), Profeet Voorspelde meer dan 700 jaar v.C. de komst van een bijzonder (konings)kind, een dienaar van God, die zou worden veracht en vernederd en zou moeten lijden om de zonden en het kwaad van de mensen te dragen. Bron: Bijbel v.C.

Jesse, Boom van Stamboom van Jezus, teruggaand tot de vader van David, Jesse (Isaï), liggend afgebeeld terwijl uit zijn buik een boom oprijst met bovenin een twijg (Maria) waaraan een bloem (Jezus) ontspringt. Bron: Iconografie.

Jetro’s raad aan Mozes Religieus leider van een nomadenvolk, schoonvader en raadgever van Mozes. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Mozes vlucht voor de farao / Ontmoet Jetro / Verdedigt de dochters van Jetro

Jezus / Jezus Christus Mensenzoon van God. Zijn moeder Maria raakte namelijk van hem zwanger door toedoen van de Heilige Geest (de liefde van God). Jezus is mens geworden tot redding van de mensheid. ‘Christus’ betekent ‘gezalfde’. Ook Messias betekent ‘gezalfde’. Hieronder Jezus’ levensloop in tijdsvolgorde, voor zover veelvuldig afgebeeld op schilderijen. Bron: Bijbel. Zie ook: - Geboorte van Jezus / Besnijdenis - Schriftgeleerden in de tempel, Jezus tussen de - Doop van Jezus - Verzoeking / Bekoring van Jezus - Kana, Bruiloft te - Prediking / Bergrede van Jezus - Genezing van zieken en andere wonderen door Jezus - Petrus, Wonderbare visvangst - Vermenigvuldiging van brood en vis - Wandeling over het water - Uitzending van de apostelen - Verheerlijking / Verheffing van Jezus - Belastingpenning / Cijnspenning / Tempelbelasting - Verjaging van de geldwisselaars uit de tempel - Samaritaanse, Jezus en de - Farizeeër Simon (ook wel Simon de Melaatse), Jezus in het huis van - Overspelige vrouw / echtbreekster, Jezus en de - Marta en Maria, Jezus in het huis van - Opwekking van Lazarus - Intocht van Jezus in Jeruzalem - Lijden / Passie van Christus

Museumbezoekersgids

46

- Laatste Avondmaal - Voetwassing door Jezus - Olijfberg / hof der Olijven / hof van Getsemane, Jezus op/in de - Judaskus - Petrus verloochent Jezus - Rechtszaak van Jezus - Geseling, Bespotting, Doornenkroning van Jezus / Jezus aan de zuil - Ecce homo (Zie de mens) / Jezus aan het volk getoond - Kruisdraging door Jezus - Koude steen, Jezus op de - Kruisiging van Jezus - Kruisafneming / Bewening van Jezus / Corpus Christi - Graflegging van Jezus - Hellevaart van Jezus / ‘In het voorgeborchte’ / Nederdaling ter helle - Opstanding / Verrijzenis van Jezus - Noli me tangere - Emmaüsgangers / Jezus in Emmaüs / Maaltijd in Emmaüs - Thomas, Ongelovige - Hemelvaart van Jezus - Pinksterfeest

Joachim, Droom Een engel verscheen in zijn slaap aan de kinderloze Joachim en kondigde zijn vaderschap aan. Hij werd de vader van Maria. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Geboorte van Maria / Maria’s onbevlekte ontvangenis / Maria immaculata

Job en zijn vrouw / Job op de mestvaalt Werd door God zwaar op de proef gesteld: verloor zijn bezit, zijn kinderen en zijn gezondheid, werd door zijn vrouw bespot, hem restte slechts een mestvaalt. Maar hij bleef God trouw en ontving uiteindelijk zijn bezittingen dubbel terug. Bron: Bijbel v.C.

Johannes (H.) op Patmos / Openbaring van Johannes / Marteling De apostel/evangelist Johannes zou op het eiland Patmos zijn visioenen van de apocalyps opgeschreven hebben. Zou samen met zijn broer Jacobus de marteldood gestorven zijn. Bron: ‘Bijbel’. Zie ook: - Apocalyps / Openbaring van Johannes

Johannes de Doper Neef van Jezus. Na enige tijd van ascetisch leven in de woestijn begon hij te preken en te dopen. Ook Jezus kwam tot hem om zich te laten dopen bij het begin van zijn missie om te onderwijzen en te preken.

Museumbezoekersgids

47

Johannes betitelde Jezus als het Lam Gods dat de zonden van de wereld wegneemt. Bron: Bijbel. Zie ook: - Salomé en de onthoofding van Johannes de Doper

Jona(s) en de walvis De profeet Jona werd door de bemanning van een schip overboord gezet toen bekend werd dat hij zich trachtte te onttrekken aan een opdracht van God. Hij werd door een walvis verzwolgen maar na drie dagen weer uitgespuwd. Symbolische voorspelling van het lijden en sterven van Jezus en zijn opstanding op de derde dag. Bron: Bijbel v.C.

Jongeling (rijke) gaat bedroefd heen Kwam tot Jezus met de vraag: Ik leef voorbeeldig, wat voor goeds moet ik nog meer doen om het eeuwige leven te verkrijgen? Jezus antwoordde: verkoop wat je hebt en geef het aan de armen. Toen de man dit hoorde ging hij bedroefd heen want hij had veel bezittingen. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven dat het een rijke zwaar zal vallen om in de hemel te komen. Bron: Bijbel.

Jongelingen (drie) in de vurige oven Weigerden deel te nemen aan de aanbidding van een afgodsbeeld dat de koning van Babylon had laten oprichten. Werden in een vurige oven geworpen maar werden door een engel beschermd en kwamen ongedeerd tevoorschijn. Bron: Bijbel v.C.

Jongste Gerecht (Gericht) / Laatste Oordeel Rechtspraak bij het einde der tijden, waarin Christus als wereldrechter recht spreekt over de levenden en de doden, gepaard gaande met de opstanding der doden: de zaligen gaan naar het paradijs, de verdoemden naar de hel. Bron: Bijbel.

Joris (Sint) vecht tegen de draak Romeins officier. Trok ten strijde tegen een draak waaraan kinderen moesten worden geofferd en doodde hem. Na deze daad bekeerden de bewoners van de streek zich tot het christelijk geloof. Bron: Legende.

Jozef Lievelingszoon van Jacob. [Niet Jozef van Nazaret, de (stief)vader van Jezus]. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Jozef’s broers tonen zijn bebloede mantel - Jozef beschuldigd door Potifars vrouw - Jozef in Egypte / Zeven vette en zeven magere jaren - Jozef en Benjamin

Museumbezoekersgids

48

Jozef’s broers tonen zijn bebloede mantel Jozef wekte de jaloezie van zijn (half)broers, vooral toen hij hun zijn dromen vertelde. Werd door hen eerst in een put gegooid en daarna als slaaf naar Egypte verkocht. Aan hun vader lieten zij een in geitenbloed gedrenkte doek zien en zeiden dat hun broer was verslonden door een wild dier. Bron: Bijbel v.C.

Jozef beschuldigd door Potifars vrouw Na als slaaf verkocht te zijn naar Egypte kwam Jozef in dienst van de hoveling Potifar. Toen Potifars vrouw hem trachtte te verleiden vluchtte hij verschrikt weg met achterlating van zijn mantel. De vrouw beschuldigde hem er vervolgens van dat hij geprobeerd had háár te verleiden, als bewijs toonde zij de mantel. Haar man geloofde haar en liet Jozef gevangen zetten. Bron: Bijbel v.C.

Jozef in Egypte / Zeven vette en zeven magere jaren Vanwege zijn gave om dromen te verklaren werd Jozef voor de farao (koning) van Egypte geleid. Hij legde de droom van de farao zo uit dat na zeven voorspoedige jaren zeven jaren van hongersnood werden voorspeld. De farao verhief Jozef tot onderkoning en deze liet grote graanvoorraden aanleggen, waardoor hij de voorspelde hongersnood wist te voorkomen. Bron: Bijbel v.C.

Jozef en Benjamin Vader Jacob stuurde zijn zoons naar Egypte om graan te kopen. Van zijn jongste zoon Benjamin kon hij maar moeilijk scheiden. Hun broer Jozef, die zij als slaaf hadden verkocht, was inmiddels onderkoning in Egypte, belast met de graanvoorraden. Hij ontving zijn broers, die hem niet herkenden, gaf ze volle graanzakken mee, maar verstopte een zilveren beker in de zak van Benjamin, en beschuldigde hem daarna van diefstal om te onderzoeken of zijn broers veranderd waren sinds zij hem in de put gooiden. De broers zeiden er alles voor over te hebben om Benjamin vrij te krijgen. Dat was voor Jozef voldoende, hij maakte zich aan zijn broers bekend en nodigde de familie uit om zich in Egypte te vestigen. Bron: Bijbel v.C.

Jozua verovert het beloofde land / vraagt de zon om stil te staan / spreekt tot de Israëlieten Raadsman en opvolger van Mozes als aanvoerder van de Israëlieten. Onder zijn leiding werd, na 40 jaren zwerven door de woestijn, het beloofde land (Kanaän, het huidige Israël met omringende landen) veroverd, als eerste de stad Jericho. Toen zij daarbij tegenstand ondervonden van de daar al wonende volken kwam God hen te hulp door grote hagelstenen op de vijanden te laten vallen en op verzoek van Jozua de zon stil te laten staan zodat het langer licht bleef om de vijanden te achtervolgen. Na de verovering van Kanaän sprak Jozua de stamhoofden toe. Zij zwoeren trouw aan God en verdeelden het land. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Debora en Barak

Museumbezoekersgids

49

Juda / Juda en Tamar Stamvader van de belangrijkste stam in de geschiedenis van Israël, waaruit o.a. David en Jezus voortkwamen. Twee zoons van Juda waren achtereenvolgens getrouwd geweest met Tamar, beide zoons overleden kinderloos (o.a. doordat de tweede zoon, Onan, “zijn zaad op de grond liet komen”). Om toch voor nageslacht te zorgen sluierde Tamar zich als prostituee en bood zich aan haar schoonvader Juda aan. Deze verwekte, zonder haar te herkennen, een tweeling bij haar, waar hij achteraf blij mee was. Bron: Bijbel v.C.

Judas Iskariot geeft de dertig zilverstukken terug Verried Jezus op verzoek van joodse priesters (zie Judaskus). Toen hij zag wat de gevolgen waren bracht hij het verradersloon terug en verhing zich. Bron: Bijbel.

Judas Taddeüs (H.), Marteling Een van de twaalf apostelen. Volgens de legende een broer van de apostel Simon en samen met hem gemarteld. Ook wel verward met de apostel Thomas. Bron: Bijbel / Legende.

Judaskus Eén van Jezus’ discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen), Judas, leidde soldaten naar de plek waar Jezus aan het bidden was. Judas gaf aan wie Jezus was door hem een welkomstkus te geven en de soldaten arresteerden Jezus. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Judit en Holofernes Toen haar stad belegerd werd door de Assyriërs sloop zij met haar kamenierster naar de tent van de Assyrische generaal Holofernes, verleidde hem en voerde hem dronken tijdens de maaltijd, waarna zij hem met zijn eigen zwaard het hoofd afsloeg en dat mee terug nam naar de stad. Met haar gruwelijke daad bevrijdde zij haar volk van de belegeraars. Bron: ‘Bijbel’.

Julianus (H.), Gastvrijheid / Julianus Hospitator, de Herbergzame Ziekenverpleger. Nadat hij uit onwetendheid per ongeluk zijn ouders had gedood wijdde hij zijn leven aan het gewven van hulp aan pelgrims en bouwde een onderkomen voor hen. In een stormachtige nacht bracht hij een zieke de rivier over die zei dat hij Christus was en het einde van zijn boetedoening aankondigde. Bron: Legende.

Juno (Hera) Godin van het huwelijk en het gezin. Jaloerse echtgenote van de god Zeus/Jupiter vanwege zijn vele buitenechtelijke relaties. Bron: Mythologie, Gr. Hera, Rom. Juno resp. Gr. Zeus, Rom. Jupiter.

Museumbezoekersgids

50

Zie ook: - Callisto / Diana en Callisto - Io en Zeus / Juno laat Io bewaken - Leto (Latona) - Semele en Zeus / Dood van Semele

Jupiter (Zeus) Opperste der goden. Attribuut: lans of bliksemschicht. Bij zijn geboorte door zijn moeder (Rhea) verborgen voor zijn vader (Kronos) die al zijn andere kinderen had verslonden. Groeide op in een grot op het eiland Kreta onder de hoede van nimfen en werd gevoed met geitenmelk. Slaagde er later in zijn vader zijn kinderen weer te laten uitbraken, waarna een strijd uitbrak waarin hij uiteindelijk zijn vader en de andere Titanen versloeg en daarmee de heerschappij over de wereld verwierf. Hij deelde die met zijn broers Hades (Pluto, Rom. Orcus) (de onderwereld) en Poseidon (Rom. Neptunus) (de zee). Zijn oudere zus Hera (Rom. Juno) werd zijn echtgenote, maar hij huwde ook met de godin Metis. Omdat een orakel had voorspeld dat hun kinderen hem zouden onttronen, verzwolg hij Metis. Hij kreeg enorme hoofdpijn en vroeg zijn zoon Hephaistos (Rom. Vulcanus) hem te genezen. Die maakte een gat in zijn hoofd waaruit Athene (Rom. Minerva) kwam. Had ook een groot aantal goddelijke en menselijke geliefden/veroveringen, aan wie hij in verschillende gedaanten verscheen, bijvoorbeeld aan Europa als stier, aan Danaë als goudregen, aan Leda als zwaan, aan Io als wolk, en aan Antiope als sater. Bron: Mythologie, Gr. Zeus, Rom. Jupiter / Jove. Zie ook: - Danaë en Zeus - Europa, Roof - Leda met de zwaan - Callisto / Diana en Callisto - Io en Zeus / Juno laat Io bewaken - Antiope en Zeus - Leto (Latona) - Alcmene en Zeus - Semele en Zeus / Dood van Semele

K Kafarnaüm, Hofbeambte / Honderdman / Centurio Plaats waar Jezus wonderen verrichtte, o.a. genezing van het stervende zoontje van een honderdman (centurio, aanvoerder van een honderdtal romeinse soldaten). In andere versies ging het om de zoon van een hofbeambte resp. om een slaaf in plaats van een zoon. Bron: Bijbel.

Kaïn doodt Abel Zonen van Adam en Eva. Kaïn werd woedend op zijn jongere broer en sloeg hem dood toen God diens offer (lammeren) wel aanvaardde en dat van hem (landbouwproducten) niet. God strafte hem door te maken dat op zijn grond niets meer groeide. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

51

Kallisto / Callisto Koningsdochter. Was nimf van de godin Artemis (Rom. Diana) met een kuisheidsgelofte, maar werd door de god Zeus (Rom. Jupiter), die zich had vermomd als Artemis, verleid en zwanger gemaakt. Toen Artemis dit ontdekte werd Callisto verstoten. Door de jaloerse echtgenote van Zeus (Hera, Rom. Juno) werd zij in een berin veranderd. Door haar eigen zoon, die op een jacht de berin tegenkwam, werd zij bijna gedood, maar Zeus belette dit, veranderde ook de zoon in een beer en plaatste beiden uit medelijden aan de sterrenhemel (Grote en Kleine Beer). Bron: Mythologie.

Kambyses, Oordeel van / Berechting door Perzisch koning, trad streng op tegen een corrupte rechter door hem te laten villen (de huid te laten afstropen). Bron: Historische gebeurtenis

Kamerling, Doop Een Ethiopiër, eunuch (harembewaker) en kamerheer van het hof in Ethiopië, vroeg aan de apostel Filippus, nadat deze hem een tekst uit de bijbel had uitgelegd, om hem te dopen. Wordt soms verward met de diaken Filippus. Bron: Bijbel.

Kana, Bruiloft te Jezus’ eerste wonder. Tijdens een bruiloft maakte Maria haar zoon opmerkzaam op het gebrek aan wijn. Daarop liet Jezus zes stenen kruiken met water vullen en beval de dienaars hieruit te schenken. Het water veranderde in wijn. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Kandaules’ vrouw bespied Koning Kandaules was zo verrukt van de schoonheid van zijn vrouw dat hij zijn lijfwacht Gyges uitnodigde haar bij het uitkleden te bespieden. De koningin merkte dit en stelde Gyges de volgende dag voor de keus: haar man vermoorden en koning worden of zelf gedood worden. Gyges koos het eerste. Bron: Legende.

Kentaur (Centaur) Mythologisch wezen met een menselijk bovenlichaam en een vierbenig paardenlijf. Bron: Mythologie. Zie ook: - Chiron geeft de jonge helden les / Chiron gewond

Koude steen, Jezus op de Jezus van zijn kleren ontdaan, zich mediterend voorbereidend op de dood, terwijl zijn kruis wordt opgericht. Bron: Iconografie. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

52

Kronos (Saturnus) die zijn kinderen verslindt Oergod, aanvoerder der Titanen (voorouders van de Olympische goden). Had te horen gekregen dat hij door een van zijn kinderen zou worden onttroond, daarom verslond hij ze direct na de geboorte. Alleen Zeus (Rom. Jupiter) ontsnapte aan dit lot en hij slaagde er later in Kronos zijn kinderen weer te laten uitbraken, waarna een strijd uitbrak waarin Zeus uiteindelijk zijn vader en de andere Titanen versloeg. Bron: Mythologie, Gr. Kronos, Rom. Saturnus.

