ministerie van verkeer en waterstaat rijksdienst voor de ijsselmeerpolders rijp rapport

ministerie van verkeer en waterstaat

rijp rapport

rijksdienst voor de ijsselmeerpolders

rijksdienst voor de ijsselmeerpolders

ministerie van verkeer en waterstaat

8..,L.,

..2....

..

rijp rapport

de nederlandse droogmakerijen

door ir. e. schultz

1987

- 8 abw

riip-rapporten zijn in principe interne communicatiemiddelen; hun inhoud varieert sterk en kan zowel betrekking hebben op een weergave van cijferreeksen, als o p een discussie van onderzoeksresultaten

postbus 600 8200 AP lelystad

.

I

smedinghuis zuiderwagenplein 2 tel. (032GO) 99111 telex 40115

lnhoud

SAMENVATTING

2.

SOORTEN DROOGMAKERIJEN

3.

LIGGING VAN DE DROOGMAKERIJEN

4.

OPPERVLAKTEN VAN DE DROOGMAKERIJEN

5.

PERIODEN VAN DROOGMAKING

6.

REDENEN VOOR DROOGMAKING

7.

GRONDGEBRUIK IN DE DROOGMAKERIJEN

8.

LITERATUUR

BIJLAGEN 1. Indeling algemene gegevens 2. De Nederlandse droogmakerijen 3. De Nederlandse droogmakerijen Perioden' van droogmaking, oppervlakte, oorspronkelijke si tuatie

Referaat . .

De N e d e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j e n / d o o r E. S c h u l t e ; M i n i s t e r i e van V e r k e e r en W a t e r s t a a t , R i j k s d i e n s t v o o r d e I J s s e l m e e r p o l d e r a . L e l y s t a d : RIJP, 1987. - 68 p. : f i g . ; 30 cm. ( R I J P - r a p p o r t ; 1987-8 Cbw) Lit., opg.

-

-

Droogmakerijen z i j n p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken v a n meren of p l a s s e n . Voor z o v e r k a n worden nagegaan l i g g e n i n Nederland 443 d r o o g m a k e r i j e n met e e n g e z a m e n l i j k e o p p e r v l a k t e van 312.360 ha. D i t r a p p o r t b e v a t e e n i n v e n t a r i s a t i e b e t r e f f e n d e d e algemene g e g e v e n s van d e d r o o g m a k e r i j e n i n Nederland. Een o v e r z i c h t wordt gegeven van d e a a n t a l l e n , d e o p p e r v l a k t e n , d e p e r i o d e n v a n droogmaking, d e redenen v o o r droogmaking e n h e t g r o n d g e b r u i k .

DANKBETUIGING De s c h r i j v e r b e t u i g t h i e r b i j z i j n dank a a n de'hoogheemraadschappen e n waterschappen w a s r i n d r o o g m a k e r i j e n voorkomen, v o o r h e t c o n t r o l e r e n e n v e r b e t e r e n van d e i n d i t r a p p o r t opgenomen gegevena.

Sarnenvatting

Droogmakerijen z i j n p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken v a n meren of p l a s s e n . Voor z o v e r k a n worden nagegaan h e e f t Nederland 443 d r o o g m a k e r i j e n met e e n g e z a m e n l i j k e o p p e r v l a k t e v a n 312.360 ha. Naast de I J s s e l m e e r p o l d e r s l i g g e n de droogmakerijen v o o r a l i n de p r o v i n c i e s F r i e s l a n d . Noord-Holland e n Zuid-Holland. E n k e l e d r o o g m a k e r i j e n komen v o o r i n d e p r o v i n c i e s U t r e c h t , O v e r i j s s e l e n Groningen. Droogmakerijen kunnen worden i n g e d e e l d i n twee g r o e p e n . De e e r s t e g r o e p wordt gevormd d o o r d e d r o o g m a k e r i j e n d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken van meren. D i t b e t r e f t 240 d r o o g m a k e r i j e n met e e n t o t a l e o p p e r v l a k t e van 228.080 ha. De tweede g r o e p wordt gevormd d o o r d e droogmaker i j e n w a a r b i j meren of p l a s s e n z i j n d r o o g g e l e g d d i e waren o n t s t a a n d o o r v e r v e n i n g . Het a a n t a l b e d r a a g t 203, d e t o t a l e o p p e r v l a k t e 84.274 ha. De o p p e r v l a k t e n l o p e n u i t e e n van e n k e l e h e c t a r e n t o t 54.000 h a v o o r O o s t e l i j k F l e v o l a n d . Van d e d r o o g m a k e r i j e n i s 92 p r o c e n t k l e i n e r dan 1000 ha. s l e c h t s 1 , 4 p r o c e n t i s g r o t e r dan 5.000 ha. De g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n k e n t e e n d r i e t a l p e r i o d e n van g r o t e a c t i v i t e i t , t e weten d e e e r s t e h e l f t van de Gouden Eeuw, h e t midden van d e n e g e n t i e n d e eeuw e n d e t w i n t i g s t e eeuw. Een r e d e n d i e v a a k d e d o o r s l a g moet hebben gegeven b i j h e t t o t s t a n d komen van g r o t e d r o o g m a k i n g s p r o j e c t e n vormen d e o v e r s t r o m i n g e n . D a a r n a a s t was er h e t d i r e c t e v o o r d e e l van h e t v e r k r i j g e n van u i t s t e k e n d e bouwgrond. E r z i j n e e n v i e r t a l f a c t o r e n waarvan d e m o g e l i j k h e d e n t o t inpolderding v o o r a l a f h a n k e l i j k z i j n . D i t z i j n h e t beschikbaar z i j n van k a p i t a a l , van r u s t e n v r e d e i n h e t l a n d , d e b e s c h i k k i n g o v e r goede t e c h n i s c h e hulpmiddelen e n ondernemingsgeest. Ten nauwste i s de g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n a a n d i e van de windmolens verbonden. Door d e u i t v i n d i n g van d e stoommachine nam de droogmaking van meren e n p l a s s e n e e n nieuwe v l u c h t . De v e r v e n i n g e n z i j n vaak drooggemaakt, omdat d i t v e r p l i c h t was g e s t e l d . Het g r o n d g e b r u i k i n d e d r o o g m a k e r i j e n was a a n v a n k e l i j k v r i j w e l u i t s l u i tend g r a s l a n d of akkerbouw. Wat de nieuwe d r o o g m a k e r i j e n b e t r e f t i s h i e r p a s b i j d e i n r i c h t i n g van O o s t e l i j k F l e v o l a n d v e r a n d e r i n g i n gekomen. Voor e e n a a n t a l v a n de b e s t a a n d e d r o o g m a k e r i j e n i s d e l a a t s t e j a r e n e e n a a n z f e n l i j k e w i j z i g i n g i n h e t grondgebruik opgetreden, v o o r a l door verstedelijking.

1. Inleiding

Nederland b e s t a a t v o o r e e n g r o o t g e d e e l t e u i t p o l d e r s . Ongeveer 65 proc e n t van b e t l a n d o p p e r v l a k zou c o n t i n u o f g e d u r e n d e b e p a a l d e p e r i o d e n onder w a t e r s t a a n , i n d i e n h e t n i e t d o o r d i j k e n was omgeven e n van e e n kunstmatige waterlozing voorzien. Een p o l d e r i s e e n g e b i e d w a a r i n de w a t e r s t a n d k a n worden b e h e e r s t , o n a f h a n k e l i j k v a n d e omgeving. N a a s t p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t v e r b e t e r e n van d e w a t e r b e h e e c s i n g van l a a g g e l e g e n g e b i e d e n , z i j n e r e e n t w e e t a l a n d e r g i o e p e n van p o l d e r s , d e b e d i j k i n g e n e n d e d r o o g m a k e r i j e n . B i j b e d i j k i n g e n b e t r e f t h e t p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r landaanwinn i n g e n l a n g s d e k u s t e n . Deze g e b i e d e n v i e l e n v o o r d i e n , a f h a n k e l i j k v a n h e t g e t i j e n d e h o o g t e l i g g l n g g e d u r e n d e b e p a a l d e p e r i o d e n van d e dag droog. Droogmakerijen z i j n p o l d e r s d i e z i j n o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken van meren o f p l a s s e n . De I J s s e l m e e r p o l d e r s vormen h e t s l u i t s t u k i n d e g e s c h i e d e n i s v a n d e Ned e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j e n . Hoe belangwekkend d e z e g e s c h i e d e n i s ook v o o r ons l a n d i s g e w e e s t , d e s t e v e r r a s s e n d e r i s h e r d a t d e z e g e s c h i e d e n i s t o t op heden s l e c h t s g l o b a a l i s b e s c h r e v e n . De m e e s t e a u t e u r s v o l s t a a n met h e r geven van e e n o v e r z i c h t van d e d r o o g m a k e r i j e n v o o r h e t w e s t e n van Nederland. Ook v e r a c h a f f e n d e p r o v i n c i a l e b e s c h r i j v i n g e n behocende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t e n p e r p r o v i n c i e i n f o r m a t i e . Een e n k e l e a u t e u r g e e f t een k a a r t van Nederland met d a a r o p d e l i g g i n g van d e droogmakerijen. Ten e i n d e samenhangende i n f o r m a t i e te v e r s c h a f f e n b e t r e f f e n d e d e algemene g e g e v e n s van d e N e d e r l a n d s e droogmakingsgeschiedenis wordt i n d i t r a p p o r t e e n o v e r z i c h t gegeven van d e N e d e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j e n . D i t geb e u r t a l l e r e e r s t d o o r a a n te geven welke s o o r t e n d r o o g m a k e r i j e n rr z i j n , waar ze l i g g e n , welke o p p e r v l a k t e z i j n drooggemaakt e n i n welke p e r i o d e n d i t gebeurde. B i j e e n algemene b e s c h r i j v i n g i s ook van b e l a n g welke redenen hebben g e l e i d t o t d e droogmaking e n hoe d e drooggemaakte grond wordt g e b r u i k t . B i j h e t g r o n d g e b r u i k w o r d t bovendien aangegeven i n hoev e r r e z i c h h i e r i n v e r a n d e r i n g e n hebben voorgedaan. De i n d e l i n g d i e b i j h e t weergeven van bovengenoemde gegevens i s aangehouden i s weergegeven i n b i j l a g e 1.

10

Figuur 1 . De Nederlandse droogmakerijen

2. Soorten droogmakerijen

Een overzicht van de Nederlandse droogmakerijen kan worden ontleend aan de beschrijvingen behorende bij de waterstaatskaarten van de verschillende provincies waarin droogmakerijen voorkomen (Rijkswaterstaat, 1948, 1950, 1959, 1963, 1967 en 1968). In andere publikaties komen echter namen van droogmakerijen voor die niet in de genoemde beschrijvingen worden aangetroffen (Beekman, 1909; Dirk Burger van Schoorel, 1710; Dolk, 1939; Geve,rs van Endegeest, 1871; Kooiman, 1936; Leeghwater, 1838; Van Lijnden van Hemmen, 1821; Staring, 1858; Teixeira de Mattos, 1906 en Trouw, 1948). In de meeste gevallen betreft het den inpolderingen van laaggelegen land of bedijkingen in plaats van droogmakerijen. Ook komt het nogal eens voor dat een andere naam wordt gebruikt dan de officizle. Slechts in enkele gevallen betreft het droogmakerijen die niet in de beschrijvingen bij de waterstaatskaarten zijn opgenomen. Uit bovengenoemde publikaties kan worden afgeleid, dat in Nederland in totaal 443 droogmakerijen voorkomen met een gezamenlijke oppervlakte van 312.360 ha. In figuur 1 zijn de droogmakerijen weergegeven. In bijlage 2 zijn ze alfabetisch gerangschikt. De droogmakerijen kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld. Gedacht kan worden aan een indeling op basis van waterbeheersingssysteem, grondgebruik of b~dem~eateldheid.Ten behoeve van dit rapport lijkt een andece indeling beter op zijn plaats en,wel een indeling op basis van de situatie voor de droogmaking. Hiervan uitgaande zijn twee hoofdgroepen te onderscheiden. De eerste groep wordt gevormd door de droogmakerijen die zijn ontstaan door het droogmaken van niet door de mens gemaakte meren. Bij deze groep zijn tevens opgenomen de drooggemaakte braken of breken, wielen, walen of welen. Dit waren meertjes van in de regel enkele hectaren tegen de binnenzijde van zeedijken, die bij dijkdoorbraken zijn ontstaan. In totaal vallen onder deze groep 240 droogmakerijen met een gezamenlijke oppervlakte van 228.086 ha. De ligging is weergegeven in figuur 2. De tweede groep wordt gevormd door de droogmakerijen waarbij meren of plassen zijn drooggelegd die waren ontstaan door vervening. Binnen deze groep kan nog onderacheid worden gemaakt in vervening in op natuurlijke wijze lozende gebieden en verveningen binnen de reeds bestaande polders. Deze groep omvat 203 droogmakerijen met een gezamenlijke oppervlakte van 84.274 ha. De ligging is weergegeven in figuur 3. Hoewel bovenstaande indeling vrij exact lijkt, moet toch we1 worden vermeld dat er een aantal droogmakerijen van meren zijn waarin ook verveende gedeelten voorkomen. Ook is het mogelijk dat vervening zodanig lang geleden heeft plaatsgevonden, dat dit niet meer is na te gaan. Deze droogmakerijen zijn opgenomen bij de drooggemaakte meren. In bijlage 3 is per droogmakerij aangegeven hoe de situatie voor droogmaking was.

