Missie Puurzaam. Wij geloven dat je pas echt van iets kunt genieten als het met liefde gemaakt is. Dat geldt voor onze bieren maar ook voor dit blad

r e w u o r b De vrije

Missie Puurzaam Wij geloven dat je pas echt van iets kunt genieten als het met liefde gemaakt is. Dat geldt voor onze bieren maar ook voor dit blad. Onafhankelijk en oprecht willen wij bewuste genieters inspireren en informeren om op basis van duurzaamheid te komen tot een intensere smaak- en bierbeleving. Door echtheid en oorspronkelijkheid binnen een herkenbaar maatschappelijk verantwoord kader te verenigen. Puurzaam wil de lezer over die mooie dingen des levens informeren, zodat hij met nog meer respect, nog intenser en nog echter het unieke karakter ervan beleeft.

V o o r w o o r d

De Vrije Brouwer Beste lezer, Puurzaam verwoordt steeds het gedachtegoed en de filosofie van onze brouwerij. Maar de inhoud van deze Puurzaam gaat vooral over onze brouwerij zelf. Dus daarom voor één keer een Puurzaam die helemaal anders is!

V

oor onze redactie was deze tijdelijke koerswijziging even schrikken en slikken. Het heeft wat moeite gekost om alle redactieleden uit hun “persvrije gedachtegoed” te halen. Dat was nodig zodat de redactie zich vervolgens volledig kon storten op onze brouwerij en onze plannen die in deze Puurzaam breed uitgemeten worden. Met deze plannen gaan we natuurlijk dingen veranderen. Voor een deel wellicht spraakmakende zaken. Echter geen revolutie, die vaak vernietigt, maar wel een evolutie die vaart maakt. Plannen die het verleden respecteren maar vooral een belangrijke bijdrage aan onze toekomst gaan leveren. Want wij geloven dat onze traditie alleen kan voortbestaan als we investeren in de toekomst. Een toekomst die gebaseerd blijft op de drie bekende pijlers: de 16 heerlijke bieren, duurzaamheid in relatie met regionaliteit en tot slot het feit dat we een zelfstandige familiebrouwerij zijn EN willen blijven.

Veel meer dan voorheen gaan we met onze plannen nu het accent leggen op onze prachtige bieren, hun unieke smaken en de daarbij behorende passie en beleving. Natuurlijk blijft dat ondersteund worden door dat duurzaam en samen met onze regio te doen, want dat maakt onze bieren nog lekkerder. De bestaande en nieuwe waardes gaan we bundelen onder: ‘Gulpener, De Vrije Brouwer’. Voor een deel een bundeling van hetgeen we al sinds jaar en dag doen, maar daarnaast ook de leidraad voor al onze toekomstige activiteiten. En daar gaat u binnenkort ook het nodige van zien want om ons nieuwe gedachtegoed kracht bij te zetten zijn al onze bieren in een nieuw, eigentijds jasje gestoken. Natuurlijk met behoud van onze eigen Nederlandse bierfles, want deze staat garant voor de meest duurzame en waarde toevoegende manier van verpakken. Dit alles met als doel om uw wensen als biergenieter nog beter te kunnen vervullen. Ik houd u niet langer in spanning, ga genieten van deze Puurzaam. Naar uw reactie ben ik erg benieuwd.

Jan-Paul Rutten

GULPENER PUURZAAM

1307

I n h o u d

DE VRIJE BROUWER 1306 Missie Puurzaam 1307 Voorwoord 1310 Het gevoel van De Vrije Brouwer 1314 Geen Nonsens 1316 Nieuw Gulpener-design gaat terug naar de essentie 1320 John Vrolijk over de nieuwe etiketteermachine

1348

1322 Samen op reis naar de toekomst van de Gulpener Bierbouwerij 1326 De kunst van het ‘nee’ zeggen 1330 De grote passie van de kleine brouwer 1334 De verplichtingen en beperkingen van vrijheid 1336 “Het glas geeft bier de juiste beleving” 1340 Vervuilde scheepswerf in Amsterdam-Noord werkt aan een nieuwe toekomst 1344 Vrijheid proef je! 1348 “Bier is gastronomisch een zeer interessante optie” 1352 Column Samuel Levie, cartoon Paul Kusters 1355 Colofon

1310 Nummering: Elke editie van Puurzaam is uniek en éénmalig. Daarom heeft de redactie besloten om elke pagina een eigen en uniek nummer te geven. Vandaar dat Puurzaam 23 begint waar Puurzaam 22 eindigde. Zodoende groeit Puurzaam verder uit, van editie naar editie. Want een eigenwijs tijdschrift verdient een eigenwijze paginanummering. De redactie.

1308

GULPENER PUURZAAM

13

I n h o u d

1326

330

1336 1340

GULPENER PUURZAAM

1309

De Vrije Brouwer

1310

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

JOHN HALMANS EN JAN-PAUL RUTTEN OVER DE NIEUWE FILOSOFIE VAN GULPENER:

Het gevoel van

De Vrije Brouwer GULPEN - De Vrije Brouwer. Dat is de nieuwe Gulpener bedrijfsparaplu waarmee de bierliefhebbers tijdens de jaarlijkse Hopoogst in september kennismaken. Volgens directeur John Halmans is ‘De Vrije Brouwer’ al sinds 1825 het DNA van deze familiebrouwerij. ”We doen al heel lang de dingen die daarbij horen. Anderen hebben ons het afgelopen jaar alleen geholpen om het nog eens op een eigentijdse manier vorm te geven en te verwoorden.” Zijn opvolger Jan-Paul Rutten gebruikt dat proces voor een eigen(zinnige) start. “Als Vrije Brouwer bepalen we ook onder mijn leiding onze eigen koers. Gulpener voelt zich vrij alleen dat te doen wat goed voelt.” Puurzaam daagt het tweetal uit om dit nieuwe motto uit te diepen.

John Halmans: “We kennen onze wortels, voelen ons sterk verbonden met de streek waar onze bieren worden gebrouwen.” Jan-Paul Rutten: “We voelen het als onze kernopdracht om de smaak van bier niet te vervlakken maar te verrijken.”

GULPENER PUURZAAM

1311

“Ik hou niet van middelmaat” Tijdens de Hopoogst in september wordt ook het nieuwe flesje en etiket gepresenteerd. Welk gevoel hebben jullie daar straks bij? John Halmans: “Fier. Dat is het woord dat meteen bij me opkomt. Ja, ik zal trots zijn. De nieuwe verpakking laat heel goed zien waar Gulpener voor staat. Ook dat is een kwestie van goede smaak. Met respect voor het verleden en toch vernieuwend en hedendaags vormgegeven.” Jan-Paul Rutten: “John, vind je het niet erg dat ik ook de term ‘bevrijding’ voor dat moment noem? Want wat is het een intensief proces geweest sinds november vorig jaar! Er waren zoveel mensen bij betrokken. Het hele managementteam en daarnaast mijn zus Maartje vanuit haar pr- & communicatierol in een hoofdrol, maar ook het nieuwe designbureau, veel medewerkers en leveranciers. Bij zo’n nieuwe lijn komt oneindig veel kijken. Alles is of moet de komende tijd op elkaar worden afgestemd. Het nieuwe beeldmerk komt niet alleen terug op flesjes, maar ook op onze sixpacks, lichtbakken, viltjes, borden aan de muren van Gulpener cafés, de website. Het nieuwe Gulpener ‘rood’ moet op de kroonkurken precies hetzelfde rood zijn als dat in al onze uitingen. Of het nu visitekaartjes of de reclameuiting op onze vrachtwagens betreft. Het eindresultaat zal prachtig, verfrissend zijn, maar het is maandenlang voor heel 1312

GULPENER PUURZAAM

veel mensen een energievreter geweest. Ik ben heel dankbaar voor al die betrokkenheid en vakmanschap.” Welke karaktertrekken passen bij De Vrije Brouwer? John Halmans: “Goed vind ik belangrijker dan groot. Ook bewandel ik graag nieuwe wegen en laat ik me niet zo snel leiden door geijkte paden. De doener in me past zeker ook bij De Vrije Brouwer. Risico’s ga ik niet uit de weg en ik laat me meer leiden door kansen dan door bedreigingen.” Jan-Paul Rutten: “Ik zoek graag het avontuur op en laat me niet beperken door wat anderen vinden wat ‘normaal’ is. Ook wil en durf ik innovatief te zijn met respect voor wat in het verleden al is bereikt. Belangrijk in mijn nieuwe functie vind ik ook dat ik intens kan genieten van een lekker, uitgesproken bier. Ik hou niet van middelmaat, ook als het om smaak gaat, en ga steeds op zoek naar het ‘speciale’ in mijn leven.” Welke ambitie moet Gulpener met het nieuwe Vrije Brouwer-concept nastreven? John Halmans: “De stap maken van goed naar excellent. Dat kan als we de consument nog vaker verrassen met vooral speciaalbieren met net die andere smaak. We kunnen dat waarmaken als we met een open mind naar ontwikkelingen blijven kijken. De kracht van Gulpener is altijd geweest dat

De Vrije Brouwer

we het allemaal net iets anders deden en doen dan andere bierbrouwerijen. We waren de eerste Nederlandse brouwerij die speciaalbieren introduceerde. Gulpener is de enige brouwerij ter wereld die met drie vergistingmethodes durft te werken, een middeleeuws type bier brouwt en ga zo maar door. Die avontuurlijke, eigenzinnige lijn moeten we als familiebrouwerij vasthouden.” Jan-Paul Rutten: “We moeten op de eerste plaats de onafhankelijke familiebrouwerij blijven die op duurzame wijze de lekkerste kwaliteitsbieren met Limburgse grondstoffen brouwt. We zijn er voor de echte biergenieters. Die willen we blijven verrassen met hele mooie bieren, misschien nog wat uitgesprokener van karakter. Dat houdt meteen in dat je niet bij Gulpener moet zijn voor alcoholvrij bier of frisdrank met een biersmaakje. Wij doen geen concessies aan ‘echt’ bier. Nu niet, straks niet. We voelen het als onze kernopdracht om de smaak van bier niet te vervlakken maar te verrijken.”

“Geen concessies aan ‘echt’ bier” De opkomst van de microbrouwerijen, de lokale, ambachtelijke brouwerijen met een beperkt volume, is na Amerika ook in ons land niet meer te stuiten. Is De Vrije Brouwer daar enthousiast over? John Halmans: “Meer dan dat. Er vinden al een tijdje op allerlei gebieden kruisbestuivingen plaats en niet alleen in Nederland. Zo zijn we aangesloten bij een Duitse coöperatie van 41 kleine familiebrouwerijen, die zich ook ‘Die Freien Brauer’ noemen. We onderschrijven helemaal hun zeven waarden. Net als die 40 andere leden nemen we ons de vrijheid om alleen dat te doen wat we juist en belangrijk vinden. We blijven gaan voor een rijke verscheidenheid aan speciaalbieren, nemen onze maatschappelijke verantwoordelijkheid, hebben respect voor de biertraditie, leveren steeds opnieuw een bijdrage aan een schoner milieu en gaan voor de hoogste kwaliteit. We kennen onze wortels en voelen ons sterk verbonden met de streek waar onze bieren worden gebrouwen. Daar voegen we graag nog een achtste waarde aan toe en dat is het rebelse karakter dat in onze genen zit en dat soms tegen de gevestigde orde in de bierwereld ingaat.” Jan-Paul Rutten: “Al die microbrouwerijen hebben voor een doorbraak in de biercultuur gezorgd, die mij zeer aanspreekt. Ik zie ze als de motor van veel nieuwe ontwikkelingen. Je kunt zelfs stellen dat ze voor een bierrevolutie in bierland hebben gezorgd. Microbrouwerijen zijn veel meer dan een tijdelijke trend. Er spreekt een enorme kracht uit. Het is nog niet zolang geleden dat ‘bier’ bijna uitsluitend werd gekoppeld aan een ‘pilsje’. Gulpener bracht als eerste brouwerij een speciaalbier op de markt, maar vooral dankzij de microbrouwerijen is dat aanbod nu vele malen groter.

