M 201016
MKB investeert in kennis, juist nu!
drs. B. van der Linden drs. P. Gibcus
Zoetermeer, september 2010
MKB investeert in kennis, juist nu! MKB-ondernemers blijven investeren in bedrijfsopleidingen, ondanks de economische recessie. Dit blijkt uit een enquête onder ruim 2.400 MKBondernemers. Driekwart van de MKB-ondernemers heeft het personeel de afgelopen drie jaar opleidingen of trainingen laten volgen. Hiervan geeft nog eens een ruime meerderheid aan dat zij werknemers in het afgelopen jaar extra bedrijfsopleidingen hebben laten volgen of dat zij dit het komende jaar willen doen. MKB-ondernemers in het transport en de financiële dienstverlening laten hun werknemers het vaakst extra opleidingen volgen. De inzinking van de economie is de voornaamste reden voor de extra bedrijfsopleidingen. Bijna 10% van de MKB-ondernemers heeft het personeel om deze reden extra bedrijfsopleidingen laten volgen. Andere veelgenoemde redenen zijn: verplichting vanuit de wetgeving, kennisopbouw, nieuwe technologieën en kwaliteitsverbetering.
1
Belang van bedrijfsopleidingen Menselijk kapitaal is voor bedrijven een belangrijke productiefactor. Het is een bundeling van enerzijds kennis van zowel technische als sociale vaardigheden en anderzijds motivatie van werknemers. Teneinde voldoende zorg te dragen voor de kwaliteit van menselijk kapitaal moet een bedrijf een afweging maken om al dan niet hierin te investeren door haar werknemers (bij) te scholen middels een bedrijfsopleiding (een formele opleiding die geheel of gedeeltelijk door het bedrijf wordt betaald). 1 Het doel van een bedrijfsopleiding is een efficiënt en effectief leerproces te realiseren, gericht op de functie, het functioneren of het carrièrepad van werknemers. Door bedrijfsopleidingen neemt de kwaliteit van de beschikbare arbeid toe. Daartegenover staat een afname van de kwantiteit van arbeid: in de tijd dat werknemers een bedrijfsopleiding volgen, kunnen zij immers niet deelnemen aan het productieproces. Het management van een bedrijf maakt een afweging tussen de kwaliteit en kwantiteit van de beschikbare arbeid. Bedrijfsopleidingen in het MKB kenmerken zich door de beperkte mate van specialisatie, de sterke nadruk op teamverband en de korte tijdshorizon.2 Het is natuurlijk niet verrassend dat bedrijven in enige mate investeren in het menselijk kapitaal. Waar we echter vooral benieuwd naar zijn is of de recessie van invloed is op de mate waarin het MKB haar werknemers bedrijfsopleidingen heeft laten volgen. Het vermoeden bestaat namelijk dat door een terugloop in het aantal opdrachten binnen het MKB meer tijd vrijgekomen is om werknemers ter vervanging (extra) bedrijfsopleidingen te laten volgen.
1
Zie o.a. J.M.P. de Kok, De opbrengsten van bedrijfsopleidingen, EIM, 2001.
2
J.M.J.Telussa, The impact of fit on performance: the relationship between firmprovided training, competitive strategy and firm performance, Master thesis, 2005.
3
M on it o r De t er m ina n te n B ed r i jf sp r es ta t i es 1 De data zijn ontleend aan de EIM-dataset determinanten bedrijfsprestaties in het MKB 2. Deze dataset is in 2006 ontwikkeld en wordt jaarlijks aangevuld. Hoofddoel van deze dataset is het meten van de wijze waarop Nederlandse MKB-ondernemingen hun bedrijfsvoering organiseren. Aspecten die jaarlijks aan bod komen, zijn innovatie, perceptie van concurrentie, strategie, marketing, HRM en ondernemerschap. Iedere meting kent ook een aantal actuele vragen.