Kruisafneming / Bewening van Jezus / Corpus Christi Toen Jezus was gestorven werd zijn lichaam door zijn volgelingen Jozef van Arimatea en Nicodemus van het kruis afgenomen en in een laken gewikkeld. Iconografie: Voordat Jezus werd begraven werd hij beweend door enkele volgelingen, waaronder Johannes, Maria Magdalena en Maria van Klopas. Bron: Bijbel / Iconografie. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Pietà

Kruisdraging door Jezus Na zijn veroordeling tot de kruisdood werd Jezus gedwongen zijn kruis naar de berg Golgota, de martelaarsplaats, (ook wel Calvarieberg) te dragen. Toen de last hem te zwaar werd en hij neerstortte werd een omstander, Simon van Cyrene, gedwongen om het kruis over te nemen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Kruisiging van Jezus Op de berg Golgota (ook wel Calvarieberg, Calvaria is Latijn voor ‘Schedelplaats’) werd Jezus gekruisigd tussen twee misdadigers. Zijn handen en voeten werden aan het kruis genageld. De kruisiging geschiedde op de vrijdagmiddag voor het joodse paasfeest (‘Goede’ Vrijdag, omdat de kruisdood tot heil van de wereld was). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Kruiswegstaties Belangrijke momenten in het lijden van Jezus op weg naar Golgotha: terdoodveroordeling, kruisdraging, drie maal vallen, ontmoeting met Maria, Simon van Cyrene helpt het kruis dragen, Veronica’s zweetdoek, spreekt de dochters van Jeruzalem toe, ontdaan van zijn kleren, kruisiging, geeft de geest, kruisafneming, graflegging. Bron: Bijbel.

L Laatste Avondmaal Kort voordat hij gevangen werd genomen zat Jezus met zijn discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen) aan de Joodse Pesachmaaltijd (feestmaal ter herdenking van de uittocht uit Egypte). Hij voorspelde dat één van hen hem zou verraden aan de gezagsdragers. (Witte Donderdag). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

53

Laatste Oordeel Rechtspraak bij het einde der tijden, waarin Christus als wereldrechter recht spreekt over de levenden en de doden, gepaard gaande met de opstanding der doden: de zaligen gaan naar het paradijs, de verdoemden naar de hel. Bron: Bijbel.

Lam Gods, Aanbidding van Het lam staat voor Christus, de teruggekeerde zoon van God (de verlossing na het lijden), o.a. als dit dier wordt uitgebeeld op het met zeven zegels gesloten boek. Symbool voor: na het lijden volgt de verlossing. Bron: Iconografie. Zie ook: - Johannes de Doper

Laocoön en zijn zonen Trojaans priester. Waarschuwde de Trojanen om het houten paard, waarin zich (naar later bleek) Griekse soldaten verstopt hadden, niet de stad binnen te halen. Hij en zijn beide zoontjes werden gegrepen door twee monsterlijk grote slangen die hen doodden, hetgeen gezien werd als straf van de goden voor zijn twijfel. Bron: Mythologie.

Latona (Leto) en de in kikkers veranderde boeren Titanen-dochter (Titanen waren de voorouders van de Olympische goden). Was door Zeus (Rom. Jupiter) zwanger gemaakt van een tweeling: Artemis/Diana en Apollo. De jaloerse echtgenote van Zeus (Hera, Rom. Juno) probeerde – tevergeefs – de geboorte te verhinderen door haar nergens rust te gunnen. Later, toen boeren haar en haar kinderen wegjoegen van een bron waaruit ze wilden drinken veranderde zij ze in kikkers. Bron: Mythologie, Gr. Leto, Rom. Latona.

Laurentius (H.) Diaken te Rome die, toen hem bevolen werd om de keizer de schatten van de kerk te overhandigen, de armen van Rome bijeen bracht en die ‘de schatten van de kerk’ noemde. Werd door de keizer tot de marteldood veroordeeld. Bron: Legende.

Lazarus, Arme Lazarus en de rijke man Arme ziekelijke man die aan de poort van het huis van een rijke man lag en hoopte op het afval van diens tafel, maar aan zijn lot werd overgelaten. De arme stierf en kwam in de hemel, de rijke kwam echter in het vagevuur, waar hij zijn lot betreurde. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis), die echter verschillend kan worden uitgelegd, o.a. ‘Kom tijdig tot inkeer’, ‘Bekeer u tot het ware geloof’. [Deze Lazarus is een ander dan in de Opwekking van Lazarus.] Bron: Bijbel. Zie ook: - Opwekking van Lazarus

Museumbezoekersgids

54

Leander en Hero Twee geliefden. Leander zwom iedere nacht de Hellespont (zeestraat tussen Griekenland en Turkije) over, zich oriënterend op een lamp in de woontoren van zijn geliefde. Op een nacht woei de lamp uit, waardoor hij verdronk. Zijn geliefde doodde daarna zichzelf. Bron: Mythologie.

Leda met de zwaan De god Zeus (Rom. Jupiter) verleidde in de gedaante van een zwaan de schone Leda, echtgenote van de Spartaanse koning. Ze baarde daarna twee eieren, waaruit Helena en de tweeling Castor en Pollux voortkwamen. Bron: Mythologie.

Leto (Latona) Titanen-dochter (Titanen waren de voorouders van de Olympische goden). Was door Zeus (Rom. Jupiter) zwanger gemaakt van een tweeling: Artemis/Diana en Apollo. De jaloerse echtgenote van Zeus (Hera, Rom. Juno) probeerde – tevergeefs – de geboorte te verhinderen door haar nergens rust te gunnen. Later, toen boeren haar en haar kinderen wegjoegen van een bron waaruit ze wilden drinken veranderde zij ze in kikkers. Bron: Mythologie, Gr. Leto, Rom. Latona.

Leucippus, Roof van de dochters van Koningsdochters. Werden ontvoerd door de tweeling Castor en Pollux uit wraak op hun verloofden die hen bij de verdeling van een buit te slim af waren geweest. Daarna werd Castor gedood door een van de verloofden. De god Zeus (Rom. Jupiter) beschermde Pollux door hem onsterfelijk te maken, maar deze wilde dat niet omdat zijn broer in het dodenrijk was opgenomen. Zeus stond toen toe dat zij dagelijks van plaats wisselden. Bron: Mythologie.

Levensbron Symbool voor de reiniging van de ziel door doop (water) en verlossing (eucharistisch bloed) / symbool voor het eeuwige leven. Soms ook het symbool van de Heilige Geest. Ook wel paradijs- of genadebron. Bron: Iconografie.

Lijden / Passie van Christus Alle gebeurtenissen die in verband staan met de gevangenneming en de kruisiging van Jezus. Bron: Bijbel.

Livin(i)us (H.), Marteling Iers bisschop in Vlaanderen in de 7e eeuw. Werd door 2 broers overvallen en onthoofd. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

55

Lot verlaat Sodom / De vrouw van Lot / Lot en zijn dochters Bij de ondergang van de stad Sodom werd Lot met zijn gezin door God gespaard. Bij hun vlucht werd zijn vrouw veranderd in een zoutpilaar omdat zij, tegen het gebod in, omkeek naar de verwoesting van de stad. Bij zijn eigen dochters verwekte Lot ongewild kinderen, nadat zij hem, uit angst in het vreemde land alleen en kinderloos te blijven, dronken hadden gevoerd en zich aan hem gaven. Bron: Bijbel. Zie ook: - Abraham, Afscheid van Lot - Sodom en Gomorra, Brand

Louteringsberg Voordat de ziel van een overledene tot de hemel kan worden toegelaten moet deze worden ‘schoongebrand’ in het vagevuur. Wanneer er genoeg voor de zielen van de overledenen is gebeden mogen zij ‘gelouterd’ het vagevuur verlaten. Bron: Katholieke doctrine.

Lucas (H.) schildert de Madonna Evangelist aan wie de Heilige Maria meerdere malen zou zijn verschenen en door hem zou zijn geschilderd. Bron: Legende.

Lucia (H.) Weigerde vanwege haar christelijk geloof te trouwen. Beschouwde Jezus als haar bruidegom. Toen een minnaar haar een compliment had gemaakt over haar mooie ogen rukte zij deze uit en zond ze hem op een schaal toe. Op wonderbaarlijke wijze kon zij toch blijven zien. Bron: Legende

Lucifer, Engel Aanvoerder van opstandige engelen. Werd door Michaël uit de hemel verdreven. Trad daarna op als Satan (duivel). Bron: Bijbel v.C./Legende.

Lucretia, Verkrachting Romeinse vrouw die onteerd werd door de zoon van de koning. Daarop smeekte zij haar man en haar vader wraak te nemen en doodde zichzelf als bewijs van haar onschuld. Symbool voor kuisheid en huwelijkse trouw. Bron: Historische gebeurtenis.

Lystra, Offer Zie Paulus.

Museumbezoekersgids

56

M Maagden, wijze en dwaze Tien meisjes stonden met brandende olielampjes op een bruidegom te wachten. Vijf van hen waren zo slim geweest om ook nog een kruikje olie mee te nemen. Toen de lampjes bijna uitgingen konden zij ze bijvullen. De andere vijf vroegen ook wat van hun olie, maar kregen die niet. Ze moesten er op uit om olie te kopen, waardoor ze de komst van de bruidegom misten en niet meer tot het feest toegelaten werden. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven: ‘Sta altijd klaar om met mij te gaan, want niemand weet wanneer ik terug kom.’ Bron: Bijbel.

Maagschap / Heilige maagschap Anna (moeder van Maria), Maria (moeder van Jezus) en andere familieleden (‘maag’ = bloedverwant). Bron: Iconografie.

Maarten (Sint) en de bedelaar Romeins officier die zich tot het christendom had bekeerd. Toen hij op een winterdag een schamel geklede bedelaar zag, sneed hij met zijn zwaard zijn eigen mantel doormidden en gaf een helft aan de man. Daarna verscheen Jezus aan hem. Werd later bisschop van Tours. Bron: Legende.

Madonna (Maria) lactans Maria die het Christuskind de borst geeft. Bron: Iconografie.

Madonna / Moeder Gods Maria met het kind Jezus op schoot. Bron: Iconografie. Zie ook: - Maria, Zetel der Wijsheid (Sedes Sapientiae)

Madonna in de Rozentuin / Paradijstuin / Hortus conclusus (gesloten tuin) Maria lezend of spelend met het Kind, omringd door heiligen en musicerende engelen in een gesloten tuin. De gesloten tuin verwijst naar de onbevlekte ontvangenis van de moeder Gods. De verschillende bloemen verwijzen naar haar deugden. De roos symboliseert haar maagdelijke reinheid. Bron: Iconografie.

Madonna in majesteit / Tronende madonna Majesteitelijke, in heerlijkheid tronende moeder Gods met Kind, te midden van engelen en heiligen. Bron: Iconografie.

Museumbezoekersgids

57

Madonna met beschermende mantel / Madonna misericordia (barmhartige madonna) Maria of andere heilige die vervolgden met een mantel beschermend omhult. Afgeleid van het middeleeuwse recht van ‘mantelbescherming’: voorname vrouwen konden vervolgden onder hun mantel of sluier bescherming bieden en genade voor hen vragen. Bron: Iconografie.

Maestà Majesteitelijke, in heerlijkheid tronende moeder Gods met Kind, te midden van engelen en heiligen. Bron: Iconografie.

Magere jaren, Zeven Vanwege zijn gave om dromen te verklaren werd Jozef voor de farao (koning) van Egypte geleid. Hij legde de droom van de farao zo uit dat na zeven voorspoedige jaren zeven jaren van hongersnood werden voorspeld. De farao verhief Jozef tot onderkoning en deze liet grote graanvoorraden aanleggen, waardoor hij de voorspelde hongersnood wist te voorkomen. Bron: Bijbel v.C.

Maiestas Domini / Majesteit Gods Christus als heerser over het heelal / als wereldrechter, meestal in een amandelvormige mandorla (lichtcirkel), het hoofd omgeven door een kruisaureool (stralenkrans met kruis), de rechterhand zegenend opgeheven, in de linkerhand een evangelieboek. Soms zijn hieraan nog de vier evangelistensymbolen toegevoegd. Bron: Iconografie. Zie ook: - Evangelistensymbolen

Man van smarten Jezus die zijn wonden laat zien, veelal staande in zijn graftombe, maar zie ook Ecce homo, ook wel aangeduid als Man van smarten. Bron: Iconografie. Zie ook: - Ecce homo (Zie de mens) / Jezus aan het volk getoond

Mandorla Amandelvormige lichtcirkel (aureool) met daarbinnen de figuur van Christus of Maria. Symboliseert de menswording (incarnatie) van Christus en de maagdelijkheid van Maria. Bron: Iconografie.

Mannaregen / Inzameling van het manna Mozes leidde de Israëlieten uit Egypte door de woestijn naar het land dat God hun had beloofd, Kanaän (het huidige Israël met omringende landen). Tijdens de tocht door de woestijn liet God met de ochtenddauw (brood)korrels (manna) uit de hemel vallen. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

58

Manoach, Offer Offerde brood en een geitbokje nadat aan zijn onvruchtbare vrouw een engel was verschenen die haar de geboorte van Samson aankondigde. Bron: Bijbel v.C.

Mantelmadonna Maria of andere heilige die vervolgden met een mantel beschermend omhult. Afgeleid van het middeleeuwse recht van ‘mantelbescherming’: voorname vrouwen konden vervolgden onder hun mantel of sluier bescherming bieden en genade voor hen vragen. Bron: Iconografie.

Marcus (H.) (Simon Marcus), Marteling / Marcus redt een slaaf Evangelist aan wie vele wonderen zijn toegeschreven. Stierf de marteldood. Toen heidenen zijn lichaam wilden verbranden werd dat door een noodweer verhinderd, waarna christenen hem konden begraven. Zou vanuit de hemel naar beneden zijn gevallen om een slaaf te redden die tot een zware straf veroordeeld was omdat hij zijn meester had verlaten om te bidden aan het graf van de heilige. Bron: Legende.

Margerita (H.), Margareta van Antiochië, Marteling Weigerde haar geloof af te zweren en te trouwen met de stadsprefect, en werd onthoofd. Bron: Legende.

Maria Magdalena / Boetvaardige Was door Jezus van een ziekte genezen, waarna zij met hem meetrok. Als een van de meest getrouwen stond zij in de nabijheid van het kruis en bij het graf, waar zij als eerste de opgestane Heer ontmoette (zie ook Noli me tangere). Ook (ongegrond) aangeduid als berouwvolle zondares. Bron: Bijbel. Zie ook: - Noli me tangere - Farizeeër Simon (ook wel Simon de Melaatse), Jezus in het huis van

Maria, moeder van Jezus Kreeg een boodschap van de hemel dat zij de moeder van de Verlosser zou worden. Hoewel zij maagd was gebleven werd zij door toedoen van de Heilige Geest (de geest van God) toch zwanger. Deze ‘verkondiging’ wordt herdacht op 25 maart (Maria Boodschap). Bron: Bijbel. Zie ook: - Geboorte van Maria / Maria’s onbevlekte ontvangenis / Maria immaculata - Bezwijming van Maria - Maria’s sterfbed - Hemelvaart van Maria / Maria ten hemelopneming - Kroning van Maria / Verheerlijking van Maria - Maria, Zetel der Wijsheid (Sedes Sapientiae) - Zeven smarten/vreugden van Maria

Museumbezoekersgids

59

Geboorte van Maria / Maria’s onbevlekte ontvangenis / Maria immaculata Na een lang kinderloos huwelijk voorspelde een engel aan Joachim en Anna dat zij een kind zouden krijgen. Zij moesten elkaar omhelzen bij de Gouden Poort van de tempel en die omhelzing was voldoende om Anna zwanger te laten worden. Het kind (Maria) werd dus ‘onbevlekt verwekt’ (immaculata conceptio), zij was vrij van de erfzonde, d.w.z. zonder begeerte verwekt. Maria’s Geboorte wordt herdacht op 8 september. Bron: Legende.

Bezwijming van Maria Maria die bij de kruisafneming van Jezus in zwijm is gevallen. Bron: Iconografie.

Maria’s sterfbed Doordat wolken hen opnamen en in Jeruzalem neerzetten konden de apostelen, de twaalf volgelingen van Jezus die over de hele wereld verspreid waren door hun predikactiviteiten, toch bij het sterfbed van Maria aanwezig zijn. Bron: Legende.

Hemelvaart van Maria / Maria ten hemelopneming Drie dagen na haar dood zou Maria ten hemel zijn opgenomen. Wordt herdacht op 15 augustus (MariaHemelvaart). Bron: ‘Bijbel’.

Kroning van Maria / Verheerlijking van Maria In de hemel wordt Maria door Christus gekroond. Als hemelkoningin wordt Maria meestal afgebeeld met de zon boven en de maan onder zich, terwijl zij een draak of slang (de duivel of het kwaad) onder haar voet vertrapt. Bron: Iconografie.

Maria, Zetel der Wijsheid (Sedes Sapientiae) Maria fungerend als de troon waarop haar kind zetelt. Ook wel zonder kind. Bron: Iconografie.

Zeven smarten/vreugden van Maria Smarten: droevige momenten uit haar leven: voorspelling van Simeon over de vroegtijdige dood van haar zoon, vlucht naar Egypte voor de kindermoord, verlies van de 12-jarige Jezus in de tempel, ontmoeting op de kruisweg, kruisdood, kruisafneming, graflegging. Vreugden: blijde momenten uit haar leven: blijde boodschap van de engel (annunciatie), bezoek aan Elisabet (visitatie), geboorte van Jezus, aanbidding van de wijzen, voorspelling verrijzenis/wederopstanding, nederdaling van de Heilige Geest, Hemelvaart van Maria. Bron: Iconografie.

Museumbezoekersgids

60

Maria’s, Drie Maria (moeder van Jezus), Maria Magdalena en Maria van Klopas. Alle drie waren aanwezig bij de kruisiging van Jezus, de laatste twee ook bij zijn graf. Bron: Bijbel.