Piguur 2. ~ i g g i n gvan de drooggemaakte meren in Nederland

Figuur 3 . Ligging van de drooggemaakte vemeningen i n Nederland

3. Ligging van de droogmakerijen

De b e k e n d s t e d r o o g m a k e r i j e n z i j n d e I J s s e l m e e r p o l d e r s i n de v o o t m a l i g e Z u i d e r z e e e n de g r o t e d r o o g m a k e r i j e n i n Noord-Holland: Beemster, Purmer, S c h e m e r e n Haarlemmermeer. D a a r n a a s t z i j n e r e c h t e r v e l e a n d e r e droogm a k e r i j e n . Z i j komen v o o r i n d e p r o v i n c i e s F r i e s l a n d , Groningen, NoordH o l l a n d , O v e r i j s s e l , U t r e c h t e n Zuid-Holland. I n t a b e l 1 i s een overz i c h t gegeven van d e a a n t a l l e n en o p p e r v l a k t e n van d e d r o o g m a k e r i j e n p e r provincie. T a b e l 1. A a n t a l d r o o g m a k e r i j e n e n d e o p p e r v l a k t e e r v a n p e r p r o v i n c i e Drooggelegde meren a a n t a l oppervlak i n ha Friesland Groningen Noord-Holland Overijssel Utrecht Flevoland Zuid-Holland

126

Totaal

240

Drooggelegde verveningen a a n t a l oppervlak i n ha

Totaal a a n t a l oppervlak

4 102 0 0 3

5

Van d e I J s s e l m e e r p o l d e r s i s d e W i e r i n g e r m e r p o l d e r een drooggemaakt g e d e e l t e van de v o o r m a l i g e Z u i d e r z e e . D e p o l d e r s N o o r d o o s t p o l d e r , Oostel i j k F l e v o l a n d e n Z u i d e l i j k F l e v o l a n d z i j n i n h e t I J s s e l m e e r drooggemaakt n a d a t d i t meer d o o r h e t s l u i t e n v a n d e A f s l u i t d i j k i n 1932 was ontstaan. Z i j kunnen d u s worden g e z i e n a l s droogmaking van e e n g e d e e l t e v a n e e n meer. De droogmakerijen i n Moord-Holland z i j n v o o r a l o n t s t a a n d o o r h e t droogmaken van meren. Door o e v e r a f s l a g hadden d e z e meren v e e l a l een l a n g g e r e k t e vorm. Ten noorden van h e t Noordzeekanaal i s de A s s e n d e l v e r v e e n p o l d e r de e n i g e d r o o g m a k e r i j d i e o n t s t a a n i s u i t e e n u i t g e v e e n d e p l a s . De d r o o g m a k e r i j e n i n Zuid-Holland, U t r e c h t e n O v e r i j s s e l z i j n h o o f d z a k e l i j k drooggemaakte v e e n p l a s s e n . I n Zuid-Holland l i g t s l e c h t s e e n d r o o g m a k e r i j d i e i s o n t s t a a n u i t e e n meer. D i t i s d e Z o e t e r m e e r s c h e Meerpolder. I n F r i e s l a n d z i j n n a a s t v e l e v e e n p l a s s e n ook v e l e k l e i n e r e ' o n d i e p e p l a s s e n drooggemaakt. D e z e . z i j n i n h e t l a n d s c h a p vaak n a u w e l i j k s t e r u g t e vinden. I n Groningen t e n s l o t t e z i j n e e n v i e r t a l m e e r t j e s drooggemaakt. Ook z i j n h i e r e e n a a n t a l meren d o o r a f t a p p i n g d r o o g g e v a l l e n . H i e r b i j werd een w a t e r l o o p g e g r a v e n van h e t meer n a a r e e n l a g e r gel e g e n a f w a t e r i n g , waarna de v l a k k e bodem van h e t meer d r o o g v i e l . De o p d e z e w i j z e d r o o g g e v a l l e n g r o n d e n worden n i e t t o t de d r o o g m a k e r i j e n gerekend ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1959).

4. Oppervlakten van de droogrnakerijen

B e k i j k e n we d e o p p e r v l a k t e n van d e d r o o g m a k e r i j e n , dan l o p e n d e z e u i t e e n van 1 3 2 ha voor d e L i j e , . . d e K l e i n e Waal en d e Zwarte Waal I n NoordHolland t o t 54.000 ha voor O o s t e l i j k F l e v o l a n d . Deze l a a t s t e Z a l vermoed e l i j k a l t i j d onze g r o o t s t e d r o o g m a k e r i j b l l j v e n , omdat voor d e Hackerwaard wordt u i t g e g a a n van e e n o p p e r v l a k t e van c a . 40.000 ha. Rangschikken wij d e d r o o g m a k e r i j e n n a a r g r o o t t t e , dan o n t s t a a t h e t b e e l d d a t i s weergegeven i n t a b e l 2 . I n b i j l a g e 3 i s p e r d r o o g m a k e r i j de opp e r v l a k t e aangegeven. T a b e l 2 . De Nederlandse d r o o g m a k e r i j e n . Verdeling naar g r o o t t e . O p p e r v l a k t e i n ha

Drooggemaakte meren

Drooggemaakte verveningen

Totaal

U i t t a b e l 2 kan worden a f g e l e z e n d a t h e t leeuwendeel van d e droogmaker i j e n , t e weten 9 2 p r o c e n t , k l e i n e r i s dan 1.000 ha. S l e c h t s 1 , 4 p r o c e n t i s g r o t e r dan 5.000 ha.

5. Perioden van droogmaking

De g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n k e n t e e n d r i e t a l p e r i o d e n van g r o t e a c t i v i t e i t . De e e r s t e p e r i o d e b e s l a a t d e e e r s t e h e l f c van de Gouden Eeuw. Zo had men i n 1630 1631 l i e f s t 32 d r o o g m a k e r i j e n t e g e l i j k onder handen ( C o o l s , 1948). I n d e z e p e r i o d e z i j n ook d e b e l a n g r i j k s t e droogmakerijen i n Noord-Holland t e n noorden van h e t IJ t o t s t a n d geb r a c h t . De tweede p e r i o d e v a l t i n h e t midden van d e n e g e n t i e n d e eeuw, v a a r l n n a a s t d e Haarlemmermeer v e l e v e e n p l a s s e n z i j n drooggemaakt. De d e r d e p e r i o d e t e n s l o t t e v a l t i n d e t w i n t i g s t e eeuw, v o o r a l d o o r de droogmaking van d e I J s s e l m e e r p o l d e r s . I n d e f i g u r e n 4 t / ~ n 7 z i j n d e d r o o g ~ n a k e r i j e nweergegeven d i e g e r e a l i s e e r d z i j n voor r e s p e c t i e v e l i j k 1600, 1700, 1800 e n 1900.

-

De o u d s t e droogmakerij i s v e r m o e d e l l j k de Achtermeer ( 3 5 ha) b i j Alk-, maar. Op 20 november 1532 i s a a n J a n J a n s z . , b l a j u w van d e Nieuwburg, en Wlllem J a n s z . , s c h o u t van Alkmaar, o c t r o o i v e r l e e n d t o t d r o o g l e g g i n g van de Achtermeer. De k r o n i e k van Wijnkoper i n 1533 vermeld d i e palen ( g e s t e k e n ) om d e Achtermeer t e b e d i j c k e n " . Een onbekende s c h r i j f t i n e e n b r i e f a a n J a n J a n s z . d.d. 18 november 1536 o v e r z i j n "nyeuwen l a n d e , gemaict u y t e Achtermeer". Ook u i t k o h i e r e n van d e j a r e n 1553 e n 1557 b l i j k t , d a t i n d i e t i j d d e p o l d e r droog was. De v e r o n d e r s t e l l i n g l i j k t dan ook n i e t gewaagd, d a t d e Achtermeer i n , of k o r t na 1533 i s drooggeraaakt ( E i j k e n , 1963).

....

Tot voor k o r t werd aangenomen d a t d e Dergmeer, g r o o t 45 ha d e e e r s t e droogmakerij was. I n e e n a r b i t r a l e u i t s p r a a k van 9 a p r i l 1590 t u s s e n d e G r a f e l i j k h e i d van Egmond e n Geestmerambacht b e t r e f f e n d e d e R e k e r l a n d e n , i s s p r a k e van een p r o c e s , d a t s i n d s 1542 i s gevoerd. D i t p r o c e s g i n g onder a n d e r e ook o v e r d e l a s t e n t e d r a g e n d o o r de Landen van d e Dergmeer. U i t d i t s t u k mag men opmaken d a t d i t w a t e r voor 1542 i s drooggemaakt ( ~ o o i m a n , 1 9 3 6 ) . Bekend u i t d e b e g i n t i j d van d e droogmakingsgeschiedenis i s ook Lamoraal, Graaf van Egmond (1522 1 5 6 8 ) . H i j begon met op z i j n gronden i n WestF r i e s l a n d een k l e i n e p l a s d r o o g t e maken. Toen d e z e poging met s u c c e s werd bekroond, v a t t e h i j i n samenwerking met z i j n buurman Hendrik van e n Bergermeer a a n ( D i b b i t s , Brederode, d e droogmaking van h e t Egmonder 1950). Deze l a a t s t e twee werden van 1562 t o t 1564 drooggemaakt. I n d e z e p e r i o d e i s e r i n Noord-Holland e e n v r i j g r o t e a c t i v i t e i t geweest op h e t gebied van droogmaking, want n a a s t de genoemde meren werden ook drooggemaakt h e t Kromwater i n 1546, d e Kerkmeer i n 1547, d e Greb ongeveer i n 1550, de Dielofsmeer o n g e v e e r i n 1557, d e Daalmeer i n 1561, d e Mare e n Oudie ongeveer i n 1561 en h e t Vroonermeer i n 1562.

-

-

Sommige a u t e u r s ( D i r k Bruger van S c h o o r e l , 1710; Van L i j n d e n van Hemmen, 1821) noemen h e t Neschmeer ( 2 8 h a , 1440) en h e t Limmermeer (1611 ha, 1430) a l s o u d s t e d r o o g m a k e r i j e n . D i t z i j n e c h t e r b e d i j k i n g e n g e w e e s t (Waterschap W e s t - F r i e s l a n d ) . De e e r s t e g r o t e d r o o g m a k e r i j i s d e Beemster, g r o o t 7100 h a , d i e i n 1612 i s d r o o g g e v a l l e n . Na d e s u c c e s v o l l e droogmaking van d e Beemster z i j n d i r e c t een a a n t a l g r o t e r e d r o o g m a k e r i j e n g e v o l g d , z o a l s d e Purmer ( 1 7 6 0 h a , 1622), d e Wijde Wormer (1629 h a , 1626), d e Heerhugowaard (3500 h a , 1630 en d e Schermer (4770 h a , 1635). Nadien z i j n een a a n t a l k l e i n e r e droogmakerijen gevolgd t o t o n g e v e e r twee eeuwen l a t e r i n 1852 d e Haarlemmermeer, g r o o t 18.100 ha d r o o g v i e l .

Figuur 4. De droogmakerijen in Nederland. Gerealiseerd voor 1600

Daarna h e e f t h e t weer b i j n a een eeuw geduurd v o o r d a t e e n b e g i n werd gemaakt met h e t l a a t s t e g r o t e d r o o g m a k i n g s p r o j e c t , h e t Z u i d e r z e e p r o j e c t . I n h e t k a d e r v a n d i t p r o j e c t i s t o t op heden 165.000 ha v o o r m a l i g e zeebodem drooggemaakt. I n f i g u u r 8 i s v o o r de d r i e p r o v i n c i e s met de m e e s t e d r o o g m a k e r i j e n , t e weten F r i e s l a n d , Noord-Holland e n Zuid-Holland e n voor h e e l Nederland weergegeven h o e v e e l h e c t a r e d o o r d e eeuwen heen i s drooggemaakt. I n b i j l a g e 3 i s p e r d r o o g m a k e r i j de p e r i o d e v a n droogmak i n g aangegeven.

Piguur 5 . D e droogmakerijen i n Nederland. Gerealiseerd voor 1700

Piguur 6. De droogmakerijen in Nederland. Gerealfseerd voor 1800

Figuur 7. De droogmakerijen in Nederland. Gerealiseerd voor 1900.

Nsdarland

110

Figuur 8. Oppemlakte aan droogmakerijen voor de provincies Priesland, Noord-Holland en Zuid-Holland, alsmede voor Nederland

Oude Hasrlemmermeer

Laidsche Meer

0

uitbreiding turssn 1250 an 1472

uitbreiding tussen 1472 en 1645 ultbreidind vanaf 1645 tot aan droogmaking in 1848

Figuur 9 . . D e u i t b r e i d i n g van h e t wateroppervlak van d e Haarlemmermeer t u s s e n 1250 en 1848 (Ramaer, 1 8 9 2 ) .

6. ~ e d e n e n'voor droogmaking

Voor h e r t o t s t a n d komen van d e ' v e r s c h i 1 . l e n d e s o o r t e n d r o o g m a k e r i j e n z i j n u i t e e n l o p e n d e cedenen.;aan te, v o e r e n : . ' I n het. n a v o l g e n d e z a l o p d e v e r s c h i l l e n d e r ~ d e n e nworden ingegaan: H i e r b i j : wordhn d e drooggemaakte ' nlrcen e n d e drooggemaakte.vecveningen a p a r t : behandeld.: -.,,,.:

.

.

I

'

:.

.

-

.

. Drooggemaakte meren , . , . ' .. .. . ..... ,. . . Een ceden d i e vaak d e d o o r s l a g m o e t h e b b e n g e g e v e n h i j h e t t o t s t a n d komen van d e g r o t e d r o o g m a k i n g s p r o j e c t e n was . d e . s c h a d e d o o r o v e r s t r o m i n gen. De' o e v e r a f s l a g waardoor v o o r a l i n Noord-Holland d e meren s t e e d s g r o t e r werden vormde e e n b e d r e i g i n g voor d e a a n h e t m e e r g r e n z e n d e geb l e d . B i j d e o v e r s t r o m i n g e n was d e s c h a d e v a n z e l f s p r e k e n d a a n z i e n l i j k g r o t e r . Zo nam h e t d e n k b e e l d om d e Beemster d r o o g te maken d e vorm van e e n p l a n a a n n a d e A l l e r h e i L i g e n v l o e d van 1570:'(Cools,' 1 9 4 8 ) . De Haarlem~nermeer was s i n d s 1 2 5 0 l 1 i t g e g r o e i d v a n ' 9 . 1 0 0 ha v o o r de:meren waaru i t de Haarlemmermeer i s o n t s t a a n , t o t . 1 6 . 8 5 0 h a i n 1948 ( E i g u u c . 9 , . . Ramaer, 1892). .

.

1

. . :

.

.