2
Bedrijfsopleidingen in het MKB Ondernemers in het MKB die personeel hebben, vinden bedrijfsopleidingen erg belangrijk. Dat blijkt ten eerste uit het gegeven dat bijna driekwart van de MKB-ondernemers het personeel in de afgelopen drie jaar opleidingen en trainingen heeft laten volgen (figuur 1). Ten tweede heeft bijna 40% van de MKB-ondernemers een apart trainings- of opleidingsbudget per medewerker beschikbaar gesteld. Figuur 1
Percentage MKB-ondernemers dat werknemers in de afgelopen drie jaar
grootteklasse
opleidingen of trainingen heeft laten volgen, naar grootteklasse en sector
totaal MKB
72% 66%
kleinbedrijf (1-9 wp) middenbedrijf (10-99 wp)
93% 74%
industrie
79%
bouw 64%
sector
handel
67%
horeca transport
85%
zakelijke diensten
81% 97%
financiële diensten persoonlijke diensten 0%
89% 10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010.
Met name in het middenbedrijf hechten ondernemers veel belang aan de (bij)scholing van werknemers. Maar liefst 93% van de ondernemers in het middenbedrijf geeft aan, dat zijn of haar werknemers een opleiding of training hebben gevolgd. In het kleinbedrijf was dit twee derde deel. Van oudsher kunnen werknemers in het MKB minder vaak opleidingen volgen dan werknemers in het grootbedrijf. Enerzijds wegen de scholingskosten voor
4
1
Voor gedetailleerde informatie over de Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties zie ook www.ondernemerschap.nl, tabblad 'data', doorklikken op 'datasets'.
2
Het MKB is gedefinieerd als bedrijven met 1 tot 100 werknemers.
kleine(re) bedrijven zwaarder dan voor grote bedrijven, omdat onder andere kleinere bedrijven de tijdelijke afwezigheid van werknemers die een bedrijfsopleiding volgen, moeilijk kunnen opvangen. Anderzijds is het rendement van opleidingen voor kleinere bedrijven gemiddeld genomen lager dan voor grotere bedrijven. Doorgaans steken kleinere bedrijven minder tijd en energie in het regelen van trainingsbeleid en het begeleiden van werknemers die een bedrijfsopleiding volgen. Het belang dat MKB-ondernemers hechten aan bedrijfsopleidingen verschilt sterk per sector. In de financiële dienstverlening heeft 97% van de MKBondernemers het personeel in de afgelopen drie jaar bedrijfsopleidingen of trainingen laten volgen. Ook de persoonlijke dienstverlening en de transportsector scoren bovengemiddeld. In de handel en horeca hebben gemiddeld minder werknemers de afgelopen drie jaar bedrijfsopleidingen gevolgd.
3
Extra opleidingen: verleden en toekomst
3.1
Extra bedrijfsopleidingen in het verleden Van de MKB-ondernemers die de afgelopen drie jaar hun personeel opleidingen of trainingen hebben laten volgen, geeft 29% aan dat zij in het afgelopen jaar werknemers extra bedrijfsopleidingen hebben laten volgen (zie figuur 2). Deze ondernemers hebben het afgelopen jaar ondanks de economische malaise toch middelen gevonden om werknemers extra opleidingen of trainingen te laten volgen en te investeren in kennis. In het middenbedrijf was dit percentage iets hoger dan in het kleinbedrijf: 33% in het middenbedrijf tegenover 27% in het kleinbedrijf. Figuur 2
Percentage MKB-ondernemers dat het personeel de afgelopen drie jaar opleidingen of trainingen heeft laten volgen en in het afgelopen jaar extra opleidingen of trainingen heeft laten volgen t.o.v. de jaren daarvoor, naar
grootteklasse
grootteklasse en sector
totaal MKB
29% 27%
kleinbedrijf (1-9 wp) middenbedrijf (10-99 wp)
33% 30%
industrie 18%
bouw
31%
sector
handel 21%
horeca transport
39%
zakelijke diensten
29% 50%
financiële diensten persoonlijke diensten 0%
30% 10%
20%
30%
40%
50%
60%
Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010.