Mars (Ares) op het slagveld God van de oorlog. Attribuut: helm en speer. Was bij de koningsdochter en vestaalse maagd R(h)ea Silvia vader van de tweeling Romulus en Remus, de latere mythische stichters van Rome. Had ook een verhouding met Aphrodite (Rom. Venus). Bron: Mythologie, Gr. Ares, Rom. Mars.

Marsyas Zie Apollo.

Marta en Maria, Jezus in het huis van In het huis van deze zussen overnachtte Jezus onderweg naar Jeruzalem. Hun gestorven broer Lazarus werd door hem weer tot leven gewekt. Dit was aanleiding voor het besluit van de leiders van het volk dat Jezus moest worden gedood. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Martyrium Martelaarschap: op grond van geloof of van overtuiging geleden kwellingen, folteringen en/of offerdood. Bron: Iconografie.

Mater dolorosa Maria in droefheid en smart vanwege het lijden van Christus. Bron: Iconografie.

Matteüs (H.) de tollenaar / Roeping / Matteüs en de engel / Martelaarschap De latere apostel/evangelist was oorspronkelijk tollenaar. Tollenaars inden de belastingen voor de Romeinse keizer en waren daardoor niet erg geliefd of geacht. Het bevreemdde dan ook dat Jezus hem opriep zich bij hem aan te sluiten. Maar Jezus verklaarde: ‘Ik ben niet gekomen om rechtvaardigen tot bekering te brengen, maar zondaars’. (Legende) Door influisteringen van een engel zou Matteüs inspiratie hebben gekregen bij het schrijven van het evangelie. Zou in Ethiopië de marteldood zijn gestorven. Bron: Bijbel / Legende.

Medea en Iasoon / Medea’s innerlijke strijd Koningsdochter. Werd door haar man Iasoon/Jason verstoten en doodde uit wraak hun twee jonge kinderen. Bron: Mythologie. Zie ook: - Gulden Vlies, Verovering

Museumbezoekersgids

61

Medusa, Hoofd van De godendochter Medusa was afschrikwekkend omdat zij op haar hoofd slangen had in plaats van haarlokken. Wie haar rechtstreeks aankeek versteende onmiddellijk. Zij werd onthoofd door de halfgod Perseus, in haar slaap of – in een andere versie – met behulp van een spiegelend schild, waardoor Perseus haar niet rechtstreeks hoefde aan te kijken. Bron: Mythologie.

Medusa, Vlot van de Nadat het schip ‘Medusa’ in 1816 bij Afrika schipbreuk had geleden dreef dit vlot twaalf dagen op zee. Van de 149 opvarenden werden er slechts tien gered. Bron: Historische gebeurtenis.

Meer van Gennezaret, Jezus loopt op het Toen zijn leerlingen over het meer voeren (dat de naam van verschillende aanliggende plaatsen draagt) en in een storm verzeild raakten, zagen zij hoe Jezus over het water naar de boot toe kwam lopen en hen geruststelde en bezwoer niet te weifelen. Daarna ging de wind liggen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Meleager Een reusachtig everzwijn teisterde het land. Daarop riep Meleager de helden van Griekenland op tot een gemeenschappelijke jacht. Atalanta bracht het dier de eerste wonde toe, daarna trof Meleager het dodelijk. Bron: Mythologie. Zie ook: - Argonauten

Memorietafel Bijbelse voorstelling ter nagedachtenis aan een opdrachtgever, die daarop ook zelf, biddend voor zijn zielenheil, is ‘vereeuwigd’. Bron: Iconografie.

Mercurius (Hermes) God van handel en verkeer. Attributen: met twee slangen omwonden staf en vleugels aan reishoed en schoeisel. Snelle boodschapper van de goden en geleider van schimmen der gestorvenen naar de onderwereld. Bron: Mythologie, Gr. Hermes, Rom. Mercurius.

Messias De in oudtestamentische profetieën aangekondigde koning, hersteller der joodse natie. ‘Messias’ betekent ‘gezalfde’ Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

62

Michaël, Aartsengel verdrijft de opstandige engelen De tegen God opstandige engelen onder leiding van Lucifer werden door de hemelse legers onder leiding van Michaël uit de hemel verdreven en op de aarde geworpen. De draak/duivel en zijn aanhang waren overwonnen. Bron: Bijbel v.C.

Midas en Bacchus / Bestraffing van Midas Koning Midas had eens de dankbaarheid van de god Bacchus verdiend. Zijn wens dat alles wat hij aanraakte in goud zou veranderen werd vervuld. Toen hij echter merkte dat ook zijn spijzen in goud veranderden, smeekte hij Bacchus om herroeping van de gift en werd tenslotte gered door een reinigend bad in de rivier. Toen Midas bij een muzikale wedstrijd tussen de goden Apollo en Pan de laatste uitriep tot winnaar, kreeg hij tot straf van Apollo ezelsoren. Bron: Mythologie.

Minerva (Athene) Godin van het verstand en van de vindingrijkheid van de menselijke geest. Beschermster van kunst en wetenschappen. Geboren uit het hoofd van de god Zeus (Rom. Jupiter) nadat deze zijn eerste vrouw Metis verslonden had. Attribuut: uil. Bron: Mythologie, Gr. Athene of Pallas Athene, Rom. Minerva. Zie ook: - Zeus (Jupiter)

Minotaurus Op Kreta regeerde koning Minos, wiens macht zich uitstrekte tot Athene. Zijn vrouw vatte liefde op voor een stier en had - gezeten in een kunstkoe - gemeenschap met hem, waaruit de Minotaurus voortkwam: een mens met een stierenkop, dat grote verwoestingen aanrichtte, totdat het werd gevangen en opgesloten in een Labyrint. Het werd gevoed met mensenvlees, waartoe koning Minos op gezette tijden een stel jongeren uit Athene opeiste die werden geofferd. Uiteindelijk doodde Theseus het monster, waardoor Athene van de schatplichtigheid bevrijd werd. Bron: Mythologie. Zie ook: - Theseus doodt de Minotaurus

Moiren (Parcen) De 3 godinnen van het noodlot. Bron: Mythologie, Gr. Moiren, Rom. Parcae.

Mordechai, Triomf Nadat Mordechai een samenzwering van Haman tegen de koning had ontdekt, werd hij door de koning tot minister benoemd en reed hij bekleed met een koninklijk kleed een ereronde. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Ester, Ahasveros en Haman / Ester en Mordechai

Museumbezoekersgids

63

Morpheus / Morpheus en Iris God van de dromen, zoon van de god van de slaap Hypnos. Kreeg via Iris, de boodschapster van de goden, opdracht om zekere Alkyone in haar droom duidelijk te maken dat haar man verdronken was. Bron: Mythologie.

Mozes Joods leider ver voor het begin van de christelijke jaartelling. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Vondst van het kind Mozes in een rieten mandje - Vuurproef van het kind Mozes - Mozes vlucht voor de farao / Ontmoet Jetro / Verdedigt de dochters van Jetro - Mozes en het brandend braambos - Offerande der joden - Uittocht van de joden uit Egypte / Tocht door de woestijn / Mannaregen / Wonderen - Wetstafels / Dans rond het gouden kalf / Mozes breekt de wetstafels - Aäron en Mozes / Dood van Mozes

Vondst van het kind Mozes in een rieten mandje Mozes werd geboren in Egypte. Omdat de koning (farao) had bevolen dat alle Hebreeuwse jongetjes bij de geboorte gedood moesten worden, verstopten zijn ouders hun kind in een rieten mandje of biezenkistje tussen het riet van de rivier de Nijl. Het werd gevonden door de dochter van de farao, zij nam het mee naar haar paleis, waar Mozes werd opgevoed als een Egyptische prins. Later moest hij het hof ontvluchten en werd hij herder. Bron: Bijbel v.C.

Vuurproef van het kind Mozes De farao aan wiens hof Mozes opgroeide kreeg te horen dat het jongetje later als man naar zijn macht en rijkdom zou streven. Bij een proef op de som, waarbij hij het kind een schaal met goud en een schaal met gloeiende kolen voorhield, greep het echter niet naar het goud maar naar de kolen, waardoor de farao gerustgesteld was. Bron: Legende.

Mozes vlucht voor de farao / Ontmoet Jetro / Verdedigt de dochters van Jetro Nadat Mozes in woede iemand gedood had moest hij vluchten voor de farao. Hij werd herder van Jetro. Toen diens dochters werden weggejaagd door andere herders, terwijl ze de drinkbakken van het vee wilden verversen, greep Mozes in. Mozes trouwde met één van deze dochters, Sippora. Bron: Bijbel v.C.

Mozes en het brandend braambos God openbaarde zich aan Mozes in een doornstruik die in brand stond maar niet verteerd werd. Hij ontving de opdracht zijn volk (Israëlieten/joden) uit de slavernij van Egypte weg te leiden. Om de farao te

Museumbezoekersgids

64

dwingen het joodse volk te laten gaan bracht hij met hulp van God tien plagen over de Egyptenaren, de een na de ander: de rivier de Nijl veranderde in bloed, een kikker-, een muggen- en een steekvliegenplaag, dierensterfte, zweren op de huid van mensen, hagelstenen, een sprinkhanenplaag, een drie dagen en nachten durende duisternis, en tenslotte stierven de oudste zonen van elk gezin, ook die van de farao. Pas toen liet de farao hen gaan. De Israëlieten waren steeds voor deze plagen gespaard. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Offerande der joden Vlak voor hun vertrek uit Egypte met hun leider Mozes kregen de Israëlieten van God de opdracht om een paasmaaltijd (pesachmaal) aan te richten, waarvoor ieder van hen een lam of een bokje moest offeren. Met het bloed moesten zij de deurposten markeren, zodat zij gespaard zouden blijven voor de tiende plaag: het sterven van alle eerstgeborenen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’. Zie ook: - Mozes en het brandend braambos

Uittocht van de joden uit Egypte / Tocht door de woestijn / Mannaregen / Wonderen Hun leider Mozes leidde de Israëlieten uit Egypte door de woestijn naar het land dat God hun had beloofd, Kanaän (het huidige Israël met omringende landen). Tijdens de tocht door de woestijn liet God met de ochtenddauw (brood)korrels (manna) uit de hemel vallen. Tijdens de tocht, die 40 jaar duurde, verrichtte Mozes diverse malen wonderen, o.m. scheidde hij het water van de Schelf- of Rietzee (de huidige Golf van Akaba) en sloeg hij water uit een rots. Hij liet zich met Gods instemming bijstaan door zeventig wijze mannen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Wetstafels / Dans rond het gouden kalf / Mozes breekt de wetstafels God sloot met de Israëlieten een verbond, met Mozes als tussenpersoon. Daarbij maakte God hem zijn wet bekend en gaf hem twee stenen tafelen (platen), waarop de Tien Geboden geschreven stonden. Toen Mozes bij het volk terugkeerde, trof hij hen aan dansend rond een afgodsbeeld, een gouden kalf. Ontstemd daarover gooide hij de stenen platen stuk. [Later kreeg Mozes opnieuw wetstafels, waarvoor een draagbare kist als bewaarplaats werd gemaakt: de verbondsark.] Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Aäron en Mozes / Dood van Mozes Aäron was de oudere broer van Mozes. Zij leidden samen het joodse volk uit de Egyptische slavernij. Hij was degene die het afgodsbeeld in de vorm van een gouden kalf maakte. Op latere leeftijd twijfelden Mozes en Aäron aan God en zij mochten daarom het Beloofde Land zelf niet binnengaan. Mozes droeg de leiding over het volk over aan zijn raadsman Jozua en stierf kort daarna. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Muzen De 9 begeleidsters van de god Apollo die kunst en wetenschap beschermen (met hun kunstvorm en hun attribuut): Euterpe (muziek, fluit), Thal(e)ia (blijspel, masker), Melpomene (treurspel, masker of staf met

Museumbezoekersgids

65

wijnranken), Terpsichore (dans en lichte poëzie, lier), Erato (zang en poëzie, lier of citer), Polyhymnia (welsprekendheid en pantomime). Wetenschap: Kalliope (wetenschap, schrijfgerei), Kl(e)io (geschiedenis, boekrol), (O)urania (sterrenkunde, hemelbol). Zij woonden op de berg Parnassus. Bron: Mythologie, Gr. Mousai, Lat. Musae.

Mythologie Het geheel van overgeleverde verhalen over goden en halfgoden, veelal uit de Griekse en Romeinse oudheid.

N Naäman, Reiniging / Elisa weigert de geschenken van Naäman Hoofdman uit het leger van een buurland. Werd door de profeet Elisa genezen van een huidziekte door zich zeven maal in de rivier Jordaan onder te dompelen en was daarna bereid God te vereren. Wilde uit dankbaarheid aan Elisa geschenken geven maar deze weigerde ze. Een bediende van Elisa probeerde alsnog een deel van de geschenken te krijgen, maar werd door Elisa voor zijn hebzucht gestraft door hem de zelfde huidziekte te laten krijgen. Bron: Bijbel v.C.

Naïn, Jezus wekt de jongeling te Naïn op Plaats waar Jezus een wonder verrichtte: hij wekte de dode zoon van een weduwe weer tot leven. Bron: Bijbel.

Narcissus Mooie jongeling die verliefd werd op zijn in het water weerkaatste spiegelbeeld, maar wegkwijnde door deze onbereikbare liefde. Op de plaats waar hij overleed bloeide een narcis op. Bron: Mythologie.

Natan berispt David Na koning Davids overspel met Batseba en de daaraan voorafgaande indirecte moord op haar man, bracht zijn adviseur en profeet Natan hem tot inkeer. Hij voorspelde dat het kind dat uit deze zondige verhouding geboren werd na zeven dagen zou sterven. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Batseba in bad

Nebukadnesar, Daniël interpreteert de droom van Koning van het Babylonische Rijk in de 6e eeuw v.C. Veroverde delen van Israël, verwoestte Jeruzalem en voerde veel Joden als ballingen naar Babylon, o.a. de profeet Daniël. Droomde over een groot mansbeeld van boven goud, daaronder zilver, dan brons en ijzer met leem - dat omviel en werd verpulverd. De uitleg van Daniël luidde: ‘Het hoofd van goud bent u, na u zullen andere, minder machtige rijken opkomen, maar uiteindelijk zullen al deze rijken verbrijzeld worden door het Rijk van God’. Een andere droom, over

Museumbezoekersgids

66

een hoge boom en een engel die beval om de boom om te hakken maar de stronk te laten staan, werd door Daniël uitgelegd: ‘De boom bent u, maar u zult verbannen worden en bij de dieren van het veld verblijven (inderdaad verloor de koning zijn verstand en leefde 7 jaar als een dier), maar uw koningschap wordt hersteld nadat u erkend heeft dat God de Heerser is’ (hetgeen geschiedde). Bron: Bijbel v.C.

Nederdaling ter helle Jezus daalde tussen zijn kruisdood en zijn opstanding in de onderwereld af, aan de rand van de hel, om Adam en Eva en de rechtvaardigen van het Oude Testament te verlossen, die - omdat ze vóór de komst van het christendom leefden - God niet op de juiste wijze hadden kunnen vereren, en vroeg hun hem te volgen naar het paradijs. Bron: ‘Bijbel’/Legende. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Neoptolemus doodt koning Priamus / Neoptolemus en Polyxena Zoon van Achilles, na diens dood naar Troje gehaald omdat voorspeld was dat zonder hem de stad niet genomen kon worden. Met het bekende houten paard kwam hij in de stad, doodde koning Priamus en offerde diens dochter Polyxena, die een relatie had gehad met zijn vader, op het graf van zijn vader. Bron: Mythologie.

Neptunus (Poseidon) God van de zee. Attribuut: drietand. Berijdt de golven in een paardenspan, soms in gezelschap van zijn zoon Triton (mens met vissenstaart) blazend op een hoornschelp. Ook andere begeleiders van Poseidon/Neptunus worden wel aangeduid als ‘tritons’ (vissen met menselijk bovenlijf). Was gehuwd met Amphitrite. Bron: Mythologie, Gr. Poseidon, Rom. Neptunus. Zie ook: - Neptunus stilt de storm / Quos Ego

Neptunus stilt de storm / Quos Ego God van de zee. Bracht een vreselijke storm tot bedaren, die de vloot van de Trojaanse held Aeneas dreigde te vernietigen. Uit wrok tegen de Trojanen had de godin Juno (Gr. Hera) met hulp van de god der winden Aeolus deze storm ontketend. Na de storm zette Aeneas koers naar Carthago. [De uitdrukking “Quos Ego” is ontleend aan Vergilius: Ik zal jullie ! (Letterlijk: [Jij] die ik [moet straffen]). Met deze uitroep tegen de winden bracht de zeegod Neptunus de storm tot bedaren.] Bron: Mythologie, Gr. Poseidon, Rom. Neptunus.

Nereus / Nereïden God van de (Aegeïsche) zee (tussen Griekenland en Turkije). Zijn dochters (Nereïden) waren nimfen. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

67

Nicolaas (H.), Drie jongens in de vleeskuip / Goudchenking Bisschop in de 4e eeuw. Wekte drie als pekelvlees in stukken gesneden jongetjes in een vleeskuip weer tot leven (vandaar Sinterklaas als kindervriend). Bij drie arme meisjes gooide hij drie gouden kogels door het raam, zodat zij niet hoefden te leven van de prostitutie (vandaar Sinterklaas als strooier van lekkers en gever van geschenken). Bron: Legende.

Nike (Victoria) Godin die de overwinning, als die door de goden was verleend, overbracht aan de zegevierende. Bron: Mythologie, Gr. Nike, Rom. Victoria.

Nimbus / Aureool Licht- of stralenkrans rond lichaam of hoofd als teken van heiligheid. Bron: Iconografie.

