milieukrant BIODIVERSITEIT Je hebt meer buren dan je denkt! themanummer Vlaams Brabantse Provinciale koestercampagne focust op biodiversiteit

Voorwoord

1 2

Voorbeeldprojecten tonen aan dat lokaal het verschil wordt gemaakt. Werken aan biodiversiteit, ook in uw gemeente!

4

Bovengemeentelijke samenwerking rond biodiversiteit leverde al veel succes op. De regionale landschappen, sleutelpartners in de campagne

6

Biodiversiteit kent geen (provincie)grenzen

9

Een sterke biodiversiteit is niet alleen essentieel, maar ook aangenaam

10

Meer weten over biodiversiteit? Aan lectuur geen gebrek!

11

Lezersoproep: Gezocht: inspirerende voorbeeldprojecten AGEN DA

België-Belgique P.B.-PP 3000 Mass Post Leuven BC 30955

milieukrant driemaandelijks provinciaal informatieblad over het lokaal milieubeleid

IJsvogel | © Harvey van Diek

Je hebt meer buren dan je denkt!

INHOUD

Provinciale koestercampagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ focust op biodiversiteit

Jaargang 13 - nummer 48 - januari/februari/maart 2010

BIODIVERSITEIT

Vlaams Brabantse

themanummer

Afgiftekantoor Leuven 1 - P 706238

11 12

Provinciale koestercampagne focust op biodiversiteit De Verenigde Naties hebben 2010 uitgeroepen tot Internationaal jaar van de Biodiversiteit. Ook het Vlaams-Brabantse provinciebestuur besteedt veel aandacht aan dit thema. Dit voorjaar komt de campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ op kruissnelheid. Hiermee wil de provincie alle lokale overheden, verenigingen en burgers ertoe aanzetten om samen te werken aan een verbetering en versterking van de VlaamsBrabantse biodiversiteit. Want ook bij ons hebben veel dieren en planten het moeilijk. Daarom willen we ze letterlijk ‘koesteren’. Biodiversiteit betekent de verscheidenheid van het leven op onze planeet. Het gaat om planten, dieren, zwammen, micro-organismen en de leefgemeenschappen en leefgebieden waarin zij leven. Hoe meer variatie, hoe groter de biodiversiteit. Maar zoals u ongetwijfeld weet, is het niet goed gesteld met de biodiversiteit. Steeds meer soorten sterven uit, waardoor het natuurlijk evenwicht op veel plaatsen op aarde verstoord wordt en hele ecosystemen dreigen te verdwijnen. Wereldwijd is ruim één derde van alle soorten met uitsterven bedreigd. Dat dramatische cijfer geldt overigens net zo goed voor de soorten in onze eigen provincie en gemeenten. Dat komt onder andere doordat ook hier steeds meer natuur verdwijnt. Er is meer vervuiling en versnippering, de uitheemse soor-

De Vlaams-Brabantse Milieukrant is een initiatief van de provincie Vlaams-Brabant.

ten verdringen de inheemse fauna en flora en uiteraard zijn er de gevolgen van de klimaatverandering. Levenskwaliteit Wist u dat biodiversiteit zorgt voor o.a. zuivere lucht en voor een brede waaier aan voedsel, energiebronnen, beschutting en zelfs geneesmiddelen? Geneesmiddelen worden bijvoorbeeld heel vaak gemaakt van planten. Verdwijnen de planten, dan ontstaat er dus een probleem. Bovendien is 80% van de plantensoorten voor hun voortplanting afhankelijk van het bezoek van vlinders, bijen en andere insecten. Een bos absorbeert fijn stof en giftige elementen en zorgt dus voor zuivere lucht. Een rijkere biodiversiteit impliceert bijv. zuiverder water, meer zuurstof in de lucht, een vruchtbaardere

>>

voorwoord Samenwerken aan biodiversiteit: iedereen kan helpen!

Biodiversiteit: u zult er het komende jaar nog veel over horen. Het jaar 2010 werd door de Verenigde Naties immers uitgeroepen tot het ‘Jaar van de Biodiversiteit’. Met de campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ wil het provinciebestuur van Vlaams-Brabant iedereen stimuleren om de vele bedreigde planten- en dierensoorten in onze provincie een duw in de rug te geven. Wist u dat maar liefst een derde van alle planten- en dierensoorten in Vlaanderen met uitsterven bedreigd is omdat hun leefgebieden stilaan verdwijnen? Dat cijfer geldt ook voor Vlaams-Brabant. Om deze negatieve trend te stoppen hebben we een lijst opgesteld van 200 bedreigde planten en dieren, de ‘provinciaal prioritaire soorten’. Op basis daarvan hebben we voor elke gemeente in onze provincie drie tot tien zogenaamde ‘koestersoorten’ geselecteerd die typisch zijn voor deze gemeente en daarna gekoppeld aan hun leefgebied. Bedoeling is dat het betrokken gemeentebestuur samen met inwoners, verenigingen en andere organisaties deze ‘koesterburen’ letterlijk gaat koesteren én ondersteunen. Iedereen kan op die manier helpen om de leefgebieden van onze koesterburen in stand te houden. Gelukkig gebeurt er in onze provincie al heel wat rond biodiversiteit. In deze Milieukrant stellen we een aantal mooie projecten voor. Met de campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ zorgen we bovendien voor één overkoepelende aanpak. Zo wijzen alle neuzen in dezelfde richting en kunnen we nog gerichter samenwerken aan meer biodiversiteit.