Ze hebben de grotere brouwerijen de ogen geopend en ook voor Gulpener zijn ze een inspiratie. De uitnodiging is: laten we elkaar vooral helpen om beter te worden en een nog belangrijkere positie in de bierwereld in te nemen. Als dat op prijs wordt gesteld, willen we daar graag een voortrekkersrol in vervullen.” Welk bier uit het huidige Gulpener-assortiment past het beste bij De Vrije Brouwer? John Halmans: “Mestreechs Aajt. Dat is een afstammeling van oerbier. Het bier ontstaat door het in gesloten eikenhouten vaten spontaan te laten gisten. Het rijpingsproces van negen maanden tot een jaar zorgt voor een heel uitgesproken smaak. Dat is meteen de link naar wat we graag onder de vlag van De Vrije Brouwer nog meer willen gaan doen: het brouwen van excellente speciaalbieren.” Jan-Paul Rutten: “Ons biologisch Ur-Hop. De toegepaste brouwtechniek die we hiervoor hanteren, heet ‘dryhopping’ of, in gewoon Nederlands, ‘drooghoppen’. Daarbij wordt de hop pas een week na het koken van de wort, dus na de hoofdvergisting, toegevoegd en niet, zoals gebruikelijk, aan het begin van het brouwproces. Daardoor proef je veel meer het hoparoma. Ons Ur-Hop behoort tot de bierstijl ‘Indian Pale Lager’, die in Nederland nog nooit is gebrouwen. Niet alleen uniek, ook vooral erg lekker en met een fantastisch verhaal!“ Het is duidelijk dat de directie van Gulpener zich al helemaal een Vrije Brouwer voelt. Hoe zit dat met de andere medewerkers? John Halmans: “We overvallen ze er zeker niet mee. Heel wat medewerkers zijn vanaf het begin bij het proces betrokken. Zo zijn we de brouwerij ingelopen met nieuwe ontwerpen om te toetsen wat onze medewerkers ervan vonden en kregen waardevolle feedback. Zonder je eigen collega’s kan zo’n ingreep onmogelijk een succes worden. Bij hen begint het. Eerst het Vrije Brouwer-gevoel laten landen bij je eigen mensen en dan pas ermee naar buiten. Ook dat is een bewuste Gulpener-aanpak.” Jan-Paul Rutten: “Voordat we het Vrije Brouwergedachtegoed tijdens de Hopoogst presenteren, was er eerst een officieel, intern startmoment. Toen legde ik onze plannen uit aan alle medewerkers. Vervolgens deelden we shirts met het nieuwe logo uit en iedere medewerker, niet alleen het management, kreeg een doosje met visitekaartjes waarop ook staat vermeld dat hij of zij een Vrije Brouwer is. We gaan het ook deze keer met z’n allen doen.” Lezersservice: www.gulpener.nl www.die-frein-brauer.com

Tekst: Tjeu Seeverens Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1313

De Vrije Brouwer

Geen Nonsens Tekst: Gina Vodegel

Optimale

vrijheid

Louis en Eef Klaassens maken Radler liever zelf

G

ulpener heeft als zelfstandige familiebrouwerij (sinds 1825) geregeld nieuwe paden verkend en niet zelden het voortouw genomen in een branche die veelal op traditie en zekerheid gedijt. Vanaf het moment dat de brouwerij omschakelde naar het hanteren van duurzaamheid in zowel productieproces als ethiek, heeft de eigen identiteit zich steeds sterker kunnen manifesteren, waarbij ook waarden als respect en vrijheid een grote rol spelen. Er is de vrijheid als brouwer, maar ook de vrijheid voor de liefhebber en consument om je eigen keuzes te maken. Zelf bier brouwen, op kleine schaal voor eigen consumptie, is dan ook het summum van vrijheid en puur genieten: een steeds populairdere vrijetijdsbesteding. In Nederland is thuis bier brouwen pas sinds een jaar of dertig toegestaan. Er zijn inmiddels verschillende thuisbierbrouwpakketten op de markt, voor zowel beginners als gevorderden. Daarnaast zijn er workshops en cursussen en uiteraard verenigingen van en voor verwoed amateurbrouwers. De recepturen voor thuisbrouwers variëren van beproefd tot experimenteel en zelfs gewaagd. Info: www.hobbybrouwen.nl

1314

GULPENER PUURZAAM

W

ij kiezen voor vakmanschap, zo vinden Louis en Eef Klaassens van Café de Klep in Venlo. Onderwerp van discussie is het populaire Radler-bier, dat vooral onder jongeren een hype is geworden. Radler is een mix van bier en limonade dat door diverse brouwers op de markt wordt gebracht, in verschillende smaken. “Bier met limonade mixen is niets nieuws,” zo vertelt Louis. “Onze oosterburen drinken het al jaren en het werd door de cafés altijd zelf gemengd. Denk maar eens aan een Sneeuwwitje (7-up met bier) of een Snorretje (cola met bier). Ook wij maken het liever zelf dan dat we het kant-en-klaar inkopen.” Een van zijn argumenten is namelijk dat je een ‘Halfom’ ook zelf maakt en niet kant en klaar uit een vat schenkt, dus waarom zou je dit met een mix van bier en limonade niet ook gewoon zelf doen? Behalve dat het drankje op die manier echt lekker vers getapt en geschonken wordt, scheelt het ook in de kosten, wat een niet te verwaarlozen overweging is in deze tijd. “Het heeft alles met keuzes te maken”, zo redeneert Louis Klaassens. “Wij schenken speciaalbieren van over de hele wereld en willen dan ook zelf de vrijheid hebben om te bepalen hoe ons Radler-bier smaakt. Zo serveren wij twee varianten, een pittige Radler met Gulpener pils, en een zachte Radler met Ur-Weizen. Als limonade gebruiken wij een sprankelend bronwater met citroen, dan hou je de smaak zo puur mogelijk.”

De Vrije Brouwer

Gulpener Hopoogst:

feest van de vrijheid

I

n september wordt elk jaar de Gulpener hop geoogst in het Limburgse dorp Reijmerstok, een jaarlijks terugkerend festijn dat voor menigeen een dag is om naar uit te zien! De dag begint met het oogsten van de (biologische) hop die door Roger Wouters exclusief voor Gulpener geteeld wordt. Vanwege enorme belangstelling worden enkele honderden vrijwilligers van te voren in groepen ingedeeld om teleurstelling te voorkomen. Zo kan namelijk ieder toch het plukken van de hop meemaken. Verder is het een dag met verschillende activiteiten voor alle leeftijden, compleet met infostands, kunst, veel muziek en natuurlijk gezond en lekker eten en drinken. Wat maakt deze hopoogst nu eigenlijk zo bijzonder? De Gulpener Hopoogst is een feest van de vrijheid, de vrijheid om te kiezen voor bewust genieten en bewust kiezen voor een kwalitatief vervaardigd bier. Het voelt als een grote familie, daar op die heuvels, met een magnifiek gevoel als de hop met eigen handen wordt geoogst. Het staat voor een verbondenheid met de natuur, met de mensen om je heen en uiteraard met de zelfstandige familiebrouwerij die eigenwijs haar eigen bier brouwt, precies zoals zij het willen. Dat is de beleving van een vrijheid die zich heel goed laat smaken!

Brouwerijnamen

V

oor wie na jaren thuisbrouwen, met een groeiend, enthousiast publiek, de stap waagt naar het starten van een professionele brouwerij, is de hamvraag natuurlijk: naam geef je jouw brouwerij? Een juiste naam met dito uitstraling kan het succes of falen van je onderneming bepalen. Ook hier zijn vrijheid en creativiteit troef. We vonden in de Verenigde Staten een lijst met namen en laten het aan onze Puurzaamlezer over om te oordelen of het een geslaagde dan wel niet zo geslaagde brouwerijnaam is. In willekeurige volgorde: Frog Level, Turtle Anarchy, Donkey Punch, Civil Life, Two Goats, Fat Bottom, Steamworks, Good People, Rising Tide, Leech Lake, Mr. Grumpy Pants, Clown Shoes, Metropolitan, Victory, Tired Hands, Terminal Gravity, Our Mutual Friend, Spider Bite, Scars and Stripes, Pig Minds, Prison Brews, Magic Hat, Fearless, Lucid, Epic Ales, Liquid Hero, Full Pint, Civil Life, Battered Boar, Belching Beaver, Worm Town, Lazy Boy, Broken Tooth, Twisted Snout en 21st Amendment. Durven we hierna nog op zoek te gaan naar de beste en slechtste brouwerijnamen in Nederland?

GULPENER PUURZAAM

1315

De Vrije Brouwer

BRANDING BUREAU BRAND REPUBLIC: “HET MOET DUIDELIJK ZIJN DAT HET OM BIER GAAT”

Nieuw Gulpener-design gaat terug naar

de essentie UTRECHT – Het creatieve team van Brand Republic in Utrecht is verantwoordelijk voor het nieuwe design van Gulpener. Brand Republic zocht naar een vorm die optimaal past bij de geest van Gulpener: eigenzinnig, authentiek en eenvoud. De verwachtingen van het Branding Bureau zijn hooggespannen. “Het nieuwe uiterlijk van Gulpener gaat heel wat teweeg brengen.”

De nieuwe etiketten van Gulpener besteden meer aandacht aan smaak en de combinatie met eten. 1316

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

“Ooit zagen we een heel mooi biermerk, genaamd Gulpener”, vertelt managing-partner Rogier Schut. “En dat merk heeft ons nooit meer losgelaten.” Oké, een beetje overdreven uitleg, lacht de managing-partner. “Maar het geeft wel aan dat we allemaal iets met het merk hebben. En het verklaart tevens waarom we de behoefte voelden contact met Gulpener op te nemen. In onze ogen kwam de uitstraling namelijk niet helemaal overeen met waar het merk voor staat. Het uiterlijk van de bieren kwam niet optimaal tot zijn recht en dat vonden we zonde.” Gulpener spreekt een hele grote groep bewuste mensen aan, vult accountdirector Ingmar van der Zee aan. “De verbinding met deze groep werd echter niet volledig gemaakt. Qua uitstraling kon het doeltreffender.” De ideeën van Brand Republic over het uiterlijk van Gulpener resulteerden in een mooi vormgegeven boekwerk, dat naar de directie van de brouwerij werd gestuurd. Een halfjaar bleef het stil, en toen ging toch de telefoon. “Gulpener bleek te gaan pitchen bij verschillende desingbureaus”, vertelt Van der Zee. “Blijkbaar hadden we ze getriggerd, want ook wij werden benaderd.” Uiteindelijk bleven er drie kandidaten over en ging de opdracht naar het Utrechtse designbureau. “We hebben ons helemaal verdiept in Gulpener”, verklaart Schut het ontvangen van de opdracht. “In de trends op biergebied, in de behoefte van zowel consument als horeca als retail. En we hebben onze visie van de wereld van Gulpener goed op papier gezet.” Van der Zee: “We hebben Gulpener duidelijk laten zien hoe eigenzinnig het merk is en hoe dit beter tot uiting kon komen.”

‘”Bier moet geen top 40 zijn” Eigenzinnig Want eigenzinnig is Gulpener, vindt Brand Republic. En die eigenschap moest door middel van een nieuw design sterker naar voren komen. “De eigenzinnigheid van Gulpener zit hem in hoe het bedrijf kijkt naar de wereld”, vertelt creativedirector Lars Wierenga. “Hoe een klein bedrijf zich vasthoudt aan de eigen waarden en aan de behoefte de wereld een stukje beter achter te laten. We hebben daarom gekeken naar hoe Gulpener zoveel mogelijk zichzelf (de Limburger) kan zijn en toch ook de snelle Randstedeling kan aanspreken. En de overeenkomsten in kaart gebracht. Die zijn er namelijk volop. Zowel de Limburger als de Randstedeling houdt van echt en bewust leven. Onze presentatie was dan ook niet belerend, maar straalde uit dat wij Gulpener al heel erg lang respecteren. We wilden niet dat Gulpener haar eigenheid zou verliezen. Die eigenheid moest simpelweg beter tot uiting komen. Zodat het in één klap voor heel Nederland duidelijk zou zijn waar Gulpener voor staat.”

GULPENER PUURZAAM

1317

De Vrije Brouwer

Eigenzinnig Volgens Brand Republic is Gulpener eigenzinnig. Hoe komt dit terug in het design? “Door de vorm van de etiketten”, vertelt Lars Wierenga. “De driedeling van het etiket, het bewust weglaten van onnodige informatie en vormgeving, de papierkeuze (het nieuwe etiket bestaat uit klassiek ogend papier met een subtiel ribbeltje -red.), de meer handgeschreven typografie. Omdat alle opsmuk is weggelaten, is het voor de consument meteen 1318

duidelijk dat het om een puur en kwalitatief goed GULPENER PUURZAAM

product gaat.”