5
Tussen de diverse sectoren bestaan duidelijke verschillen, zoals figuur 2 laat zien. MKB-ondernemers in de financiële dienstverlening scoren opnieuw het hoogst: de helft van de ondernemers die het personeel in de afgelopen drie jaar een bedrijfsopleiding heeft aangeboden, zegt dat het personeel in het afgelopen jaar extra bedrijfsopleidingen heeft gevolgd. Dat aandeel is bijna twee keer zo hoog als het gemiddelde van alle sectoren. Het laagst scoort de sector bouw. In deze sector geeft nog geen vijfde deel van de ondernemers aan dat de werknemers extra opleidingen hebben gevolgd ten opzichte van de jaren daarvoor.
R e d en en vo o r ex tra b e dr i j fs op l e i d in ge n De top 5 van meest genoemde redenen voor verhoging van het aantal bedrijfsopleidingen ziet er als volgt uit:1
1
Recessie 2
Wetgeving
3
Kennisopbouw
4
Nieuwe technologieën
5
Kwaliteitsverbetering
De door MKB-ondernemers meest genoemde reden om werknemers 1
in het afgelopen jaar extra bedrijfsopleidingen te laten volgen, houdt verband met de huidige economische situatie: de recessie.
Een derde van de MKB-ondernemers heeft het aantal bedrijfsopleidingen in het afgelopen jaar verhoogd. Daarvan geeft 30% aan dat de reden daarvoor de recessie is geweest. In totaal heeft dus bijna 10% van de MKB-ondernemers, als gevolg van de economische recessie, het personeel extra bedrijfsopleidingen laten volgen. Veel ondernemers geven aan dat het aantal orders door de inzinking van de economie teruggelopen is. Eén ondernemer verwoordde het als volgt:
"...minder opdrachten en daardoor meer tijd voor studie."
1
6
Per geïnterviewde ondernemer zijn meerdere redenen mogelijk; alleen die ondernemers die aangegeven hebben extra opleidingen in het laatste jaar georganiseerd te hebben, zijn gevraagd naar de redenen daarvoor. Het aandeel is dus gebaseerd op het totaal aantal ondernemers dat aangegeven heeft in het laatste jaar extra bedrijfsopleidingen georganiseerd te hebben.
Het personeel van deze bedrijven houdt meer tijd over dan anders waardoor geïnvesteerd kan worden in kennis. Sommige ondernemers hebben er vrijwillig voor gekozen deze extra tijd op te vullen door werknemers relevante bedrijfsopleidingen te laten volgen. Andere ondernemers hebben gebruikgemaakt van de deeltijd-WW1 en hebben zichzelf in dat kader verplicht de extra contracttijd van het personeel via opleidingen in te vullen. De redenen om werknemers extra opleidingen te laten volgen, houden niet alleen verband met de recessie. Er kunnen ook andere (gangbare) redenen voor zijn. 2 Bijna een kwart van de ondernemers die gekozen hebben voor extra 2
bedrijfsopleidingen in het afgelopen jaar doet dat vanwege een wettelijke verplichting. Het kan ten eerste gaan om landelijke of
gemeentelijke wetgeving, zoals verplichte (herhaal)opleidingen ten aanzien van bedrijfshulpverlening (BHV) en sociale hygiëne. Ten tweede kan het gaan om branchespecifieke verplichtingen. In dat kader noemen ondernemers vaak verplichte opleidingen om een bedrijfscertificaat te behalen en/of te behouden. Een voorbeeld is het VCA-certificaat (Veiligheid, Gezondheid en Milieu Checklist Aannemers). Kennisopbouw wordt door een op de vijf ondernemers, die het 3
personeel extra opleidingen of trainingen hebben laten volgen, genoemd. Daarbij geeft een aantal ondernemers aan dat zij in het
verleden een kennisachterstand opgelopen hebben, die zij nu via deze extra opleidingen proberen weg te werken. Bij andere ondernemers was het kennisniveau wel al op orde, maar probeert men via extra opleidingen een kennisvoorsprong (ten opzichte van concurrenten) op te bouwen. In het verlengde daarvan geeft een aantal ondernemers aan dat het aanbod van bedrijfsopleidingen waarvoor werknemers in aanmerking komen, gegroeid is in het afgelopen jaar. Door een betere match tussen vraag naar en aanbod van bedrijfsopleidingen en cursussen hebben veel ondernemers werknemers (extra) bedrijfsopleidingen kunnen laten volgen. Door 17% van de MKB-ondernemers is de intrede van nieuwe 4
technologieën die specifieke kennis vereisen, genoemd als reden voor het laten volgen van extra bedrijfsopleidingen. De specifieke
kennis van bijvoorbeeld nieuwe machines en software moeten werknemers via opleidingen of trainingen vergaren. Om met de woorden van een MKBondernemer te spreken:
"…omdat je steeds meer met computergestuurde machines gaat werken en daarom worden de mensen opgeleid."