>>

vervolg van p. 1

bodem, een vermindering van het broeikaseffect, enzovoort. De ijsvogel bijvoorbeeld vertoeft graag in de buurt van visrijk en zuiver water, dus zuiver water is voor hem maar ook voor de mens levensnoodzakelijk! U merkt: onze leefomgeving is slechts leefbaar dankzij een rijke biodiversiteit, ook in de provincie Vlaams-Brabant. De lokale biodiversiteit vergroten en in stand houden is dus niet alleen een kwestie van het redden van soorten en hun leefgebieden, maar is tegelijkertijd ook het bewaken en verbeteren van onze eigen leefomgeving, gezondheid en levenskwaliteit. Samen sterk In haar Provinciaal milieubeleidsplan heeft de provincie Vlaams-Brabant een heel belangrijk gedeelte gewijd aan biodiversiteit. Daarmee schaart de provincie zich achter de Europese en Belgische doelstellingen om de achteruitgang van biodiversiteit te stoppen. De provincie wil haar gemeenten en verenigingen ondersteunen bij hun inspanningen voor de lokale biodiversiteit. We merken immers dat er al veel gebeurt, maar dat het vaak te versnipperd gebeurt. Subsidies blijven vaak onderbenut en het ontbreekt vaak aan voldoende mankracht om initiatieven goed te ondersteunen. Daarom heeft de provincie een overkoepelende visie ontwikkeld. Deze visie werd vertaald in een campagne die de verschillende initiatieven op elkaar afstemt en helpt om de krachten te bundelen én het draagvlak te vergroten door sensibilisatie. De VlaamsBrabantse Regionale Landschappen vormen hiervoor een tandem met het provinciebestuur en zijn ook voor de gemeenten een belangrijk aanspreekpunt. De campagne kreeg als naam ‘Je hebt meer buren dan je denkt’, waarbij het de bedoeling is dat gemeenten, verenigingen

en inwoners de bedreigde soorten in hun buurt letterlijk gaan ‘koesteren’ met concrete acties die hun voortbestaan kunnen redden. Daarom spreken we ook van een ‘koestercampagne’. Prioritaire Soorten Mogelijk vraagt u zich nu af: maar welke soorten gaan we dan ‘koesteren’? Hiervoor steunt de campagne op de lijst van Provinciale Prioritaire Soorten. Dat is een in 2009 gemaakte selectie van meer dan 200 soorten. Het gaat vooral om soorten die het op Europees vlak moeilijk hebben of op Vlaams niveau in de zogenaamde Rode Lijst zijn opgenomen als ‘met uitsterven bedreigd’, ‘bedreigd’ of ‘kwetsbaar’. Een bijkomende factor om deze soorten als ‘provinciaal prioritair’ te erkennen was hun relatieve verspreiding. Een soort die aan één van voorgaande criteria voldeed werd pas in de lijst opgenomen wanneer het zwaartepunt (meer dan 33%) van haar verspreiding in Vlaanderen binnen de provincie Vlaams-Brabant ligt. Bovendien worden deze soorten gekoppeld aan hun specifieke leefgebieden. Er werden twaalf hoofdleefgebieden afgebakend: waterlopen; poelen, plassen en moerassen; akkers; bermen en verstoorde gronden; graslanden; heide; ruigten en struwelen; hagen en houtkanten; bossen; broekbossen; urbaan gebied en parklandschappen en bomenrijen. De instandhouding van deze leefgebieden is cruciaal voor de overleving van een soort. Door in te zetten op de prioritaire soorten én hun leefgebieden kunnen we gericht en efficiënt campagne voeren voor een betere biodiversiteit in onze provincie. Koester je buren! In elke gemeente en regio van onze provincie zijn specifieke combinaties van prioritaire soor-