Nimfen Begeleidsters van Artemis (Rom. Diana), halfgodinnen der natuur: Dryaden (Boomnimfen), Oreaden (Bergnimfen), Najaden (Bron- en beeknimfen). Bron: Mythologie.

Niobe / Apollo en Artemis doden de kinderen van Koningin met een groot gezin die durfde beweren dat haar meer eer toekwam dan aan de godin Leto die maar twee kinderen had. Om haar voor deze overmoed te straffen doodden Apollo en Artemis al haar kinderen. Niobe zelf versteende van smart. Bron: Mythologie.

Nisus en Euryales Boezemvrienden, gezellen van Aeneas. Tezamen deden ze een nachtelijke aanval op een vijandelijk leger, richtten een flinke slachting aan, maar beiden sneuvelden uiteindelijk. Bron: Mythologie.

Nisus en Scylla Uit liefde voor koning Minos, die haar vaders stad belegerde, trok Scylla haar vader Nisus een haarlok uit waarvan zijn leven afhing; hij stierf onmiddellijk. Uit afschuw over haar daad liet Minos haar aan zijn schip vastbinden en meesleuren, zodat zij verdronk. Bron: Mythologie.

Noach, Ark van Omdat de mensen zich misdroegen besloot God hen te vernietigen door middel van een zondvloed. Noach en zijn familie werden gespaard. Op Gods bevel bouwde Noach een schip (ark), waarin hij zijn gezin en van iedere diersoort één paar onderbracht en van enkele soorten zeven paren, namelijk van de ‘reine’ dieren, de dieren die volgens bijbels voorschrift gegeten mochten worden. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

68

Noli me tangere ‘Raak mij niet aan (want ik ben nog niet opgegaan naar de Vader)’. Deze woorden sprak de uit zijn graf opgestane Jezus op Paasmorgen tot Maria Magdalena, die hem in eerste instantie voor een tuinman aanzag. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Nood Gods De dode Jezus aan de voet van het kruis uitgestrekt op een lijkwade. Ook: Jezus die zijn wonden laat zien, zie Man van smarten, en Maria met haar gestorven zoon Jezus op schoot, zie Pietà. Bron: Iconografie. Zie ook: - Man van smarten - Pietà

O Odysseus Grieks koningszoon, voerde de Grieken aan bij de verovering van Troje (in het huidige Turkije). Uitvinder van het houten paard waardoor Troje eindelijk genomen werd. Zijn terugreis over zee ging gepaard met vele gevaren en avonturen, waardoor deze reis meer dan tien jaar duurde. Bron: Mythologie, Gr. Odysseus, Rom. Ulixes. Zie ook: - Odysseus in de grot van Polyphemus / Blindmaking van Polyphemus - Odysseus en Circe - Odysseus en de Sirenen - Odysseus zeilt tussen Scylla en Charybdis door - Odysseus en Calypso - Odysseus en Nausicaa / Odysseus en Alcinoüs - Odysseus en Penelope / Odysseus en de vrijers

Odysseus in de grot van Polyphemus / Blindmaking van Polyphemus In de grot waarin Odysseus en zijn makkers schuilden bleek een Cycloop (een reus met slechts één oog, midden op zijn voorhoofd) te wonen, die hen opsloot en telkens twee van hen verslond. Odysseus wist hem dronken te voeren en stak hem in zijn slaap met een gloeiend heet gemaakte puntige paal zijn ene oog uit. Daarop ontsnapten zij, maar de Cycloop verbrijzelde nog bijna hun schip door grote rotsblokken te werpen. Bron: Mythologie.

Odysseus en Circe Na een schipbreuk landde Odysseus op het eiland van de tovenares Circe. Zij veranderde zijn makkers in zwijnen; Odysseus dwong haar dit ongedaan te maken Hij bleef een jaar bij haar en toen hij vertrok voorspelde zij hem zijn verdere lotgevallen. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

69

Odysseus en de Sirenen Door hun betoverend gezang lokten zij de voorbijvarende schepen naar hun eiland, en lieten ze op de klippen schipbreuk lijden. Odysseus ontsnapte aan het gevaar door de oren van zijn makkers met was dicht te stoppen en zichzelf aan de mast te laten binden. Daarop wierpen de Sirenen zich in zee. Bron: Mythologie.

Odysseus zeilt tussen Scylla en Charybdis door In een zeeëngte zat aan de ene kant een zeskoppig monster (Scylla) en aan de andere kant was een vreselijke draaikolk (Charybdis). Toen Odysseus met zijn schip ver van de draaikolk probeerde te blijven kwam hij te dicht bij het monster, dat zes van zijn makkers roofde en verslond. Bron: Mythologie.

Odysseus en Calypso Na een schipbreuk landde Odysseus als enige overlevende op het eiland van de nimf Calypso. Zij beloofde hem de onsterfelijkheid en eeuwige jeugd als hij bij haar zou blijven. Na zeven jaar gaven de goden haar echter bevel hem te laten gaan omdat hij verteerd werd door heimwee. Bron: Mythologie.

Odysseus en Nausicaa / Odysseus en Alcinoüs Na het vergaan van zijn vlot landde Odysseus, zonder kleren, op de kust; een stel meisjes vluchtte voor hem, maar de koningsdochter Nausicaa hielp hem en bracht hem naar het hof van haar vader, koning Alcinoüs. Deze nam hem gastvrij op en zorgde ervoor dat hij met vele geschenken naar zijn vaderland kon terugkeren. Bron: Mythologie.

Odysseus en Penelope / Odysseus en de vrijers Na meer dan tien jaar eindelijk in zijn vaderland terugkerend bemerkte Odysseus dat vele edelen naar de hand van zijn vrouw Penelope dongen en doodde hen. Bron: Mythologie. Zie ook: - Penelope en de vrijers

Oedipus Zoon van de koning van Thebe. Door een orakel was voorspeld dat hij zijn eigen vader zou doden. Daarom werd hij na zijn geboorte te vondeling gelegd en door een herder opgevoed. Toen hij volwassen was doodde hij bij een ontmoeting op een landweg onbewust zijn vader, die hij immers niet herkende, en trouwde onbewust met zijn moeder toen hij uitgeroepen werd tot koning van Thebe (zie Oedipus en de Sfinx). Toen hij echter hoorde hoe de oude orakels vervuld waren stak hij zich de ogen uit en begon een zwervend leven. Bron: Mythologie. Zie ook: - Oedipus en de Sfinx

Museumbezoekersgids

70

Oedipus en de Sfinx Het rijk van Thebe werd geteisterd door een monster, half vrouw, half leeuw met vleugels, dat al veel slachtoffers had gemaakt. Het gaf voorbijgangers een raadsel op en wie het niet kon oplossen werd gedood. Oedipus wist het raadsel wel op te lossen, waarop de Sfinx zich van de rots stortte en Oedipus volgens de belofte uitgeroepen werd tot koning van Thebe. Bron: Mythologie.

Offerande der joden Vlak voor hun vertrek uit Egypte met hun leider Mozes kregen de Israëlieten van God de opdracht om een paasmaaltijd (pesachmaal) aan te richten, waarvoor ieder van hen een lam of een bokje moest offeren. Met het bloed moesten zij de deurposten markeren, zodat zij gespaard zouden blijven voor de tiende plaag: het sterven van alle eerstgeborenen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’. Zie ook: - Mozes en het brandend braambos

Olijfberg / hof der Olijven / hof van Getsemane, Jezus op/in de Na het laatste avondmaal ging Jezus met enkele discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen) naar de Olijfberg. Daar bad hij in afzondering tot God om voor de dood gespaard te blijven. Een engel verscheen om hem te troosten. Na het gebed ging hij naar zijn discipelen terug, die van verdriet in slaap waren gevallen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Olympus Hoogste berg van Griekenland. Woonplaats van de goden. Bron: Mythologie.

Omphale / Hercules en koningin Omphale Koningin van Lydië, bij wie Heracles (Rom. Hercules) als straf voor een moord als slaaf in dienst was en liefde voor haar opvatte. Bron: Mythologie.

Onbevlekte ontvangenis Na een lang kinderloos huwelijk voorspelde een engel aan Joachim en Anna dat zij een kind zouden krijgen. Zij moesten elkaar omhelzen bij de Gouden Poort van de tempel en die omhelzing was voldoende om Anna zwanger te laten worden. Het kind (Maria) werd dus ‘onbevlekt verwekt’ (immaculata conceptio), zij was vrij van de erfzonde, d.w.z. zonder begeerte verwekt. Maria’s Geboorte wordt herdacht op 8 september. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

71

Opdracht in de tempel Maria bood overeenkomstig het joods gebruik haar eerstgeboren kind Jezus veertig dagen na zijn geboorte ter toewijding aan God aan. Daarbij herkende de priester Simeon Jezus als de beloofde verlosser. Hij sprak een loflied uit en voorspelde Maria de toekomst van haar zoon. [Veertig dagen na de bevalling werd de vrouw weer ‘rein’ geacht om de tempel te betreden. Dit werd gevierd met het offeren van twee duiven.] Bron: ‘Bijbel’.

Openbaring van Johannes Apocalyps = onthuld/geopenbaard worden. De voorspelling in de bijbel over het komende einde van de wereld en de terugkeer van Christus. In drie visioenen wordt het strafgericht over de aarde weergegeven. Vier ruiters symboliseren het ongeluk dat over de mensen uitbreekt, zoals pest, oorlog, hongersnood en dood. Eén van hen wordt soms door middel van een aureool aangeduid als Christus, op een wit paard. De aanbidding van het lam is een ander veel voorkomend motief van de Apocalyps, waarbij het lam symbool is voor de teruggekeerde zoon van God (de verlossing na het lijden). Bron: Bijbel. Zie ook: - Zeven Zegels, Verbreking

Opstanding / Verrijzenis van Jezus Op de dag van het paasfeest (twee dagen na de kruisiging van Jezus) ging Maria Magdalena, waarschijnlijk met andere vrouwen, naar het graf van Jezus. Zij zagen dat de steen was weggerold. Het graf was leeg, maar er stond een engel die hun vertelde dat Jezus was opgestaan uit de dood, zoals hij had gezegd. (Pasen). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Noli me tangere

Opwekking van Lazarus Jezus wekte Lazarus, de broer van Marta en Maria, na diens begrafenis weer tot leven. Dit was aanleiding voor het besluit van de leiders van het volk dat Jezus moest worden gedood. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Orestes Zoon van koning Agamemnon, die had deelgenomen aan de krijgstocht tegen Troje, maar bij zijn thuiskomst werd vermoord door zijn echtgenote Clytaemnestra en haar minnaar. Orestes doodde later samen met zijn zuster Electra uit wraak zijn moeder, vluchtte en dwaalde lange tijd zonder rust rond. Werd uiteindelijk door de godin Athene in bescherming genomen en - na zijn zuster van Tauris gered te hebben - werd hij koning van Mykene. Bron: Mythologie. Zie ook: - Orestes en Pylades, Offerstrijd

Museumbezoekersgids

72

Orestes en Pylades, Offerstrijd Onafscheidelijke vrienden. Toen zij op rooftocht het eiland Tauris betraden werden zij – zoals alle vreemdelingen – gevangen genomen om in de tempel geofferd te worden. Iphigeneia, de priesteres van de tempel, wilde één van hen laten gaan als hij bereid was een boodschap naar haar vaderland (Griekenland) over te brengen. Geen van beiden wilde echter de ander in de steek laten. Toen herkende Iphigeneia in Orestes haar eigen broer en wist met beiden het eiland te ontvluchten. Bron: Mythologie.

Orfeus en Eurydice / Orfeus met dieren / Orfeus in de onderwereld Koningszoon en beroemd zanger. Zijn jonge vrouw Eurydice stierf nadat zij door een gifslang was gebeten. Orfeus bracht zijn vreselijke verdriet zo smartelijk tot uiting door zijn gezang dat de meest verschillende levende wezens hem omringden en hem in harmonie en vrede aanhoorden. Orfeus daalde in de onderwereld af en wist met zijn spel van Hades gedaan te krijgen dat Eurydice hem mocht volgen naar de bovenwereld. Hij verloor haar echter weer door tegen het gebod in naar haar om te kijken voordat zij de bovenwereld hadden bereikt. Bron: Mythologie.

Overspelige vrouw / echtbreekster, Jezus en de Een aantal mensen beschuldigde een vrouw van overspel en eiste dat zij werd gestenigd tot de dood erop volgt. Maar Jezus schreef op de grond en zei dat wie zonder zonde is de eerste steen moest werpen, en liet de vrouw gaan. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

P Pan / Pan en Syrinx Veld-, bos- en herdersgod. Sater (menselijk bovenlichaam met horens, een staart en bokkenpoten). Toen Syrinx, dochter van de riviergod, voor Pan vluchtte, die haar met zijn liefde achtervolgde, werd zij op haar verzoek door haar vader in riet veranderd. Daaruit sneed Pan de eerste herdersfluit: zeven met was aan elkaar verbonden rietpijpen van verschillende lengte (Panfluit). Bron: Mythologie. Gr. Pan, Rom. Faunus

Pandora Zie Prometheus.

Pantocrator Christus als heerser over het heelal / als wereldrechter, meestal in een amandelvormige mandorla (lichtcirkel), het hoofd omgeven door een kruisaureool (stralenkrans met kruis), de rechterhand zegenend opgeheven, in de linkerhand een evangelieboek. Soms zijn hieraan nog de vier evangelistensymbolen toegevoegd. Bron: Iconografie. Zie ook: - Evangelistensymbolen

Museumbezoekersgids

73

Parabel Kort verhaal met een gelijkenis: een moralistische strekking door een vergelijking te trekken met beelden uit het dagelijks leven. Jezus gebruikte vaak gelijkenissen bij zijn preken. Zie ook: - Samaritaan, Barmhartige - Terugkeer / Thuiskomst van de verloren zoon - Lazarus, Arme Lazarus en de rijke man - Zaaier

Paradijstuin Maria lezend of spelend met het Kind, omringd door heiligen en musicerende engelen in een gesloten tuin. De gesloten tuin verwijst naar de onbevlekte ontvangenis van de moeder Gods. De verschillende bloemen verwijzen naar haar deugden. De roos symboliseert haar maagdelijke reinheid. Bron: Iconografie.

Paris, Oordeel / Paris en Helena Op de bruiloft van koning Peleus en de zeegodin Thetis [de latere ouders van Achilles] was de godin van de tweedracht niet uitgenodigd, maar verscheen toch en gooide uit wraak een gouden appel ‘voor de mooiste’ in het midden van de feestgangers. Drie godinnen begonnen direct om de appel te twisten. Aan Paris, zoon van de koning van Troje, werd gevraagd een keuze te maken. Dit zou bekend worden als ‘het oordeel van Paris’. Hera (Rom. Juno) beloofde hem macht, Athene (Rom. Minerva) succes op het slagveld, Aphrodite (Rom. Venus) de mooiste vrouw ter wereld: Helena. Hij koos voor het laatste. Probleem was alleen dat zij getrouwd was met de koning van Sparta. Het meevoeren (schaken) van Helena naar Troje door Paris zou volgens de overlevering de aanleiding zijn geweest voor de Trojaanse oorlog, tussen Grieken en Trojanen (Troje lag in het huidige Turkije). Bron: Mythologie.

Parnassus Berg der muzen. Bron: Mythologie.

Passie van Christus Alle gebeurtenissen die in verband staan met de gevangenneming en de kruisiging van Jezus. Bron: Bijbel.

Paulus (Saulus), Bekering / Paulus en Barnabas / Offer van Lystra De latere apostel heette oorspronkelijk Saulus. Had christenen vervolgd maar kreeg een visioen van Jezus in verblindend licht die hem een halt toeriep. Was drie dagen blind maar na zijn genezing bekeerde hij zich en werd aanhanger van de leer van Jezus. Ging op zendingsreis door het hele middellandse zee gebied, waarbij Barnabas hem bijstond. In de plaats Lystra werden zij aangezien voor de mythologische goden Zeus en Hermes, aan wie de bewoners een stier offerden. Overleefde een schipbreuk en een overwintering op het eiland Malta. Werd op latere leeftijd gevangen genomen en in Rome onthoofd. Bron: Bijbel. Zie ook: - Apostelen, Twaalf

Museumbezoekersgids

74

Pegasus Gevleugeld paard, dat opsteeg uit de romp van Medusa nadat zij onthoofd was. Het steeg ten hemel op en draagt voor de god Zeus (Rom. Jupiter) de donder en de bliksem. Bron: Mythologie.

Peleus en Thetis, Bruiloft Zie Paris.

Pelops’ ivoren schouder Om de alwetendheid van de goden op de proef te stellen slachtte zijn vader (Tantalus) hem en zette de goden de gebraden stukken voor. Zijn misdaad werd echter ontdekt en de jongen werd in het leven teruggeroepen. Eén van de goden had echter een stuk van zijn schouder opgegeten, dat bij zijn wedergeboorte door een stuk ivoor werd vervangen. Bron: Mythologie.

Penelope en de vrijers Vrouw van Odysseus. Door diens lange afwezigheid dongen vele edelen naar haar hand. Zij beloofde een keus te doen uit haar minnaars als zij een kleed gereed had dat zij bezig was te weven. Maar wat zij overdag afwerkte haalde zij ‘s nachts weer uit. Bron: Mythologie.

Penthesilea en Achilles In de Trojaanse oorlog doodde de Griekse leider Achilles de Trojaanse leider Hector en zijn lichaam werd achter de strijdwagen van Achilles meegesleurd. De vader van Hector, koning Priamus, smeekte om het lichaam van zijn zoon terug te krijgen. Op bevel van de god Zeus voldeed Achilles hieraan. Na de dood van Hector kwam Penthesilea, koningin der Amazonen, de Trojanen te hulp, maar zij werd gedood door Achilles, die echter zelf om haar treurde vanwege haar jeugd, schoonheid en heldenmoed. Bron: Mythologie.