Voor d e droogmaking van d e Haarlemmermeer waren van 1617 a £ v e l e o n t werpen gemaakt, waarvan d a t v a n - L e e g h w a t e r i n 1643 z e e r u i t g e w e r k t was. De droogmaking kwam u i t e i n d e l i j k t o t s t a n d n a e e n i u i d w e s t e r s t o r m o p 29' november 1836 w a a r b i j h e t ' w a t e r t o t v o o r Amsterdam werd b p g e j a a g d e n 4.000 ha .land werd overstroomil, e n e e n n o o r d o o s t e r s t o r m o p 2 6 december d a a r o p v o l g e n d , w a a r b i j h e t water: t o t ' bidnen. L e i d e n kwam e n opnieuw ruim 7.000 h a o n d e r l i e p (Trouw, -1948;. P f r . ; 1952)'. De wet t o t : u i t v o e r i n g ' v a n h e r Z u i d e r z e e p r o j e c ' t ' d a t e e r r v a n 14 j u n i 1918, twee j a a r n a d a t d o o r een zware s t o r m op 1 3 j a n u a r i 1916 g r o t e .schade i n d e omligg'ende g e b i e d e n was a a n g e r i c h t . . . ., ... : . . , , , , . Het r e s u l t a a t van h e t d r o o g l e g g e n van d e . 3 3 4 m d i e p e meren i n Hol.land was a l l e r e e r s t h e t b e G i n d i g e n ' v a n h e t c l a n d v e r l i e s d o o r hun g e s t a g e u i t b r e i d i n g i n de l o s s e ~ v e e n b o d e m ; Ten tweede was e f h e t v o o r d e e l van h e t w e r k r i j g e n van u i t s t e k e n d e g r o n d , oindat d e bodem, a l t h a n s i n H o l l a n d , v e e l a l b e s tond u i t v t u c h t b a r e , blauwe z e e k l e i d i e d e ondergrond v a n d e bovens t e v e e n l a a g vormt.. De . S t a t e n van Holland moedigden'dsarom he t droogmaken aan: z i j v e r l e e n d e n d a a r t o e o c t r o o i a a n d e ondernemers. Gedurende d e droogmaking:werd v r i j s t e l l i n g v e r l e e n d van een a a n t a l t e l a s t i n g e n , gedurende e e n b e p a a l d e t i j d d a a r n a van g r o n d l a s t e n 'en meest a l v r i j s t e l l i n g van g r a a f l i j k h e i d s t o l l e n v o o r d e p r o d u k t e n van h e t .. nieuwe l a n d (Beekman, 1909).

,.

B1:ink noemt n s a s t h e t v e r k ' f i j g e n van nieuw land.'een v i e r t a l f a c t o r e n waarvan d e dr6o&iakerij'afhankilijk i b . D i t z i j n h k t b e s c h i k b a a r z i j n van k a p i t a a l . , v a n . r u s t e n v r e d e i n h e t . l a n d , . v a n d e b e & h i k k i n g o v e r goede t e c h n i b c h e hulpmiddelen e n van o n d e r n e m i n g s g e e s t ( B l i n k , 1904). I n h e t b e g i n v a n de..zeventiende e e u w , h a d . d e w e l v a a r t i n ' H o l l a n d , g e p a a r d met d e g r o t e h o e v e e l h e i d b e s c h i k b a a r k a p i t a a l d i e nog n i e t i n s t a a t s - o f r e g e r i n g s f o n d s e n werd b e l e g d t o t g e v o l g d a t d i t k a p i t a a l werd b e s t e e d a a n ondernemingen i n h e t b i n n e n l a n d . D a a r t o e l e e n d e z i c h d e droogmaking van - d e m e r e n -e n d e p l a s s e n : D i t nam v o o r a l . t o e i n h 6 t t i j ' d p e r k van d e g r o o t s t e w e l v a a r t , i n d e l a a t s t e j a r e n van d e T a c h t i g j a r i g e o o r l o g ( B l i n k , , 1 9 0 4 ) . Zo z a l h e t u i t e r m a t e g u n s t i g e . v e r l o o p v a n d e s t r i j d , t e g e n Spanje aan d e vooravondvan h e t Twaalfjacig Bestand onder de v e l e oorzaken d i e t o t d e , d r o o g m a k i n g . . v a n - a e B e e m s t e r ' h e b b e n - g e l e i d , n i e t ' d e m i n s t . . .. b e l a n g r i j k e z i j n ( C o o l s , 1948).;:,:.

2

Ma d e e e r s t e h e l f t v a n d e z e v e n t i e n d e eeuw had e r a c h t e r u i t g a n g p l a s t s . De s p e c u l a t i e h a n d e l kwam op; d e b e l g g i n g i n S t a a t s f o n d s e n e n a n d e r e f o n d s e n werd v o o r d e l i g e r g e a c h t d a n d i e i n l a n d a a n w i n n i n g , d i e e e n bet r e k k e l i j k l s g e r e n t e b l e e f geven. De o n d e r n e m i n g s g e e s t o p landbouwkund i g g e b i e d l i e p t e r u g , men d a c h t meer a a n w i n s t g e v e n d e h a n d e l . D a a r b i j mag e c h t e r ook n i e t o v e r h e t hoofd worden g e z i e n , d a t d e meren e n plassen, d i e z i c h h e t b e a t voor droogmakerij leenden, reeds i n h e t t i j d p e r k van 1615 t o t 1640 waren drooggemaakt, terwijl men v o o r de droogmaking v a n e n k e l e g r o t e w a t e r e n nog t e r u g d e i n s d e . Aan h e t e i n d van d e 18e eeuw nam d e b e l a n g s t e l l i n g i n landbouwondernemingen weer t o e , doordat handel en s c h e e p v s a r t a c h t e r u i t gingen ( B l i n k , 1904). De g e s c h i e d e n i s van d e d r o o g m a k e r i j e n i s ook z e e r nauw a a n d i e van d e windmolens verbonden. Voor d e z e s t i e n d e eeuw i s e r van droogmaking van meren e n p l a s s e n nog g e e n s p r s k e . I n d e z e s t i e n d e eeuw werden i n NoordH o l l a n d s l e c h t s o n d i e p e p l a s s e n drooggemaakt. Onder a n d e r e d e g e r i n g e o p v o e r h o o g t e van d e molens was h i e r a a n n i e t vreemd. We1 waren d e molens t o e n r e e d s van een d r a a i b a r e molenkap v o o r z i e n . L a t e r kwam men op h e t i d e e om b i j d e droogmaking van d i e p e p l a s s e n d e molena op v e r s c h i l l e n d e h o o g t e te p l a a t s e n , z o d a t z i j e l k a a r h e t w a t e r toemaalden. Toen d e Beemster a l s eerste d e m o g e l i j k h e i d v a n d e t e c h n i s c h e u i t v o e r b a a r h e i d v a n e e n droogmaking i n h e t g r o o t had aangetoond, z i j n d e a n d e r e g r o t e N o o r d h o l l a n d s e meren s t u k v o o r s t u k g e v o l g d (Cools, 1948). Mede h e t f e i t d a t in h e t b e g i n v a n d e z e v e n t i e n d e eeuw d e molenwiek b e l s n g r i j k v e r b e t e r d werd, h e e f t t o t d e droogmaking van d e z e meren b i j g e d r a g e n ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1950). De u i t v i n d i n g van d e stoommachine opende ook op b e m a l i n g s g e b i e d ongekend e m o g e l i j k h e d e n . De droogmaking van meren e n p l a s s e n nam i n d e negent i e n d e eeuw e e n nieuwe v l u c h t ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1950). De stoommachine i s b i j d e d r o o g m a k e r i j e n v o o r h e t eerst t o e g e p a a t i n d e M i j d r e c h t s e d r o o g m a k e r i j . De tweede t o e p a s s i n g vond p l a a t s b i j d e droogmaking van de Z u i d p l a s . De Haarlemmermeer i s d e e e r s t e N e d e r l a n d s e d r o o g m a k e r i j gew e e s t d i e v o l l e d i g met stoombemaling i a drooggemalen. Omstreeks 1870 had d e windmolen d e s t r i j d t e g e n h e r stoomgemaal v e r l o ren: d e stoom had b i j d e bemaling van p o l d e r s e n boezems d e overhand gek r e g e n ( C o o l s , 1948; Huet, 1885). De drooggemaakte v e r v e n i n g e n B i j d e v e r v e n i n g e n l a g d e s i t u a t i e i e t s a n d e r s dan b i j d e drooggemsakte meren. A a n v a n k e l i j k i s i n Nederland min o f meer o n b e p e r k t verveend. Toen d i t e c h t e r i n toenemende mate a a n l e i d i n g g a f t o t s c h a d e v o o r d e a a n g r e n z e n d e g e b i e d e n , werden d e v e r v e n e r s v e r p l i c h t om na h e t gereedkomen van d e v e r v e n i n g d e o n t s t a n e p l a s s e n weer droog te maken. D i t i s i n f e i t e e e n van d e h o o f d r e d e n e n g e w e e s t v o o r h e t o n t s t a a n van d e veendroogmakeri j e n .

I n F r i e s l a n d i s e r vanaf d e d e r t i e n d e eeuw g e d u r e n d e v i j f eeuwen een w i l d e v e r v e n i n g g e w e e s t d i e d o o r d e h e l e p r o v i n c i e g r o t e s c h a d e asnr i c h t t e . Deze werd nog g r o t e r t o e n i n 1751 v e e n l i e d e n u i t G i e t h o o r n h e t b s g g e r e n met d e b e u g e l i n v o e r d e n ( R i j k a w s t e r s t a a t , 1946). Ns e e n a a n t a l r e g e l i n g e n w a a r i n v o o w a a r d e n werden omschreven waaraan d e v e r v e n e r s moesten v o l d o e n , werd b i j K o n i n k l i j k B e s l u i t van 21 September

1822 b e p a a l d d a t d e v e r v e e n d e gronden moesten worden b e p o l d e r d e n i n g e d i j k t v o l g e n s door d e o v e r h e i d goed t e k e u r e n p l a n n e n , t e r w i j l van d e v e r v e n e r s een b e p a a l d e b i j d r a g e zou worden g e v o r d e r d t e r v o o r z i e n i n g i n de k o s t e n van droogmaking ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1946). Om o r d e op zaken t e s t e l l e n b e s l o o t Koning Willem I om J h r . E. De La Costa met v o l l e d i g e volmacht n a a r F r i e s l a n d te zenden. Op 26 m a a r t 1823 p u b l i c e e r d e d e z e e e n r a p p o r t , d a t werd goedgekeurd b i j K.B. van 26 mei 1823. Hoe v o o r t r e f f e l i j k h e t werk van De La C o s t e mocht z i j n , na t w i n t i g j e a r was h e t v e r o u d e r d . Z i j n r i c h t l i j n e n b e t r o f f e n s l e c h t s h e t v o o r t z e t t e n van b e s t a a n d e v e r v e n i n g e n e n omdat e r ook nieuwe v e r v e n i n g e n moesten kunnen p l a a r s v i n d e n , was e r een g r o t e b e h o e f t e a a n e e n v a s t e r e g l e m e n t e r i n g . H i e r i n werd t e n s l o t t e v o o r z i e n d o o r h e t Reglement o p d e l a g e v e r v e n i n g e n i n d e p r o v i n c i e F r i e s l a n d , na e n k e l e w f j z i g i n g e n goedgekeurd b i j K.B. van 22 november 1849. Tevens werden a l l e v r o e g e r e r e g e l i n g e n d i e i n s t r i j d waren met h e t r e g l e m e n t , v e r v a l l e n v e r k l a a r d . H e t e e r s t e r e g l e m e n t i s a 1 na e e n p a a r j a a r weer i n g e t r o k k e n . Daarvoor i n d e p l a a t s kwam h e t Reglement o p d e l a g e v e r v e n i n g e n i n F r i e s l a n d , goedgek e u r d b i j K.B. van 18 december 1852 ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1 9 4 6 ) . Omdat i n d e tweede h e l f t van d e v i j f t i e n d e eeuw d e t u r f e e n w a a r d e v o l h a n d e l s a r t i k e l begon t e worden, werd i n de p r o v i n c i e U t r e c h t h e t tempo van d e v e r v e n i n g g e l e i d e l i j k a a n v e r s n e l d waardoor s t e e d s meer en g r o t e r e p l a s s e n o n t s t o n d e n . Tegen h e t e i n d e van d e z e s t i e n d e eeuw namen d e v e r v e n i n g e n e e n zodanige omvang a a n , d a t de S t a t e n van U t r e c h t moesten i n g r i j p e n . Na e e n a a n t a l r e g e l i n g e n w a a r i n voorwaarden werden omschreven waaraan de v e r v e n e r s moesten v o l d o e n , v i e 1 op 3 m a a r t 1770 h e t S t a t e n b e s l u i t , . d a t v o o r t a a n geen p o l d e r meer mocht worden verveend z o n d e r t o e stemming van d e S t a t e n e n d a t d e v e r g u n n i n g s l e c h t s zou worden v e r l e e n d a l s b i j h e t v e r z o e k t o t v e r v e n i n g t e v e n s h e t p l a n t o t droogmaking v a n d e d o o r d e o n t g r o n d i n g o n t s t a n e p l a s was gevoegd. Het e e r s t e Algemeen r e g l e m e n t o p d e v e e n d e r i j e n i n de p r o v i n c i e U t r e c h t werd op 30 a u g u s t u s 1835 d o o r d e Koning goedgekeurd. Met d i t r e g e l m e n t doen ook d e c o n s i g n a t i e g e l d e n hun i n t r e d e . I n a r t i k e l 1 0 i s b e p a a l d , d a t de v e r v e n e r s v e r p l i c h t z i j n een som van 175 g u l d e n p e r bunder te c o n s i g n e r e n o n d e r a n d e r e t o t d e k k i n g van d e k o s t e n v o o r b e d i j k i n g e n droogmak i n g . D e r t i e n j a a r l a t e r v e r c h e e n a 1 e e n nieuw Algemeen r e g l e m e n t o p de v e e n d e r i j e n . De r e c h t s g e l d i g h e i d van h e t b e s t a a n d e werd b e t w i j f e l d , aang e z i e n h e t n i e t d o o r de P r o v i n c i a l e S t a t e n was v a s t g e s t e l d . Het nieuwe r e g l e m e n t kwam t o t s t a n d b i j S t a t e n b e s l u i t van 12 f e b r u a r i 1848. A r t i k e l 1 van d i t r e g l e m e n t v e r e i s t e v o o r e l k e v e r v e n i n g een o c t r o o i o f vergunning en bovendien e e n p l a n t o t b e d i j k i n g e n droogmaking. Omdat aan h e t r e g l e m e n t van 1848 t a l van bezwaren k l e e f d e n , werd b i j b e s l u i t van Prov i n c i a l e S t a t e n van 5 m a a r t 1852 e e n nieuw r e g l e m e n t v a s t g e s t e l d o n d e r de t i t e l Reglement op de v e e n d e r i j e n i n de p r o v i n c i e U t r e c h t . Ook h e t r e g l e m e n t van 1852 was geen l a n g l e v e n b e s c h o r e n , want i n 1859 v e r s c h e e n een d e e l s h e r z i e n r e g l e m e n t d a t b i j S t a t e n b e s l u i t van 10 november 1859 werd v a s t g e s t e l d . . D i t regl.ment, i s nog van k r a c h t ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1968). I n d e p r o v i n c i e Zuid-Holland was van d e 1 5 e t o t 1 7 e eeuw h e t oude l a n d langzamerhand g e h e e l i n p o l d e r s g e l e g d . V e r s c h e i d e n e v a n d e z e p o l d e r s werden ook, d u s e l k b i n n e n z i j n e i g e n kaden verveend. De g r o t e waarde d i e de t u r f vertegenwoordigde, werkte h e t vervenen i n h e t g r o o t a l s onderneming i n d e hand. Daardoor waren i n d e 1 8 e eeuw i n R i j n l a n d z e l f s