Branding bureau Brand Republic ontwierp voor Gulpener een compleet nieuw design: “Het ontwerp gaat terug naar de essentie. Met aandacht voor authenticiteit en eenvoud.”

De Vrije Brouwer

Tijdloos Reacties Brainstormsessies van Brand Republic en gesprekken met Gulpener resulteerden daarom in een tijdloos design van flesjes, glazen en sixpacks. “Het ontwerp gaat terug naar de essentie”, legt Schut uit. “Met authenticiteit en eenvoud.” De eerste indruk van de flesjes moest dan ook niet te hip zijn, vertelt de creative director. “Dat past niet bij Gulpener. We hebben bewust gekozen voor bescheiden. Gulpener is niet zomaar een biertje dat je klakkeloos achterover giet. Daar kies je bewust voor, daar geniet je van. Dat wilden we terug laten komen op het etiket.”

Het design is gericht op de lange termijn

Welke reacties verwacht Brand Republic op het nieuwe design? Rogier Schut: “Ik weet zeker dat de designverandering wat teweeg gaat brengen en ik hoop dat de reacties uitgesproken zijn. Bijna you love it, or you hate it. Dat past bij Gulpener-bier.” Ingmar van der Zee: “Niet iedereen hoeft het mooi te vinden. Als het verhaal maar duidelijk naar voren komt. Dan komt de liefde vanzelf.” Lars Wierenga: “Testen die we tot nu toe in de supermarkt hebben gedaan geven aan dat het bier zichtbaar is. Ik ga er daarom vanuit dat de nieuwe flesjes en blikjes gaan opvallen in het schap.”

Meer uitleg Het nieuwe etiket bevat daarom meer informatie over smaak. Zowel op de achterkant als op de voorkant. Op de voorkant staat welke smaak- en geurtonen het bier bevat, achterop waar men het bier het beste bij kan drinken. Eigenlijk een beetje á la wijn. “We wilden het maximale uit de fles halen”, vertelt Van der Zee. “En daarom zijn we teruggegaan naar het verleden en van daaruit verder gaan denken. Dit resulteerde in een rustiger etiket, met meer aandacht voor smaak, een betere herkenbaarheid per biersoort en een duidelijke verwijzing naar kwaliteit. Met als rode lijn de herkenbare en onderscheidende rode dop.”

Jordi van Baren: “Ik denk dat het voor de consument meteen duidelijk gaat zijn dat het om bier gaat. Geen tierelantijnen, maar echte smaak.”

Wij vonden het vooral belangrijk dat de kwaliteit en puurheid van het bier meer aandacht kregen, vult designer Jordi van Baren aan. “We wilden geen opsmuk. Dat heeft Gulpener ook niet nodig. Het gaat er uiteindelijk namelijk niet om dat het hip of mooi is, maar dat het merk de ‘biergenieter’ aanspreekt. En dat het uitstraalt waar Gulpener voor staat.” Het nieuwe design is gericht op de lange termijn, benadrukt Van der Zee, die een duidelijke smaakvervlakking constateert in Nederland. “Echte smaak is in de loop der jaren verdwenen. Niet alleen op het gebied van bier, maar in allerlei productcategorieën en je merkt duidelijk dat de consument daar genoeg van heeft. We willen daarom de smaak weer terug gaan brengen in Nederland. En een product als Gulpener is hier uitermate geschikt voor. “Bier moet onderscheiden. Gulpener moet je ontdekken, op het juiste moment. Zodat het bier echt goed tot zijn recht komt. Dat gaan we Nederland duidelijk maken. Het nieuwe design is nog maar het begin.” Tekst: Judith Kloppenburg Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1319

De Vrije Brouwer

John Vrolijk over de nieuwe

etiketteermachine van Gulpener GULPEN – Een nieuw design voor Gulpener heeft grote gevolgen. Denk alleen al aan alle nieuwe etiketten. Vanwege de afwijkende vorm van die etiketten en de status van het oude apparaat, heeft de brouwerij een gloednieuwe etiketteermachine gekocht. Puurzaam sprak met John Vrolijk, bedrijfsleider bij Gulpener Bierbrouwerij, die dit proces begeleidt.

1320

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

“Als de basis klopt, kun je daar steeds op terugvallen”

uiteraard, maar het rendement van de nieuwe machine is vele malen beter en dat past heel goed bij onze bedrijfsfilosofie.” Bij het bestellen van de nieuwe etiketteermachine werd niet over één nacht ijs gegaan. Het Duitse concern Krones werd gekozen als leverancier. Geen kleine jongen in de branche, zo blijkt. Enkele cijfers: het bedrijf kent 12.285 medewerkers en in 2013 bedroeg de omzet bijna 3 miljard euro. Het Amerikaanse Forbes nam Krones op in de lijst van de 50 betrouwbaarste bedrijven van West-Europa. Ook qua duurzaamheid is de firma een ideale gesprekspartner. Het bedrijf heeft meer dan 3000 patenten op zijn naam staan, waarvan de nodige betrekking hebben op het zo zuinig mogelijk omgaan met energie en grondstoffen. Kortom: een waardige partner voor Gulpener.

Bewuste keuze John Vrolijk zelf is natuurlijk ook geen groentje op dat gebied. Met zijn ingenieursachtergrond werkte hij eerst 12 jaar bij een andere brouwerij en vervolgens nog vele jaren in meerdere voedingsmiddelgerelateerde productieomgevingen. “Mijn komst naar Gulpener was dan ook een zeer bewuste stap. Ik was in principe klaar met mijn projecten in onder meer de champignonindustrie. Ik was op zoek naar een bedrijf met een kleinere staf en dus meer betrokkenheid. Dat vond ik hier in optima forma. Een duidelijk persoonlijke keuze dus.” Bedrijfsleider John Vrolijk in de productiehal waar ruimte wordt gemaakt voor de nieuwe etiketteermachine: “Het rendement van de nieuwe etiketteermachine is vele malen beter en dat past heel goed bij onze bedrijfsfilosofie.”

J

ohn Vrolijk (1960, Kerkrade) slaakt een zucht van verlichting als we stellen dat het, wat Puurzaam betreft, zeker geen technisch verhaal wordt. Deze Puurzaam gaat immers volledig over vrijheid en over het maken van keuzes. Over keuzes bij de aanschaf van de nieuwe etiketteermachine valt genoeg te melden. “Eigenlijk zou die machine er pas volgend jaar komen. Omdat de nieuwe labels om een andere techniek vroegen, hebben we de vervanging van de etiketteermachine een jaar vervroegd. Voor het masterplan dat we hebben geschreven voor de brouwerij maakt het niet zoveel uit, de vervanging stond immers toch al op de rol en die vindt nu gewoon wat vroeger plaats.” Dat masterplan is zo’n beetje ‘de bijbel van John’. Toen hij in 2008 bij de brouwerij in dienst kwam, zag hij een aantal aandachtspunten met betrekking tot duurzaamheid. Hij schreef vervolgens een plan voor 2009-2018 met daarin alle verbeteringen vermeld waarvan hij vond dat ze qua bedrijfsvoering zouden bijdragen aan de duurzaamheidsgedachte. “Wat geen functie heeft, kan weg. De oude machine is technisch aan het eind van haar levenscyclus gekomen, we vervangen haar dus echt niet alleen omdat we onze nieuwe etiketten zo leuk vinden. Dat zijn ze wel

Staan de bewoners van Gulpen ook open voor alle vernieuwingsdrang? “Ja, we hebben hier geen enkel gedoe met bezwaren rondom vergunningen en zo. Ik ben ook echt persoonlijk bij iedereen hier in de buurt naar binnen gelopen en heb ze uitgelegd wat we allemaal van plan waren. Gewoon een eerlijk, open gesprek met je buren. Ik vind ook dat je juist je verhaal moet gaan vertellen daar waar weerstand te verwachten valt. Nou, dat viel dus allemaal erg mee. Dat is volgens mij ook het voordeel van een heldere en doordachte langetermijnstrategie, je wordt gedwongen om gestructureerd te denken en de samenhang door de jaren heen goed te bewaken. Als de basis klopt, kun je daar bij al je beslissingen steeds op terugvallen en hoef je zaken niet dubbel te vertellen.”

Strakke planning De nieuwe machine moet enkele weken na dit gesprek klaar zijn, ten tijde van de jaarlijkse Hopoogst. John Vrolijk schiet in de lach: “Ja, dat wordt dus aanpakken. In de eerste week van september verwachten we de machine hier in Gulpen. In de 2e helft van diezelfde maand moet zij in bedrijf zijn. Dus op het moment dat de lezer dit blad ontvangt, kan hij meteen komen kijken. Inderdaad een strakke planning, maar ik verwacht dat het gewoon gaat lukken. Iedereen hier werkt mee. Samen muurtjes slopen en elders weer de boel opbouwen met de hele kluit. Ik verheug me erop, ik heb immers precies daarom gekozen voor werken bij Gulpener.” Tekst: Jo Janssen Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1321

De Vrije Brouwer

1322

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

SAMEN OP REIS NAAR DE TOEKOMST VAN DE BIERBOUWERIJ:

”Gulpener is

De Vrije Brouwer" GULPEN - Iedere nieuwe generatie in een familiebedrijf voelt de behoefte iets nieuws toe te voegen en een volgende stap te maken in een rijke geschiedenis. Bij Jan-Paul en Maartje Rutten van de Gulpener Bierbrouwerij is dit niet anders. Maar hoe ziet die volgende stap er dan uit? En wat betekent dat precies? Om dit te ontdekken vroeg de brouwerij familielid David Smith en zijn collega Jenny Elissen om samen ‘op reis’ te gaan naar de toekomst van de Gulpener Bierbrouwerij.

D

at was geen vreemde keuze, want David en Jenny zijn de auteurs van het populaire managementboek ‘Perfect World Principle’. Het resultaat van hun werk bij Gulpener is een nieuwe bedrijfsstrategie, die leidt tot een nieuwe plek van de brouwerij in de Nederlandse biermarkt. Hoe die er precies uit ziet? Dat wordt bekend gemaakt tijdens de Gulpener Hopoogst in september. Dan zal ook het verhaal worden verteld achter de vormgeving van De Vrije Brouwer en kan de wereld kennismaken met het nieuwe beeldmerk van Gulpener. Welk intensief proces ging daaraan vooraf? David en Jenny schrijven niet alleen succesvol over hoe je als bedrijf op een eigentijdse manier ruimte creëert voor verandering en innovatie, ze begeleiden ook zulke processen. Bij Gulpener hield dat in dat het hele managementteam voor een aantal doorbraak-sessies rond de grote tafel in de familiekamer van de brouwerij bijeenkwam. De huidige directeur John Halmans naast de nieuwe, Jan-Paul Rutten. Maar ook bijvoorbeeld Maartje Rutten, verantwoordelijk voor pr & communicatie, commercieel directeur Wouter Webbink, financieel geweten Susanne Mourmans en bedrijfsleider John Vrolijk. Jenny Elissen en David Smith: “Kleinere brouwerijen als Gulpener, die veel flexibeler zijn en de vrijheid hebben om ‘brutalere’ keuzes te maken, kunnen zich onderscheiden met smakelijkere, uitgesproken bieren.”

Voor de twee strategen van buitenaf stond één ding vast: deze sessies moesten ertoe leiden dat de brouwerij met nieuwe doelen en strategieën aan het tijdperk van de achtste generatie begint. Al jarenlang is duurzaamheid het hart van de brouwerij. David Smith: “Dat is op een oprechte en goede manier gebeurd, zowel als het gaat om de ‘technische’ duurzaamheid binnen het bedrijf als de maatschappelijke duurzaamheid. Gulpener begreep de noodzaak daarvan al vele jaren geleden met als gevolg dat steeds meer mensen bewust voor deze brouwerij kiezen. Toch is het juist in deze tijd ook belangrijk om naar duurzaamheid te kijken vanuit een nieuw perspectief: hoe maak ik niet alleen mijn proces en producten duurzamer, maar hoe bouw ik via mijn ‘eigen’ kwaliteit aan een duurzame en gezonde plek in de markt? Er wordt vaak naar ‘duurzaamheid’ gekeken in de ‘groene’ betekenis van het woord. Voor ons betekent ‘duurzaamheid’ óók een cultuur van onderscheidende kwaliteit, zodat het bedrijfsmodel zelf ‘duurzaam’ en toekomstbestendig wordt. En dat is in deze tijd van grote en structurele veranderingen in markten cruciaal.”