Persephone (Proserpina), Roof Tijdens het spelen met zeemeerminnen werd de godin Persephone (Rom. Proserpina) door Hades (Rom. Pluto), de god van de onderwereld, als bruid naar zijn rijk van de doden ontvoerd. Deze liet haar later gaan, maar pas nadat zij granaatappelzaden had gegeten waardoor zij niet naar het rijk van de levenden kon terugkeren maar ieder jaar in het ‘dode’ seizoen bij hem moest verblijven en in het groeiseizoen bij haar moeder, de godin van de landbouw. Bron: Mythologie, Gr. Persephone, Rom. Proserpina.

Perseus met het hoofd van Medusa / Perseus bevrijdt Andromeda Halfgod, zoon van de god Zeus en koningsdochter Danaë. Verrichtte heldendaden, zie Medusa en Andromeda. Bron: Mythologie. Zie ook: - Medusa, Hoofd van - Andromeda geketend aan de rots / Verlossing van Andromeda

Museumbezoekersgids

75

Petrus (H.) / Roeping van Simon Petrus en Andreas De broers Simon en Andreas, vissers van beroep, werden door Jezus aangesproken om hem te volgen en “mensenvisser” te worden. Zij waren de eerste volgelingen en latere apostelen. Simon werd door Jezus “Petrus” (gelijk een Rots) genoemd. Bron: Bijbel. Zie ook: - Belastingpenning / Cijnspenning / Tempelbelasting - Petrus vindt het muntstuk in de bek van de vis - Petrus ontvangt de sleutels van de hemelpoort - Petrus verloochent Jezus - Petrus, Bevrijding - Petrus, Wonderbare visvangst - Petrus, Kruisdood

Petrus vindt het muntstuk in de bek van de vis Hoewel Jezus vond dat hij geen tempelbelasting verschuldigd was wilde hij geen aanstoot geven en vroeg Petrus om de eerste de beste vis die deze zou ophalen de bek te openen en voorspelde hem dat hij daar een muntstuk zou vinden waarmee hij de tempelbelasting zou kunnen betalen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Petrus ontvangt de sleutels van de hemelpoort Jezus beloofde Petrus en de andere volgelingen de sleutels van het koninkrijk der hemelen, d.w.z. hemelse wijsheid, geestelijke kennis en inzicht. Iconografisch wordt dit uitgebeeld alsof er daadwerkelijk een overhandiging van sleutels heeft plaatsgevonden. Bron: Bijbel / Iconografie.

Petrus verloochent Jezus Toen Jezus gevangengenomen was vroeg men Petrus, één van zijn volgelingen/leerlingen: ‘bent u soms ook een leerling van hem?’ Tot drie maal toe ontkende hij dit. Bron: Bijbel.

Petrus, Bevrijding Nadat Petrus, één van Jezus’ leerlingen, op bevel van koning Herodes gevangen was genomen verscheen hem een engel die hem beval om zich aan te kleden en mee te komen. Bron: Bijbel.

Petrus, Wonderbare visvangst Na eerdere mislukte pogingen om vis te vangen zette Petrus op aanraden van Jezus opnieuw zijn netten uit en haalde een enorme hoeveelheid vis op. Jezus zei hem dat hij voortaan mensen zou ‘verzamelen’ en dus ‘mensenvisser’ zou zijn. Volgens een andere lezing zou deze gebeurtenis hebben plaatsgevonden na de opstanding van Jezus uit de dood. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

76

Petrus, Kruisdood Tijdens de vervolging van christenen onder keizer Nero stierf Petrus de marteldood door kruisiging. Omdat hij zich niet waardig achtte op dezelfde wijze te sterven als Jezus werd hij op zijn verzoek ondersteboven gekruisigd, met het hoofd naar beneden. Op de plaats waar Petrus gedood en begraven werd is in de 16e eeuw de Sint-Pietersbasiliek gebouwd in Vaticaanstad. Bron: ‘Bijbel’.

Phaëton, Val Zoon van zonnegod Apollo/Helios. Hij wilde de zonnewagen mennen, maar slaagde daar niet in en viel brandend op de aarde. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Icarus. Bron: Mythologie. Zie ook: - Icarus, Val

Philoctetis Koningszoon, vriend van de halfgod Heracles, die hem bij zijn dood zijn pijlen en boog schonk. Toen een orakel had verklaard dat Troje alleen door de pijlen van Heracles genomen kon worden, ging hij - hoewel gewond door een slangenbeet - naar Troje en doodde Paris. Bron: Mythologie.

Pietà Maria met haar gestorven zoon Jezus op schoot. Bron: Iconografie.

Pinksterfeest Tien dagen nadat Jezus ten hemel was gevaren, dus op de vijftigste dag na Pasen (nu Pinksteren genoemd), daalde de Heilige Geest in de vorm van vurige tongen neer op Maria en de apostelen. De apostelen begonnen hun zendingswerk. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Polyxena, Offer Zie Neoptolemus.

Pomona en Vertumnus Goden van de boomvruchten. Vertumnus was verliefd op Pomona, nam zonder succes allerlei gestalten aan om haar voor zich te winnen, totdat hij zich veranderde in een oude vrijster die hoog opgaf van de liefde en van Vertumnus, waarna hij terugkeerde als jongeman en Pomona zijn liefde beantwoordde. Bron: Romeinse mythologie.

Museumbezoekersgids

77

Pontius Pilatus, Handwassing De gevangen genomen Jezus werd voor de rechter gebracht, eerst voor het joodse hof en de hogepriester Kajafas en daarna voor de Romeinse bestuurder Pontius Pilatus. Deze zag geen grond voor de doodstraf, maar gaf toe aan de druk van de joodse leiders, die Jezus de uitspraak ‘Ik ben de Koning der Joden’ in de mond legden en dreigden dat het vrijlaten van iemand die zichzelf tot koning uitroept neerkomt op verzet tegen de keizer. Waste echter in het openbaar zijn handen als teken van zijn onschuld. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Poseidon (Neptunus) / Poseidon en Amphitrite God van de zee. Attribuut: drietand. Berijdt de golven in een paardenspan, soms in gezelschap van zijn zoon Triton (mens met vissenstaart) blazend op een hoornschelp. Ook andere begeleiders van Poseidon/Neptunus worden wel aangeduid als ‘tritons’ (vissen met menselijk bovenlijf). Was gehuwd met Amphitrite. Bron: Mythologie, Gr. Poseidon, Rom. Neptunus. Zie ook: - Neptunus stilt de storm / Quos Ego

Potifars vrouw Na als slaaf verkocht te zijn naar Egypte kwam Jozef in dienst van de hoveling Potifar. Toen Potifars vrouw hem trachtte te verleiden vluchtte hij verschrikt weg met achterlating van zijn mantel. De vrouw beschuldigde hem er vervolgens van dat hij geprobeerd had háár te verleiden, als bewijs toonde zij de mantel. Haar man geloofde haar en liet Jozef gevangen zetten. Bron: Bijbel v.C.

Prediking / Bergrede van Jezus Jezus ging predikend door het land en sprak zijn volgelingen toe, o.a. vanaf een berg. Het volk hing hem aan, maar de priesters, schriftgeleerden en andere aanzienlijken probeerden hem op zijn woorden te vangen en ten val te brengen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Presentatie in de tempel Maria bood overeenkomstig het joods gebruik haar eerstgeboren kind Jezus veertig dagen na zijn geboorte ter toewijding aan God aan. Daarbij herkende de priester Simeon Jezus als de beloofde verlosser. Hij sprak een loflied uit en voorspelde Maria de toekomst van haar zoon. [Veertig dagen na de bevalling werd de vrouw weer ‘rein’ geacht om de tempel te betreden. Dit werd gevierd met het offeren van twee duiven.] Bron: ‘Bijbel’.

Priamus smeekt Achilles om Hector In de Trojaanse oorlog doodde de Griekse leider Achilles de Trojaanse leider Hector en zijn lichaam werd achter de strijdwagen van Achilles meegesleurd. De vader van Hector, koning Priamus, smeekte om het lichaam van zijn zoon terug te krijgen. Op bevel van de god Zeus voldeed Achilles hieraan. Na de dood van Hector kwam Penthesilea, koningin der Amazonen, de Trojanen te hulp, maar zij werd gedood door Achilles, die echter zelf om haar treurde vanwege haar jeugd, schoonheid en heldenmoed. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

78

Prometheus geketend Titaan-zoon (Titanen waren de voorouders van de Olympische goden), schiep de eerste mensen uit leem en leerde ze hoe te leven. Alleen het vuur ontbrak hen daarbij nog; door een list lukte het Prometheus om het vuur van de hemel naar de aarde te brengen. Als straf zond de god Zeus (Rom. Jupiter) Pandora met een doos vol ziekten, rampen en smarten naar de aarde, terwijl Prometheus zelf werd vastgebonden aan een rots in de Kaukasus, waarbij een gier dagelijks zijn lever wegvrat, die echter voortdurend aangroeide. Uiteindelijk doodde Zeus’ zoon Heracles (Rom. Hercules) de gier. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Tityus. Bron: Mythologie. Zie ook: - Tityus, Straf

Proserpina (Persephone), Roof Tijdens het spelen met zeemeerminnen werd de godin Persephone (Rom. Proserpina) door Hades (Rom. Pluto), de god van de onderwereld, als bruid naar zijn rijk van de doden ontvoerd. Deze liet haar later gaan, maar pas nadat zij granaatappelzaden had gegeten waardoor zij niet naar het rijk van de levenden kon terugkeren maar ieder jaar in het ‘dode’ seizoen bij hem moest verblijven en in het groeiseizoen bij haar moeder, de godin van de landbouw. Bron: Mythologie, Gr. Persephone, Rom. Proserpina.

Psyche / Psyche en Amor/ Psyche door Zephyrus gedragen Koningsdochter op wiens schoonheid de godin Venus (Gr. Aphrodite) zo jaloers was dat zij haar zoon Amor op haar afstuurde om haar verliefd te maken op de lelijkste man. Amor werd echter zelf op haar verliefd. Hij liet haar door Zephyrus, de westenwind, naar een paleis omringd door tuinen voeren. Bron: Mythologie. Zie ook: - Psyche, Flauwte/bezwijming / Psyche naast de graanhopen - Psyche bespiedt Amor - Psyche, Bruiloft van Psyche en Amor

Psyche, Flauwte/bezwijming / Psyche naast de graanhopen Koningsdochter. De god Amor was verliefd op haar, maar zijn moeder Venus (Gr. Aphrodite), die jaloers was op haar schoonheid, liet haar een potje of flesje schoonheidsmiddel halen dat zij niet mocht openen. Toen zij dat toch deed viel zij in een diepe slaap. Een andere ondoenlijke opdracht die Venus haar gaf was het sorteren van graanhopen, waarbij zij hulp kreeg van mieren. Bron: Mythologie.

Psyche bespiedt Amor Hoewel zij minnaars waren was het Psyche verboden om haar minnaar te aanschouwen. Hij was immers een god, zij een gewone sterveling. Amor bezocht haar daarom alleen ’s nachts. Toen zij hem met een olielampje in de hand toch bespiedde terwijl hij lag te slapen verdween hij meteen. Ook in verband met het steekwapen dat zij bij zich had om zich te verdedigen, op aanraden van haar zusters, die vermoedden dat wie ongezien wilde blijven wel een monsterlijk wezen moest zijn. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

79

Psyche, Bruiloft van Psyche en Amor Na alle beproevingen die de wraakzuchtige Venus (Gr. Aphrodite) haar oplegde met de hulp van Amor doorstaan te hebben kon zij uiteindelijk met hem trouwen. Een versmelting van ziel en zinnelijkheid. Bron: Mythologie.

Putto Klein naakt jongetje met of zonder vleugels. Meervoud: putti.

Pygmalion en Galatea Koningszoon. Beeldhouwde uit ivoor een wonderschone vrouw, die hij Galatea noemde en waar hij verliefd op werd. Hij kuste en streelde haar en daardoor - en met hulp van de godin Aphrodite (Venus) kwam het beeld tot leven en kon hij met haar trouwen. Bron: Romeinse mythologie.

Pyramus en Thisbe Geliefden. Voor ze elkaar zouden ontmoeten vluchtte Thisbe voor een leeuw, verloor daarbij haar sluier die door de leeuw met bebloede muil werd verscheurd. Toen Pyramus de bebloede sluier vond meende hij dat Thisbe door een wild dier verscheurd was en doodde zich met zijn zwaard. Te laat keerde Thisbe terug en bracht zich nu ook met het zwaard om het leven. Bron: Mythologie.

Q Quos Ego: Neptunus stilt de storm God van de zee. Bracht een vreselijke storm tot bedaren, die de vloot van de Trojaanse held Aeneas dreigde te vernietigen. Uit wrok tegen de Trojanen had de godin Juno (Gr. Hera) met hulp van de god der winden Aeolus deze storm ontketend. Na de storm zette Aeneas koers naar Carthago. [De uitdrukking “Quos Ego” is ontleend aan Vergilius: Ik zal jullie ! (Letterlijk: [Jij] die ik [moet straffen]). Met deze uitroep tegen de winden bracht de zeegod Neptunus de storm tot bedaren.] Bron: Mythologie, Gr. Poseidon, Rom. Neptunus.

R R(h)ea (Cybele) Zie Zeus.

R(h)ea Silvia Zie Hestia.

Museumbezoekersgids

80

Rebekka bij de waterbron Een knecht van Abraham, er op uitgestuurd om een vrouw voor Abrahams zoon Isaäk te zoeken, liet zijn keus vallen op Rebekka, die hem en zijn kamelen te drinken gaf. Bron: Bijbel v.C.

Rechtszaak van Jezus De gevangen genomen Jezus werd voor de rechter gebracht, eerst voor het joodse hof en de hogepriester Kajafas en daarna voor de Romeinse bestuurder Pontius Pilatus. Deze zag geen grond voor de doodstraf, maar gaf toe aan de druk van de joodse leiders, die Jezus de uitspraak ‘Ik ben de Koning der Joden’ in de mond legden en dreigden dat het vrijlaten van iemand die zichzelf tot koning uitroept neerkomt op verzet tegen de keizer. Waste echter in het openbaar zijn handen als teken van zijn onschuld. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Rochus (H.) Ziekenverzorger in de 14e eeuw die zelf de pest kreeg en toen verpleegd zou zijn door een engel. Bron: Legende.

Romulus en Remus bij de wolvin gevonden Tweeling, zonen van de Romeinse oorlogsgod Mars. De kinderen werden op bevel van hun oom te vondeling gelegd, maar door een wolvin gezoogd en door een herder opgevoed. Zij waren de mythische stichters van Rome. Bron: Legende.

Rozentuinmadonna Maria lezend of spelend met het Kind, omringd door heiligen en musicerende engelen in een gesloten tuin. De gesloten tuin verwijst naar de onbevlekte ontvangenis van de moeder Gods. De verschillende bloemen verwijzen naar haar deugden. De roos symboliseert haar maagdelijke reinheid. Bron: Iconografie.

Ruben bij de lege put Wilde zijn (half)broer Jozef redden nadat die in de put was geworpen, maar trof de put leeg aan. [Hij verloor zijn eerstgeboorterecht aan Jozef doordat hij met de bijvrouw van zijn vader sliep. Het eerstgeboorterecht hield in: gezag in de familie en een dubbel deel van de erfenis met de plicht om moeder en ongetrouwde zusters te onderhouden.]. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Jozef’s broers tonen zijn bebloede mantel

Ruth en Naomi / Ruth en Boaz Na het overlijden van haar schoonvader en van haar man vergezelde Ruth haar schoonmoeder, die terugkeerde naar Betlehem. Zij ontmoette daar een familielid, de boer Boaz, met wie zij trouwde. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

81

S Sabijnse maagden, Roof Omdat er in Rome te weinig vrouwen waren liet Romulus, één van de stichters van Rome, de als gasten bij een feest aanwezige Sabijnse maagden roven. Bron: Romeinse mythologie.

Sacra conversazione Heilig gesprek. Plechtig samenzijn van Maria of de Heilige Familie met meerdere heiligen. Bron: Iconografie.

Sacramenten, Zeven Kerkelijke handelingen die de genade Gods verbeelden: doop, vormsel, biecht, communie, priesterwijding, huwelijk en ziekenzalving.

Salomé en de onthoofding van Johannes de Doper Toen zijn stiefdochter Salomé tijdens een feestmaal voor koning Herodes danste, bekoorde zij hem zo dat hij haar beloofde een wens te vervullen. Opgestookt door haar moeder vroeg zij om het hoofd van Johannes de Doper, die door Herodes gevangen was gezet, omdat deze hem de verstoting van zijn eerste vrouw kwalijk nam. [Deze koning Herodes – Herodes Antipas – was de zoon van de koning Herodes van de kindermoord te Betlehem]. Bron: Bijbel.

Salomo(n)s oordeel Koning die om zijn wijsheid werd bewonderd. Bij een ruzie tussen twee vrouwen over het moederschap van een kind stelde hij voor om het kind in tweeën te delen. Eén vrouw stemde daarin toe. De ander wilde echter liever afstand doen van het kind dan het te zien tweeëndelen; haar beschouwde koning Salomon als de ware moeder. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Seba, Koningin van

Salvator / Salvator mundi Christus als verlosser van de wereld. Bron: Iconografie.