29

h e l e gemeenten verdwenen, a n d e r e g r o t e n d e e l s i n w a t e r v e r a n d e r d . Maar t o e n begon men ook h e t v o o r d e e l i n t e z i e n om d e z e g r o t e p l a s s e n met hun u i t s t e k e n d e bodem van oude blauwe z e e k l e i droog t e maken. De o c t r o o i e n d a a r t o e werden v e e l a l op a a n v r a g e v e r l e e n d a a n d e ambachten o f h e e r l i j k h e d e n waarin d i e p l a s s e n l a g e n . D e e e r s t e waarbij d i t gebeurde, was d e g r o t e Wassenaarsche P o l d e r ( O c t r o o i 1666, Beekman, 1 9 0 9 ) . I n 1721 en 1723 hebben d e S t a t e n algemeen g e l d e n d e p l a k k a t e n u i t g e v a a r d i g d w a a r b i j we1 n i e t b e v o l e n werd d a t d e p l a s s e n , o n t s t a a n u i t d e v o o r t a a n t e ondernemen v e r v e n i n g e n , l a t e r moesten worden drooggemaakt, maar waard o o r h e t t o t s t a n d komen van d e droogmaking g e m a k k e l i j k werd gemaakt e n een n a t u u r l i j k g e v o l g werd v a n d e z e gang van zaken. Geen l a n d mocht worden i n g e s t o k e n , t e n z i j v o o r a f 66n s t u i v e r p e r r o e d e werd b e t a a l d om h e t v o l d o e n van a l l e gewone e n buitengewone v e r p o n d i n g e n ( b e l a s t i n g e n ) a a n h e t ambacht t e v e r z e k e r e n . D i t was h e t zogenaamde s t u i v e r g e l d , d a t men i n R i j n l a n d a 1 s i n d s 1680 h i e f . Met d e d a a r d o o r gevormde a a n z i e n l i j k e k a p i t a l e n , waarvan a a n d e ambachten o b l i g a t i e s werden a f g e g e v e n , werden l a t e r d e k o s t e n van d e droogmaking g e d e k t (Beekman, 1 9 0 9 ) . I n d e o c t r o o i e n , v o o r d e droogmaking werden, e v e n a l s d i t b i j d e droogmak i n g v a n meren h e t g e v a l was, t i j d e l i j k e v r i j s t e l l i n g van b e l a s t i n g e n , t i j d e l i j k e o f a l t i j d d u r e n d e v r i j s t e l l i n g van t i e n d e n , v r i j s t e l l i n g van t o l l e n , enz. v e r l e e n d , a l l e s ter aanmoediging van z u l k e ondernemingen (Beekman, 1909). I n h e t midden van d e n e g e n t i e n d e eeuw maakte d e t o e p a s s i n g van d e stoombemaling h e t m o g e l i j k g r o t e ondernemingen a l s d e droogmaking vaq de Z u i d p l a s p o l d e r e n d e p o l d e r P r i n s A l e x a n d e r a a n te v a t t e n e n t o t een goed e i n d e t e brengen ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1 9 6 z ) . Deze droogmakingen z i j n e v e n a l s d e Haarlemmermeer e n d e I J s s e l m e e r p o l d e r s v o o r r e k e n i n g van h e t Rijk t o t stand gebracht.

7. Grondgebruik in de droogmakerijen

A a n v a n k e l i j k was h e t g r o n d g e b r u i k i n d e d r o o g m a k e r i j e n v r i j w e l u i t s l u i tend g r a s l a n d of bouwland. Voor wat d e nieuwe d r o o g m a k e r i j e n b e t r e f t i s h i e r pas b i j d e i n r i c h t i n g van O o s t e l i j k F l e v o l a n d e e n b e l a n g r i j k e v e r a n d e r i n g i n getomen. I n t a b e l 3 w o r d t e e n o v e r z i c h t gegeven van h e t grondgebruik i n de IJsselmeerpolders. Tabel 3 . De I J s s e l m e e r p o l d e r s V e r d e l i n g van d e grond n a a r bestemming i n p r o c e n t e n van d e oppervlakte Wieringer- Noordoos t- O o s t e l i j k Z u i d e l i j k meer polder Flevoland Flevoland Landbouwgrond Woongebieden Bossen e n n a t u u r g e b i e d e n Kanalen, t o c h t e n , s l o t e n d i j k e n , wegen

87

87

1

1

75 8

3

5

11

50 18 25

9

7

6

7

Voor e e n a a n t a l van d e oude d r o o g m a k e r i j e n i s d e l a a t s t e j a r e n e e n aanz i e n l i j k e w l j z i g i n g i n h e t g r o n d g e b r u i k o p g e t r e d e n . Sommige droogmaker i j e n z i j n h i e r b i j t e n behoeve van d e v e r s t e d e l i j k i n g z o d a n i g opgehoogd d a t van e e n droogmakerij e i g e n l i j k g e e n s p r a k e meer is. B i j a n d e r e n i s e e n a a n p a s s i n g i n h e t w a t e r b e h e e r s i n g s s y s t e e m n o o d z a k e l i j k geweest. I n t a b e l 4 i s p e r provincie h e t h u i d i g e grondgebruik i n d e droogmakerijen weergegeven. Enkele droogmakerijen z i j n k o r t e of l a n g e t i j d na droogmaking weer o n d e r w a t e r g e z e t . Het b e k e n d s t e v o o r b e e l d h i e r v a n i s h e t Naardermeer, d a t z e l f s tweemaal i s drooggemaakt, te weten i n 1629 e n i n 1883, maar b e i d e malen k o r t e t i j d d a a r n a weer i s gelnundeerd. T a b e l 4. Huidig g r o n d g e b r u i k i n d r o o g m a k e r i j e n i n p r o c e n t e n van d e oppervlakte l a n d b o u w / g l a s t u i n - boa e n n a t u u r bouw

stedelijk gebied

Friesland Groningen Noord-Holland Overijssel Utrecht Flevoland Zuld-Holland Totaal

83

8

9

8.Literatuur

Beekman, A.A.

P o l d e r s e n Droogmakerijen a . E e r s t e boek. B e s c h r i j v i n g van h e t Nederlands Polderland b. Tweede boek. T e c h n i s c h e i n r i c h t i n g van polders c. P l a t e n D e G e b r o e d e r s Van C l e e f , Den Hsag; 1909.

B l i n k . H.

G e s c h i e d e n i s van den b o e r e n s t a n d e n den landbouw i n Nederland Tweede d e e l J.B. W o l t e r s , Groningen, 1904.

Boon Mesch, A.H.

van d e r

D e droogmaking van h e t Haarlemmermeer De e r v e n L o o s j e s Haarlem, 1855.

Bcoekhoven, C. J.

P r o v i n c i a l e almanak v o o r Zuid-Holland Achtenzeventigste jaargang N. Samson N.V., Alphen a a n d e n R i j n , 1966.

C o o l s , R.H.A.

S t r i j d om den grond i n h e t l a g e Nederland Het p r o c e s van b e d i j k i n g , i n p o l d e r i n g e n droogmaking s i n d s d e v r o e g s t e t i j d e n N i j g h & Van Ditmar N.V., Rotterdam Den Haag, 1948.

-

D i b b i t s , H.A.M.

Nederland-waterland Een h i s t o r i s c h - t e c h n i s c h o v e r z i c h t 'N.V. A. Oosthoek, U t r e c h t , 1950.

D i r k Burger van S c h o o r e l

Chronyk van d e s t a d Medenblik Thimotheus t e n Hoorn, Amsterdam, 1710.

Dolk, Th.F.J.A.

G e s c h i e d e n i s van h e t Hoogheemraadschap Delfland M a r t i n u s N i j h o f f , Den Haag, 1939.

E i j k e n , E.D.

I n l e i d i n g op d e i n v e n t a r i s van h e t a r c h i e € van d e A c h t e n e e r . S t a d s a r c h i e f van Alkmaar Alkmaar, 1963.

Gevers van E n d e g e e s t , J h r .

H e t hoogheemeaadschap van R i j n l a n d Deel I. De b e s c h r i j v i n g Deel 11. De b i j l a g e n De g e b r o e d e c s Van C l e e f , Den Haag, 1871.

Huet, A.

Stoombemaling v a n p o l d e r s e n boezems De g e b r o e d e r s van C l e e f Den Haag, 1885.

Kooiman, D.

De z e e w e r i n g e n e n w a t e r s c h a p p e n van Noord-Holland Derde u i t g a a f N. Samson N . V . , Alphen a a n den R i j n , 1936.

Leeghwater, J. Asz.

Het Haarlemmer-Meer-Boek Dertiende druk Met a a n t e k e n i n g e n van e n v o o r a f g a a n , d o o r e e n i g e l e v e n s b i j z o n d e r h e d e n van den s c h r i j v e r en een h i s t o r i s c h o v e r z i c h t d e r p l a n n e n t o t e n d e r werken o v e r h e t droogmaken v a n h e t Haarlemmermeer d o o r J . C . van H a a s e l t G.J.A. B e i j e r i n g c k ; Amsterdam, 1938.

Van L i j n d e n van Hemmen, P.G. Baron

. V e r h a n d e l i n g o v e r de droogmaking van de. Haarlemme r-meer De g e b r o e d e r s v a n C l e e f , Den Haag e n Amsterdam, 1821.

Pfr.

Onze d r o o g m a k e r i j e n voorheen e n t h a n s W a t e r s c h a p s b e l a n g e n , 37e j a a r g a n g , no. 1 4 , p.p. 105-107, 3 0 j u n i 1952.

Ramaer. J.C.

D e omvang van h e t Haarlemmermeer e n de meren w a a r u i t h e t o n t s t a a n i s , o p vers c h i l l e n d e t i j d e n v o o r d e droogmaking J o h a n n e s Miiller, Amsterdam, 1892.

B e s c h r i j v i n g van de p r o v i n c i e F r i e s l a n d Behorende b i j de w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Algemene D i e n s t van d e Rijkswa t e r s t a a t . S t a a t s d r u k k e r i j , Den Haag, 1948. B e s c h r i j v i n g van d e p r o v i n c i e Noord-Holland Behorende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Algemene D i e n s t van d e R i j k s w a t e r s t a a t S t a a t s d r u k k e r i j , Den Haag, 1950. B e s c h r i j v i n g van d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n Behorende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Algemene D i e n s t van d e R i j k s w a t e r s t a a t S t a a t s d r u k k e r i j , Den Haag, 1959. B e s c h r i j v i n g van d e p r o v i n c i e O v e r i j s s e l Behorende b i j d e w a t e r s t a a t s k a a r t Bewerkt b i j d e D i r e c t i e Aleemene D i e n s t van d e R i j k s w a t e r s t a a t S t a a t s d r ~ i k k e r i,j Den Haag, 1963.

Beachrijving van de p r o v i n c i e Zuid-Holland Behorende b i j de w a t e r s t a a t a k a a r t Beverkt b i j de D i r e c t i e Algemene Dienat van de R i j k s w a t e r a t a a t S t a a t s d r u k k e r i j Den Haag, 1967.

,

Beschrijving van de p r o v i n c i e U t r e c h t Behorende b i j de w a t e r s t a a t s k a a r t Beverkt b i j de D i r e c t i e Algemene D i e n s t van de Rijkswa t e r s t a a t S t a a t a d r u k k e r i j , Den Haag, 1968. S t a r i n g , W.C.H.

Voormaala en thans o p s t e l l e n over Ne2rl a n d s grondgesteldheid A.C. Kruseman Haarlem, 1858.

T e i x e i r a de Mattos, L.F.

De wa t e r k e e r i n g e n , wa terschappen .en pold e r s van Zuid-Holland Dee1 I en I1 Martinus N i j h o f f , Den Haag, 1906 e n 1908.

Trouw, J.

De West-Nederlandsche veenplasaen Hiatoriach-Planologisch C.V. A l l e r t de Lange, Amsterdam, 1948.

Waterachap West-Friesland

Stukken .asnwezig i n h e t a r c h i e f van h e t Waterschap Wea t-Friealand.

Bijlagen

B i j l a g e 1 . I n d e l i n g algemene g e g e v e n s , ,.

Kolom 1.

.

Code v o o r d e h o o f d i n d e l i n g 1 = algemeen gegeven 2 = w a t e r h u i s h o u d k u n d i g gegeven

Kolom 3 e n 4.

:. .. .

.

Code v o o r s o o r t gegeven 1 = naam van d e d r.o o g.m a k e r i j e n 2 = provincie 3 = datum droogniaking' e n vergunning" 4 = oppervlakte 5 = oorspronkelijke verdeling v a n d e oppervlakte 6 = h u i d i g e v e r d e l i n g van d e o p p e r v l a k t e 7 = o o r s p r o n k e l i j k meer . 8 = waterschap , . 9 = gemeente(n) 10 = boezem(s)

,

.

Kolom 7 t / m 10. Nummer van d e d r o o g m a k e r i j

1. Nasm ( c o d e 1 0 1 ) Kolom 1 1 t / m 8 0 naam 2. L i g g i n g ( c o d e 1 0 2 ) Provincies: Friesland Groningen Flevoland . . Noord-Holland Overijssel Utrecht Zuid-Holland. .

.

,

..

.

'

.

,

.

..

.. .

,

.