“Vrijheid kun je proeven” Doorbraken Jenny Elissen: “Wij zijn vooral goed in bedrijven te leren omgaan met dilemma’s. In dit proces bij Gulpener ontdekten we bijvoorbeeld een aantal: deze familiebrouwerij is te klein om mee te spelen in het spel van de veel grotere brouwerijen, maar te groot om het streven naar volume los te laten. Nog een dilemma: Gulpener onderscheidt zich door een aantal voortreffelijke speciaalbieren, maar wat maakt die bieren zo speciaal? Hoe komen die speciaalbieren aan die unieke en uitgesproken Gulpener-smaak en -kwaliteit? De grote brouwerijen zitten klem in hun volume en zijn erbij gebaat dat hun bier overal in de wereld hetzelfde smaakt. Daardoor treedt er smaakvervlakking op. Kleinere brouwerijen als GULPENER PUURZAAM

1323

De Vrije Brouwer

1324 1

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

Gulpener, die veel flexibeler zijn en de vrijheid hebben om ‘brutalere’ keuzes te maken, kunnen zich onderscheiden met smakelijkere, uitgesproken bieren.”

Overdrijven Dilemma’s zijn mooi, maar nog geen oplossingen. Hoe zijn de twee strategen van dilemma’s tot een nieuwe strategie gekomen? Jenny Elissen legt uit: “Wij zien geen heil in keurige brainstormsessies waarin alle aanwezigen argumenten blijven uitwisselen en maar debatteren. Onze ervaring is dat je daarmee geen doorbraak in denken forceert. Wij hebben met ons bedrijf een proces ontwikkeld dat via veel humor veel nieuwe creativiteit ontsluit bij alle deelnemers. Weet je hoe kleine kinderen hun realiteit graag vorm geven? Ze overdrijven, zijn het met elkaar oneens, scheppen continu op en ‘liegen’ zelfs. Deze kinderlijke aanpak passen wij toe in strategieprocessen met bedrijven, waardoor we de deelnemers helpen om ‘voorbij overtuigingen en regels’ een nieuwe wereld te bouwen.” David: “In de praktijk werkt dat bijvoorbeeld als volgt: eerst formuleren we een aantal overtuigingen, gerelateerd aan het bedrijf. In het geval van Gulpener bijvoorbeeld: ‘De supermarkt bepaalt de prijs van een krat Gulpener in de schappen’ en ‘Als traditioneel familiebedrijf zijn we veel te zorgvuldig om echte vernieuwingen aan te kunnen.’ De spelregel van de sessie is vervolgens dat alle aanwezigen het oneens met zo’n overtuiging en vooral ook met elkaar moeten zijn. Je had erbij moeten zijn, maar plotseling kwam er een stortvloed aan nieuwe inzichten en frisse ideeën los. Een prachtig moment was ook de ‘verplicht overdrijvenopdracht’ voor de directie. ‘Wat ga je zeggen als je in 2018 de Nobelprijs voor Economie in ontvangst mag nemen?’ Die vorm liet alle aanwezigen voelen en beleven op welke onderdelen uit het nieuwe concept Gulpener straks extra trots zal zijn. En vooral hoe dat er concreet uit zou kunnen zien.”

het nu gaat over unieke smaken of over de manier waarop we lokaal de eigen grondstoffen verbouwen, samen met boeren om ons heen. Daarom zijn wij De Vrije Brouwer. Vanuit deze mentaliteit gaan wij nog meer experimenteren met smaken en biersoorten, maar bijvoorbeeld ook met nieuwe manieren om onze bieren naar consumenten te brengen. We willen zelf graag die distributielijnen bepalen en dat niet aan anderen overlaten. ” Jenny Elissen: “Weet je wat voor mij het hoogtepunt van alle sessies was? Het moment waarop we heel spontaan met z’n allen bij het nieuwe concept van ‘De Vrije Brouwer’ uitkwamen. Opeens zag je ogen open gaan en een collectief besef bovenkomen: ‘Yes, dit is het! Dit is ons pad naar de toekomst.’ Je zag alleen maar lachende, tevreden gezichten in die familiekamer. Ook bij de oude én nieuwe directeur. Ik weet zeker dat ze heel trots zullen zijn als ze ‘De Vrije Brouwer’ straks dominant op het nieuwe etiket zien staan.” David Smith: “De leiding van Gulpener bestaat al sinds 1825 uit toch wel eigenzinnige en vrijdenkende bieravonturiers, die niet bang waren om net iets anders te denken en handelen dan de concurrent. Die traditie zetten we nu met Jan-Paul op een eigentijdse manier voort. Het fijne is dat het ons bij dat denkproces na 189 jaar brouwerijhistorie gelukt is om de ziel van Gulpener opnieuw te verwoorden: ‘Wij zijn De Vrije Brouwer’. En die vrijheid kun je proeven.” Lezersservice: - ‘Perfect World Principle’ is te bestellen bij Managementboek.nl. Meer info over deze aanpak? Mail naar [email protected]. - Kijk voor meer informatie op www.perfectworldprinciple.com

“De ziel van Gulpener opnieuw verwoorden” Trots De directie is samen met Jenny Elissen en David Smith op zoek gegaan naar de toekomst van de Gulpener Bierbrouwerij. En die hebben ze gevonden. David Smith: “Er is een nieuwe plek gevonden voor de brouwerij in het speelveld van brouwers in Nederland, waarbij het zijn van een onafhankelijke familiebrouwerij de sleutel is tot wat Gulpener bieren speciaal maakt. Wij zijn dan wel een grotere brouwer, maar we zijn vrij en klein genoeg om niet mee te hoeven doen aan de smaakvervlakking die grotere brouwers nodig hebben. Gulpener kan altijd doen wat goed voelt, of

Tekst: Tjeu Seeverens Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1325

De Vrije Brouwer

1326

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

FILOSOOF JOCHUM DAMSTRA OVER DE TRAGEDIE VAN DE MODERNE MENS:

De kunst van het 'nee' zeggen AMSTERDAM - Een bestaand product als Gulpener nieuw vorm geven, is al een grote uitdaging. Die van de jonge filosoof Jochum Damstra is echter nog groter. Hij daagt met zijn stichting Springstof vooral de jonge generatie uit om na te denken hoe zij het beste vorm kan geven aan het leven.

H

et is zo’n heerlijke zomerse dag. De omgeving is paradijselijk: een groot landhuis met een immense tuin. Jochum is er even het hectische leven in Amsterdam ontvlucht. Een ideale plek om na te denken over de vraag waarmee steeds meer mensen zich bezighouden: ‘hoe kun je in deze dwingende keuzemaatschappij nog een beetje overeind blijven?’ Hij heeft er blijkbaar al veel over nagedacht, want het wordt een lange monoloog. Jochum Damstra: “Steeds meer mensen denken in allerlei nieuwe omgevingen en vormen na over wat ze met hun leven willen. Het praten daarover vindt weer in het publieke domein plaats. Niet meer in kerken of instituten, maar bijvoorbeeld door jongeren op festivals, die de nacht weer van de discotheken hebben overgenomen. Er is in elk geval in alle lagen van de bevolking, door jong en oud, een zoektocht naar de zingeving in ons leven te bespeuren. Dat is niet zo vreemd. We leven in een maatschappij waarin het aantal keuzes schier onbeperkt lijkt. Aan de ene kant levert dat een groot aantal mooie uitdagingen op, maar veel mensen worden er ook onzekerder van. Steeds opnieuw die tweestrijd: wat moet ik nu weer kiezen? En maak ik wel de goede keuze? Dat zorgt voor veel druk. Er zijn, zoals vroeger, geen echte richtlijnen meer van bovenaf over hoe te leven en de juiste keuzes te maken.”

Jochum Damstra: “Er is in alle lagen van de bevolking, door jong en oud, een zoektocht naar de zingeving in ons leven te bespeuren.” GULPENER PUURZAAM

1327

De Vrije Brouwer

1328

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

Praktisch “Als begrijpelijke reactie zie je dat nogal wat mensen voor kortstondige oplossingsstrategieën kiezen. Bijvoorbeeld in de vorm van yoga, een mindfulnesstraining of een verdieping in de positieve psychologie. Ze helpen je even om te onthechten van al die keuzes en verlangens, maar nogal wat mensen missen uiteindelijk daarin de diepgang. Het echte leven zit niet zo in elkaar dat je alleen door positief te denken op de belangrijkste levensvragen een antwoord krijgt. Daarom voel ik me meer thuis bij de praktische filosofie. Dan denk je na over vragen als: hoe ga ik om met mijn tijd, wat zijn mijn echte verlangens en welke invulling wil ik nu aan de rest van mijn leven geven?”

Tijdelijkheid “Zelf heb ik bij die zoektocht geleerd me bewust te zijn van de tijdelijkheid van alles. Dat helpt me om niet de hele dag alles te willen wat kan. Wie herkent het niet? Je zit samen met een groep vrienden in je favoriete kroeg met een Gulpener Château Neubourg in de hand en je amuseert je kostelijk. Toch slaat bij jou de twijfel toe. Een paar kroegen verderop speelt een leuke band en elders in de stad is een nieuwe club geopend. Toch maar opstappen? Voor de zoveelste keer in je leven ben je het slachtoffer van die immense keuzevrijheid. Hoe voorkom je dat gevoel, dat als een soort tragedie boven de moderne mens hangt?”

“Het is geen ramp als je soms een verkeerde keuze maakt” “Het antwoord op deze vraag is niet zo moeilijk. We moeten ons opnieuw zelfdiscipline in het maken van keuzes aanleren. Dat is een kwestie van oefenen en nog eens oefenen in het tevreden zijn met een keuze die je eenmaal hebt gemaakt. Even simpel als moeilijk. Anders geformuleerd: zeg vaker ‘nee’ tegen wat óók nog leuk is. En als je een goed idee hebt, zeg dan op dat moment ‘nee’ tegen een ander goed idee. Schrijf het alleen kort op, stop het in een doos en je gaat er vanzelf wel weer mee aan de slag als de tijd ervoor rijp is. Of niet en dan is er ook niets aan de hand, toch? ‘Nee’ zeggen wordt zo opeens een positieve deugd, die de negatieve druk bij je weghaalt. Je krijgt er rust in je hoofd voor terug. Wees dan trots op jezelf, want tegenwoordig is ‘nee’ zeggen een grotere kunst dan ‘ja’.”

Denkstation Jochum Damstra is oprichter van de stichting Springstof: een denkstation voor jongeren, die onder andere actief is op Lowlands, televisieomroep HUMAN en scholen. Ook is hij nauw betrokken bij the School of Life in Amsterdam en mede-eigenaar van media- en productiebedrijf LEV. Hij behoort tot een nieuwe, frisse groep jonge filosofen in ons land, die mensen helpt hun leven (nog) beter vorm te geven.

alleen vanwege de smaak maar ook omdat je achter het duurzaamheidsverhaal van die brouwerij staat. En zo zul je ook bewuster kiezen als het om voeding, kleding of reizen gaat. Dat past helemaal bij deze tijd, waarin de nieuwe generatie veel minder waarde hecht aan allerlei materiële zaken.” “Als we niet leren bewust te kiezen, zullen meer mensen moeite krijgen met al die keuzemogelijkheden en een houding aannemen van ‘dat anderen maar voor mij keuzes maken’. Je zult zien dat dan de commerciële markt nog meer dan nu in dat gat zal duiken. Die markt richt zich bij voorkeur op mensen die niet durven of kunnen kiezen. Zeker als het om belangrijke doelgroepen als jonge mensen en gezinnen gaat. Vandaar mijn drive om me bezig te houden met het ontwikkelen van onderwijsprogramma’s die jongeren ‘leren te leven’ in een wereld met een overvloed aan keuzes.”

Springstof “De door mij opgerichte stichting Springstof probeert jongeren te laten ervaren hoeveel minder druk er op je schouders ligt, als je niet steeds alles wilt doen wat zich constant aan leuke opties aanbiedt. We helpen ze vaardigheden te ontwikkelen als (zelf)discipline, het ordenen van je verlangens, het slim omgaan met je tijd. Maar ook dat het helemaal geen ramp is als je soms een verkeerde keuze maakt. Je kunt nu eenmaal niet alles perfect doen en beleven. Dat heeft niets met leeftijd te maken, maar met een gezonde levensinstelling! Waar zeg jij vandaag ‘nee’ tegen?”