ten en hun leefgebieden te vinden. In overleg met het provinciebestuur werd daarom voor elke gemeente een aantal typische ‘koestersoorten’ bepaald. Bedoeling is dat de betrokken gemeentebesturen samen met hun inwoners inspanningen leveren om deze koestersoorten een stevige duw in de rug te geven. Acties in leefgebieden ten voordele van de koestersoorten zijn ook ten voordele van andere soorten in datzelfde leefgebied. De nadruk ligt daarbij niet alléén op concrete acties in de leefgebieden, maar ook op het sensibiliseren en inspireren van burgers en het aanzetten tot samenwerking rond biodiversiteit. Daarom werd ook gekozen voor de term ‘koesterburen’. Door over koesterburen te spreken in plaats van over ‘koestersoorten’, maakt de campagne de lokale biodiversiteit veel aanschouwelijker. Bovendien vallen versnipperde acties nu plots in een groter en voor iedereen herkenbaar verhaal. Informatie, sensibilisatie en actie! De voorbereidingen voor deze provinciale koestercampagne gingen vorig jaar van start. De campagne loopt tot 2014. In die tijd zal er – hopelijk – heel wat bewegen op vlak van biodiversiteit in onze provincie. Behalve de bestaande subsidies en structurele ondersteuning heeft de provincie immers ook een aantal specifieke campagne-instrumenten uitgewerkt. De informatie en sensibilisatie van de inwoners is daarbij de eerste opdracht. Bedoeling van de campagne is dat iedereen weet waarover biodiversiteit gaat en dat iedereen zijn ‘koesterburen’ en hun leefgebieden leert kennen. Gemeenten, bedrijven, organisaties, burgers, verenigingen, scholen en iedereen die dat wil, kan één van de koesterburen uitroepen tot zijn of haar totemdier of -plant. Het totemdier of de totemplant staat dan symbool voor zijn of haar bijdrage aan de biodiversiteitscampagne. Bedoeling is dat er de komende jaren ook op het terrein heel wat gebeurt. Enerzijds informeren en sensibiliseren dus, maar anderzijds ook gemeenten en verenigingen aanzetten om met concrete acties het verschil te maken.

Amandelwolfsmelk | © Gerrit van Ommering

Inspirerende projecten In deze Milieukrant stellen we u ter inspiratie alvast enkele projecten rond biodiversiteit in onze provincie voor. Samenwerken aan een zo groot mogelijke biodiversiteit is de boodschap!

Leefgebied ijsvogel - wortelkluit

Paarse galgordijnzwam | © Kik van Boxtel

Jean-Pol Olbrechts, gedeputeerde voor leefmilieu

INFO

INFO Jean-Pol Olbrechts, gedeputeerde voor leefmilieu tel. 016-26 70 22, [email protected]

Bever | © Bart Wullings

• Info: [email protected] www.koesterburen.be

— 3—

Werken aan biodiversiteit, ook in uw gemeente! Voorbeeldprojec t en tonen aan dat lokaal he t verschil word t gemaak t Een belangrijke doelgroep van de campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ zijn de Vlaams-Brabantse gemeentebesturen. Eén van de doelstellingen is om zo veel mogelijk gemeenten zo veel mogelijk terreinacties te laten uitvoeren ten voordele van de voor onze provincie unieke planten- en diersoorten. Er beweegt op dat vlak overigens al heel wat in veel gemeenten. In dit artikel stellen we daarom enkele bestaande projecten voor. Hopelijk inspireren ze u tot nog meer mooie realisaties.

Behaarde rode bosmier | © Albert de Wilde

Gouden loopkever | © Josef Hlasek

Levendbarende hagedis | © Jelger Herder

Rivierdonderpad | © Jelger Herder

Vliegend Hert | © Els Branderhorst

— 4—

Gemeentebesturen vervullen een belangrijke rol bij het bewaken en stimuleren van de biodiversiteit. De provincie beseft echter dat koken geld kost. Om concrete natuurprojecten te realiseren kunnen de gemeenten daarom gebruikmaken van het provinciaal subsidiereglement voor gemeentelijke natuurprojecten, dat het thema biodiversiteit centraal plaatst. Op deze manier kunnen gemeenten tot 50% van de kosten recupereren. Verder wil de campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ de gemeenten ook expliciet aanzetten om zo veel mogelijk burgers, verenigingen en andere actoren te betrekken bij het werken aan biodiversiteit. Dat kan door het opzetten van samenwerkings- en sensibilisatieacties. Eén en ander wordt in de onderstaande voorbeelden duidelijk gemaakt. Dagvlinders in Bekkevoort Een eerste voorbeeldproject rond biodiversiteit vinden we in Bekkevoort. Daar stoomt het gemeentebestuur met provinciale ondersteuning een actie klaar om de dagvlinders een stevige duw in de rug te geven. Dit project is een gevolg van de ondertekening van het Charter voor Biodiversiteit tussen de gemeente Bekkevoort en Natuurpunt Bekkevoort. Bedoeling is om op en rond de Luienberg de natuurlijke biotoop van deze diertjes te herstellen. “De Luienberg maakt deel uit van een reeks Diestiaanheuvels op de linkeroever van de Begijnenbeek”, legt Roel Baets van Natuurpunt Bekkevoort uit. “Ons project is gesitueerd op de zuidelijke helling en kijkt uit op het dorpje Assent en de vallei van de Begijnenbeek. Het perceel waar we op gaan werken, bestaat uit een Heilig Hartbeeld, een stuk akker en een van oorsprong schraalgrasland waarop momenteel echter exoten staan, namelijk Amerikaanse vogelkers. Met ons project willen we dit schraalgrasland herstellen. Door exotenbestrijding in combinatie met frezen van wortels en plagwerkzaamheden gaan we de oorspronkelijke vegetatie en daarmee ook de biotoop van enkele dagvlinders op de zuidelijke Diestiaanhelling herstellen. De levensomstandigheden van vlinders in ons Hagelands landschap gaan er immers dramatisch op achteruit. Het