1
Per 1 april 2009 is de regeling voor deeltijd-WW geïntroduceerd om vakkrachten te behouden voor bedrijven die voldoende gezond zijn om, ondanks een tekort aan orders en omzet, door de recessie heen te komen. Deeltijd-WW heeft als doel om bij een verwachte niet-kortstondige en substantiële vermindering van bedrijfsactiviteiten ontslag te voorkomen van werknemers die weer nodig zijn op het moment dat het door de onderneming verwachte aantrekken van bedrijvigheid een aanvang neemt en inzet van die medewerkers nodig is om snel om te schakelen.
2
Zie o.a. J.M.P. de Kok, De opbrengsten van bedrijfsopleidingen, EIM, 2001.
7
De reden kwaliteitsverbetering completeert de top 5 van meest 5
genoemde redenen voor extra bedrijfsopleidingen in het afgelopen jaar. 14% van de ondernemers noemt deze reden. Het gaat dan
onder andere om kwaliteitsverbetering van personeel teneinde de klant beter te kunnen bedienen. Een aantal ondernemers geeft aan dat klanten in het afgelopen jaar gemiddeld hogere eisen stellen aan producten en diensten en dat zij als bedrijf via bedrijfsopleidingen daarop inspelen. In het verlengde daarvan geven ondernemers aan dat een kwaliteitsverbetering van het personeel nodig is om de concurrentiepositie op peil te houden: kwaliteitsverbetering is een voorwaarde om jezelf als bedrijf te kunnen blijven onderscheiden in de markt.
"…kwaliteitsverbetering en verbetering van services: we willen 'betere' medewerkers creëren."
3.2
Extra bedrijfsopleidingen in de toekomst Van de MKB-ondernemers die hun personeel opleidingen of trainingen hebben laten volgen, heeft 71% het afgelopen jaar het personeel geen extra bedrijfsopleidingen laten volgen. Een deel van deze ondernemers (29%) heeft plannen dit in het komende jaar wel te doen. Het beeld tussen het kleinbedrijf en middenbedrijf verschilt nauwelijks (zie figuur 3). Figuur 3
Percentage MKB-ondernemers dat het personeel de afgelopen drie jaar opleidingen of trainingen heeft laten volgen en in het afgelopen jaar geen extra opleidingen of trainingen heeft laten volgen, maar in het komende jaar wel extra opleidingen of trainingen wil aanbieden, naar grootteklasse
grootteklasse
en sector
totaal MKB
29% 27%
kleinbedrijf (1-9 wp)
29%
middenbedrijf (10-99 wp)
31%
industrie 27%
bouw
31%
handel
sector
horeca
25%
transport
50% 21%
zakelijke diensten
25%
financiële diensten persoonlijke diensten 0%
32% 10%
20%
30%
40%
50%
60%
Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010.
Met name MKB-ondernemers in de transportsector zijn bovengemiddeld van plan het personeel het komende jaar extra bedrijfsopleidingen te laten volgen. Maar liefst de helft van de MKB-ondernemers in de sector transport gaat het aantal bedrijfsopleidingen in het komende jaar verhogen. Zakelijke dienstverleners geven het minst vaak aan extra te investeren in opleidingen of trainingen.
8