Lezersservice: www.springstof.info www.theschooloflife.com/amsterdam

Bewust kiezen “Een positief neveneffect is dat je vanzelf bewustere keuzes zult maken. Je kiest bijvoorbeeld alleen voor Gulpener, niet

Tekst: Tjeu Seeverens Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1329

De Vrije Brouwer

KLEIN BROUWERIJ COLLECTIEF: SAMENWERKINGSVERBAND VAN PIONIERENDE BIERBROUWERIJEN

De grote passie van HEUMEN - Bier verbindt mensen, dat behoeft nauwelijks toelichting. Bier is al jaren, of zelfs eeuwen, een onbetwistbare volksdrank zoals voetbal de volkssport aller tijden blijft. Meestal is het eerste biertje een pilsener en voor wie verder wil proeven is er daarna keus te over. Zo is het niet verwonderlijk dat men op een gegeven moment nieuwsgierig wordt. Wat als we zelf eens een bier gaan brouwen? En hoe vinden we dan onze weg op de markt? Daarover praten we met Constant Keinemans, voorzitter en één van de oprichters van het KBC, het Klein Brouwerij Collectief.

1330

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

de kleine brouwer

Constant Keinemans: “Het aantal brouwerijen in Nederland is sinds de oprichting van het Klein Brouwerij Collectief verdrievoudigd.”

GULPENER PUURZAAM

1331

De Vrije Brouwer

H

et woord ‘klein’ is eigenlijk misleidend. Want het KBC is het grootste samenwerkingsverband van bierbrouwerijen in Nederland. Het KBC zag het levenslicht in 2003. “Het is een initiatief van een paar mensen”, zo legt Constant Keinemans uit. “We hadden al een gezamenlijke dag vanuit de Commissie Bier, het productschap dat de belangen behartigde van Nederlandse bierbrouwerijen. Maar dat overleg was slechts eens in de twee jaar. Er was duidelijk behoefte om meer te doen, om meer voor elkaar en de branche te betekenen. Zodoende hebben we met een aantal brouwerijen in 2003, op 3 maart, het Klein Brouwerij Collectief opgericht. We zijn begonnen met 32 leden en dat is in de elf jaar dat we bestaan gegroeid naar 108 brouwerijen.”

Samen Constant Keinemans heeft een bedrijf dat zich richt op de technische ondersteuning van zowel nieuwe als bestaande 1332

GULPENER PUURZAAM

brouwerijen. Daarnaast is hij brouwer in Heumen, waar hij voor Landgoed Bergzicht het Graaf van Heumen-bier brouwt, dat ook alleen daar verkrijgbaar is. De leden van het KBC hebben allen gemeen dat ze kleine brouwers zijn die op lokaal of regionaal niveau bier brouwen, speciaalbieren naar eigen receptuur. “We zijn geen consumentenorganisatie naar buiten toe. Wij zijn er puur voor onze leden, om de brouwerijen te helpen waar nodig. Als collectief: wat kun je samen, want samen weet je meer dan alleen.”

Speciaalbier Het is ook geen toeval dat het KBC uitgerekend in 2003 werd opgericht, want in die tijd groeide de aandacht voor speciaalbieren. “We zagen die ontwikkelingen in de markt en hadden sterk het idee dat we daar iets mee moesten doen omdat menigeen zich op speciaalbier zou gaan richten. Wij vonden daarom dat we elkaar daarin moesten ondersteunen.”

De Vrije Brouwer

De leden van het KBC zijn allemaal mensen met verschillende achtergronden en ervaring, zodat er qua kennis veel uit te wisselen valt. Uiteindelijk is de brouwwereld in Nederland een kleine wereld, weet Constant Keinemans: als er vragen zijn is er altijd wel iemand bij wie je aan kunt kloppen. “We hebben allemaal een passie voor het vak, zowel de grote spelers als de kleintjes.”

“Niet gieten maar genieten” Doelstelling Vanuit die passie een stuk beleving meegeven, dat behoort ook tot de doelstellingen van de KBC leden. Want wat is bier brouwen nu eigenlijk? “Het is een ambacht en dat willen wij als zodanig terugbrengen en laten zien. Verder speelt het nuttigen van alcohol natuurlijk een rol en ook daar staat voor ons beleving centraal. Vandaar dat wij al snel voor de slogan ‘niet gieten maar genieten’ hebben gekozen, want dat is naar onze mening een cruciale boodschap die wij als brouwers willen meegeven.” Qua beleving is het zeker uniek dat een deel van de leden van het KBC louter regionaal of lokaal werkt, dat wil zeggen dat hun bier niet door heel Nederland gedistribueerd wordt en alleen ‘aan huis’ te koop is. De kracht van het product is zodoende sterk verbonden met de plek waar het vandaan komt. Een derde van de KBC-leden is een productiebrouwerij, dat wil zeggen dat het bier elders verkocht wordt. Het aantal horeca-brouwerijen, dus brouwer met horecagelegenheid, vormt ook ongeveer een derde van het totaal aantal leden.

mensen die hun bier bij bijvoorbeeld een grote brouwerij inkopen, om er dan een eigen etiket op te plakken. Je moet als brouwer wel je eigen identiteit hebben, en je eigen bier. Hoe men dat dan verder aanpakt qua verkoop, daar is iedereen vrij in. De een verkoopt alleen vanuit de eigen brouwerij, de ander heeft misschien wel een plek op de schappen bij de supermarkt. Dat is aan de brouwers zelf om te bepalen.”

Serieus Als samenwerkingsverband binnen de Nederlandse biermarkt, waar ook regelgeving belangrijk is, heeft het KBC een unieke positie verworven. Als enige vertegenwoordiger van de kleine brouwerijen, wordt het collectief door menige organisatie als primaire gesprekspartner gezien. En daar is voorzitter Keinemans zichtbaar trots op. “Het aantal brouwerijen in Nederland is fiks toegenomen de laatste jaren en sinds de oprichting van het KBC zelfs verdrievoudigd. Niet elke nieuwe brouwerij wordt automatisch lid van het collectief, dat is ook geen verplichting. Maar het zou wel in hun voordeel zijn. De kracht van een collectief is namelijk vele malen sterker. Zo waren wij betrokken bij de herziening van de Hygiënecode in overleg met het Ministerie en de Voedsel en Waren Autoriteit. De stem van kleine brouwers wordt serieus genomen.” Lezersservice: www.kleinbrouwerijcollectief.nl

Opbouwen Daarnaast zijn er nog brouwers die niet over eigen brouwketels beschikken en de brouwbenodigdheden inhuren bij andere brouwerijen. Ze brouwen vervolgens wel bier naar eigen recept. De ontwikkeling van hobby- en of thuisbrouwer naar een professionele, kleine brouwer gaat niet zelden langs de weg van dat laatste, namelijk brouwcapaciteit inhuren bij anderen. Zo blijven zowel kosten als risico beheersbaar en kan een brouwer rustig opbouwen. Ook wat dat betreft zijn de achtergronden binnen het Klein Brouwerij Collectief divers.

Geen toeval Die diversiteit binnen het collectief is geen toeval. KBC vindt het namelijk belangrijk dat iedere brouwer de ruimte en de vrijheid nodig heeft om datgene te doen wat hij wil, namelijk met passie eigen bier(en) kunnen brouwen. “Dat is beslist belangrijk”, zegt Constant Keinemans. “Want waar wij binnen het KBC geen behoefte aan hebben zijn

Tekst: Gina Vodegel Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1333

De Vrije Brouwer

DE VERPLICHTINGEN EN BEPERKINGEN VAN VRIJHEID:

There ain’t no such thing as

free beer...

GULPEN - Wie vaker in een café vertoeft, kent ze wel. De eindeloze gesprekken over onderwerpen waarover iedere kroeggast een eigen mening heeft. Het thema vrijheid heeft talloze (café-) filosofen vele glazen doen ledigen. Ben je wel vrij als je in loondienst werkt? Of wanneer je getrouwd bent? Ook een bedrijf kan vrijheid als thema nemen. Gulpener hervindt haar vrijheid blijkbaar door haar grenzen te omarmen. Raar? Zeker niet! Filosofeert u even met ons mee?

E

erst een wijsgerig zijstraatje, namelijk een taalkwestie. In het Engels wordt met vrij (free) ook wel bedoeld: gratis, zonder verdere kosten. Denk bijvoorbeeld aan ‘vrij reizen’. Maar kan iets écht gratis zijn? Of, anders geformuleerd: kan iets zonder consequenties worden aangeboden aan de markt? De bekende uitspraak ‘There ain’t no such thing as a free lunch’ geeft het tegendeel aan. De uitdrukking werd voor het eerst in de jaren 40 van de vorige eeuw in een krantenartikel gebruikt. Later verscheen het in diverse boeken en Nobelprijswinnaar Milton Friedman maakte het in 1975 definitief salonfähig door een baanbrekend boek met die titel te schrijven. De Amerikaanse econoom Greg Mankiw beschreef het uitgangspunt van dit blijkbaar tot de verbeelding sprekende citaat in Jip-en-Janneketaal als volgt: “Om het één te verkrijgen moeten we iets anders, dat we wellicht ook fijn vinden, opgeven.”

Doel Helder, maar wat heeft dit economisch inzicht met keuzevrijheid te maken? Immers: in tegenstelling tot bijvoorbeeld een dier, dat van nature met geen mogelijkheid een auto in te krijgen is, stappen aapachtigen als u en ik daar inmiddels blijmoedig in. Een mens kan tegen zijn innerlijke drang ingaan en een wilskeuze maken. En

1334

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

Ruud Krol , Milton Friedman en Harry Frankfurt, respectievelijk libero, econoom, en filosoof.

Hoe vrij zijn wij in onze keuze? toch: hoe vrij zijn wij nu werkelijk in onze keuze? Kan een onderneming een strategie kiezen in vrijheid? De Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt (1929) ontwikkelde experimenten die laten zien dat, hoewel we denken dat iemand uit vrije wil handelde, de persoon in kwestie in een bepaalde situatie niet anders kón handelen. Frankfurt toont zelfs aan dat voor keuzevrijheid helemaal geen alternatieve mogelijkheid vereist is, maar dat terzijde. Kortom: heeft Gulpener überhaupt een andere optie dan de eerder ingeslagen duurzame weg te vervolgen en deze verder te verdiepen? Om die vraag te beantwoorden, gaan we wederom een stapje terug in de lange geschiedenis van het begrip vrijheid. De na een losbandig leven op betrekkelijk late leeftijd bekeerde bisschop Augustinus (de beschermheilige van alle brouwers) schreef: “Ik was verliefd op mijn eigen wegen en niet op de Uwe, verliefd op de vrijheid van een voortvluchtige.” Augustinus plaatst zijn ‘vrije’ wil dus in dienst van andermans doel. Dat gaat verder dan het nastreven van een ‘vrijheidsgevoel’. Door de eeuwen heen vinden opvallend veel denkers dat we moeten stilstaan bij wat het doel van die vrijheid is, voordat we een uitspraak kunnen doen over het al dan niet ‘vrij’ zijn.

Libero Een doel heeft Gulpener natuurlijk al veel langer voor de onderneming bepaald. Het bedrijf voelt zich duurzaam verbonden met medemens en natuur en handelt daar zo consequent mogelijk naar. Mooi, maar betekent dat dan voor de rest vrijheid, blijheid? Natuurlijk niet. Elke keuze heeft gevolgen, soms op onvermoede plekken. Hoe de toekomst eruit gaat zien, wordt vooral bepaald door het doel van de vele keuzes die gemaakt moeten worden. De in principe vrijblijvende slogan die de brouwerij sinds enkele jaren gebruikt (‘Op de toekomst!’), doet dan ook nu terecht een stapje opzij voor een benadering die meer uitdaging biedt: de brouwerij wil mee bepalen hoe onze toekomst eruit gaat zien en gaat die ambitie nog meer uitdragen. Zo moet die ‘Grote Gulpener Vrijheid’ uiteindelijk ook worden begrepen. Gulpener een vrijmoedige, zelfbewuste brouwerij, zeker. Maar wel vrijheid in verbondenheid. Vrijheid binnen grenzen zelfs. Door keuzes te maken, haar speelveld te beperken en vooral ook door helder voor ogen te hebben wat de consequenties zijn van haar keuzes, wordt Gulpener steeds meer een ‘libero’, om in voetbaltermen te spreken. Veel vrijheid in vergelijking met andere spelers in het veld. Maar met een strategie die ten dienste staat van het team, van een gemeenschappelijk belang. Of, zo u dat graag zou willen lezen, van een hoger doel. En dus, gelukkig maar: “There ain’t no such thing as free beer...“ Tekst: Jo Janssen

GULPENER PUURZAAM

1335

De Vrije Brouwer

DUITSE FIRMA SAHM ONTWIKKELT NIEUW SPECIAALBIERGLAS VOOR GULPENER:

"Het glas geeft bier de juiste beleving” 1336

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

HÖHR–GRENZHAUSEN - Smaakt bier in elk glas hetzelfde? Volker Henschel, area sales manager van het Duitse bedrijf SAHM, is glashelder: “Het bier zal misschien hetzelfde smaken, maar de smaakbeleving verschilt. Het glas is even bepalend als de hand van brouwmeester.”