Kolom 1 1 t / m ' 75 naam p r o v i n c i e Een d r o o g m a k e r i j k a n op e e n z e k e r moment om u i t e e n l o p e n d e r e d e n e n op.. . houden om a l s a f z o n d e r l i j k e d r o o g m a k e r i j v o o r t t e b e s t a a n . I n e e n d e r g e l i j k g e v a l d i e n t i n d e p o s i t i e s 77 t / m 8 0 , h e t j a a r t a l van d e b e S i n d i g i n g t e worden aangegeven. H e t j a a r t a l kan v o o r a f worden gedaan d o o r e e n code v o o r d e o o r z a a k v s n d e ' b e g i n d i g i n g . De volgende c o d e s kunnen worden i n g e v o e r d : 0 = onder water g e z e t

R = ruilverkaveling S = opgespoten

. 3. D r o o g l e g g i n g s p e r i o d e ( c o d e 1 0 3 ) . . 1810 - 1814 van - t o t : e n met : 1814 - t o t e n. . met 1814 in 0 1814 ongeveer i n V 1814 VOO r N 1814 na

. ,

.

-

-

,

..

V e r v o l g b i j l a g e 1. I n d e l i n g algemene g e g e v e n s Vergunningen OC 20 november KB 20 november W 20 november B 20 november C 20 november kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom kolom

12 16 17 22 32 41 44 47 57 61

t / m 15 t / m 20 t / m 30 t / m 40 e n 42 e n 45 t / m 55 t / m 60 t / m 80

1532 o c t r o o i 1532 k o n i n k l i j k b e s l u i t 1532 wet 1532 b r i e f . 1532 c o n s e n t b e g i n e e r s t e droogmaking teken ( z i e v e r k l a r i n g ) e i n d e e e r s t e droogmaking idem 2 e droogmaking idem 3 e droogmaking code v e r g u n n i n g dag v e r g u n n i n g maand v e r g u n n i n g j a a r t a l vergunning idem v o o r 2 e droogmaking

4. O p p e r v l a k t e ( c o d e 1 0 4 ) O p p e r v l a k t e g e r e k e n d b i n n e n h e t h a r t van d e k r u i n van d e r i n g d i j k i n ha. kolom 16 t i e n d u i z e n d t a l l e n 17 d u i z e n d t a l l e n -18 honderd t a l l e n 19 t i e n t a l l e n 20 eenheden Een d r o o g m a k e r i j kan na v e r l o o p v a n t i j d e e n a n d e r e o p p e r v l a k t e k r i j gen. D i t d i e n t a l s v o l g t t e worden aangegeven: kolom 30 t / m 3 3 j a a r t a l 35 t / m 40 nieuwe o p p e r v l a k t e i n ha. 5. O o r s p r o n k e l i j k e v e r d e l i n g van d e o p p e r v l a k t e n a a r bestemming (code 1 05)

- Landbouw; Glastuinbouw; - S t e d e l i j k gebied; - Bos- e n n a t u u r g e b i e d ; -

-

I n f r a s t r u c t u u r en water.

Waarden i n p r o c e n t e n van d e o p p e r v l a k t e kolom 1 8 , 19 29 39 49 59

en en en en en

20 30 40 50 60

p e r c e n t a g e landbouw g l a s tuinbouw s t e d e l i j k gebied bos- e n n a t u u r g e b i e d i n f r a s t u c t u u r en water

6. H u i d i g e v e r d e l i n g v a n d e o p p e r v l a k t e n a a r bestemming (code 1 06) Gegevens a l s genoemd o n d e r 5.

1

Vervolg b i j l a g e 1. I n d e l i n g algemene gegevens 7. O o r s p r o n k e l i j k meer ( c o d e 1 0 7 ) MEER WAAL BRAAK VERVENING UITGEVEENDE POLDER ZEEARM Kolom 21 t / m 8 0 o o r s p r o n k e l i j k meer. 8 . Waterschap ( c o d e 1 0 8 ) Naam van h e t w a t e r a c h a p , o f hoogheemraadschap w a a r i n d e d r o o g m a k e r i j voorkomt. Kolom 1 1 t / m 8 0 naam van h e t w a t e r s c h a p . 9. Gemeente ( c o d e 1 ' 0 9 ) Naam van d e gemeente, o f namen van d e gemeenten w a a r i n d e droogmaker i j voorkom t

.

Kolom 12 t / m 3 5 l e gemeente 36 t / m 55 2e gemeente 56 t / m 8 0 3e gemeente 10.Boezem ( c o d e 1 10) Naam van d e boezem, o f namen van d e boezems waarop d e d r o o g m a k e r i j 100st. Kolom 1 1 t / m 8 0 naam van d e boezem I n d i e n d e d r o o g m a k e r i j o p m e e r d e r e boezems l o o s t , dan v o o r i e d e r e boezem e e n a p a r t e r e g e l . De v o l g o r d e van d e z e r e g e l s d i e n t d e z e l f d e t e z i j n a l a d e v o l g o r d e van d e boezempeilen ( c o d e 2 0 2 ) . NB I n d i e n op e e n p o l d e r wordt g e l o o s d , o f op e e n a n d e r e d r o o g m a k e r i j , dan h i e r v a n d e naam opgeven.

B i j l a g e 2 . N e d e r l a n d s e Droogmakerijen

..

Achtermeer Achterof s e p o l d e r Amsterdammerpolder Andijk Antje Jetzesmeer Atjevliet Auke H i n n e s ~ n e e r

Buikslotermeer Bui t e n d i j k s e B u i t e n v e l d e r s c h e polder Burkmeer 'Butter- e n B o t e r p o l d e r B u u r s t e r of K l e i n e G e r s l o o t Cobberspoel o f Schiemeer

Baarsdorpermeer Bakhuizerwad Bands t e r p o e l e n B e d i j k t e Leek of K l e i n e Waal B e d i j k t e Waal Beems ter Belmermeer Bennemeer Benthornerpolder B z n t h u i z e r Noord- e n Z u i d p o l d e r Bergermeer B e r k e l (Nieuwe Droogmakerij i n de polder) Berkel (Oude Droogmakerij i n de polder) Berkmeer Be thune B i e s l a n d (Drooggemaakte P o l d e r van) B i e s l a n d s e Bovenpolder (Droogmakerij i n d e ) B i j lmermeer Binnenwegse p o l d e r Bleekmeer Bleiswijk (Polder) Blijkmeer Boekelermeer Bom Brak Bommerieden Bongmeer Boornbergumerpolder Bornwerderlneer Bovenkerkerpolder B r a a k p o l d e r o n d e r Hoogwoud B r a a k p o l d e r o n d e r Winkel De Brake 3e B r i f k e n Britswerdermeer Broekermeer B r o e k p o l d e r (Droogmakerij i n d e ) Broekvelden e n V e t t e n b r o e k ( P o 1 d e r ) Buiksloterham

Daalmeer Derde b e d i j k i n g d e r M i j d r e c h t s e Droogmakerij Dergmeer , . D i e l o f smeer . :. Diepsmeer Dong j umermeer Douwemeer De Drie D o l l e n Driemanapolder Driesumermeer Drooggemaakte A k k e r s l o o t - , Hertogs- e n B l i j v e r s p o l d e r Drooggemaakte Geer- e n K l e i n e Blankaardpolder Drooggemaakte Gelderwoudse P o l d e r Drooggemaakte P o l d e r a a n de westz i j d e te Aarlanderveen Drooggemaakte P o l d e r s v a n Zestienhoven R i j s en Daal , . Drooggemaakte Veender- e n Lijkerpolder Droogemaakte Veenpolder t e Assendelf t Durgerdammer D i e Eendragtspolder . . Eerste Bedijking der Mijdrechtsche Droogmakerij Egmondermeer Enge Wormer Etersheimerbraak Fallingabuurster- en.Aaltje-. Meerpolder 'Ferwouderpolder Het F l u e s k e . Gaastervar . . Gauw .. Gecombineerde H u i s z i t t e r - e n Meeslouwerpolder

.

I

Vervolg b i j l a g e 2 Gecombineerde S t a r r e v a a r t - e n Damhouderpolder Cecombineerde V e e n p o l d e r v a n Zwammerdam e n Reeuwijk Gersloot Giethoornse Polder Gogerpolder Goudje P o e l Grachtkavel Graftermeer Greb Grenspolder De GrieZn e n h e t A c h t e r l a n d v a n S i n t - J o h a n n e s g a e n Rotsterhaule G r i e t - e n Vriesekoopsche polder Grolshaven De Gonzen Groote G e r s l o o t Groote Heilige-geestpolder G r o o t e Hop G r o o t e Horns termeer Groote I J p o l d e r G r o o t e Waal G r o o t e Wiel G r o o t e Wiel Groot- Hemmeerpolder Groot- M i j d r e c h t Groot S c h a ~ Groot S e i n Haanmeer tlaanmeer Haarlemmermeer Hazerwoudsche Droogmakerij Heere Simenspoelen Heerhugowaard Heintjesbraak Hempensermeer Hengstepoel Hesensermeer H i e s l u m e r Ee Hoef p o l d e r Hoeksmeer Hoi t e Brekken Holendrechter- en Bullewijkerpolder H o l l e Brekken Honderd Morgen oE Wilde Veenen ( P o l d e r De) Honderd T i e n Morgen ( P o l d e r De) Honderd V e e r t i g Morgen ( P o l d e r De)

*

Hoogfennepolder Hornmeer Hornstra' s polder Horse o f Horsa Hors termeer Hou tmeer Houtrakpolder Huningameer Idskenhuistemeer Iestmeer I J p e n b u u r s termeer IJsselmeer* De I J z e r m i e d e n Islemeer It F l a i t Jan Dirkspolder Jantjeszee Het J o o Jornahuistermeer Jousterpe rpoel Jouswierstermeer Kamerhop D e Kampen Kerkerij t j e Kerkmeer Kerkmeer Kerkmeer Klaarkampermeer De Kledsemolen/De K l e i n e molen/ De Kooimolen/ De Schoolmolen Kleimeren Kleindobbe/Houtwlelen/ Lange Suaweg K l e i n e Brak K l e i n e Brekken K l e i n e Brekken K l e i n e Droogmakerij ( P o l d e r De) Kleine Heiligegeestpolder K l e i n e Noordpolder Kleine Poel K l e i n e W e s t e i n d s e Veen- e n Droogmakerij K l e i n e Wijd Klein Idskenhuistermeer Klein Schar Klein Sein Klein- S t a r r e v a a r t ( P o l d e r ) Koemeerpolder Kolk v a n Dussen K o r t e e n Lange R i j p e Koude- o f Makkumermeer

l a t e r opgegaan i n d e P o l d e r P r i n s Alexander

Vervolg b i j l a g e 2 Kromme J e l t s p o e l e n Kromwa t e r Lange Dam Leege Meer Legmeer L e ij s e p o e l Leitspolder Llchtemeer Lichtewater Lisserpoelpolder Loete Louwsmeer Luijaenborgh Lutjebroekerweel Lutkemeer e n d e gronden van R~asdorp Mannekewater Mare Marssumermeer Meedhuize rmeer Meeuwmeer Merriega t Mlddelburg ( P o l d e r ) M i d d e l p o l d e r o n d e r Nieuwer-Amstel Mlddelveldsche Akerpolder Mildam-00s t Mildam-Oudeschoot Monebuursterpoel Monnike Ee Monnikenmeer Moorsmeer o f T j a a r l i n g e r m e e r Mosseldal Naardermeer* Nauernasche p o l d e r Nederlandspolder lqieuwe Droogmakerij of De P l a s Nieuwe of Drooggemaakte p o l d e r Nieuwkoop ( P o l d e r ) Nieuw- W a t e r i n g s v e l d s c h e p o l d e r N i j huizumer Ee Nij huizumerpoelen Noordeindermeer Noorderbraak of A c h t r r w a a l Noorder I J p o l d e r Noorder Legmeerpolder Noordermeer Noordmeer Noordoos t p o l d e r

*

Noordpolder van Delfgauw (Droogmakerij i n de) Noordsche B u u r t e r p o l d e r Noord- Spaarndammerpolder Noord- W i j k e r m e e r p o l d e r Nootdorp ( P o l d e r van) . '

Occameer Oedzemeer Oenkerkerplassen Oogvlie t Ookmeer Oost- A b t s p o l d e r (Droogmakerij i n de) Oosteinderpoel O o s t e l i j k e Binnen L e i e n O o s t e l i j k Flevoland Oosterenderpoelen Oosterhoevenmeer 00s t e n n e e r Oosterzeesveld 00s t e r z i j pen Het Oostmeer 00s t p o l d e r Osdorperbinnenpolder Osdorperbovenpolder Oude B r o e k p o l d e r (Droogmakerij i n de) Oude D i j k j e Oude- e n N i j e h o r n s t e r p o l d e r Oudegasterzanding Oude Gouwspolder Oude Moer Oudendijk ( P o l d e r ) Oude of Hooge P o l d e r van P i j n a c k e r (Droogmakerij i n d e ) Oudewegsterpolder Oudie Palens teinsche polder P a r r e g a s t a r m e e r o f Zuidermeer P i e r s - of Heer Aylvameer P i j l k w i e r s termeer P o e l e n Wijmers Polder Buitenpost (Oosteinde) P o l d e r d e Broek P o l d e r d e Mudsert P o l d e r d e Nieuwe B u l l e w i j k P o l d e r de Vries P o l d e r d e Wieren Polder Geldringen Polder Giethoorn P o l d e r Halfweg

I n 1886 d e f i n i t i e f weer o n d e r w a t e r g e z e t

Vervolg b i j l a g e 2 P o l d e r h e t Noorde R i e t v e l d P o l d e r Lange R i j p e n P o l d e r Langezwaag P o l d e r Moerdiep Polder Nijk en ~ t r o o m k a n t P o l d e r NV O n t g i n n i n g s m i j De Drie P r o v i n c i e n P o l d e r P r i n s Alexander P o l d e r Voormalig NV Gebied e n P o l d e r Lange Suaweg P o l d e r Wetering- O o s t P o l d e r Wetering- West Poppingawiees t e r m e e r P r o o s tmeer Purmer De P u t t e n

T e d i n g e r b r o e k p o l d e r (Droogmakerij i n de ) Terbands t e r p o l d e r Terbandsterpolder ( o o s t e l i j k deel genaamd M u n n i k s p e t t e n ) Terbands t e r p o l d e r (00s t e l i j k d e e l ) Thamer b i n n e n p o l d e r Tjaddinxrij tje Tjallingsmeer Too tmeer Tweede b e d i j k i n g d e r M i j d r e c h t s c h e Droogmakerij Tweemanspolder

Rekeroog Riedpoel t j e Rietmeer Rietwijkeroorderpolder Rijnsaterswoudsche Polder Rohel Rohelsterplassen Roschuistermeer

V e e n d e r i j d e Toekoms t

Sanjes Sapmeer Schaalsmeer Schaapskuilmeer Schagerwaard of Witsmeer Schansmeer De S c h a r r r e n Schermer De S c h e t t e n Schiebroek S c h i e v e e n (Nieuwe Droogmakerij i n de p o l d e r ) S c h i e v e e n (Oude Droogmakerij i n de p o l d e r ) Schinkelpolder Schoutsbraakje Schutsmeer Het Sens- e n A t s e b u u r s t e r m e e r Sillaardermeer Slootgaard S l o t e r d i j kermeer Slotervar S tarnmeer S t a v e r e n s c h e Noorder- e n Zuidermeerpolder Stirtlandsmeer Stommeer Het S t o r t e r m e e r Stroobos

U i t e i n d s c h e Droogmakerij Uylkemeer

Veenderpolder Veenpolder v a n Echten Verenigde Bloklandse e n Korteraarse polder Vierambacht ( p o l d e r ) De V i j v e r Het V l i e t Vlietpolder Volendammermeertje Vroonermeer Vrouwgees t ( P o l d e r ) Wargas t e r m e e r Warmenhuizer Kerk- of Debbemeertje Wassemeer Wassenaarsche P o l d e r Wa t e r g r a a f smeer Wee1 e n b r a k e n onder Obdam ' Weelpolder o n d e r Hoogwoud Weerlanerpolder Westerzanding W e s t e r z i j pen Westerzijpen Westpolder Westzanerpolder Wiels- of Wanswerdermeer Wieringermeer Wieuwerdermeer IJijde L a r t s Wijde Meer Wijde Wormer Wijd Water Wilmkeb r e e k Wilnis- Veldzijde

Vervolg b i j l a g e 2

Wogmeer W o l t e r s o f G r o t e Brak .. . Uorkumermeer Woudmeer Woudse Droogmakerij

,

.