Samaritaan, Barmhartige Een op de weg tussen Jeruzalem en Jericho gewonde en beroofde Jood werd gevonden door een bewoner van Samaria. Deze vervoerde hem naar een herberg en betaalde de volgende dag de waard voor zijn verdere verpleging. Dit was bijzonder omdat Samaritanen en joden vanwege hun religieuze opvattingen eigenlijk niet met elkaar omgingen. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven hoever “naastenliefde” zich uitstrekt. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

82

Samaritaanse, Jezus en de Op doortocht in de streek Samaria vroeg Jezus aan een vrouw bij een waterbron hem te drinken te geven. Zij toonde verbazing omdat Samaritanen en joden vanwege hun religieuze opvattingen niet met elkaar omgingen. Jezus maakte zich aan haar bekend door te zeggen dat hij haar ‘levend water’ kon geven: wie daarvan dronk zou nooit meer dorst hebben. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Samson / Simson Zie Simson.

Samuël zegent Saul / zalft David Profeet, hogepriester en bestuurder. Bracht het volk ertoe de verering van vreemde goden op te geven. Zalfde op Gods bevel Saul tot eerste koning van Israël. Omdat Saul later de via Samuël ontvangen opdrachten van God negeerde, zalfde Samuël de jonge David tot koning. Bron: Bijbel v.C.

Satan Duivel, probeert de mensen tot het kwade te verleiden. Bron: Bijbel.

Saters / Satyrs Fabelwezens met een menselijk bovenlichaam en twee bokkenpoten. Metgezellen van Bacchus/Dionysus. Bron: Mythologie.

Saturnus (Kronos) Oergod, aanvoerder der Titanen (voorouders van de Olympische goden). Had te horen gekregen dat hij door een van zijn kinderen zou worden onttroond, daarom verslond hij ze direct na de geboorte. Alleen Zeus (Rom. Jupiter) ontsnapte aan dit lot en hij slaagde er later in Kronos zijn kinderen weer te laten uitbraken, waarna een strijd uitbrak waarin Zeus uiteindelijk zijn vader en de andere Titanen versloeg. Bron: Mythologie, Gr. Kronos, Rom. Saturnus.

Saul bij de heks van Endor Eerste koning van Israël (ca. 1000 v.C.). Bij een dreigende nederlaag in een gevecht met de Filistijnen richtte hij zich tot een ziener in het plaatsje Endor om de geest van een overleden hogepriester raad te vragen. Deze voorspelde dat Saul zou worden verslagen en zijn drie zoons zouden worden gedood. Toen deze voorspelling uitkwam stortte Saul zich in zijn eigen zwaard. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - David en Jonatan / David en Abigaïl / David en Goliat / David speelt voor Saul

Museumbezoekersgids

83

Saulus Zie Paulus.

Schikgodinnen, Drie Bij de geboorte van een mens worden de levensduur, levensloop en lotsbestemming bepaalt door deze drie schikgodinnen. Bron: Mythologie, Gr. Moiren of Faten, Rom. Parcen

Schoonvegen van de tempel Bij een bezoek aan de tempel van Jeruzalem trof Jezus daar een veemarkt en een levendige geldhandel aan. Verontwaardigd over deze heiligschennis joeg hij de menigte naar buiten en wierp de tafels van de wisselaars omver. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Schriftgeleerden in de tempel, Jezus tussen de Als twaalfjarige jongen ging Jezus in de tempel van Jeruzalem in debat met de daar aanwezige schriftgeleerden. Zijn ouders misten hem en vonden hem daar terug. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Scylla en Charybdis In een zeeëngte zat aan de ene kant een zeskoppig monster (Scylla) en aan de andere kant was een vreselijke draaikolk (Charybdis). Toen Odysseus met zijn schip ver van de draaikolk probeerde te blijven kwam hij te dicht bij het monster, dat zes van zijn makkers roofde en verslond. Bron: Mythologie.

Seba, Koningin van Bezocht koning Salomon om zijn wijsheid op de proef te stellen en keerde overtuigd terug, na Salomon overladen te hebben met geschenken. Legende: Kreeg bij haar bezoek aan koning Salomon bij een brug, die gebouwd was met het hout van de boom van de kennis van goed en kwaad uit het paradijs het visioen dat aan dat hout de redder der mensheid gekruisigd zou worden. Zij weigerde over de brug te gaan en knielde er in aanbidding voor neer. Later zou uit dit hout inderdaad het kruis van Jezus zijn gemaakt. Bron: Bijbel v.C./Legende. Zie ook: - Heilige Kruis - legende

Sebastiaan (H.), Marteling Romeins officier. Werd door zijn soldaten met pijlen beschoten toen zij ontdekten dat hij christen was, maar overleefde dit. Zijn wonden werden verzorgd door de heilige Irene. Hij bleef hardnekkig zijn christelijk geloof belijden, ook in aanwezigheid van de Romeinse keizer, en stierf de marteldood doordat hij werd doodgeknuppeld. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

84

Selene Godin van de natuur en de jacht, vaak in gezelschap van nimfen. Vaak vereenzelvigd met de maangodin Luna. Tweelingzus van Apollo. Bron: Mythologie, Gr. Artemis, Rom. Diana, ook wel Selene. Zie ook: - Actaeon, Dood van - Endymion en Selene

Semele en Zeus / Dood van Semele Werd door Zeus (Rom. Jupiter) bemind maar de jaloerse Hera (Rom. Juno) zorgde ervoor dat Zeus in zijn volle majesteit met donder en bliksem aan haar verscheen, waarbij Semele door de gloed verbrandde, maar de uit hun verhouding ontstane Dyonisus/Bacchus nog wel ter wereld kwam. Bron: Mythologie.

Semiramis Dochter van godin, te vondeling gelegd in de woestijn, overleefde doordat duiven haar voedden. Werd grootgebracht door een herder. Trouwde de Assyrische koning en zette na zijn dood zijn bewind voort. Was manhaftig en bracht haar rijk tot bloei. Bouwde Babylon uit tot een beroemde stad. Bron: Historisch/mythisch.

Seraf (meervoud Serafim) Engel met drie paar vleugels. Betekent letterlijk ‘de brandende’. Bron: Bijbel.

Sibillen Waarzeggende priesteressen. Volgens de legende voorspelde een sibille geboorte, lijden en opstanding van Christus. Bron: Mythologie.

Silenus, De dronken Silenus Oudste der Satyrs, leermeester van Bacchus/Dionysus. Was vaak onder invloed van wijn, zodat hij op een ezel moest rijden of ondersteund moest worden. Bron: Mythologie.

Sim(e)on (H.) de Styliet/Pilaarheilige Kluizenaar die zich in de 5e eeuw mediterend bijna 40 jaar bovenop een zuil terugtrok. ‘Pilaarheilige’. In de 6e eeuw is er nog zo’n pilaarheilige geweest. Bron: Historische gebeurtenis.

Museumbezoekersgids

85

Simeon in de tempel / Loflied van Simeon Maria bood overeenkomstig het joods gebruik haar eerstgeboren kind Jezus veertig dagen na zijn geboorte ter toewijding aan God aan. Daarbij herkende de priester Simeon Jezus als de beloofde verlosser. Hij sprak een loflied uit en voorspelde Maria de toekomst van haar zoon. [Veertig dagen na de bevalling werd de vrouw weer ‘rein’ geacht om de tempel te betreden. Dit werd gevierd met het offeren van twee duiven.] Bron: ‘Bijbel’.

Simon (H.) Een van de twaalf apostelen. Zou vanwege zijn geloof gekruisigd of doormidden gezaagd zijn. Bron: Bijbel / Legende.

Simon de Farizeeër Jezus was door Simon uitgenodigd voor de maaltijd. (Farizeeën waren joden die zich streng aan de joodse wetten hielden en zich kritisch opstelden ten opzichte van de leer van Jezus). Een van zijn volgelingen, Maria Magdalena, maakte zijn voeten met haar tranen nat, droogde ze met haar haren en zalfde ze. Volgens andere bron ging het hier om een andere Maria, de zus van Marta. Dat Simon ook wel “de Melaatse” werd genoemd betekent niet dat hij aan die (besmettelijke) ziekte leed, maar is te verklaren uit het feit dat Farizeeën ver weg wilden blijven van de leer van Jezus. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Simon van Cyrene Na zijn veroordeling tot de kruisdood werd Jezus gedwongen zijn kruis naar de berg Golgota, de martelaarsplaats, (ook wel Calvarieberg) te dragen. Toen de last hem te zwaar werd en hij neerstortte werd een omstander, Simon van Cyrene, gedwongen om het kruis over te nemen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Simson/Samson Bestuurder in Israël in de tijd dat Israël veel te lijden had van de aanvallen van de Filistijnen. Bezat grote lichaamskracht. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Simson/Samson, Bruiloft / De leeuw - Simson/Samson en Delila/Dalila / Blindmaking van Samson

Simson/Samson, Bruiloft / De leeuw Tijdens zijn bruiloftsmaal gaf Simson/Samson een raadsel op aan zijn gasten betreffende een leeuw die hij eens gedood had en in wiens kadaver zich een bijennest met honing had genesteld. Zijn jonge Filistijnse bruid wist hem het antwoord te ontfutselen en verklapte het aan haar landgenoten. Uit woede over dit gedrag doodde Simson dertig Filistijnen en verliet zijn vrouw. Bron: Bijbel v.C.

Museumbezoekersgids

86

Simson/Samson en Delila/Dalila / Blindmaking van Samson Ondanks zijn wrok tegen de Filistijnen werd Simson verliefd op de Filistijnse Delila. Op aandringen van haar landgenoten ontfutselde zij hem het geheim van zijn kracht: als zijn haren zouden worden afgeschoren zou hij zijn kracht verliezen. Nadat zij hem op haar knieën had laten inslapen riep zij iemand binnen om de zeven vlechten van zijn hoofdhaar af te scheren. Daarna kon hij worden overmeesterd en geketend en werden hem de ogen uitgestoken. Toen hij later, toen zijn hoofdharen weer waren aangegroeid, aan het volk werd getoond drukte hij de tempelzuilen uit elkaar, waardoor de tempel instortte en hijzelf en drieduizend Filistijnen omkwamen. Bron: Bijbel v.C.

Sirenen Door hun betoverend gezang lokten zij de voorbijvarende schepen naar hun eiland, en lieten ze op de klippen schipbreuk lijden. Odysseus ontsnapte aan het gevaar door de oren van zijn makkers met was dicht te stoppen en zichzelf aan de mast te laten binden. Daarop wierpen de Sirenen zich in zee. Bron: Mythologie.

Sisyphus rolt zijn steen de berg op Had vele misdaden op zijn geweten en moest daarom in de onderwereld een zwaar rotsblok tegen een hoge berg opduwen dat telkens als het doel bijna bereikt was weer naar beneden stortte. Bron: Mythologie.

Sodom en Gomorra, Brand De inwoners van de steden Sodom en Gomorra hadden Gods woede over zich afgeroepen door hun slechte, onzedelijke leven. Daarom werden de steden door een vuur- en zwavelregen verwoest. Bron: Bijbel v.C.

Spijziging van de vijfduizend/vierduizend Toen een menigte van 5000 man (plus vrouwen en kinderen) Jezus gevolgd was en het etenstijd werd, sprak Jezus de zegen uit over de enkele broden en vissen die zijn discipelen bij zich hadden en liet ze aan de menigte uitdelen. Iedereen raakte verzadigd en er bleef zelfs nog over. Later herhaalde zich dit nog eens met 4000 mannen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Stefanus (H.), Steniging Eerste christelijke martelaar. Op beschuldiging van godslastering werd hij voor de joodse Hoge Raad gedaagd, die hij op zijn beurt er van beschuldigde zich niet aan de religieuze wetten te houden. Daarop werd hij door joodse fanaten buiten de muren van Jeruzalem gesleept en gestenigd. Bron: Bijbel.

Stigmata Bloedige wondtekenen aan de voeten, de handen en in de zijde zoals Jezus die aan het kruis had.

Museumbezoekersgids

87

Stigmatisering Het verschijnen en openbreken van een van de vijf stigmata (zie aldaar) bij een persoon.

Styx Onderaardse rivier die om de onderwereld loopt. Bron: Mythologie. Zie ook: - Cerberus - Charon vaart de Styx over

Susanna in het bad / Susanna en de ouderlingen Susanna werd bij het baden door twee oude mannen bespied en lastiggevallen. Toen ze hen afwees, klaagden ze haar aan wegens ontucht met een andere man. Zij vielen echter door de mand en werden zelf veroordeeld. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Batseba in bad. Bron: ‘Bijbel’. Zie ook: - Batseba in bad

Symbolen op schilderijen Op schilderijen afgebeelde bloemen, dieren, vruchten, muziekinstrumenten en andere voorwerpen hebben soms een symbolische betekenis. Bron: Iconografie. Zie ook: - Appel - Bloemen - Dieren - Diverse symbolen - Evangelistensymbolen - Heiligenattributen

Appel Op schilderijen afgebeeld heeft een appel soms een symbolische betekenis: 1. zondeval; 2. (in de hand van het kind Jezus) verlossing; 3. liefde, huwelijk, jeugd, onsterfelijkheid; 4. (granaatappel) eeuwig leven, onsterfelijkheid, vruchtbaarheid. Bron: Iconografie.

Bloemen Op schilderijen afgebeelde bloemen hebben soms een symbolische betekenis. Akelei: 1. lijden van Jezus 2. (ook Iris) smarten van Maria; Anjer: huwelijk, vruchtbaarheid; Lelie/lelietak: onschuld, zuiverheid, maagdelijkheid van Maria; Roos: schoonheid, (hemelse) liefde, maagdelijkheid; Rode roos: dood en herrijzenis; Besloten Tuin: maagdelijkheid van Maria. Bron: Iconografie.

Museumbezoekersgids

88

Dieren Op schilderijen afgebeelde dieren hebben soms een symbolische betekenis. Duif: liefde; Witte duif: Heilige Geest; Draak: duivelse macht; Eenhoorn: kuisheid; Hert: wellust; Hond: (huwelijks) trouw, vriendschap; Konijn: vruchtbaarheid; Pauw: hoogmoed, trots, onsterfelijkheid, wedergeboorte; Uil: wijsheid, verlokkingen, menselijke blindheid, dwaasheid, bedrog; Vink/sijs: lijden van Jezus; Vlinder: onsterfelijkheid, wederopstanding; Vogel: liefde, wellust, seksuele gemeenschap. Bron: Iconografie.

Diverse symbolen Op schilderijen afgebeelde muziekinstrumenten en andere voorwerpen hebben soms een symbolische betekenis. Luit: liefde, onkuisheid; Maskers: bedrog, schijnheiligheid; Oester: wellust; Palmtak: overwinning van martelaren op de marteldood; Vijgen: vruchtbaarheid; (Wijn)glas: onmatigheid; Zwaard: rechtvaardigheid. Bron: Iconografie. Zie ook: - Symbolen op schilderijen

Evangelistensymbolen Gevleugeld mens: Matteüs, gevleugelde stier: Lucas, gevleugelde leeuw: Marcus, adelaar: Johannes. Verwijzingen naar de menswording van Christus (mens), zijn offerdood (stier), opstanding (leeuw) en hemelvaart (adelaar). Bron: Iconografie.

Heiligenattributen Kruisstaf: Johannes de Doper; Lam: Johannes de Doper; Leeuw: Hieronymus; Molensteen: Florianus; Muziekinstrument/Orgeltje: Cecilia; Palmtak: martelaar; Pelgrimsstaf/Schelp: Jacobus; Pelgrimsstaf/Hondje: Rochus; Pijlen: Sebastiaan; Schaap: Agnes (Lat. ‘agnus’ = lam); Sleutel(s) van de hemelpoort: Petrus; Steen(brok): Stephanus; Tang: Agatha; Toren: Barbara; Wiel/Rad: Catharina; Zalfpot: Maria Magdalena; Zwaard+boek: Paulus. Bron: Iconografie.

T Tamar, Verkrachting / Tamar en Amnon Dochter van koning David, werd door haar halfbroer Amnon verkracht en weggestuurd. Haar broer Absalom vermoordde Amnon later uit wraak. Bron: Bijbel v.C.

Tantalus, Bestraffing Rijk koning die de goden bij een maaltijd zijn eigen zoon had opgediend. Hij streefde zozeer naar goddelijke wijsheid, dat hij aardse zaken, zoals zijn kind, daarvoor opgaf. Zijn straf was dat hij in een water moest staan dat tot zijn lippen reikte, terwijl de heerlijkste vruchten boven zijn hoofd hingen. Maar als hij probeerde er van te genieten weken zij onmiddellijk tot buiten zijn bereik, zodat hij altijd door honger en dorst werd gekweld. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

89

Tartarus De onderaardse diepte waar degenen die ernstige vergrijpen tegen de goden hadden gepleegd na hun dood hun straf ondergingen. Bron: Mythologie.

Telemachus, Terugkeer Zoon van Odysseus, die hij was gaan zoeken. Bij zijn terugkomst ontkwam hij aan een hinderlaag, hem door de vrijers van zijn moeder gelegd. Kort daarop vond hij zijn vader en hielp hem bij de wraak die deze op de vrijers nam. Bron: Mythologie.

Tempelbelasting Hoewel Jezus vond dat hij geen tempelbelasting verschuldigd was wilde hij geen aanstoot geven en vroeg Petrus om de eerste de beste vis die deze zou ophalen de bek te openen en voorspelde hem dat hij daar een muntstuk zou vinden waarmee hij de tempelbelasting zou kunnen betalen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Tempelgang Maria bood overeenkomstig het joods gebruik haar eerstgeboren kind Jezus veertig dagen na zijn geboorte ter toewijding aan God aan. Daarbij herkende de priester Simeon Jezus als de beloofde verlosser. Hij sprak een loflied uit en voorspelde Maria de toekomst van haar zoon. [Veertig dagen na de bevalling werd de vrouw weer ‘rein’ geacht om de tempel te betreden. Dit werd gevierd met het offeren van twee duiven.] Bron: ‘Bijbel’.