S

AHM is een ‘TastDesigner’: het bedrijf ontwerpt op maat van de klant, veelal bierbrouwerijen, glazen en laat die wereldwijd produceren. Het milieuvriendelijk bedrukken door een innovatief UV-procede is een troef die SAHM graag uitspeelt. “De glasvorm is meer dan een verleidelijk design en is bepalend voor de geur en smaak van een bier. Samen met voormalige wereldkampioen sommelier Markus Del Monego zoeken wij bij elk bier een passend glas. Zo ook voor de speciaalbieren van Gulpener.” De Westerwald, het gebied waar SAHM al meer dan 100 jaar is gevestigd, pronkt met een rijk keramisch verleden. De wereldberoemde Keulse potten komen uit deze streek. De eerste drinkbekers dateren volgens de historie al van begin 1400 en ruim 600 jaar later leeft deze keramische cultuur voort in moderne en kunstzinnige vormgevingen met een eigen authenticiteit.

“Elk bier eist zijn eigen glas” De fabricage van glas is een voortvloeisel uit deze keramiekcultuur. “SAHM was van oorsprong een tingieterij, die daarnaast ook keramische bierpullen ontwierp, produceerde en bedrukte. Een ambacht dat wij in een moderne vorm nog sporadisch uitoefenen. Elk jaar maken wij in opdracht een respectabel aantal bierpullen voor de Oktoberfeesten”, licht Volker Henschel toe. Maar het idyllische Westerwaldstadje Höhr-Grenzhausen komt door bier-, water-, wijn- en sterke dranken-glazen vele malen meer aan, en over onze lippen.

Het nieuwe speciaalbierglas van Gulpener, ontwikkeld door SAHM. GULPENER PUURZAAM

1337

De Vrije Brouwer

“Bier moet smaken zoals de brouwmeester het bedoeld heeft”

1338

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

TasteDesign Elk bier zijn eigen glas is een trend die zich steeds nadrukkelijker doorzet. “België is daarin trendsetter en koploper”, weet Volker Henschel, die naast Nederland ook op de Belgische markt actief is voor SAHM. “België is niet alleen het land van de speciaalbieren, maar ook van de speciaalbierglazen. Elk bier eist zijn eigen glas. Een opvatting die wie niet alleen vanuit commercieel oogpunt onderschrijven. Wij ervaren dat wereldwijd de brouwerijen hun bier een eigen identiteit willen geven door een passend of uniek glas. Een verlangen dat wij beantwoorden met ons concept TasteDesign.” Christoph Giloy vult zijn collega aan: “Doel van TasteDesign is om een exclusief glas te ontwikkelen dat naadloos aansluit bij het bierkarakter en dat eventueel versterkt. Het smaakprofiel van het betreffende bier vormt de basis van ons ontwerp. Een proces waarbij samen met onze sommelier alle sensorische elementen van het bier in kaart worden gebracht. Daarbij wordt per biersoort een analyse gemaakt van het aanzicht, de kleur, de geur en de smaak van het bier. In een soort matrix legt de brouwmeester de zoute, fruitige, bittere en moutige beleving van zijn bier vast. Zo ontstaat een bepaalde parameter die leidend is bij de keuze uit het uitgebreide assortiment SAHM-glazen of wordt op maat een glas ontworpen. Binnen dit proces staat één ding voorop: het bier moet straks smaken zoals de brouwmeester zijn bier bedoeld heeft.”

Smaak Het glas geeft smaak aan onze drinkbeleving. Een pils in een typisch Limburgs pijpje, smaakt anders dan datzelfde bier uit een zogeheten Amsterdammertje, Belgische pint of kunststof bekertje. Een beleving die zeker niet alleen tussen onze oren zit, maar waarbij volgens Christoph Giloy, marketingdirecteur bij SAHM, de vorm van het glas doorslaggevend is. “Het design en de vorm van het glas en de geur die uit de mond van het glas vrijkomt geven richting aan onze individuele smaakbeleving. Wij noemen het de sensorische indruk die door het glas in combinatie met de inhoud wordt gecreëerd. Zo blijkt een Weizenbier uit het traditionele cilindervormige glas anders te smaken dan uit een kelkglas, waarin de schuimkraag compacter blijft.” De mond van het glas, breder of smaller, zorgt voor een differentiatie in onze papillenprikkelingen. “Bij een breed glas komt het bier breder onze mond binnen. Het activeert daardoor meer smaakpapillen: op het puntje van onze tong de zoete, het voorste tonggedeelte de zoute en achteraan op onze tong de zure en bittere smaken. Tevens geeft de drinksnelheid richting aan de smaakbeleving. Hoe langzamer je drinkt, des te meer tijd krijgen tong en neus de kans om alle smaakcomponenten volledig op te nemen. Want het is niet alleen de tong, maar ook de neus die bepaalt of een bier smaakt.”

Gulpener Is er geen bestaande glasvorm voor handen, dan ontwerpt SAHM op verzoek van de opdrachtgever een eigen glas. “Het nieuwe glas dat wij voor Gulpener hebben mogen ontwikkelen, kenmerkt zich door een eigen identiteit en is uniform geschikt voor al hun speciaalbieren. Een unieke vorm met geraffineerde details. Het voetje kent geen storende smeltrandjes. Wel een geïmpregneerd logo dat loodrecht onder het logo op het glas staat. Een voorwaarde die om een aangepast productieproces vraagt. Maar dat onderscheidt dit Gulpener-glas, net als hun speciaalbieren, van de rest.” De bedrukking van het glas is milieuvriendelijk en volledig lood- en cadmiumvrij. De vorm van het nieuwe Gulpenerspeciaalbierglas lijkt sterk op een wijn- of bierdegustatieglas. “Het sluit aan bij de opmars van speciaalbieren aan tafel. In dit glas krijgt bier bij een gerecht een evenwaardige positie als wijn. Stijlvol, om het speciaalbier volledig tot zijn recht te laten komen.” Lezersservice: www.SAHM.de Tekst: Wim Göbbels Foto’s: SAHM

GULPENER PUURZAAM

1339

De Vrije Brouwer

VERVUILDE SCHEEPSWERF IN AMSTERDAM-NOORD WERKT AAN EEN BETERE TOEKOMST

De Ceuvel: nieuwe vrijhaven voor verwezenlijken van

creatieve idealen AMSTERDAM - Het is een uniek project. Een verlaten en vervuilde scheepswerf in Amsterdam-Noord kreeg voor tien jaar een nieuwe bestemming als vrije broedplaats waar zelfvoorzienend duurzaam ondernemen, creativiteit en een nieuw sociaal bewustzijn elkaar vinden en versterken. Bovendien heeft Amsterdam er over tien jaar een schoner terrein voor terug. Puurzaam ging er kijken en kreeg een rondleiding in deze nieuwe vrijhaven. 1340

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

GULPENER PUURZAAM

1341

De Vrije Brouwer

H

et is wel even zoeken voor wie er de weg niet kent. Maar eenmaal bij de Korte Papaverweg, een doodlopende zijstraat met allerlei kleine bedrijfjes in (zo lijkt het) uitvergrote garageboxen, dan duiden de los hangende letters ‘De Ceuvel’ aan het eind van de straat waar je zijn moet. Als wij er een bezoek brengen, is het zonnig. Er is bedrijvigheid alom, letterlijk en figuurlijk. Een moeder zit met haar kinderen bij het water. De kinderen zijn gefascineerd door de zwanenfamilie, twee ouders met hun grijs-pluizige jongen. Een enthousiaste zwarte hond rent goedgemutst heen en weer en plonst zo nu en dan in het water, tot groot vermaak van de kinderen. Op het grote terras in het midden van het Wubbo Ockelsplein wordt door een viertal mensen vergaderd, compleet met tablet en stapels papier. Het ziet er gewichtig uit, op een relaxte manier. Op de overloop van het café zit een bezoeker vlak bij de hangmat en leest een boek. Een van de vele medewerkers en/of vrijwilligers veegt het terrein, met een vriendelijke begroeting naar iedereen die door de poort komt. De eerste indruk is overweldigend. Gehalveerde boten dienen als bank, compleet met kussens. Niets is er hetzelfde. Alles ademt een verhaal. Het voelt meteen als een bijzondere, vrije plek.

Mens in samenspel met natuur Wanneer je het terrein oploopt, vind je aan de rechterkant de voormalige woonboten, een veertiental, op de vervuilde bodem. In de grond tussen de boten staan planten. “Deze zuiverende planten halen het gif uit de bodem en het water en saneren zo het terrein op een heel natuurlijke manier”, vertelt Esmée Jiskoot, één van de vier café-eigenaren die ons op het terrein rondleidt. “In die woonboten zijn bedrijven, ateliers en werkplaatsen gevestigd die passen binnen het concept van dit project. De doorlopende steiger verbindt de woonboten met elkaar, net zoals een steiger op het water doet. Elke woonboot beschikt over een eigen kringloopsysteem voor de afvoer van afvalwater, en men maakt gebruik van composttoiletten.” Het café heeft een waterloos urinoir, de fosfaten in de urine zijn bijvoorbeeld nuttig voor landbouw. Het keukenafval wordt compost dat dan weer gebruikt wordt voor bemesting van eigen groente en fruit die op het dak verbouwd gaan Architect Wouter Valkenier houdt van ‘tijdelijke’ locaties, omdat die het mogelijk maken om dingen te bouwen die op andere plekken niet kunnen. “Anders krijg je standaard baksteen, glas en staal, gebouwd voor de eeuwigheid, maar met een gelijkvormige uitstraling.” Esmée Jiskoot: “Elke woonboot beschikt over een eigen kringloopsysteem.” 1342

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

worden. Organisch afval wordt verder vergist en als biogas ingezet. En ga zo maar door. Het begrip ‘circulair’ speelt er een hoofdrol. Mens in samenspel met natuur(lijk).

de bomen hebben ze aan ons project geschonken en dat gebruiken we nu voor het opknappen van de woonboten en andere paviljoens”, aldus Wouter.

Vrij

De grote opening was op 21 juni 2014, maar het werk is nog lang niet af. Het zal er de komende tien jaar ook blijven groeien, veranderen, bewegen. Bart van Overbeek, samen met Toon Maassen, Joey Hodde en Esmee eigenaar van Café Ceuvel, bestiert de keuken. “Hij is de zingende chef”, lacht Wouter die met zijn 35 jaar tot de oudste ‘Ceuvelaren’ hoort.

Het ziet er allemaal schitterend en vooral bevlogen uit. Het plan voor de oude scheepswerf die de naam ‘Ceuvel Volharding’ droeg, is bedacht in het kader van een prijsvraag om op een alternatieve manier invulling te kunnen geven aan een gebied dat anders gesaneerd zou moeten worden, als de economische crisis daar niet een stokje voor had gestoken. Die crisis is echter een geluk voor de initiatiefnemers achter dit project, want nu kunnen ze laten zien dat er meer mogelijk is dan de reguliere oplossingen die doorgaans worden gehanteerd. Architecten Sascha Glasl en Marjolein Smeele gaven de aanzet samen met Jeroen Apers, Wouter Valkenier, Nick van Loon en Steve Delva. Wij spraken met Wouter Valkenier, die ook voor het ontwerp van het Ceuvel Café tekende, dat aan de linkerkant van het terrein een mooi staaltje ‘upcycling’ laat zien. Wouter houdt van ‘tijdelijke’ locaties, omdat die het mogelijk maken om dingen te bouwen die op andere plekken niet kunnen. “Anders krijg je standaard baksteen, glas en staal, gebouwd voor de eeuwigheid, maar met een gelijkvormige uitstraling”, aldus de jonge architect, die ook wel als ruimtecomponist omschreven wordt. “Binnen het team van De Ceuvel heb ik me bemoeid met het ruimtelijk concept van deze plek. Puur vanuit de vrije beleving ontstaat er een idee en dat ga je dan vormgeven. Dit café is het enige onderdeel met een publieke functie, waar de mensen echt binnenkomen, geconfronteerd worden met de ruimte. Als uitgangspunt heb ik tachtig jaar oude meerpalen uit de haven van Amsterdam gebruikt. Ik heb ze een keer gebruikt bij een ander project en had me toen voorgenomen om er nog iets anders mee te doen, ooit. De bedoeling was om de buitenruimte, het plein, het terras, waar activiteiten plaatsvinden, te verbinden met de binnenruimte in een vloeiende beweging. Deze meerpalenconstructie voldoet daar aan omdat het een open karakter schept, met drie meter hoge deuren die nu lekker open staan, je ziet zelf hoe dat werkt.” De constructie is zodanig dat de binnenruimte de hele dag profijt heeft van het natuurlijk licht, op de verschillende momenten van de dag, tot aan de schemering toe, wat zeker bijdraagt aan de beleving.