.

Zaandammerpolder Zandbraak o n d e r Warder Zdnding Zanding Zandpoel Zandwervens- b r a a k Zevenhoven ( P o l d e r ) Z o e t e r m e e r s c h e Meerpolder Z o e t e r m e e r s c h e of Nieuw Drooggemaakte P o l d e r Z u i d e l i j k Flevoland Zuiderbraak Z u i d e r Legmeerpolder Zuider R i e t v e l d Zuidoos t p o l d e e Zuidplaspolder Z u i d p o l d e r van Delfgauw (Droogmaking i n d e ) Zuid- Spaacndammerpolder Zuid- W i j k e n n e e r p o l d e r Zuidveenderij Zwaansmeertje Zwarte Brak Zwartebroek Zwarte Waal Zwijnsmeertje

I n F r i e s l a n d z i j n nog 53 naamloze droogmakerijen. Deze z i j n h i e r opgenomen onder h e t nummer waaronder z i j voorkomen o p d e B e s c h r i j v i n g van de p r o v i n c i e F r i e s l a n d behorende b i j de W a t e r s t a a t s k a a r t ( R i j k s w a t e r s t a a t , 1948).

B I J L A G E 3. DE NEDERLANDSE D R O X W K E R I J E N . FERlOGEN VAN DR00il.lAKlNG. GPPERVLAKTE, WRSPRONKELIJKE S I T U A T I E . PROVINClE : NOORD-HOLLAND

NR.

NAN4 D R W K E R I J

1 ACHTERMEER

PERIODE VAN DROOGWKING

DATUM VEHGUNNING

OPPERVLAKTE I N HA.

WRSPRONKELIJK MEER

1533

CC 2 0 NOVEMBER

WEER

W

ZEEARM

2

MSTEKDMWEKPOLDER

1877

3

AIIDIJK

1927

4

BAARSDORPERMEER

1624

CC

5

BEDIJKTE LEEK OF KLEINE WAAL

1633

CC 2 2 JANUARI

MEER

6

BED1Jl:TE WAAL

CC 2 1 D E C W E R

W M

7

BEEMSTER

CC 2 1 ME1

MEER

d

BELMERMEER

1628

CC 1 8 DECEMBER

9

BENNEMEER

1630

CC 1 7 AUGUSTUS

10

BERGERMEER

1562-1564

11

BERKEIEER

1633-1635

12

BIJLMERMEER

13

BLEEKMEER

N1632

14

BLIJKMEER

15

BOEKELERMEER

16

BOVENKERKERPOLDER

17

BRAAKPOLDER ONUER HOOGWOUD

1631

CC 1 7 APRIL

1631

MEER

18

BRA4KPOLDER ONDER WINKEL

1635

CC 17 NOVEMBER

1634

MEER

19

DE BRAKE

i634

cc

1630

MEER

20

BROEKERMEER

1624

MEER

21

BUIKSLOTEFHM

1851

ZEEARM

22

BUIKSLOTEKIBER

CC 2 6 MAART

1624

LlEEH

23

BUITENDIJYSE BUITENVELDERSCHEPOLDER

CC 3 1 AUGUSTUS

1904

UITGEVEENDE POLDER

24

BURKMEER

01631 1608-1612

2 3 JANUARI

MEER 8 WART

MEER

.

.

MEER . MEER MEER

OC 2 1 W A R T

MEER

02 2 2 DECEMBER

MEER

CC 2 0 JANUARI

MEER

1875

~ 0 ' 2 4AUGUSTUS

MEER

1568

CC

1 JULI

MEER

01170

CC

7 SEPTEMBER 1 7 6 4

UlTGEVEENDE POLDER

1627

-1628

3 JUNI

CC 2 6 W A R T

1 8 5 1 . KB 11 F E E R W R I -1628 1925 1866-1872

KB 2 4 SEPTEMBER 1 8 6 3

MEER

OPPERVLAKTE I N HA.

PERIODE VAN DATUM f i f i i X T j h l r h 1 ~ ~ VE~GUNNIIIG 50

hLE1NE NmRDPOLDER

51

KLEINE H 4 4 L

52

KGLK VAN DUSSEN

53

a)RSPRMlKELI.JK MEER UITGEVEENDE POLDER

61910

WAAL

1628 1641

OC 2 6 JANUARI

MEER

LRWW4TER

1546

OC 3 1 J U L I

MEER

51

LlCHTEWITER

1636

OC

MEER

55

DE L l J E

56

LUTJEBROEKERWEEL

51

LUTKEMEEH E l l DE GROIlDEN VAN RAASDORP

58

MARE

59

MIODELFOLDER ONDER NIEUWER-WlSTEL

60

MIDDELVELUSCHE AKERPOLDER

61

M3NIlIKElJIYER

62

W S M E E R OF TJAARLINGERMEER

63

NAARDEEIYER

04

NAUERNASCHE'POLDER

05

NEDERLANDSPOLDER

..

'

i

3 JUNI

V1936

MEER

1872

MEER

1864-1865

XB 1 9 W A R T

1863

MEER

01561

OC 2 8 W A R T

1561

MEER

1819

0: 2 8 JANUARI

1869

UITGEVEEIJDE POLDER

1896

KB

1815

UITGEVEENOE POLDER

6 DECEMBER

1863-1864

KB 2 9 ME1

1863

1.EER

1594-1595

cc

1 8 NOVEMBER

1593

MEER

-1629

OC 1 5 DECEMBER

1623

MEER

-1879

W . 2 3 JANUARI

1863

ZEEARM

.

.

MEER

Vl644

oa

NWRDEINUERMEER

01

NWRDEFBRAAK OF ACHTEHW4AL

68

NWRDER IJPOLDER

09

NCQRDER LEGI4EERPOLDER

70

NMRDMER

11

NWRD- SPAARNDAEMERPOLIIER

12

NWRD- WIJKERMEERPOLDER

73

WKMEER (POLDER)

14

00STElNDERPOELPOLGER

:

.

N1651

OC 2 6 J U L I

1631

I4EER

01631

OC '7 APRIL

1631

BRAAK

W

1663

ZEEARM

KB 2 1 APRIL

1873

UlTGEVEENDE POLCER

KB

6 OKTOBER

1863

MEER

1811

.

1876-1817 '

,

-1865

2 3 JANUARI

1873

W

2 3 JANUCRI

1863

MEER

1873

W

23 JANUAHI

18b3

ZEEARl4

1074

KB 2 0 SEFTEMBER 1 8 1 3

MEER

KB 2 3 J U N I

VERVENING

1866-1861

1865

NH.

NAN4 DRIIUOWKERIJ

PERIODE V U I CROXWKING

75

lSDORPERBINNENNWDER

1941

76

USDGRF'ERBOVEllPOLDER

77

OUDE D I J K J E

18

OUDE GOUVSPUDER

7

DATW VE6GUNNING

OPPERVLAKTE I N HA.

OMISPRONKELIJK MEER

CC 1 6 K U R T

1921

242

UITGEVEENDE POLDER

-1920

CC 23 DECEMBER

1896

135

VERVENItIG

HI642

CC

1642

25

MEER

1811-1813

12

MEER

OUDE EnER

01860

I4

MEER

80

OUDlE

01561

81

PGEL EN WIJMEfiS

8:

POLDER DE NIEUWE BULLEWIJK

83

PUfiWR

84

RlETblEER

b5

RIETWIJKERMRDERPOLDER

ad

SAPMEER

37

SCHAALSMEER

atl

SCHUPSKUILMEER

89

SCHAGERWAARD OF WITSMEER

90

SCHERMEER

91

4 JULI

CC 28 K U R T

1561

5

WER

1635

CC

3 JUNI

1630

32

MEER

1908

L B 1 5 OKTUBER

1875

273

1618-1622

a

1617

2756

MEER

1567

CC

1567

45

MEER

K B 9 APRIL

1879

340

CC 26 J U L I

1631

29

MEER

01631

CC

1611

57

bEER

01632

tL 2 0 JANlJAJiI

1632

75

I&ER

1 0 ME1

1630

470

WER

1633-1635

CC 26 SEPTEMBER 1 6 3 1

4770

MER

SCHINKELPOLDER

-1858

KB 2 0 SEPTEMBER 1 8 1 8

420

9?

SCWJTSBRAAKJE

01632

CC I 2 DECEMsER

1631

6

Y3

SLWTGAARD

CC 2 0 WART

1590

235

PEER

91

SLOTERDIJKERMEER (POLDER DEI

1641

115

bEER

95

STARNMEER

1643

CC 30 WART

1632

575

PEER

Yti

STChr4EERPGLDER

1650

CC 23 J U L I

1622

170

VERVENING

97

THMER BlNNENPOLDER

1792

230

UITGEVEENDE PWDER

48

TJADDINXRIITJE

1632

1632

25

99

VEENDERIJ DE TSEKOMST

1940

-1906 1644-1645

1630

1590 -644

-1851

CC

10 JMI 3 JAllUARI

4 WRIL

7 DECEMBER

1 5 FEBRUARI

CC 2 0 JANUARI

100

UITGEVEENDE POLDER

UITGEVEENDE PWDER

UITGEVEENDE POLDER BRMK

MEER UITGEVEENDE POLUER

PROVINCIE : NOORD-IXXLAND

NR.

N4AM G R W d 4 I X E R I l

PERIODE V 4 N CROCI;M/\Kll4lj

DATV.1 VEhGUNNlNG

OPPERVl AKTE 111 M.

O(lkSPRUll1 EL 1 JK

MtEK

100

VLIETFOLDER

01638

OC 15 J U L l

1638

21

MEER

101

VUENDifFlERIIEERTJE

01632

CC 1 6 DECEaER

1631

24

MEEn

102

VRUIERMEER

1562

DC 2 8 NOVEI4hER

1561

lU5

bEER

133

WAliCIENtlUIZEh bERK- OF LEE;LEI~IEERTIE

CC

1632

20

1,ILER

104

WATERGRAAFSMEER

CC 1 4 ME1

1624

557

MEEH

105

WEEL EN BRAKEN CUDER OBDAM

OC 1 9 JANUARI

1632

81

BRAAK

106

WEELPOLDER ONDER HihXiWOUD

1856

KB

1856

45

MEEH

101

WESTZANERPOLDER

1875

W

23 JANUARI

1863

200

ZEEAHM

108

WIERlNGERhtEER

1927-1930

W

14 JUNl

1918

20000

ZEEARM

109

W l I D E WRCIER

1625-1626

DC 1 8 W A R T

1625

1620

110

WILWEBREEK

CC 1 1 J U L I

1633

27

1 11

WOGMEER

1609-1612

OC

8 NOVEMBER

1601

690

MEER

112

WUfWER

1635

OC

1 WART

1635

220

HEER

113

ZAANDAW~RPOLDER

1874

W

2 3 JANUARI

1863

215

ZEEAun

114

ZANDBRAAK ONDER WARDER

1866

KB.25 AUGUSTUS

1865

12

BRAAK

115

ZUIDERBRAAK

01631

OC 2 1 DECEMBER

1630

10

BRAAK

116

ZUIDER LEGMEERWLDER

KB 2 1 JANUARI

1878

870

VERVENING

117

ZUIb- S P M N D M R P O L D E R

1873

W

23 JANUARI

1863

390

~&ER

118

ZUID- WIJKERMEERPOLDER

1873

W

23 JANUARI

1863

450

ZEEAREI

119

ZUIDVEENDERIJ

1914

I20

ZWAANSMEERTJE

1879

KB 1 8 FEBRUARI

1879

6

MEER

121

ZWARTE WAAL

1866

KB

9 FEBRUARI

1866

2

WAAL.

122

ZWIJNSMEERTJE

1561

CC

4 JULI

1567

16

MEER

'01633 1629 01632

1635

1882-1883

4 AffiUSlUS

4 IUNI

34

MEER BRAAK

VERVENING

PRUVINCIE : ZUID-HMLAND

NR.

NAAM DR-AKERIJ

PERIODE VAN DRWWKING

DATUM VERGUNNING

OPPERVLAKTE I N HA.