herstel van dit leefgebied zal dus een meerwaarde genereren voor de biodiversiteit. Gezien de hoogte van circa 63 meter biedt de locatie op de Luienberg een zeer geschikte biotoop voor onze warmteminnende vlinders. Enkele voorbeelden van de beoogde doelgroep zijn het geel- en zwartsprietdikkopje, de eikenpage, de kleine vuurvlinder en het hooibeestje. Ook soorten uit andere diergroepen zullen bij de ingrepen gebaat zijn. Denk maar aan de levendbarende hagedis, de gouden loopkever en de rode bosmier.” Insteek op drie vlakken Het Regionaal Landschap Noord-Hageland ondersteunt de gemeente Bekkevoort in dit project en het past binnen de provinciale campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’. “Het project bevat een insteek op drie vlakken: natuur en biodiversiteit, cultuurhistorisch erfgoed en recreatie”, voegt milieuambtenaar Hilde Verheyden toe. “Met Europese steun wordt immers ook het Heilig Hartbeeld gerestaureerd en na het vrijkomen van de pacht op het perceel zal er eveneens een bloemrijke akker worden gerealiseerd waar akkervogels in alle seizoenen voedsel kunnen vinden, maar die ook op recreatief gebied een meerwaarde zal betekenen. Voor de concrete realisatie van de werkzaamheden wordt er zo veel mogelijk samengewerkt met bedrijven uit de sociale economie. Zo proberen we verschillende invalshoeken en spelers samen te brengen in dit project. De afronding wordt voorzien in 2011 en dan plannen we ook een publieksmoment. Hierbij zullen we proberen om onze burgers te betrekken in de organisatie. Ook komt er een educatief en sensibiliserend infobord op het domein.” Vissen en padden in Landen Een andere gemeente die erg begaan is met biodiversiteit, is Landen. Mede onder impuls van een aantal erg actieve vrijwilligers van Natuurpunt werden er de voorbije jaren verscheidene ecologische projecten uitgewerkt en (deels) gerealiseerd. Zo plaatste het stadsbestuur van Landen op de Kleine Gete een vispassage aan de waterval

van de Koningsmolen in deelgemeente Eliksem. Dankzij deze realisatie, die in heel Vlaanderen wordt bejubeld, kunnen vissen er stapsgewijs stroomopwaarts zwemmen. Bovendien krijgt dit project binnenkort een vervolg met de geplande verlegging van de aanpalende Waerbeek. Milieuambtenaar Frank Petitjean licht één en ander toe: “De Waerbeek in Eliksem werd 50 jaar geleden bij wegenwerken over een afstand van bijna 60 meter overwelfd. Al sinds 2004 bestaan er plannen om deze overwelving weg te nemen door de beek via een bypass rechtstreeks te verbinden met de Kleine Gete. Hiervoor diende echter een aangrenzend weideperceel ingenomen te worden. Omdat de eigenaar van het weideperceel voorwaarden stelde die het project te duur zouden maken, kon deze bypass tot op heden niet uitgevoerd worden. Ondertussen is er een nieuwe eigenaar die er wel mee akkoord gaat dat we de Waerbeek over een groter traject ontbuizen en omleggen op zijn eigendom. Zo ontstaat een natuurproject dat past binnen het integraal waterbeleid met het accent op een verhoogde biodiversiteit. De Waerbeek wordt voor een groot deel ontbuisd waardoor een belangrijk vismigratieknelpunt verdwijnt. Vissen kunnen dan opnieuw migreren tussen de Kleine Gete en de waardevolle bovenlopen van de Waerbeek, zoals de Deysbeek. Hierdoor ontstaan opnieuw kansen voor tal van vissoorten, waaronder de rivierdonderpad. De rivierdonderpad is immers één van onze Landense koestersoorten.” Bovendien betekent de omlegging een troef voor wandelaars, natuurliefhebbers en het hoeve- en fietstoerisme in de buurt. Eenvoudige aanpak Net als Bekkevoort kan het Landense stadsbestuur voor de geplande verlegging van de Waerbeek rekenen op provinciale steun in het kader van het