Over alles wordt nagedacht Gulpener Momenteel is de keuken, geheel toevallig, vegetarisch. “Tijdens de opening serveerden we kroketten van paddenstoelen die we bij een kweker uit de buurt halen”, zegt Bart, “Niemand had door dat er geen vlees in zat.” Over alles wordt nagedacht. Bewust kiezen is er dagelijkse kost. Zodoende ook dat er met veel liefde Gulpener bier geschonken wordt. Gulpener smaakt op zijn best als het met smaak getapt wordt in een perfecte, vrije omgeving. De Ceuvel is echt een broedplaats. Nieuwe ideeën ontstaan ter plekke en worden met evenveel enthousiasme ontvangen als uitgevoerd. Esmee leidt ondertussen twee buitenlandse toeristen rond die geduldig luisteren naar uitleg over de menukaart. Wouter Valkenier verontschuldigt zich en gaat naar zijn volgende afspraak, buiten op het Wubbo Ockelsplein. Ook dat is een bewuste keuze: “Laat het voor iedereen duidelijk zijn: we moeten een nieuwe houding vinden, een nieuwe cultuur, een nieuwe instelling, een nieuwe eenheid van de mensheid, voor ons voortbestaan’’, zo schreef Ockels. Hij pleitte voor een geloof in de mensheid, omdat alleen dat geloof alle mensen bijeen kan brengen. Zijn visie vatte hij samen met de ‘tien geboden van het geloof in de mensheid’: “Ons doel is om de mensheid te ondersteunen, en daarmee de aarde en natuur’’, ‘’Iedereen is verbonden met de natuur en de aarde’’ en ‘’Mensheid, natuur en aarde zijn onscheidbaar’’ zijn drie van die geboden. Wanneer je door de poort van De Ceuvel loopt, kun je niet anders dan daarin geloven.

Nieuwe functie Alle gebruikte materialen zijn ‘over’ of oorspronkelijk voor wegwerp bedoeld. Maar niet in dit project waar alles herbestemd wordt, voor ‘upcycling’ zoals dat heet. Want materiaal krijgt een nieuwe of andere functie. De gemeente Amsterdam is bezig met de herinrichting van de Van der Pekstraat, vlak in de buurt van De Ceuvel. “Het hout van

Lezersservice: http://www.cafedeceuvel.nl/ http://www.studiovalkenier.nl/

Tekst: Gina Vodegel Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1343

De Vrije Brouwer

Vrijheid proef je! Dit bier mag je met recht een premium pilsner noemen. Toegankelijk en toch karaktervol, met een subtiele hopsmaak die precies de juiste hoeveelheid bitterheid geeft. Aangenaam verfrissend door natuurzuiver mout. Een pure dorstlesser. Maar zeker niet zomaar één. Een eersteklas pilsner dat aanzet tot gezelligheid. Om samen van te genieten en te toasten op de toekomst.

Fris en licht zoet, zoals de lente zelf. Vier de eerste zonnestralen met dit karaktervolle voorjaarsbier. Ontdek de zacht-zoete moutsmaak en accenten van voorjaarbloemen, die deze Gulpener Lentebock tot volle bloei laten komen. De speelse combinatie van smaakelementen en een lange, hoppige afdronk, voeren je mee. Laten je wegdromen. Puur genot tot ver nadat de zon is ondergegaan.

Dit unieke viergranen witbier ontleent zijn naam aan de Korenwolf. Een wilde hamster die alleen nog voorkomt in ons eigen Zuid-Limburg. De milde tonen van jonge, witte bloesem in een geraffineerde combinatie met koriander en sinaasappelschil, zorgen voor een prikkelende smaakbeleving. De perfecte balans tussen fris, zoet en zuur. Geniet van dit heerlijke zomerse bier. 1344

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

Als de herfstbladeren vallen, is het tijd voor onze Gulpener Herfstbock. Een hartverwarmende smaakbeleving. Rond en uitgebalanceerd door de perfecte combinatie van bitter en zoet. Intens complex, met tonen van fruit en kruiden. Ervaar de vreugde van de herfst. Het ultieme bier na een stevige wandeling.

Gulpener Wintervrund geeft de wangen weer kleur. Dit bier is je beste vriend op koude winterdagen Een stevige bondgenoot die het gehemelte prikkelt. Krachtig, maar tegelijkertijd verrassend verfijnd. Kortom: een vriend met karakter, die zijn warme persoonlijkheid dankt aan een afdronk met tonen van zoethout en jeneverbes.

Gulpener Dort is Nederlands eerste speciaalbier, voor het eerst gebrouwen in 1953. Dort is een variant op de Duitse Dortmunder. Hou je van echt karaktervol bier, dan drink je Gulpener Dort. Een heerlijk amberkleurig, authentiek Limburgs bier met een gracieuze, volmoutige en licht zoete smaak.

Gulpener Sjoes, voor wie het echte Limburg proeven wil. De combinatie van onze klassiekers Pilsner en Oud Bruin vormt Gulpener Sjoes. Een bier als de perfecte melange. Een beetje bitter om je scherp te houden en een zoete nasmaak voor nog meer gezelligheid. Dat maakt onze Sjoes de favoriet van onze regio. Echt Limburgs!

GULPENER PUURZAAM

1345

De Vrije Brouwer

Het bier met de meest zwoele smaakbeleving. Gulpener Oud Bruin is heerlijk zoet en zacht. In dit bier proef je licht de tonen van karamel en cacao. De combinatie met gebrande moutsuikers en lichte fruittonen levert een volle, ronde smaak op. Oud Bruin heeft een laag alcoholpercentage en wordt hier in het zuiden ook gebruikt om Sjoes te maken: Gulpener Pilsner met een scheutje Oud Bruin.

Een 100% biologisch pilsner van uitsluitend biologische gerst en hopsoorten. Deze natuurlijke grondstoffen inspireerden onze brouwmeester tot het brouwen van eigenwijs en hoogwaardig bier. Heerlijk fris met een pittige, licht bittere twist. Zo geraffineerd dat je na één slok al verkocht bent. Puur genieten, van het beste.

Een overheerlijk fruitig, 100% biologisch tarwebier dat weet te verrassen. De smaakbeleving begint licht bitter, maar verandert onverwacht in zacht zoet. Met een korte, subtiele bitterheid in de afdronk. Accenten van kruidnagel en tarwe zorgen voor verfijning. Vanwege z’n frisse smaak is dit bier een ware dorstlesser. In z’n element op zwoele zomerdagen.

Ontdek ons 100% biologische Gulpener Ur-Hop. Een ongefilterd, eigenzinnig speciaalbier van lage gisting. Gebrouwen volgens de unieke brouwtechniek ‘dry hopping’. Bij dit ‘drooghoppen’ voegen we de hop pas een week na het brouwproces toe om het hoparoma te verhogen. Ze ruik je de heerlijke geur van verse hopbellen en geniet je volop van de zo karakteristieke vol bittere smaak. Honderd procent (h) eerlijk!

1346

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

Dit is wat wij in het zuiden chique bier noemen. Gulpener Château Neubourg heeft een edele bitterheid. Een superieur Pilsner met karakter, naar grote hoogte getild door een geraffineerde combinatie van fijne kruiden en zuren, bloesem- en fruittonen en een aromatische gerststructuur. En bovendien gebotteld in een prachtige, stijlvolle fles. Château Neubourg is bekroond met een European Beer Star Award en behoort daarmee tot de top drie van de wereld. Een bier om exclusief van te genieten!

Gerardus Blond is een sprankelend bitter kloosterbier met een kruidige smaakaanzet. Specerijen en hop geven dit licht zoete bier zijn rijke, ronde smaakbeleving. We brouwen het op basis van een recept van de paters van het Redemptoristenklooster in Wittem. Een deel van de omzet van Gerardus Blond is bestemd voor het behoud van dit prachtige klooster. Bezoek het eens en kom dan ook naar onze brouwerij voor een proeverij.

Het mag dan wel een oud recept zijn uit het Redemptoristenklooster in Wittem, maar Gerardus Dubbel is een zeer eigentijds en vooral eigenzinnig bier. Zuur en kruidig. De goede proever herkent zelfs noten en cederhout. Gerardus Dubbel is stevig bier. Perfect voor aangename rust momenten. Een deel van de omzet is bestemd voor het behoud van het prachtige klooster in Wittem. Gerardus Dubbel is bekroond met een zilveren World Beer Cup Award.

WORLD BEER CUP

®

Silver Award

2014

GULPENER PUURZAAM

1347

SMAAKEXPERT PETER KLOSSE COMBINEERT BIER MET STERRENGERECHTEN

“Bier is gastronomisch een zeer

1348

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

interessante optie" APELDOORN - Restauranteigenaar Peter Klosse heeft een sterke voorliefde voor wijn. Toch pleit hij er ook voor om het glas wijn bij de maaltijd zo nu en dan eens te vervangen voor een mooi glas bier. “Er zijn momenten waarop het echt heel zinnig is om bier te schenken.”

B

ier past prima bij een goede maaltijd, vindt Gulpener. Niet voor niets bevat de nieuwe etikettering informatie over smaak en vertelt het label bij welke gerechten het bier het beste kan worden gedronken. Bij de benoeming van geur en smaak en het ontwikkelen van de maaltijdsuggesties is nauw samengewerkt met smaakexpert Peter Klosse. Al decennia verdiept hij zich in gastronomie en onderzoekt hij de combinatie van wijn met eten. Om duidelijkheid te verschaffen over de mogelijkheden van gerechten en bier heeft hij adjunct-directeur van Gulpener Jan-Paul Rutten en brouwmeester Jan-Willem den Hartog uitgenodigd in zijn sterrenrestaurant De Echoput bij Apeldoorn. Waar zij aan den lijve ondervinden hoe goed bier en eten samengaan.

“Bier combineren met eten kan op alle niveaus” Weizen en witlof Als eerste wordt er een licht gerecht geserveerd; witlof, appel, Limburgse geitenkaas en gefermenteerde knoflook. Met als biersuggestie Gulpener Ur-Weizen. “Het bittertje van de gefermenteerde knoflook past goed bij bier”, legt Klosse uit. “Vaak is men bang om smaken te serveren die moeilijk liggen bij mensen. Die nadruk haal je echter weg door juist die smaak op te zoeken. Door de bitterheid van de gefermenteerde knoflook valt de bitterheid van het bier minder op en krijg je juist een hele frisse combinatie.” Bier combineren met gerechten is een lastig thema, geeft Klosse toe. “Daarom moet je het echt goed doen. Bier bij eten biedt namelijk heel veel voordelen, maar daar moet je je in verdiepen.” “Men is in de horeca vaak bang om wijn te vervangen door bier”, constateert Den Hartog. “Terwijl je de Bier combineren met gerechten is volgens smaakexpert Peter Klosse een kwestie van experimenteren. GULPENER PUURZAAM

1349

De Vrije Brouwer

“Dit drooggehopte bier bevat ook wel een zekere mate van kruidigheid”, merkt Den Hartog op. “Die sluit perfect aan op de smaak van de cress.” Rutten: “Je hebt bij Ur-Hop iets krachtigs nodig en dat bevat dit gerecht.” “Dat krachtige is inderdaad de cress”, reageert Klosse. “Maar ook de lavas in de mayonaise. Deze twee componenten passen heel goed bij de kruidigheid van de hop.” “De Ur-Hop is wat slanker dan de Ur-Weizen”, legt Klosse uit. “Daarom moet dit gerecht ook wat slanker zijn. De knapperigheid van de groenten, de kruidigheid van de lavas en de zachtheid van het piepkuiken vullen het bier heel goed aan.” “Een duidelijk bewijs dat bier en gerechten wel degelijk samen kunnen”, concludeert Rutten. “Als je er echt energie in steekt.”