WRSPRONKELI JK MEER

1 ACHTEROFSE POLDER

1868-1873

02 1 2 HE1

1759

998

VERVENING

2

BENTHCIRtIEfiPOLDER

1759-1765

0: 1 2 ME1

1759

101

VERVENING

3

BENTHUIZER NWRD- EN IUIDPOLDER

1759-1765

a iz

MEI

1759

494

VERVENING

4

BERKEL [NIEUWE DRWGMPKERl7 I N DE P M V E R

-1848

KB 1 9 UKTOBER

1847

500

UITGEVEEIIDE PMDER

-1777

CC

1767

UITGEVEENDE POLDER

1778

VERVENING

KB 23 DECEMBER

1858

UITGEVEENDE POL.DER

'

I

5

BERKEL (OUDE D R ~ x ~ w K E R I J I N DE POLDER)

i

BIESLAND (DROOGGEMMKTE POLDER VAN)

7

6

BIESLANDSE BOYENPOLDER LDRC'XM4KERIJ I N DE I BINNENWEGSE POLDER

1700-1706

CC 30 J U L I

1700

UITGEVEENDE POLDER

9

BLEISWIJK IPSLDERI

1771-1778

CC 14 JANUARI

1769

VERVENING

1799-1801 -1859

8 DECEMBER

CC I 4 W A R T

,

BROEKPOLDER ( D R ~ K E R I JIN CEI

1871

KB 15 FEBRUARI

1869

UITGEVEENDE PM.DER

11 BROEkVELDEII E l l vETTENBROEK (POLDER)

1892

CC

1842

VERVENING

10

3 OKTOBER

12

BUTTER- OF BOTERPOLDER

1815

CC 1 2 ME1

1759

VERVENING

13

DRIEMaI4SPOLDER

1671

CC 23 J U L I

1668

VERVEtdINi

14

C

1 2 FEBRUARI

1791

141

UITGEVEENDE POLDER

KB 30 DECEMBER

1864

140

UlTGEVEENDE POLDER

16

D R M X i G E W K T E AKKERSLOOT-.HERTffiSEN B L 1816 IJVERSPOLDER D R W G E W A K T E GEER- EN KLEINE BLANKAARDP 1 8 6 5 - 1 8 6 6 OLDER D R W G W K T E GELDENWUDSE POLDER 1759-1765

CC 1 2 ME1

1759

269

VERVENING

17

DRKGGEFlAA1:TE GROTE PMDER

CC 1 2 JANUARI

1767

485

UITGEVEENDE POLDER

18

C

1735

500

UITGEVEENDE POL.DER

CC 23 AUGUSTUS

1786

403

UITGEVEENDE POLDER

20

D R W G E I U A K T E POLDER AAN DE WESTZIJDE TE 1 7 8 6 - 1 7 8 8 AARLANDERVEEN D R W G E M POLDERS VAN ZESTIENHOVEN EN OU 1794 DEIIDIJK. DROOGM R I J S E l l DAAL DROOGGEWAKTE VEENDER- EN L I I K E R P M D E R 1781-1784

5 FIE1

1744

579

UITGEVEEIIDE POCDER

21

EENUfiAGTSPOLDER

1762

CC 2 1 JANUAHI

1159

$36

MEER

22

GECMdBINEEHDE HUISZITTER EN MEESLWWERPO 1 8 4 8 - 1 8 5 1 LDER GECWlBINEEhDE STAFREVAART- EN DbMIOUUERP 1736 OI.DER GECOMBINEERDE VEENPOLDER VAN ZWAMERDAM 1 8 7 4 - 1 8 7 8 E l l RiEUWIJK GCGERFOLDER 1715

KB 26 OKTOBER

1850

180

UITGEVEENDE POLDER

CC

3FEBRUARI

1736

429

UITGEVEENDE POL.OER

CC ll FEBRUARI

I876

240

UITGEVEENDE POLDEH

OC 1 6 W R T

1715

275

UITGEVEENDE POLDER

15

19

23 24 25

-1711

C

5 MAART

P h i l V I N C I E : ZUID-HOLLAND

PERIODE VAN DROOGM)rKIHG

IIR.

GRIET- EN VRIESEXWIPSCHE POLDER GRWTE HEILIGE-GEESTPOLDER GROOT- HEFPEERPOLDER H4zER5wGllDSCHE DRO(W.V\sERIJ [POLDER DE) HCEFPOLDER

1741 1699-1700 1624 1759-1765 1844

OPPERVLAKTE I N HA.

DATUM VERGUNNING

CC

OORSPROliKELl 1K MEER

1741

565

VERVEIdING

OC 1 6 APRIL

1659

182

UITGEVEENDE POLDER

OC 22 W

1623

135

ClEER

DC 1 2 ME1

175Y

1776

C

27 DECEMBER

1843

7

9 FEBRUARI

T

VERVENING UITGEVEENDE POLDER

-1655

OC

8 OKTOBEH

1646

489

VERVENING

HONDERD TIEN M)RGEN (POLDER D E l

-1779

CC

5 AUGUSTUS

1772

94

VERVENING

HONUERD VEERTIG M3RGEN (POLDER D E I

-1719

CC 27 ME1

1716

VERVENING

1633-1634

OC 25 JAllUARl

1633

HEER

1847

KB 20 JANUARI

1846

UITGEVEENCE POLDER

KB

1833

UITGEVEENDE WLDER

KB 24 JANUARI

1853

UITGEVEENDE POLDER

1807

VERVENIHG

HOODERD MORGEtl OF WILDE VENEN (POLDER DE

1

IJSSELWER KLEINE DRiYXIMAl:ERIJ (POLDER DEI YLEINE HEILIGEGEESTPOLDER

-la56 1U83

3 MI\ART

KLEINE WESlEINDSCHE VEEN- EN DHUOGMAhERI I (POLDER GEJ GLEIN- S T A R R E V M T (POLDER1

-1810

CC

LISSERPOELPOLDER

-1624

OC 23 J U L l

1622

MEER

6JULI

1802

UlTGEVEEtlDE POLDER

7 APRlL

MIDOELBURG (POLDER)

1860-1868

C

NIEUWE OF DROXGEMAAKTE POLDER

1782-1789

CC 1 4 MAART

1766

UITGEVEENDE POLDER

NIEUWKOOP (PMDER)

1797-1809

OC 29 DECEMBER

1796

VERVENING

-1849

KB 25 NOVEMBER

1846

VERVEllING

NOORDPOLDER VAN DELFGAVW (DROXMAKERIJ I 1 8 7 4 - 1 8 7 5 N UEI NOORDSCHE BUURTER FOLUER 1941-1942

KB 30 ME1

1874

UITGEVEENDE POLDER

H E 1 NCORDVEEN

KB

NIEUW- WATERINGVELDSCHE POLDER

NOOTDORP (POLDER VAN)

1881 1840-1844

..

VERVENING 6 SEPTEMBER 1 8 8 0

UITGEVEENDE POLDER

KB14JANUARI

1840

VERVENING

COST- ABTSPOLDER (GRCCGMAKERIJ I N DE)

-1873

KB 2 2 JUNI

1672

U I IGEVEEIIUE PGLLiER

W D E BROEYPGLDER (DROXMAKERII I N DE)

-1883

KB

1681

UITGEVEEEIDE POLOER

GUDE LEEDSCHE POLDER

V1908

1 5 FEBRUhRI

UITGEVEENUE POLDER

-

NR.

NAN4 DRWG!UKERIJ

PERIODE VAN

DATUM VERGUIINING

. DR00tMAKING 1763-1766

CORSPHONKELIJK VEER

1727

386

UITGEVEENUE POLDER

KB 1 4 JANUARI

1860.

265

UITGEVEENDE POLDER

CC

1759

531

VERVENING

KB 25 APRIL

1864

2668

VERVENlNG

cc

1759

280

4 JULI

1797

55

5 AUGUSTUS

1772

591

VERVENING

-1857

KB 1 0 SEPTEMBER 1 8 5 6

164

UITGEVEENDE POLDER

-1792

DC 2 3 AUGUSTUS

1786

302

UITGEVEENDE POLDER

-1873

KB 1 6 SEPTEtdEER 1 8 7 0

460

UITGEVEENDE POLDER

TWEEMANSPOLDEH

-1734

CC 3 1 ME1

1727

447

VERVENING

62

UITEINDSChE DRWSMAKERIJ

-1838

C

4 JULl

1197

15

UITGEVEENDE POLDER

63

VEENGERPCLDER

OC

1 DKTOBER

1192

182

UITGEVEENDE POLDER

64

KB 2 2 JANUPRI

1883

163

UITGEVEENUE POLDER

65

VEUENIGDE BLOKLANDSE EN KORTERAARSE POLD iaas ER VIERbMBACHTPOLUER 1736-1744

CC 1 1 JANUARI

1736

17115

UITGEVEEIIDE POLDER

66

VROUWGEEST [POLDER)

C

152

UITGEVEENDE POLDER

67

WASSENAARSCHE POLDER

1666

CC 24 JUNl

68

WEERLLNERPOLDER

1886

KB 1 1 WART

74

UITGEVEENDE POLDER

69

W D S E DRWSMAKERIJ

01846

KB 2 1 OKTOBER

88

UITGEVEENDE POLDER

10

ZEVENHOVEN [POLDER)

1797-1809

71

ZOETERMEERSCHE MEERPMDER

72

ZCETE~~MEERSCHE OF NIEUW DRWGEMAAKTE LDER ZUIDPLASPOLDER

OUUENDIJK

52 53

OUDE OF H K G E POLfiER VAN PIJNACKER I D R W 1862 GMAKERlJ I N DE] PALENSTEINSCHE POLDER 1760-1762

51

POLDER PRINS ALEXANDER

1865-1814

55

DE PUTTEN

1870-1875

51

RIJNS4TERSWOUSCHE POLDER

-1834

C

57

SCHIEBHOEK

-1779

CC

58

60

SCliIEVEEN [NIEUWE DRCOGMAKERIJ I t 1 DE POL DERI SCHIEVEEN [OUDE DROOiibL4KERIJ I N DE POLDE RI TEDINGERBRSEKPOLDER ( D R W K E R I J I N DE)

61

59

73

[POLDER)

C

51

.

1834

1198-1799

1614 PO 1 7 6 e - i 7 7 i

74 .ZUIDPOLDER VAN DELFGAALM I D R K G W K I N G I N DE I

1828-1840 -1863

6 WART

OPPERVLAKTE I N HA.

9 JUNI

1 2 MEI

.

4 OKTOBER

VERVENING UITGEVEENDE POLDER

1031

CC 29 DECEMBER

1778

VERVENING

'

VERVENING

OC 15 MAART

540

MEER

cc

24 JANUARI

698

VERVENING

W

2 1 DECEbIBER

4143

VERVENING

KB 1 7 MAART

1860

165

UITGEVEENDE POLUER

< % O Y l N S l E : FRIESLAND

PERIOOE VAN DRWW14KlNG

OPPERVLAKTE I N HA.

DATUM VERGUNNlNG

WhSPRONKELlJK WER

1

A l T J E JETZESMEER

V1848

16

MEER

2

ATIEVLIET

V1916

8

MEER

3

AUKE HINNESFIEER

71

MEER

J

BALHUIZERW4D

V1854

20

IeER

5

BANGSTERPOELEN

V1916

4

MEER

6

BCM BRAK

V1914

16

IYER

7

BOEMERlEDEN

01930

27

MEER

8

BONGMEER

Vl874

14

EEER

9

BOCRNBERGUI4ERPOLDER

10

BORNnEKIIE614EER

11 DE BRIJKEN

1858-1860

1925-1926

KB 2 9 OKTOBER

OC

2 DECEMBER

1851

1925

620

VERVENING

1853

4

MEER

V1854

9

MEER

22

MEER

KB 25 APRIL

1855

12

B H 1TSMRDEfibEER

1855

13

BUURSTER OF KLEINE GERSLWT

1849

12

MEER

14

COBBEhSPOEL CF SCHlEMEER

1635

6

MEER

15

DONGJUMERMEER

1776

160

WER

16

DOUWEMEER

V1873

16

MEER

11

DE DRIE DClLLEN

V1911

16

MEER

18

ORIESUMERMEER

1921

18

MEER

19

FALLINGABWRSTER- EN PALTJE- MERPOLDER

V1698

68

MEER

20

FERWOUIIERP~LDER

21

HET FLUESKE

V1911

22

GAASTERVAR

23

GAUW

24

GERSLCQT

25

GOUDJE POEL

.

7 JUNI

1644

26

MEER

kB 1 3 DECEMBER

lab2

8

MEER

V1928

8

MEER

V1928

12

MEER

1882

310

VERVENING

V1921

20

VERYENlllG

1644

OC

PROVINCIE : FRIESLAND

NR.

NAPN DRWOhARERIJ

PERIODE VAN OR-KING

26

GRACHTYAVEL

1930

27

GRENSPOLGER

1890

28 29

DE GRIEEN EN HET ACHTERLAND V/W S I N T - 10 1 8 5 7 - 1 8 5 8 HANNESGA Et4 ROTSTERHAULE ' v1921 GROLSHAVEN

30

DE GRONZEN

31

GRWTE GERSLCOT

32

G R M T E HORIISTERMEER

33

DATUM VEfiGUNNING

KB 2 4 ME1

OC 2 1 APRIL

OPPERVLAKTE I N HA. 1928

1857

WRSPRONKELIJL MEER

1280

VERVENIYG

28

VEHVENING

. 180

VERVENING

12

MEER

1847

CC 1 4 DECEMBER

1843

54

MEER

1868-1869

KB 2 8 FEBRUARI

1868

88

MEER

1925

36

VERVENlNG

GRWTE WIEL

V1854

12

MEER

34

GHCOTE WIEL

1859

6

MEER

35

GRCOT SCHPR

1876

210

36

GRWT SEIN

1872

KB 1 9 M U R T

1872

20

MEER

37

HAANMEER

1633

CC 3 1 SEPTEMBER 1 6 3 3

140

MEER

38

HAANMEER

1858

177

MEER

39

HEERE SIMENSPSELEN

V1923

8

MER

93

MEER

V1873

8

MER

1834

6

MEER

II

PEER

1784-1785 41

HENGSl EPOEL

1871-1878

.K

16 JULI

KB 1 0 W A R T

1783

1877

VERVENING

43

HIESLUMER EE

44

HOITE BREEYEN

V1922

16

hEER

45

HOLLE BREKKEN

1932

10

MEER

46

H03GFENIIETSLDER

1876

176

VERVElllllG

47

HORNSTRA'S POLDER

1850

52

VERVENING

4

HOftSE SF HORSA

LO

I'ZER

49

HOUTMEER

V1911

7

MEER

50

IDSKENHUISTEHI~IEER

V1922

60

ILER

1677-1878

KE 10 1.Li;hT

1877

PROVINClE : FRIESLAND NR.

N A W DR-KERIJ

PERIODE VAN DROOGMAKING

: -

DATW VERGUNNING

OPPERVLAKTE I N HA.