provinciaal subsidiereglement voor gemeentelijke natuurprojecten voor de periode 2009-2010. “We kiezen ervoor om dit project op dezelfde wijze te verwezenlijken als we deden met de vispassage: eenvoudig en zonder dure adviesbureaus. Voor de verlegging van de Waerbeek als waterloop van derde categorie zullen we een officiële machtiging en een bouwvergunning aanvragen. Daarom wordt er nu eerst gewerkt aan een opmeting van het terrein en het uitzetten van het nieuwe beektraject. Jules Robijns van Natuurpunt werkt hier erg actief aan mee. We willen ook de bevolking betrekken bij ons project. Daarvoor zullen we er zowel in ons stedelijk informatieblad als op de website de nodige aandacht aan besteden.” Beersel steunt Vliegend Hert Ook de gemeente Beersel werkt actief aan het verbeteren van de biodiversiteit. Het gemeentebestuur heeft er behalve het Charter voor Biodiversiteit van Natuurpunt ook de koestersoorten in het kader van de provinciale campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ aanvaard. En Beersel blijft duidelijk niet bij de pakken zitten, want dit voorjaar staan al de eerste acties gepland, onder andere voor de koestersoort het vliegend hert. “Het vliegend hert is een nationaal beschermde insectensoort en is tevens één van de koestersoorten van de gemeente Beersel”, opent milieuambtenaar Katleen Claeys. “Om deze soort meer kansen te geven gaan we broedhopen aanleggen op de taluds van de parking aan het kerkhof van Huizingen, aan een holle weg in de Diepestraat in Alsemberg en in het Vredesbos in de Beemd in Huizingen. Deze broedhopen zullen bestaan uit stammen van de hardere houtsoorten zoals inlandse eik die deels worden ingegraven. Het rottend hout vormt daarna de perfecte broed- en ontwikkelingsplaats voor de larven van

het vliegend hert. Daarnaast willen we ook de streekeigen beplanting in de omgeving opnieuw meer kansen geven. Op de taluds van het kerkhof is de overheersende aanwezigheid van Robinia de voorbije jaren al teruggedrongen ten voordele van een gevarieerdere streekeigen beplanting. Om dit verder te versterken gaan we extra streekeigen materiaal zoals meidoorn en sleedoorn aanplanten. Deze taluds zullen daarna als hakhout beheerd worden. Al deze maatregelen samen vormen een belangrijke stap in het herstellen van de biodiversiteit in deze omgeving. Met een infobord zullen we bezoekers en buurtbewoners ook de opzet van het project duidelijk maken.” Focus op leefgebieden Het project in Beersel wordt uitgevoerd met subsidies uit het provinciaal subsidiereglement voor gemeentelijke projecten en past bijzonder mooi in de provinciale koestercampagne. Niet alleen zorgt het voor samenwerking en sensibilisatie, het focust zich ook volledig op het verbeteren van de leefgebieden van de koestersoort. “Onze partners in dit project zijn de Intergemeentelijke Natuur- en Landschapsploegen (INL), het Regionaal Landschap Zenne, Zuun & Zoniën (RLZZZ) en het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). Van het INBO vernamen we dat er in onze gemeente een aantal locaties zijn waar het vliegend hert gesignaleerd werd. Die locaties werden dan aangeduid om de broedhopen te realiseren. De werken zelf zullen worden uitgevoerd door de INL-ploegen, maar we willen ook de lokale scholen erbij betrekken. Verder zal er een infobordje bij de broedhopen komen en plannen we artikelen in het gemeentelijk infoblad en een persmoment. In juni willen we tot slot in samenwerking met INBO en RLZZZ een voordracht over het vliegend hert en een avondwandeling langs de broedhopen organiseren.”

INFO Vistrappen Kleine Gete - Eliksem

• Hilde Verheyden, gemeente Bekkevoort, tel. 013-46 05 75, [email protected] • Roel Baets, Natuurpunt Bekkevoort, tel. 0477-27 14 03, [email protected] • Frank Petitjean, stad Landen, tel. 011-88 03 26, [email protected] • Katleen Claeys, gemeente Beersel, tel. 02-359 17 37, [email protected]

— 5—

De regionale landschappen, sleutelpartners in de campagne Bovengemeentelijke samenwerking rond biodiversiteit leverde al veel succes op De provinciale campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’ kwam tot stand in nauw overleg met de regionale landschappen, Natuurpunt en heel wat andere organisaties met terreinkennis. De regionale landschappen zijn één van de sleutelpartners in deze koestercampagne. In dit artikel schetsen we kort enkele voorbeelden van projecten rond biodiversiteit waarbij zij betrokken of initiatiefnemer zijn. De regionale landschappen vervullen een belangrijke rol in de biodiversiteitcampagne van de provincie. Gemeenten en verenigingen kunnen bij hen terecht voor ondersteuning en samenwerking bij het uitvoeren van concrete projecten. Bedoeling is om via deze bovengemeentelijke aanpak de krachten te bundelen en onnodige versnippering van acties te vermijden. De regionale landschappen werken uiteraard elk rond meerdere soorten. Hieronder wordt per regionaal landschap één van hun vele acties rond biodiversiteit kort toegelicht. Het Regionaal Landschap Zuid-Hageland komt met een project rond akkervogels apart aan bod in het artikel op pagina 9.