“Bier is betaalbaar en toegankelijk” Gerardus

kaart met bier juist heel toegankelijk kunt maken.” “Dat klopt”, beaamt Klosse. “Bier is een betaalbaar en toegankelijk product. Bovendien is het alcoholpercentage aantrekkelijk. Met wijn kun je soms toch op glazen met een alcoholpercentage van vijftien procent zitten. Als je daar vier glazen op een avond van drinkt is dat pittig. Met vier glazen bier met een alcoholpercentage van zeven procent wordt dat toch een heel ander verhaal.”

1350

Het derde gerecht dat de heren wordt voorgeschoteld is een stoofpotje van ree, met rode biet, appel en een snufje koffiepoeder, gecombineerd met Gerardus Dubbel Kloosterbier. “Dit zijn de gerechten waarbij je gaat denken: ‘is bier niet beter dan wijn?’”, vindt Klosse. “Dit bier heeft namelijk meer vulling dan de rode wijn die je hier normaal bij zou drinken. Een zware wijn zou too much zijn, terwijl de eigenschappen van het bier juist heel mooi aansluiten. Daarbij bruist het koolzuur in het bier de mond schoon, waardoor de smaken optimaal tot zijn recht komen. Het Gerardus Dubbel Kloosterbier sluit niet alleen aan qua smaakprofiel, maar ook door de verteerbaarheid.”

“De zoetkracht van de appel maakt het gerecht erg lekker”, vindt Rutten. “Ur-Weizen bevat ook wel wat zoetheid”, reageert Den Hartog. “Dus dat kan kloppen.” “En de crèmigheid van het bier past goed bij de geitenkaas”, vult Klosse aan. “Dit maakt de combinatie meteen interessant. Er moet iets zijn dat de breedte aanpakt en dat doet de kaas. Het gerecht en het bier versterken elkaar in deze combinatie op meerdere vlakken.”

“De combinatie is wel wat meer voor de hand liggend”, merkt Den Hartog op. Daarin geeft Klosse hem gelijk. “Je verwacht deze combinatie misschien, inderdaad. Maar als iets goed is, is het goed.” “Om de Nederlander kennis te laten maken met bier bij gerechten is zo’n ‘recht door zee’-combinatie helemaal niet slecht”, vindt Rutten. “En wat je zegt; als iets werkt, dan is het toch goed?”

Jonge kip

Spelen met smaak

Het tweede gerecht dat op tafel komt is een piepkuiken met quinoa, een jus van peulenschil, kort geblancheerde groenten, afgemaakt met een mayonaisecrème met lavas, en cress. Hierbij wordt het nieuwe biologische Ur-Hop geserveerd. “Het was even zoeken naar wat hier nu het beste bij paste”, geeft Klosse toe. “Om dit te ontdekken zijn we gewoonweg gaan proberen en het groen van de peulen, bleek uiteindelijk, samen met bepaalde kruiden, heel mooi te combineren.”

De identiteit van bieren is de afgelopen decennia weggevaagd, betreurt Klosse. “Gelukkig is dat de laatste jaren door de komst van kleine brouwerijen voor een deel teruggebracht en zien we weer mooie, individuele bieren. En daarom past bier juist nu zo goed bij gerechten. Omdat er in bier veel minder star wordt vastgehouden aan recepturen en veel meer wordt gespeeld met smaak.” “Het valt me op dat de smaak van het bier bij de gerechten

GULPENER PUURZAAM

De Vrije Brouwer

Peter Klosse: “Vaak is men bang om smaken te serveren die moeilijk liggen bij mensen. Die nadruk haal je echter weg door juíst die smaak op te zoeken.”

Jan-Paul Rutten en Jan-Willem den Hartog: “De kruidigheid van de cress past heel goed bij de Gulpener Ur-Hop.”

heel subtiel naar voren komt”, merkt Rutten op. “Wanneer ik na het eten een slok neem, smaakt het heel anders.” Dat is het mooie van het in de praktijk uitproberen”, reageert Klosse. “Dan zie je pas echt hoeveel bier in combinatie met eten doet.” Voor Rutten en Den Hartog is het combineren van hun bier met de gerechten van De Echoput heel vernieuwend. Rutten: “Het bier met het bijzondere eten, waarbij is nagedacht over de combinaties maakt het meteen wel heel inspirerend.” Toch is het combineren van bier en eten niet specifiek alleen voor de betere restaurants weggelegd, vindt de adjunct-directeur. “Dit kan op alle niveaus. Ook bij eetcafés. Het gaat er om dat je je er in verdiept.” Waarom meer bier bij gerechten?, luidt tot slot de vraag aan Klosse. “Omdat het verrassend is”, antwoordt de gastronoom. “En een aantrekkelijk alternatief voor wijn. De bitterheid en het koolzuur maken het heel spannend.” Bang om te combineren moet men niet zijn, vindt de restauranteigenaar. “Open je geest en start zelf de zoektocht. Vergelijk de bieren, de verschillende stijlen en leer ze zo beter begrijpen. En experimenteer. Zo ontdek je zelf welke combinaties werken en waarom. Bier is gastronomisch echt een zeer interessante optie.”

Tekst: Judith Kloppenburg Foto’s: Rob Oostwegel

GULPENER PUURZAAM

1351

C o l u m n

VAN BIER NAAR VRIJHEID!

V

rijheid is de rode draad van dit magazine. Vrijheid als de mogelijkheid om een eigen visie na te streven, te doen wat we leuk vinden en waar we in geloven. Ik weet nog dat ik me nooit eerder zo vrij voelde als toen ik tien jaar geleden begon aan mijn studie politicologie. Ik had een eigen huis. Niemand die me vertelde wat verstandig was, of wat ik moest doen. Ik vulde mijn dagen met het drinken van veel bier, feestjes organiseren en ik was meer bezig met mijn vrouwelijke medestudenten dan met wat er in mijn studieboeken stond. Ik voelde me vrij. Mijn ijverige medepoliticologen waren op dat moment ook druk bezig met het begrip vrijheid. Zij verdiepten zich in Marcus Aurelius (121- 180), die in een overheid geloofde die de vrijheid van zijn onderdanen respecteert en een samenleving waarin voor iedereen dezelfde wetten gelden. Zij lazen Thomas Hobbes (1578-1676), die vrijheid nog veel ruimer opvatte. In zijn definitie ben je pas vrij als je simpelweg niet gehinderd wordt om te doen en laten wat je wilt. John Locke (1632 – 1704) weerlegde dit.

Hoe je het ook wendt of keert: er zijn toch echt grenzen aan onze vrijheid. We hebben immers te maken met de wetten van de natuur en we zijn gebonden aan de regels die we als maatschappij maken, die het algemene belang dienen. Het begrip vrijheid heeft zich door de eeuwen heen geëvolueerd en is voor het kleine gedeelte van de wereld waarin wij leven bijna iets vanzelfsprekend geworden. In die bevoorrechte wereld is vrijheid veel meer gaan betekenen dan het vrij zijn van dwang en altijd maar kunnen doen waar we zelf zin in hebben. De vrijheid die wij kennen zorgt ervoor dat we bijzondere kansen krijgen. We mogen zeggen wat we vinden en kiezen voor een wereld waarin we geloven. Of we nu ondernemen voor het grote geld of om mooie dingen te maken. Aan de basis van onze vrijheid ligt echter ook een morele verplichting. De verplichting om samen te werken aan een betere wereld en nieuwe kansen te creëren voor de mensen om ons heen. Zelf heb ik nog maar nauwelijks tijd voor bier en feest. Ik ga iedere dag nieuwe verplichtingen aan, maar doordat ik werk aan dingen die ik belangrijk vind, voel ik me vrijer dan ooit. Samuel Levie

1352

GULPENER PUURZAAM

GULPENER VERENIGT

BEWUSTE GENIETERS

Bewuste genieters verenigen zich. Een bewuste genieter zoekt continu naar de puurzame dingen des levens. Hij bekent kleur, hecht waarde aan pure echtheid. Puurzaam maakt deze visie deelbaar en wil tevens bewuste genieters en bier verenigen. Sluit u aan bij de verenigde bewuste genieters en ontvang viermaal per jaar ons magazine Puurzaam.

GEESTVERWANT Maar u ontvangt meer dan enkel dit magazine voor bewuste genieters. U wordt onze geestverwant en ‘aandeelhouder’ van ons brouwproces. U gaat daarmee in de toekomst elk glas Gulpener bier nog meer als een stukje van u zelf beleven. HOPOOGST Ieder jaar wordt in de tweede week van september de hop op feestelijke wijze geoogst. U als mede-eigenaar wordt daarvoor uitgenodigd. Inmiddels is deze oogst tot

Ja, ik ben een bewuste genieter

ver buiten Limburg een uniek feest geworden, bestemd voor vrienden, ambassadeurs en mede-eigenaren van de hopplanten. AANMELDEN Om u als bewuste genieter aan te sluiten bij Puurzaam dient u de antwoordbon in dit magazine ingevuld te retourneren of u via onze website aan te melden. De kosten bedragen € 19,99 per jaar. Wanneer u kunt aantonen student te zijn, krijgt u van ons € 9,99 retour. Voor groepskortingen kunt u contact met ons opnemen via [email protected].

Ja, ik geef PUURZAAM cadeau

Handtekening

Datum

Ja, ik ben student en ontvang €9,99 retour

Ik maak het bedrag zelf over en ontvang hierover een email

af te schrijven van IBAN:

Ja, ik machtig Gulpener het abonnementsgeld a € 19,99

E-mail

Woonplaats

Gulpener Bierbrouwerij Antwoordnummer 8100 6270 ZX Gulpen

Postzegel niet nodig

www.gulpener.nl

Postcode

Adres

Naam

Postzegel niet nodig

Gulpener Bierbrouwerij Antwoordnummer 8100 6270 ZX Gulpen

Ja, ik word lid van Puurzaam en betaal slechts €19,99 per jaar via automatische incasso en krijg als welkomstgeschenk een hopplant cadeau.

Handtekening

Datum

Ik maak het bedrag zelf over en ontvang hierover een email

af te schrijven van IBAN:

Ja, ik machtig Gulpener het abonnementsgeld a €19,99

E-mail

Woonplaats

Postcode

(uw naam) PUURZAAM aan:

www.gulpener.nl

Adres

Naam

Stuur namens

Ja, ik ken een bewuste genieter en geef PUURZAAM cadeau. Ik betaal slechts €19,99 per jaar via automatische incasso en de ontvanger krijgt een hopplant cadeau.

Voordelen lidmaatschap 4 x per jaar magazine Puurzaam Mede-eigenaar Hoptuin Uitnodiging Hopoogst

Colofon Puurzaam | Nummer 23 | september 2014 Uitgever B.V. Gulpener Bierbrouwerij Rijksweg 16 6271 AE Gulpen [email protected] Adviesraad Paul Rutten, No Wolfs, John Halmans, Paul van Oers, Tjeu Seeverens Hoofdredactie Maartje Rutten Redactie Judith Kloppenburg, Gina Vodegel, Wim Göbbels, Jo Janssen, Tjeu Seeverens Column Samuel Levie Cartoon Paul Kusters Fotografie Rob Oostwegel, SAHM Eindredactie en vormgeving Pepe Editorial Design Drukkerij Schrijen-Lippertz Voerendaal FSC-gecertificeerd Abonnementen PUURZAAM verschijnt vier keer per jaar. Horecarelaties, ambassadeurs en leden ontvangen het magazine automatisch. Een jaarabonnement op PUURZAAM kost €19,95 en kan op ieder gewenst tijdstip ingaan. Losse nummers kosten €5,95 en zijn- zolang de voorraad strekt – aan te vragen via [email protected]. Beëindiging van het abonnement kan schriftelijk, uiterlijk vier weken voor het verstrijken van de abonnementstermijn. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Alle teksten uit deze uitgave mogen, mits o.v.v. bron, zonder enig voorbehoud worden overgenomen. Ook zonder schriftelijke toestemming.

“Laat vrij, waar je van houdt. Als het terugkomt, is het voor altijd van jou.” Confucius (Chinees filosoof 551 v. Chr. -479 v. Chr.)

LOSSE VERKOOP € 5,95