Tempelreiniging Bij een bezoek aan de tempel van Jeruzalem trof Jezus daar een veemarkt en een levendige geldhandel aan. Verontwaardigd over deze heiligschennis joeg hij de menigte naar buiten en wierp de tafels van de wisselaars omver. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Teres(i)a (H.) van Ávila, Extase Karmelietes in de 16e eeuw. In haar autobiografie vertelt zij over haar extasen en visioenen, o.a. dat een engel haar hart met een pijl doorboorde waardoor zij zich door goddelijke liefde omarmd voelde. Bron: Legende.

Terugkeer / Thuiskomst van de verloren zoon Een man had twee zonen van wie de jongste voortijdig zijn erfdeel opeiste en vertrok. Hoewel hij al zijn geld verbraste in een losbandig leven (o.a. bordeelbezoek) ontving zijn vader zijn verloren gewaande zoon bij diens terugkeer vol vreugde en vergaf hem. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

90

Themis Godin van wet en orde, raadgeefster van Zeus. Bron: Mythologie.

Theseus doodt de Minotaurus Atheens koningszoon die gewapend met zijn vaders zwaard naar Kreta ging om de Minotaurus (mens met stierenkop, die mensen verslond) om te brengen. De dochter van de koning van Kreta (Ariadne) werd verliefd op hem en zij gaf hem een bol draad die hij in het Labyrint afwikkelde zodat hij na het doden van de daar opgesloten Minotaurus de uitgang terug kon vinden. [De behouden terugkeer van Theseus in Athene verliep dramatisch, doordat hij vergat een wit zeil te hijsen in plaats van het zwarte, ten teken dat de expeditie was geslaagd. Toen hij het schip zag aankomen ging Theseus’ vader dus uit van een tragische afloop en stortte zich in zee]. Bron: Mythologie.

Theseus in de onderwereld / Heracles redt Theseus uit de onderwereld Koningszoon. Daalde met een vriend in de onderwereld af om Persephone (Rom. Proserpina), de vrouw van Hades (Rom. Pluto), te ontvoeren. Hades liet echter beiden vastgroeien aan een rots waarop zij zich hadden neergezet. Zij werden bevrijd door de halfgod Heracles (Rom. Hercules). Bron: Mythologie.

Theseus vindt zijn vaders zwaard Koningszoon. Zijn vader had een zwaard onder een grote steen verborgen met de bedoeling dat zijn zoon daar pas over zou kunnen beschikken als hij sterk genoeg was om de steen te verplaatsen. Dit lukte hem op 16-jarige leeftijd. Bron: Mythologie.

Thetis ontvangt van Vulcanus de wapenrusting voor Achilles Zeenimf, moeder van de held Achilles. Verleende in de onderaardse woning van haar vader een schuilplaats aan Hephaistos (Rom. Vulcanus), die in zijn smidse de wapens maakte waarmee Achilles in de Trojaanse oorlog ten strijde trok. Bron: Mythologie.

Thomas, Ongelovige Discipel van Jezus. Na de opstanding van Jezus uit zijn graf geloofde hij niet hem werkelijk voor zich te hebben. Jezus toonde hem daarop zijn wonden en vroeg hem die aan te raken. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Thyestes en Atreus / Thyestes en Aërope Uit jaloezie op zijn broer verleidde hij diens vrouw Aërope en probeerde hij zijn broer te vermoorden. Na eerst verjaagd te zijn werd hij schijnbaar weer in vriendschap opgenomen, maar bij een gastmaal liet zijn broer de beide zonen van Thyestes slachten en zette het vlees aan hun vader voor. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Pelops. Hier gaat het om de zonen van Pelops. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

91

Titanen / Titanenstrijd De zes zonen en zes dochters van Uranus en Gaea (de oergoden van hemel en aarde). Beroofden hun vader van de wereldheerschappij en toen later Zeus (Rom. Jupiter) op zijn beurt hen van de troon trachtte te stoten ontstond een vreselijke oorlog, die eindigde in de overwinning van Zeus. De opstandige Titanen werden in de Tartarus geworpen. Bron: Mythologie.

Tityus, Straf Reus die Leto (Rom. Latona) trachtte te verkrachten en voor straf in de Tartarus (onderwereld) werd vastgeketend waar gieren hem de lever uitrukten. Voor een soortgelijke voorstelling zie ook: Prometheus. Bron: Mythologie. Zie ook: - Prometheus geketend

Tobias en de engel Op een verre reis was de engel Rafaël zijn metgezel. Toen Tobias schrok van een vis die uit de rivier omhoog sprong raadde de engel hem aan de vis te vangen en er gal, lever en hart uit te snijden. Met de gal zou hij later zijn vaders blindheid genezen. Bron: Bijbel v.C.

Tobias en Sara, Bruiloft Sara was zeven maal getrouwd, maar telkens doodde de duivel in de gestalte van een draak haar echtgenoot vóór de huwelijksnacht. Rafaël, de beschermengel van Tobias, wist dit onheil te voorkomen en zo vond Sara eindelijk haar man. Bron: Bijbel v.C.

Tobit en Anna Twee oude mensen die elkaar bittere verwijten maakten. De blinde Tobit verdacht zijn vrouw van diefstal van een geitbokje, hoewel zij dat cadeau had gekregen. Nadat hij zijn vergissing ingezien had vroeg hij om vergeving. Zie ook Tobias (hun zoon). Bron: Bijbel v.C.

Tocht door de woestijn Hun leider Mozes leidde de Israëlieten uit Egypte door de woestijn naar het land dat God hun had beloofd, Kanaän (het huidige Israël met omringende landen). Tijdens de tocht door de woestijn liet God met de ochtenddauw (brood)korrels (manna) uit de hemel vallen. Tijdens de tocht, die 40 jaar duurde, verrichtte Mozes diverse malen wonderen, o.m. scheidde hij het water van de Schelf- of Rietzee (de huidige Golf van Akaba) en sloeg hij water uit een rots. Hij liet zich met Gods instemming bijstaan door zeventig wijze mannen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Museumbezoekersgids

92

Tollenaar Tollenaars inden de belastingen voor de Romeinse keizer en waren daardoor niet erg geliefd of geacht. Bron: Bijbel.

Transfiguratie (gedaanteverandering) De openbaring van de goddelijke aard van Jezus: Tijdens hun gebed zagen zijn discipelen (12 uitverkoren leerlingen/ volgelingen) zijn aangezicht veranderen en zijn kleding verblindend wit worden; ook verschenen de ‘voorvaderen’ Mozes en Elia, die met hem spraken. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Triniteit God de Vader, de Zoon en (in de vorm van een duif) de Heilige Geest. In zijn mens geworden zoon (en na diens dood in de Heilige Geest) openbaart de onzichtbare God zich als liefde en barmhartigheid. [In de Bijbel v.C. omvat Drievuldigheid de drie vreemden - God en twee engelen - aan wie Abraham gastvrijheid bood.] Bron: Bijbel. Zie ook: - Doop van Jezus - Pinksterfeest - Genadestoel - Abraham en de drie engelen / Gastvriendschap van Abraham

Triomf Overwinning / zege.

Triton blazend op een schelp Zie Poseidon.

Troilus en Briseida / Criseida Zoon van de koning van Troje (in het huidige Turkije), broer van Hector. Volgens middeleeuwse literatuur is Briseida (later Criseida genoemd) zijn geliefde. Als blijkt dat zij hem ontrouw is zoekt Troilus de dood op het slagveld en wordt door Achilles gedood. Bron: Mythologie/Literatuur

Tronende Jezus Christus als heerser over het heelal / als wereldrechter, meestal in een amandelvormige mandorla (lichtcirkel), het hoofd omgeven door een kruisaureool (stralenkrans met kruis), de rechterhand zegenend opgeheven, in de linkerhand een evangelieboek. Soms zijn hieraan nog de vier evangelistensymbolen toegevoegd. Bron: Iconografie. Zie ook: - Evangelistensymbolen

Museumbezoekersgids

93

Tronende madonna / Tronende Maria Majesteitelijke, in heerlijkheid tronende moeder Gods met Kind, te midden van engelen en heiligen. Bron: Iconografie.

Turnus, Dood van Koning. Toen de vader van zijn verloofde haar hand aan de held Aeneas schonk (na diens landing in Italië) trachtte hij zich met wapengeweld hiervoor te wreken, daarin o.a. bijgestaan door de heldhaftige Camilla. Hij viel uiteindelijk in een tweegevecht tegen Aeneas, en ook Camilla kwam in de strijd om. Bron: Romeinse mythologie.

U Uittocht van de joden uit Egypte Hun leider Mozes leidde de Israëlieten uit Egypte door de woestijn naar het land dat God hun had beloofd, Kanaän (het huidige Israël met omringende landen). Tijdens de tocht door de woestijn liet God met de ochtenddauw (brood)korrels (manna) uit de hemel vallen. Tijdens de tocht, die 40 jaar duurde, verrichtte Mozes diverse malen wonderen, o.m. scheidde hij het water van de Schelf- of Rietzee (de huidige Golf van Akaba) en sloeg hij water uit een rots. Hij liet zich met Gods instemming bijstaan door zeventig wijze mannen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Uitzending van de apostelen Jezus koos twaalf volgelingen, die zijn trouwste leerlingen (discipelen) werden en die hij later uitzond om het evangelie te verkondigen. Sindsdien worden zij apostelen genoemd. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Apostelen, Twaalf

Uranus en Gaea / Uranus en Kronos Oudste heerser over het heelal. Zoon en later echtgenoot van de godin Aarde (Gaea) en vader van o.a. de Titanen en de Cyclopen. Vreesde van zijn heerschappij beroofd te worden en wierp daarom de Cyclopen in de onderwereld, maar de Titanen onder leiding van Kronos (Rom. Saturnus) ontnamen hem zijn macht. [Daarbij vloeide bloed uit zijn wonden, dat deels in zee viel en daar het schuim werd waaruit Aphrodite (Rom. Venus) geboren werd, uit dat wat op de aarde (zijn echtgenote) viel ontstonden o.a. de Furieën en de Giganten.] Bron: Mythologie, Gr. Uranus, Rom. Caelus/Coelus

Ursula (H.), Martelaarschap Engelse koningsdochter. Als voorbereiding op haar huwelijk maakte zij een bedevaart naar Rome. Op de terugweg werden zij en haar reisgenoten (volgens de legende tien- of elfduizend maagden) bij Keulen door de Hunnen gedood. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

94

Uzza, Dood / Zonde Toen koning David de Verbondsark in optocht naar Jeruzalem wilde halen, werd de ark op een ossenwagen gezet en was Uzza een van de begeleiders van het transport. Hij werd door God gedood toen hij de ark aanraakte om deze voor een val te behoeden. Aanraken van de heilige ark was namelijk door God streng verboden; bij het dragen mochten ook uitsluitend de draagstokken die aan de ark zaten worden gebruikt. Bron: Bijbel v.C.

V Vagevuur / Louteringsberg / Purgatorium Voordat de ziel van een overledene tot de hemel kan worden toegelaten moet deze worden ‘schoongebrand’ in het vagevuur. Wanneer er genoeg voor de zielen van de overledenen is gebeden mogen zij ‘gelouterd’ het vagevuur verlaten. Bron: Katholieke doctrine.

Val van de opstandige engelen De tegen God opstandige engelen onder leiding van Lucifer werden door de hemelse legers onder leiding van Michaël uit de hemel verdreven en op de aarde geworpen. De draak/duivel en zijn aanhang waren overwonnen. Bron: Bijbel v.C.

Vanitas IJdelheid, ledigheid, vergankelijkheid. Vanitassymbolen zijn onder andere de schedel, de zandloper en de brandende kaars. Vaak in combinatie met de spreuk ‘memento mori’ (bedenk dat u sterfelijk bent). Bron: Iconografie.

Venus (Aphrodite), Geboorte Godin van de liefde en de vrouwelijke schoonheid, geboren uit het schuim van de zee. Attribuut: duif of schelp. In haar gevolg bevinden zich vaak de liefdesgod Amor/Cupido (haar zoon), de Drie Gratiën en de Horen, de godinnen van de jaargetijden. Bron: Mythologie, Gr. Aphrodite, Rom. Venus. Zie ook: - Uranus en Gaea / Uranus en Kronos - Venus, slapende - Venus en Adonis - Venus en Anchises - Venus en Vulcanus / Venus en Mars betrapt door Vulcanus

Venus, slapende Godin van de liefde. Wordt door haar zoon Amor/Cupido geregeld gewekt om in actie te komen en bij huwelijken op te treden als gangmaker van de liefde. Bron: Mythologie.

Museumbezoekersgids

95

Venus en Adonis De godin van de liefde raakte hevig verliefd op de schone jager Adonis. Zij smeekte hem vergeefs om alleen op ongevaarlijk klein wild te jagen. Op een dag werd hij aangevallen door een everzwijn en gedood. Venus (Gr. Aphrodite) snelde toe op haar door de lucht voortgetrokken zwanenwagen, maar kwam te laat. Bron: Mythologie.

Venus en Anchises De godin van de liefde had de schone Anchises lief en uit hun samengaan werd de latere held Aeneas geboren. Maar toen de aardse Anchises zich op zijn verbintenis met de godin liet voorstaan sloeg de god Zeus hem met blindheid. Bron: Mythologie.

Venus en Vulcanus / Venus en Mars betrapt door Vulcanus De godin van de liefde was gehuwd met Hephaistois (Rom. Vulcanus), de god van het vuur, maar had ook een verhouding met de oorlogsgod Ares (Rom. Mars). Zij werden betrapt, in een stalen net gewikkeld en aan de spotternijen van de goden blootgesteld. Bron: Mythologie.

Verbond / Ark van het verbond God sloot met de Israëlieten een verbond, met Mozes als tussenpersoon. Daarbij maakte God hem zijn wet bekend en gaf hem twee stenen tafelen (platen), waarop de Tien Geboden geschreven stonden. Toen Mozes bij het volk terugkeerde, trof hij hen aan dansend rond een afgodsbeeld, een gouden kalf. Ontstemd daarover gooide hij de stenen platen stuk. [Later kreeg Mozes opnieuw wetstafels, waarvoor een draagbare kist als bewaarplaats werd gemaakt: de verbondsark.] Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

Verdrijving uit het paradijs Adam en Eva waren de eerste mensen, door God geschapen. Zij leefden in het paradijs. Hoewel God ze verboden had om van de boom van de kennis van goed en kwaad te eten, liet Eva zich daartoe verleiden door de slang en liet ook Adam ervan eten (zondeval). Als straf werden zij uit het paradijs verjaagd. Sindsdien erft ieder mens de zonde van Adam en Eva van zijn ouders (erfzonde). [Een andere boom in het paradijs was de paradijs- of levensboom, waarvan de vrucht eeuwig leven gaf]. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Erfzonde

Verheerlijking / Verheffing van Jezus De openbaring van de goddelijke aard van Jezus: Tijdens hun gebed zagen zijn discipelen (12 uitverkoren leerlingen/ volgelingen) zijn aangezicht veranderen en zijn kleding verblindend wit worden; ook verschenen de ‘voorvaderen’ Mozes en Elia, die met hem spraken. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

96

Verheerlijking van Maria In de hemel wordt Maria door Christus gekroond. Als hemelkoningin wordt Maria meestal afgebeeld met de zon boven en de maan onder zich, terwijl zij een draak of slang (de duivel of het kwaad) onder haar voet vertrapt. Bron: Iconografie.

Verjaging van de geldwisselaars uit de tempel Bij een bezoek aan de tempel van Jeruzalem trof Jezus daar een veemarkt en een levendige geldhandel aan. Verontwaardigd over deze heiligschennis joeg hij de menigte naar buiten en wierp de tafels van de wisselaars omver. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Verkondiging De aartsengel Gabriël brengt Maria het bericht dat zij Jezus zal baren. Bron: Bijbel. Zie ook: - Maria, moeder van Jezus

Verkondiging aan de herders ’s Nachts verscheen aan de herders in het veld een engel, die hun de geboorte van Jezus aankondigde. Bron: Bijbel. Zie ook: - Aanbidding der herders

Verloren schaap en verloren drachme Twee parabels (gelijkenissen) door Jezus gebruikt om aan te geven: Als iets wegraakt (één schaap van een grote kudde of één munt van een grotere som geld) geeft het meer vreugde om dat terug te vinden dan om genoegen te nemen met het overgeblevene. Er zal ook meer vreugde zijn over één zondaar die zich bekeert dan over 99 rechtvaardigen die geen inkeer nodig hebben. Bron: Bijbel.

Verloren zoon, terugkeer/thuiskomst Een man had twee zonen van wie de jongste voortijdig zijn erfdeel opeiste en vertrok. Hoewel hij al zijn geld verbraste in een losbandig leven (o.a. bordeelbezoek) ontving zijn vader zijn verloren gewaande zoon bij diens terugkeer vol vreugde en vergaf hem. Bron: Bijbel.

Vermenigvuldiging van brood en vis Toen een menigte van 5000 man (plus vrouwen en kinderen) Jezus gevolgd was en het etenstijd werd, sprak Jezus de zegen uit over de enkele broden en vissen die zijn discipelen bij zich hadden en liet ze aan de menigte uitdelen. Iedereen raakte verzadigd en er bleef zelfs nog over. Later herhaalde zich dit nog eens met 4000 mannen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

97

Veronica (H.) met de zweetdoek van Christus Tijdens het dragen van zijn kruis heeft Veronica Jezus een zweetdoek aangereikt waarop, naar later blijkt, zijn gelaatstrekken zijn achtergebleven. Bron: Legende.