Baardvleermuis | © René Janssen

Franjestaart | © René Janssen

ijskelder Lubbeek | © RLNH

— 6—

Fluwelen fladderaars veroveren Noord-Hageland Zo klopten de Vleermuizenwerkgroep en Natuurpunt Lubbeek aan bij het Regionaal Landschap Noord-Hageland (RLNH) om een project uit te voeren aan de ijskelder op het domein ‘t Serclaes in Lubbeek. Deze ijskelder, die in een ver verleden dienst deed om voedsel en dranken te bewaren, huisvest vandaag een belangrijke populatie van drie vleermuissoorten: baardvleermuizen, franjestaarten en grootoorvleermuizen. De kelder bevond zich tot 2008 echter in een slechte staat. Zo groeiden er zware bomen op de koepel waardoor de kans op instorten aanzienlijk was. In samenwerking met het RLNH en met provinciale en Vlaamse steun werden aan de ijskelder daarom herstellingswerken uitgevoerd. De bomen werden gekapt, de koepel werd opnieuw opgemetseld en er werden vleermuisvriendelijke deuren geplaatst. Een ander vleermuizenproject werd gerealiseerd in Tielt-Winge. “Om de slinkende kolonie ingekorven vleermuizen in de kerktoren van de SintDenijskerk in Houwaart te beschermen, werd de kerkzolder ingericht met een kast met verwarmingselement. De ingekorven vleermuis is immers zeldzaam in Europa en is in Vlaanderen zelfs met uitsterven bedreigd. De kolonie in Houwaart bestaat uit slechts zeven beestjes. Deze vrijwaren door hen warm te houden tijdens de kraamperiode is dus van levensbelang”, weet Beatrijs Maesen van het RLNH. Om deze kerkbewoners en de werken bij de buurt bekend te maken organiseerde het regionaal landschap in 2007 en 2008 de ‘Europese Nacht van de Vleermuis’. Zowel in Houwaart als in Lubbeek waren er heel wat gegadigden voor een vleermuizentocht met vleermuizenof batdetector, een lezing of een drankje in het batcafé. “De Europese nacht is ideaal om mensen vleermuizen beter te laten kennen en mythes uit de wereld te helpen. Natuurpunt Lubbeek en de heemkundige kring Libbeke ontvingen zelfs de Lubbeekse gemeentelijke cultuurprijs voor het welslagen van dit evenement,” besluit Beatrijs Maesen.

Nestkasten voor de steenuil Terwijl RLNH zich inzet voor onder andere de vleermuizen, geeft het Regionaal Landschap Zenne, Zuun & Zoniën (RLZZZ) onder andere de steenuilen een duw in de rug. “De steenuil voelt zich goed thuis in de afwisselende, glooiende streek ten westen van Brussel, legt Koen De Rijck van RLZZZ uit. “We hebben zelfs één van de grootste dichtheden qua broedgevallen ter wereld. Toch is de soort kwetsbaar omdat het kleinschalig, gevarieerd landschap onder druk staat. Concreet proberen we daarom eigenaars van onder andere hoogstamboomgaarden en weiden met hagen te overtuigen om steenuilkasten op te hangen. Deze laten we overigens maken door leerlingen van de Don Bosco BuSO school in Halle. Uiteraard worden ze na het ophangen ook verder opgevolgd door vrijwilligers. Jonge steenuilen worden in de late lente geringd zodat ze later herkend worden. Daarnaast willen we ook de leefomgeving voor de steenuil verbeteren, onder andere door het aanplanten van boomgaarden en hagen, en door eigenaars beheertips aan te reiken. Acht gemeenten in ons werkgebied hebben de steenuil als koestersoort en in de nabije toekomst volgen er nog meer projecten voor deze vogel, zowel terrein- als sensibilisatieacties. De steenuil is trouwens een echte mensenuil die zich ophoudt in boomgaarden, knotwilgen en schuren en daarom zeker zijn plaats verdient in de provinciale biodiversiteitcampagne als een typische kwetsbare en aaibare soort.” Huis- en boerenzwaluw Het Regionaal Landschap Groene Corridor (RLGC) voert samen met de aangesloten gemeenten een soortgelijke nestkastenactie, maar dan voor de huis- en boerenzwaluw. “In 2008 en 2009 werden in de verschillende gemeenten ruim 100 kunstnesten opgehangen en verdeeld”, verklaart Lies Heirman van het RLGC. “Maar het kan nog beter! Daarom kunnen ook dit jaar potentiële gastheren en -vrouwen contact opnemen met ons om kunstnesten te laten ophangen. Want ondanks de vele inspanningen gaat het nog steeds niet goed met de zwaluwen. In vergelijking met 30 jaar geleden komen er 75% minder zwaluwen voor. Minder nestmogelijkheden en minder voedsel zijn de belangrijkste oorzaken. Daar willen we met ons zwaluwenproject iets aan doen.