01840

1868-1869

KB 1 6 NOVEMBER

1866

00RSPRMIKELIJK MEER

8

MEER

24

MEER

52

IJPENBUURSTERMEER

53

DE IJZERMIEDEN

54

ISLEVEER

01774

55

I T FLAIT

1850-1851

56

JAN DIRKSPOCDER

57

JMTJESZEE

58

HE1 JOO

59

JORN*HUISTERMEER

60

JOUSTERPERPOEL

V1855

MEER

61

JWSWIERSTERHEER

V1861

MEER

62

DE K W E N

63

KERKMER

1879

.

VERVENING MEER KB 2 1 J U L I

1849

MEER

1816

VERVENING

1864

WEER

V1860

MEER

1633

1914-1915

CC 2 1 SEPTEMsER 1 6 3 3

CC

7 AUGUSTUS

1913

V1911 1868-1869 1893

MEER

VERVENING 12

MEER

KB i 6 NOVEMBER

1866

10

MEER

CC 2 1 W R T

1650

36

MEER

360

VERVENING

100

MEER

68

KLEIYE BR4K

14

HEER

69

KLEINE BREKLEN

24

MEER

10

KLEIliE BREKKEN

20

1EER

11

KLEINE WEL

2

MEER

14

KLEIN SCHiR

15

KLEIN

SEIN

lei5

.: I

VERVEUING

1372

16

MCER

PROVINCIE : FRIESLANU

Nh.

N P W UR00jl44l:ERIJ

76

KOEMEERPOLLER

77

I(ORTE E l l L U G E R I l P E f l

76

COUDE- OF EUKFUMEREEER

15

K R W l E JELTSPOELEI4

80

LAEIGE D M

81

LEEGE W E R

V1861

IeER

82

LEWER

'41861

MEER

83

LEIJSEPOEL

V1860

MEER

v1917

MEEF

1924 1876-1879

VERVENING KB 28 NOVEMBER

1874

V1911 1812

MEER KB 1 9 W A R T

1872

lalo

84 .LEITSPOCDER

' VEER

VEER

VERVENING

V1917

MEER

LOETE

1874-1920

MEER

a7

LWWSMEER

1847-1848

88

LUIJSENBORGII

Vl874

85

M~NHEXEIIATER

Vl874

WER

50

M4hSSUI.lERf.EER

'41851

MEER

'31

MEEMEER

1873-1874

I.'&EH

Y?

EIERRIEGAT

Vl921

ElEf H

Y3

MILUW- iSST

1930

VLhVt'rllll*

91

MILUN4- WUESCHWT

1916

VERVENlNG

y j

MGNEBUURSTERPUEL

V1854

VEER

Y i

PWINIFE EE

VlUCl

IMEER

'37

WISSELUAL

'dl517

ICER

98

NIEULlE URCSXWKERIJ

39

N I J H U I Z U W R EE

85

LICHTEMEER

86

. 100

NIJHUIZWIERPOELEN

W DE PLAS

1855-1859 1856 V1917

CC 24 APRIL

1779

VEER

02 28 JANUARL

1869

MEER

KB 1 0 APRIL

1833

CC 2 1 SEPTEMBER 1 6 3 3

1

.

VERVtrIikG MEER IGER

PROVlNClE : FRIESLAND

NR.

N

M DROCGI44LERI J

131

NOCIRDEhI4EER

102

DATUM VEEGIJNNING

PERIODE VAN fiRa3GMI\KING

..

.

WPERVLAKTE I N W\.

00RSPRONKELlJK MEER

VI874

12

MEER

WCAMEER

01771

2

MEER

103

OEIIZEMEER

V1873

2

MEER

104

OENYER~ERF'LASSEN

. V1874

59

MEER

135

ISSCVLIET

1846

14

bEER

106

M S T E L I J K E BINNEN L E I E l l

1927

19

MEER

107

MSTERENDERPOELEN

Vl874

12

MEER

LO8

CGSTERMEVERMEER

1849

8

MEER

109

CWSTERElEER

9

MEER

110

03STERZEEVEL D

a:

9 NOVEMBER

1153

V1854 '

,

1703

27

V1917

26

'

VEHVENING MEER

112

KJSTPOLDER'

1911

290

VERVENING

113

OUDE- EN NIIEHORNSTERPOLDER

1931

450

VERVENING

114

OUDEGASTERZANDING

1919

90

115

WDEWEGSTERPOLDER

1787

116

PARRECASTERlEER OF ZUIDERMEER

117

PIERS- OF HEER AYLVMEER

.

1876-1879

.. KB 2 8 NOVEMBER

150 1874

Vl877 '

.

. ,

V1850

.

'

MEER VERVENING

1016

MEER

9

MEER

16

VEER

.

118

PIJLKWIERSTERMEER

119

POLDER BUITENPOST (ffiSTEINDE1

1878

' 380

VERVENING'

120

POLDER 18E BROEK

1879

344

VERVENING

1868

KB 1 7 APRIL

1868

. .

1677-1878

2 8

VERVENING

10

VERVENlliG

122

POLDER DE VRlES

123

POLDER DE WIEREN

1853

225

VERVENING

121

POLDER HCT l l W h C E RIET'1El.D

iua

113

YiltVEllllllj

I75

POLDER LANC>E RIJPEN

450

VERVEN IEIG

18~2-16a7

cc 24

FEBNUAHI

1882

PROvlNClE : FRIESLAND

liR.

N A W DR00(.IYilERI J

126

P h D E R LANGEZWAAG

1?7

PERIODE VAN DRWWAKING

DATUM VE6GUNNING

OPPERVLAKTE I N nA.

OORSPRONKELIJK MEER

1860

OC 1 2 J U L I

1858

201

VERVENING

POLDER WERDIEP

1876-1879

02 29 J U L I

1875

1000

. VERVENING

128

POLDER N I J h EN STRCOMKANT

1938-1939

56

VERVENltlG

129

52

VERVENING

300

VERVENING

131

POLDER N.V. UllTGINNIllGSMIJ DE D R I E PROVI '1937 .NClEN ...-. . WLDER VOORWLIG N.V. GEBIED EN WLDER L 1 9 2 9 - 1 9 3 1 ANGE SUAWEG WPPINGAWIERSTERMEER V1861

132

RIEDPOELTJE

133

ROHEL

370

VERVENING

134

RWELSTERPLASSEN

150

VERVENING

135

ROSCHUIRSTERMEER

12

MEER

136

SANJES

9

MEER

137

SSWIISMEER

MER

138

DE SCHAKREN

VERVENING.

139

DE SCHETTEN

MEER

140

H E 1 SENS- EN ATSEBUURSTERMEER

MER

141

SILLbARDERMEER

MEER

112

SLOTERVAR

MER

143

WER

144

STAVERENKHE NOMIDER- EN ZUIDERMERPOLDE R STIRTLANDWER

145

STRWBOS

VERVENlNG

116

TERSANDSTERPOCDER

VERVENING

130

147.. TERGANDSTERPOCDER IOOSTELlJK DEEL GENAdM D wJ1INIKSPETTEN 1 1 0 TERBANDSTERPULDER ( W S T E L I J K DEEL)

8

MEER

8

MEER

,

MEER

VERVENING

1887

.

1894

OC 2 1 DECEMBER

V1917 1868-1869

UITGEVEENDE PUDER MiER

KB 1 6 NOVEMBER

%En

PERIODE VAN DRDXWKIIIG

DATUM VEkGUNNING

OPPERVLAKTE I N HA.

VL874

WRSPRONKELIJK MEER EEEH

151

UIJLKEEEER

152

VEENPSLDER V4N E i l i I E N

153

DE VIJVER

V1873

8

MEER

151

HE1 V L l E T

V1917

4

I.EER

155

WARGASTEREEER

195

MEER

i5i

WLSSEMEER

V1861

44

MEER

157

WESTERZPNDING

1920

45

MEER

15d

WESTERZIJPEN

V1917

100

MEER

159

WESTERZIJPEN

V1917

30

hEER

160

WESTPOLDER

1926-1928

300

111

WIELS- OF WAlJSWEROEREEER

16:

WI&WERDEF,I.ICER

163

WIJUE LARTS

164

WIJDE hEER

165

WIJDE WISPEL

116

W1JD WATER

1 7

WLTERS OF GROOTE BRAK

116

WMilUMERMEER

119

ZANDING

170

1880-1885

1637

24

CC 29 J U L I

02 1 2 OKTOBER

CC

1862

1633

VERVElllNG

'

VERVENING

35

MEER

1834

8

MEER

1865-1867

16

MEER

V1873

46

MEER

23

VERVENING

01753

1811

9 NOVEMBER

CC 26 AUGUSTUS

1753

1800

1875

V1913

8

MEER

1920

$0

MEER

187

MEER

'41873

20

MEER

ZANDING

V1917

175

MEER

171

ZANDWEL

V1861

6

MEER

172

ZUIDER RIETVELD

1676

200

VERVENING

173

ZUIWSTPOLDER

1916-1919

660

VERVENING

174

ZWARTE BRAK

1921

iZ

MEER

175

ZWPRTEBROEK

1927

36

VERVENING

1876-1877

LB 28 NOVEMBER

I874

.

P R O V I l l t I E : FRIESLAND

PERIODE VAN .URMOMAKII$G

DATUM VERGLINNING

V1917

14

1824

4.

1851 1851-1852

KB 1 0 APRIL

1833

01852 1851-1858

OC

1858-1061

02 12 JULI

6 NOVEMBER

LXX(SPR0NKELIJK MEER

OPPERVLAKTE 114 HA.

VERVENING

59

VERVENING

170

VERVENING

14

VERVENING

1858

225

1858

495

1860

- CKER. . ,

.-

VERVENlNG VERVENING

1

VERVENING

1861

KB 1 0 APRIL

1833

120

VERVENING

1861

KB 1 0 APRIL

1833

300

VERVENING

1865

OC

1865

336

VERVEllING

1882

700'

VERVENING

20

VERVENING

1882-1887

6 MAART

OC 24 FEBRUARI

1861 1668-1872

KB 15 FEBRUkRI

1868

75

VERVENIllG

1872-1873

OC 3 0 OKTOBER

1873

15.

ViRVENlNG

390:

.VERVENING

'41873

6

VERVENING

V1895

12

VERVENING

V1895

7

VERVENING

'41895

24

VERVENlNG

420

VERVENlNG

1876

19

VERVENlNG

1876

14 '

VERVENING

1873

,

1875-1879

OC 23 NDVEMBEH

OC 25 WART

1858

1870

1879

OC 23 *I

1873

14

VERVENING

1885

K I 1 JULl

1805

35

VERVENIIiG

NR.

NAAll DRCUOGKERII

PERIODE VAtl UROSO4AKIHG 1885-1887

DATUM VEhGUIINIIIG

CC

4 JUNI

WPERVLAKTE I11 M. 1666

93

VERVEHING VEfiVENI IIG bEhVErillrG VLMVtllll!'. VERVENIllG \'~fiVEIIIIII

ruiz

., ,

1893

350

VERVENING

\'l.ll.l.l..ll.;

1894

K B 1 4 AUGUSTUS

1890

loll

"i n b.tNlllG

1897

CC 26 NOVEMBER

1895

65

VEliVErllNG

5;

Vi"\'ii,lNG

1910-1915 1918

550

VEhVENItIG

1920

3432

VERVEHING VL;SVENlIIG VERVENiNG

CC 25 ~ W E b l E d i c l r L 5

CC

2 DECEMBER

1925

260

. VCRVENlllli

550

YEfrYENltlG

I.... ;

,,:.f?:c;,r(!<,

.

...

.. ,. . ,. >,...

10

VERVENING

270

VERVENINO

30

VEHVENING

25

VERVENING

100

VERVENlNG

P H a V I N C I E : FRIESLAND

NR.

NALM UROCliPUKERIJ

PERlODE VAN DRQXI.!AYIIIG

DATUM VEilGUNIiING

OPPERVLAKTE 111 I U .

00RSPRONKEL.Ill: MEER

1938

OC

2 DECEIABER

1925

21

VEHVE1111(4

1938

K

2 DECEI.1BER

1925

21

YERVENING

320

VERVENIllO

1939

FROVINCIE

: UTRECHT

PERIODE VAN LRW4KING 1

BETHUNE

2

UiRDE

3 4 j

6

OPPERVLAKTE I N HA.

DATUM VERGlJNliING

WRSPRWKELIJK MEER

-1680

545

VERVENING

EED1II:IIlG LIER MIJDRECHTSCHE D R O l i M 1 8 6 3 - 1 8 6 4 AXERIl EERSTE BEDIJKING DER MIJDRECHTSCHE DRMO 1 1 9 1 - 1 8 4 5 ml:ERIJ GRUOT- MlJDRECHT 1872-1874

765

VERVENING

890

VERVENING

2020

VERVENING

115

VERVENING

560

VERVENING

TwEEUE BEDIJXING DER MIJDRECHTSCHE D R M 1 8 5 2 - 1 8 5 6 M&cERIJ W I L t i I S - VELDZIJDE 1923-1926

KB

7 MART

KB 27 OKTOBER

IS70

1862

NR.

N A M DHCCGEGYERIJ

1 GIETKORNSE POLDER

PERIODE VAN DRrXXIMAKING Vl928

DATUM VERGUNNING

OPPERVLAKTE I N HA.

OORSPRONKELIJK MEER

130

VERVENING

600.

UITGEVEENDE POLDER

800

VERVENING

2

DE KGEKOEK

3

POLDER GELDRINGEN

V1960

4

POLLER GIETHOORN

V1960

5

POLGER KLFWEG

V1960

940

VERVENING

6

POLDER WETERING-OOST

V1960

950

VERVENING

7

POLGER WETERING-WEST

V1960

685

VERVENING

1390 .

VERVElllNG

NR.

NAAM DRCCGMKERI.1

PERIODE VAN D R m M l i X ING

DATW VERGUNNltlG

OPPERVLAKTE I N HA.

CORSPRWKELIJK MEER

1801-I860

33

MEER

1817

450

CEER

MEEDHUIZERMEER

1870-1877

110

MER

PRWSTMEER

1873-1900

60

MEER

I

HOEKWER

2

Hut4 INGAhEER

3 4

.

PROVINCIE : FLEVOLAND NR.

NAPM Dh'OajHALERII

DATUM VEfiGUNNING

PERIODE VAN OROXMAKING

OPPERVLAKTE I N HA.

CORSPRONKELIIK MEER

1

NWRDWSTPOLDER

1936-1942

W

14 JUNI

1918

48000

ZEEARM

2

W S T E L I J K FLEVMAND

1950-1957

W

14 JUNI

1918

54000

IEEARM

3

Z U I D E L I J U FLEVMAND

1959-1968

W

14 JUNI

1918

43000

ZEEARM