Verrijzenis van Christus Op de dag van het paasfeest (twee dagen na de kruisiging van Jezus) ging Maria Magdalena, waarschijnlijk met andere vrouwen, naar het graf van Jezus. Zij zagen dat de steen was weggerold. Het graf was leeg, maar er stond een engel die hun vertelde dat Jezus was opgestaan uit de dood, zoals hij had gezegd. (Pasen). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Noli me tangere

Verschijning van Christus aan de apostelen Na zijn opstanding uit het graf is Jezus vele malen verschenen aan zijn discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen), gedurende een periode van veertig dagen. In deze tijd sprak hij met hen over hun toekomstige taak als apostelen, gezondenen om zijn leer te verspreiden. Na deze veertig dagen na Pasen steeg hij ten hemel (Hemelvaartsdag). Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Verzoeking / Bekoring van Jezus Jezus trok zich na zijn doop veertig dagen terug in de woestijn en weerstond de verleidingen en uitdagingen van de duivel. Bron: Bijbel.

Verzoeking / Temptatie van de H. Anthonius Kluizenaar die zich in de woestijn had teruggetrokken en daar werd aangevallen door duivels, vermomd als monsters of naakte vrouwen. Hij overwon de verzoekingen/temptatie (verleidingen/kwellingen) door meditatie, gebed en strenge onthouding. Bron: Legende.

Vesperbeeld Maria met haar gestorven zoon Jezus op schoot. Bron: Iconografie.

Vesta (Hestia) / Vestaalse maagden Godin van de huiselijke haard en het haardvuur. In haar heiligdom brandde een eeuwig vuur dat door zes maagdelijke priesteressen (Vestaalse maagden) bewaakt werd en deze zagen ook toe op het offeren. Volgens de Romeinse mythologie was één van hen de koningsdochter R(h)ea Silvia, die door haar oom (belust op opvolging van haar vader) aan de dienst van Vesta was gewijd opdat zij kinderloos zou blijven. Bij de god Mars werd zij echter moeder van Romulus en Remus. Bron: Mythologie, Gr. Hestia, Rom. Vesta.

Museumbezoekersgids

98

Vette en magere jaren, Zeven Vanwege zijn gave om dromen te verklaren werd Jozef voor de farao (koning) van Egypte geleid. Hij legde de droom van de farao zo uit dat na zeven voorspoedige jaren zeven jaren van hongersnood werden voorspeld. De farao verhief Jozef tot onderkoning en deze liet grote graanvoorraden aanleggen, waardoor hij de voorspelde hongersnood wist te voorkomen. Bron: Bijbel v.C.

Vincent (H.), Marteling Diaken in de 4e eeuw. Vanwege zijn christelijk geloof gemarteld en in een kerker opgesloten tot hij stierf. Zijn lijk werd aan roofvogels ten prooi gegeven, maar een raaf vatte post naast het lichaam en verjoeg alle bloeddorstige dieren,. Zo konden christenen het lichaam eerbiedig begraven. Bron: Legende.

Vinden van het ware kruis Keizerin Helena zou in de 3e eeuw na Chr. de drie kruisen hebben uitgegraven, aan één waarvan Jezus gestorven zou zijn. Om te ontdekken welk kruis dat was, liet ze de kruisen één voor één op het lichaam van een dode leggen en die onder het ‘ware’ kruis werd tot leven gewekt. Later werd het kruis gestolen en weer terugveroverd. Bron: Legende.

Vis en brood Christussymbool. Bron: Iconografie. Zie ook: - Ichtus - Vermenigvuldiging van brood en vis

Visitatie Bezoek van de zwangere Maria, de aanstaande moeder van Jezus, aan haar nicht, de eveneens zwangere Elisabet, de aanstaande moeder van Johannes de Doper. Bron: Bijbel.

Visvangst, Wonderbare Na eerdere mislukte pogingen om vis te vangen zette Petrus op aanraden van Jezus opnieuw zijn netten uit en haalde een enorme hoeveelheid vis op. Jezus zei hem dat hij voortaan mensen zou ‘verzamelen’ en dus ‘mensenvisser’ zou zijn. Volgens een andere lezing zou deze gebeurtenis hebben plaatsgevonden na de opstanding van Jezus uit de dood. Bron: Bijbel.

Vitus (H.), Marteling Kind in de 3e eeuw dat wonderen verrichtte, o.a. wonderbaarlijke genezingen. Omdat hij weigerde afgoden te aanbidden werd hij gemarteld in een ketel gevuld met teer die boven een vuur hing en voor een leeuw geworpen, die zich echter aan zijn voeten neer vleide. Werd door engelen meegevoerd. Bron: Legende.

Museumbezoekersgids

99

Vlucht naar Egypte Gewaarschuwd door een engel vluchtten Jozef en Maria in de nacht naar Egypte, omdat koning Herodes hun kind zocht om het te doden. Bron: Bijbel.

Voetwassing door Jezus Tijdens het laatste avondmaal stond Jezus op en begon de voeten van zijn discipelen (12 uitverkoren leerlingen/volgelingen) te wassen. Hiermee wilde hij aangeven dat zij nederig en dienstbaar moesten zijn. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Volk, Jezus aan het volk getoond De Romeinse bestuurder Pontius Pilatus toonde de gemartelde Jezus aan de joodse menigte, in de hoop hem in vrijheid te kunnen stellen zonder het volk te misnoegen. [“Ecce homo” = Zie de mens, spreek uit: Ettsje homo]. Het volk wilde hem echter veroordeeld zien. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook: - Man van smarten

Voorgeborchte Jezus daalde tussen zijn kruisdood en zijn opstanding in de onderwereld af, aan de rand van de hel, om Adam en Eva en de rechtvaardigen van het Oude Testament te verlossen, die - omdat ze vóór de komst van het christendom leefden - God niet op de juiste wijze hadden kunnen vereren, en vroeg hun hem te volgen naar het paradijs. Bron: ‘Bijbel’/Legende. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Vulcanus (Hephaistos), Smidse God van het vuur. Maakte in zijn smidse de wapenrustingen voor goden en helden. Was getrouwd met de godin Aphrodite (Rom. Venus). Bron: Mythologie, Gr. Hephaistos, Rom. Vulcanus. Zie ook: - Venus en Vulcanus / Venus en Mars betrapt door Vulcanus - Zeus (Jupiter)

W Wandeling over het water Toen zijn leerlingen over het meer voeren (dat de naam van verschillende aanliggende plaatsen draagt) en in een storm verzeild raakten, zagen zij hoe Jezus over het water naar de boot toe kwam lopen en hen geruststelde en bezwoer niet te weifelen. Daarna ging de wind liggen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Museumbezoekersgids

100

Ware kruis, Vinden van Keizerin Helena zou in de 3e eeuw na Chr. de drie kruisen hebben uitgegraven, aan één waarvan Jezus gestorven zou zijn. Om te ontdekken welk kruis dat was, liet ze de kruisen één voor één op het lichaam van een dode leggen en die onder het ‘ware’ kruis werd tot leven gewekt. Later werd het kruis gestolen en weer terugveroverd. Bron: Legende.

Wijze en dwaze maagden Tien meisjes stonden met brandende olielampjes op een bruidegom te wachten. Vijf van hen waren zo slim geweest om ook nog een kruikje olie mee te nemen. Toen de lampjes bijna uitgingen konden zij ze bijvullen. De andere vijf vroegen ook wat van hun olie, maar kregen die niet. Ze moesten er op uit om olie te kopen, waardoor ze de komst van de bruidegom misten en niet meer tot het feest toegelaten werden. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven: ‘Sta altijd klaar om met mij te gaan, want niemand weet wanneer ik terug kom.’ Bron: Bijbel.

Winden / windstreken Aeolus was door de goden belast met het bestuur over de winden. Leefde op een hoge rots waaronder in een groot hol de winden opgesloten waren: Zephyrus (de westenwind), Boreas (de noordenwind), Eurus (de oostenwind) en Notus (de zuidenwind). Bron: Mythologie.

Wonderbare broodvermenigvuldiging Toen een menigte van 5000 man (plus vrouwen en kinderen) Jezus gevolgd was en het etenstijd werd, sprak Jezus de zegen uit over de enkele broden en vissen die zijn discipelen bij zich hadden en liet ze aan de menigte uitdelen. Iedereen raakte verzadigd en er bleef zelfs nog over. Later herhaalde zich dit nog eens met 4000 mannen. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’.

Wonderbare visvangst Na eerdere mislukte pogingen om vis te vangen zette Petrus op aanraden van Jezus opnieuw zijn netten uit en haalde een enorme hoeveelheid vis op. Jezus zei hem dat hij voortaan mensen zou ‘verzamelen’ en dus ‘mensenvisser’ zou zijn. Volgens een andere lezing zou deze gebeurtenis hebben plaatsgevonden na de opstanding van Jezus uit de dood. Bron: Bijbel.

Wonderen, door Jezus verricht Jezus had het vermogen om gehandicapten, zoals blinden, verlamden en kreupelen, en ernstig zieken, zoals melaatsen, van het ene op het andere moment te genezen. Ook verrichtte hij andere wonderen: zie Bruiloft te Kana, Vermenigvuldiging van brood en vis, Wandeling over het water en Wonderbare visvangst. Bron: Bijbel. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Jezus’. Zie ook:

Museumbezoekersgids

101

- Kafarnaüm, Hofbeambte / Honderdman / Centurio - Naïn, Jezus wekt de jongeling te Naïn op - Kana, Bruiloft te - Petrus, Wonderbare visvangst - Vermenigvuldiging van brood en vis - Galilea / Tiberias / Gennezaret, Jezus loopt in de storm over het meer van - Opwekking van Lazarus

Wonderen, door Mozes verricht Hun leider Mozes leidde de Israëlieten uit Egypte door de woestijn naar het land dat God hun had beloofd, Kanaän (het huidige Israël met omringende landen). Tijdens de tocht door de woestijn liet God met de ochtenddauw (brood)korrels (manna) uit de hemel vallen. Tijdens de tocht, die 40 jaar duurde, verrichtte Mozes diverse malen wonderen, o.m. scheidde hij het water van de Schelf- of Rietzee (de huidige Golf van Akaba) en sloeg hij water uit een rots. Hij liet zich met Gods instemming bijstaan door zeventig wijze mannen. Bron: Bijbel v.C. Voor de samenhang met andere gebeurtenissen zie de verwijzingen onder het item ‘Mozes’.

X XP ineengestrengeld Christusmonogram, de eerste twee letters van ‘Christus’ in het Grieks. Bron: Iconografie.

Z Zaaier Van het gezaaide zaad werd een deel opgegeten door vogels, een deel verschroeide en een deel werd overwoekerd, maar een vierde deel viel in goede aarde en gaf veel vrucht. Jezus gebruikte deze parabel (gelijkenis) om aan te geven dat alleen wie er voor open staat de heilsboodschap kan ontvangen. Bron: Bijbel.

Zacharia Profeet. Had visioenen over de komst van de Messias. Bron: Bijbel v.C.

Zacharias in de tempel / Verkondiging / De engel verschijnt aan Zacharias Priester aan wie in de tempel de aartsengel Gabriël verscheen die de geboorte van zijn zoon (Johannes de Doper) aankondigde. Hij was daarop ‘met stomheid geslagen’, pas na de geboorte keerde zijn stem weer terug. Bron: Bijbel.

Museumbezoekersgids

102

Zacheüs in de vijgenboom / De bekering van de tollenaar Zacheüs Tollenaar (tollenaars inden de belastingen voor de Romeinse keizer en waren daardoor niet erg geliefd of geacht.) Klom in een (vijgen- of moerbei)boom om een glimp van Jezus op te vangen. Jezus sprak hem aan en wilde in zijn huis verblijven. Zacheüs beloofde toen de armen de helft van zijn bezit te schenken. Bron: Bijbel.

Zaleukos laat zich een oog uitsteken / Oordeel van Zaleukos Grieks wetgever. Vaardigde een wet uit waarbij overspel bestraft zou worden met het uitsteken van de ogen. Toen zijn eigen zoon op dit misdrijf betrapt werd liet hij hem één oog uitsteken en offerde zelf ook één oog op om zijn zoon voor volledige blindheid te behoeden. Bron: Legende.

Zeus (Jupiter) Opperste der goden. Attribuut: lans of bliksemschicht. Bij zijn geboorte door zijn moeder (Rhea) verborgen voor zijn vader (Kronos) die al zijn andere kinderen had verslonden. Groeide op in een grot op het eiland Kreta onder de hoede van nimfen en werd gevoed met geitenmelk. Slaagde er later in zijn vader zijn kinderen weer te laten uitbraken, waarna een strijd uitbrak waarin hij uiteindelijk zijn vader en de andere Titanen versloeg en daarmee de heerschappij over de wereld verwierf. Hij deelde die met zijn broers Hades (Pluto, Rom. Orcus) (de onderwereld) en Poseidon (Rom. Neptunus) (de zee). Zijn oudere zus Hera (Rom. Juno) werd zijn echtgenote, maar hij huwde ook met de godin Metis. Omdat een orakel had voorspeld dat hun kinderen hem zouden onttronen, verzwolg hij Metis. Hij kreeg enorme hoofdpijn en vroeg zijn zoon Hephaistos (Rom. Vulcanus) hem te genezen. Die maakte een gat in zijn hoofd waaruit Athene (Rom. Minerva) kwam. Had ook een groot aantal goddelijke en menselijke geliefden/veroveringen, aan wie hij in verschillende gedaanten verscheen, bijvoorbeeld aan Europa als stier, aan Danaë als goudregen, aan Leda als zwaan, aan Io als wolk, en aan Antiope als sater. Bron: Mythologie, Gr. Zeus, Rom. Jupiter / Jove. Zie ook: - Danaë en Zeus - Europa, Roof - Leda met de zwaan - Callisto / Diana en Callisto - Io en Zeus / Juno laat Io bewaken - Antiope en Zeus - Leto (Latona) - Alcmene en Zeus - Semele en Zeus / Dood van Semele

Zeven Bijbels getal van volmaaktheid.

Zeven Deugden ‘Kardinale’ deugden: Kracht (Fortitudo), Matigheid (Temperantia), Behoedzaamheid (Prudentia), Rechtvaardigheid (Iusticia). ‘Theologische’ deugden: Geloof (Fides), Hoop (Spes), Liefde (Charitas/Karitas). Bron: Kardinale deugden kwamen al in de klassieke oudheid voor, theologische deugden zijn toegevoegd door de katholieke leer.

Museumbezoekersgids

103

Zeven Gaven van de Heilige Geest Wijsheid, inzicht, advies, standvastigheid, kennis, vroomheid en ontzag voor God.

Zeven Hoofdzonden (ook wel, maar ten onrechte, de Zeven Doodzonden) Gulzigheid/Vraatzucht/Onmatigheid (Gula), Hoogmoed/Hovaardigheid/IJdelheid (Superbia), Wellust/Onkuisheid (Luxuria), Woede/Toorn/Gramschap (Ira), Afgunst/Naijver/Nijd (Invidia), Luiheid/Traagheid/Gemakzucht (Accidia), Hebzucht/Gierigheid (Avaritia). [Niet te verwarren met doodzonden, die niet door biecht of vagevuur te vergeven zijn.] Bron: Katholieke leer.

Zeven Sacramenten Kerkelijke handelingen die de genade Gods verbeelden: doop, vormsel, biecht, communie, priesterwijding, huwelijk en ziekenzalving.

Zeven Vette en Zeven Magere Jaren Vanwege zijn gave om dromen te verklaren werd Jozef voor de farao (koning) van Egypte geleid. Hij legde de droom van de farao zo uit dat na zeven voorspoedige jaren zeven jaren van hongersnood werden voorspeld. De farao verhief Jozef tot onderkoning en deze liet grote graanvoorraden aanleggen, waardoor hij de voorspelde hongersnood wist te voorkomen. Bron: Bijbel v.C.

Zeven Werken van Barmhartigheid Hongerigen spijzigen, Dorstigen laven, Vreemdelingen herbergen, Naakten kleden, Zieken verzorgen, Gevangenen bezoeken, Doden begraven (de laatste is later aan de rij toegevoegd). Bron: Bijbel.

Zeven Zegels, Verbreking In een visioen zag de apostel Johannes in de rechterhand van God een boekrol met zeven zegels. Het Lam Gods verbrak die één voor één, bij elke verbreking gebeurde er iets bijzonders. Bij het vijfde zegel bijv. verschenen de zielen van hen die om het woord Gods gedood waren en bij het zevende zegel werden geweldige rampen en vernietigingen teweeggebracht. Bron: Bijbel.

Zondeval Adam en Eva waren de eerste mensen, door God geschapen. Zij leefden in het paradijs. Hoewel God ze verboden had om van de boom van de kennis van goed en kwaad te eten, liet Eva zich daartoe verleiden door de slang en liet ook Adam ervan eten (zondeval). Als straf werden zij uit het paradijs verjaagd. Sindsdien erft ieder mens de zonde van Adam en Eva van zijn ouders (erfzonde). [Een andere boom in het paradijs was de paradijs- of levensboom, waarvan de vrucht eeuwig leven gaf]. Bron: Bijbel v.C. Zie ook: - Erfzonde

Museumbezoekersgids

104

Zondvloed Omdat de mensen zich misdroegen besloot God hen te vernietigen door middel van een zondvloed. Noach en zijn familie werden gespaard. Op Gods bevel bouwde Noach een schip (ark), waarin hij zijn gezin en van iedere diersoort één paar onderbracht en van enkele soorten zeven paren, namelijk van de ‘reine’ dieren, de dieren die volgens bijbels voorschrift gegeten mochten worden. Bron: Bijbel v.C.

Zuivering van de Maagd Volgens de joodse traditie is de vrouw na de geboorte van een kind onrein. Door een ritueel bad na zeven dagen wordt zij gereinigd, maar voor heilige doeleinden, bijv. het betreden van de tempel, duurt de periode langer: om gezuiverd te worden dient de vrouw na veertig dagen naar de tempel te gaan om een offer te brengen.