Steenuil | © Michel Geven

Huiszwaluw | © Ronald Messemaker

Boerenzwaluw | © Hans Gebuis

Congoberg Galmaarden - steenuilbiotoop | © Jan Decreton

— 7—

Dijleland steunt de kamsalamander Eén van de vele dierensoorten op de lijst van provinciaal prioritaire soorten is de kamsalamander. Het is een zeldzame soort, die nog steeds achteruitgaat. Daarom voert Natuurpunt een uitgebreide studie naar de verspreiding ervan. “Het leek ons echter niet aangeraden om te wachten met het nemen van beschermingsmaatregelen tot die resultaten bekend zijn”, zegt Annabel Pennings van het Regionaal Landschap Dijleland (RLD). “Daarom hebben we bij Natuurpunt de al verzamelde verspreidingsgegevens van de kamsalamander in ons werkgebied opgevraagd. Het diertje bleek alleen nog te zijn gesignaleerd in Oud-Heverlee, Herent en Leuven. Die gemeenten dragen dus een grote verantwoordelijkheid voor de instandhouding van de soort. Bovendien past het uitvoeren van een project voor de kamsalamander zowel binnen het provinciaal biodiversiteitbeleid als binnen het Europese SOLABIO-project. Samen met Natuurpunt en Hyla, de Amfibieën- en Reptielenwerkgroep van Natuur.Studie, hebben we dan terreinbezoeken gedaan in de buurt van historische waarnemingen van de kamsalamander. Vooral het Wijgmaalbroek in Leuven bleek een interessante locatie om beschermingsmaatregelen te realiseren. In 2009 hebben we bij een particulier in het Wijgmaalbroek een poel hersteld. Als alles volgens plan verloopt, zullen we deze zomer nog vier andere poelen graven in het gebied. Drie daarvan zijn gelegen op percelen van Natuurpunt, dat 30% van de kosten zou betalen. Als regionaal landschap hebben we ook de stad Leuven als partner in dit project gevraagd, omdat één van de interessantste locaties op haar eigendom ligt. Momenteel zijn de nodige stedenbouwkundige aanvragen ingediend. Indien deze worden goedgekeurd, maken we werk van concrete afspraken voor de aanleg van de poelen. We denken ook aan de inrichting van een educatieve poel met infobord.”

Biodiversiteit kent geen (provincie)grenzen Dat het adopteren van bedreigde soorten de aandacht voor biodiversiteit sterk vergroot, werd bewezen in de provincie Limburg. Sinds 2006 nemen alle Limburgse gemeenten deel aan het project ‘Gemeenten Adopteren Limburgse Soorten’. Tal van bedreigde soorten worden ondersteund, zoals de akkervogels. Omdat biodiversiteit geen provinciegrenzen kent, wordt hiervoor ook samengewerkt met het Regionaal Landschap Zuid-Hageland.

Kamsalamander | © Jelger Helder

Samenwerking met Regionaal Landschap Zuid-Hageland Zoals u reeds kon lezen in Milieukrant 45 zet ook het Vlaams-Brabantse Regionaal Landschap Zuid-Hageland (RLZH) sterk in op akkervogels. Dat gebeurt o.a. in het kader van het project SOLABIO, voluit ‘Soorten en Landschappen als dragers van Biodiversiteit’. Zevenentwintig partners uit vijf Vlaamse en drie Nederlandse provincies gaan de verbintenis aan om de biodiversiteit in de Belgisch-Nederlandse grenszone te doen toenemen. Regelmatig komen zij samen om ervaringen uit te wisselen, zoals op 20 januari 2009 over het werken met zaadmengsels voor akkervogels. Los daarvan werd er ook een expertengroep Vlaams-Brabant/Limburg in het leven geroepen. Hierin komen de Regionale Landschappen Zuid-Hageland en Haspengouw en Voeren, VLM Brabant en VLM Limburg enkele keren per jaar samen. Bedoeling is om nog gerichter samen te kunnen werken dan bij de SOLABIO-uitwisseling, omdat de omstandigheden in de twee gebieden immers heel erg op elkaar lijken. “Dit voorjaar neemt RLZH met het project ‘Samen de boer op’ ook zelf het initiatief om jagers, landbouwers en natuurbeschermers samen te brengen en de krachten te bundelen voor een rijker akkerleven”, voegt Freek Verdonckt van RLHZ toe. “Uitwisseling van ervaring, kennis en ideeën staat centraal in dit project: niet in een congreszaal, maar in het veld met de laarzen aan. In het verleden is al vaak gebleken dat uit dergelijke ontmoetingen de meest succesvolle acties ontstaan.”

Net als de Vlaams-Brabantse koestercampagne kwam ook de Limburgse campagne tot stand in overleg met de regionale landschappen. Samen met een expertengroep stelden zij aan de gemeenten adoptiesoorten voor die typisch waren voor die gemeenten. Buiten alle verwachtingen wilden alle Limburgse gemeenten meewerken en werden er 44 soorten geadopteerd. Elke gemeente adopteerde er dus één soort. De Vlaams-Brabantse campagne gaat nog een stap verder en koppelt meerdere koesterburen aan meerdere leefgebieden binnen elke gemeente. Bloemrijke akkerlanden Zo adopteerden in Limburg de gemeenten Sint-Truiden en Riemst een akkervogel, respectievelijk de veldleeuwerik en de grauwe gors. “Al sinds 2004 vragen we aan landbouwers en wildbeheereenheden om akkerranden, overhoeken of kleine percelen in te zaaien met een mengsel van kruiden en granen”, legt Inge Nevelsteen van het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren uit. “Bedoeling van dit project ‘bloemrijke akkerlanden’ is om de akkervogels van voedsel te voorzien, zowel in de zomer via de insecten als in de winter via de zaden. De gemeentebesturen van Sint-Truiden en Riemst financieren dit mee. Voor elke geadopteerde soort werd ook een actieplan uitgeschreven met aanbevelingen voor terrein- en communicatieacties. Zo maakte Riemst de voorbije winters extra budget vrij voor noodvoederingen en riep Sint-Truiden met een promotiecampagne de Truienaren op om in 2010 voor ‘hun’ veldleeuwerik te stemmen in de verkiezing ‘Vogel van het jaar’ van Vogelbescherming Vlaanderen.”

INFO Poel Wijgmaal | © RLD

— 8—

• Beatrijs Maesen, RL Noord-Hageland vzw, tel. 016-63 59 54, [email protected] • Koen De Rijck, RL Zenne, Zuun & Zoniën vzw, tel. 02-452 60 45, [email protected] • Lies Heirman, RL Groene Corridor vzw, tel. 02-253 43 04, [email protected] • Annabel Pennings, RL Dijleland vzw, tel. 016-40 85 58, [email protected]

Grauwe gors | © Jan van der Greef

— 9—

Verhalen om te koesteren Een sterke biodiversiteit is niet alleen essentieel, maar ook aangenaam

© RLD

© RLD

Demoboerderij In het actieplan voor Sint-Truiden en Riemst stond ook een voorstel om een voorbeeldboerderij uit te werken. “Tijdens een infomoment voor het project rond de bloemrijke akkerranden in de zomer van 2007 kwam ik in contact met een landbouwer die hieraan wilde meewerken”, blikt Inge terug. Met Vlaamse en Europese steun werd ondertussen de demoboerderij gerealiseerd aan Armenberg in Sint-Truiden, in open akkergebied en vooral gericht op akkervogels. Landbouwers en natuurbeschermers werken er samen aan landbouw met aandacht voor natuurbehoud. “Dat is naar mijn gevoel meteen de belangrijkste verwezenlijking van ons project: mensen laten samenwerken die normaal niet samen rond de tafel zitten. De landbouwers leren via het demobedrijf de akkervogels kennen en waarderen en ze krijgen inzicht in hun behoeften”, besluit Inge Nevelsteen.

Veldleeuwerik | © Daniele Occhiato

— 10 —

Aan lectuur geen gebrek!

Lezersoproep Gezocht: inspirerende voorbeeldprojecten

Biodiversiteit is niet alleen belangrijk voor mens en leefmilieu, biodiversiteit is ook leuk! Jammer genoeg staat niet iedereen er bij stil, maar ons leven wordt vaak veel aangenamer en rijker dankzij de aanwezigheid van dieren en planten. Genieten is de boodschap.

Wilt u meer weten over biodiversiteit? Dan raden we u graag enkele bestaande publicaties aan. Biodiversiteit is immers een erg breed thema, waarover veel te zeggen en te schrijven valt.

Samen werken aan biodiversiteit. Dat is de kernboodschap van de provinciale campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’, zoals blijkt uit de artikelen in dit themanummer van de Vlaams-Brabantse Milieukrant.

Zo zit er aan de legerkazerne van Heverlee een zeer grote populatie huiszwaluwen. Zij zorgen er dagelijks voor een staaltje van spectaculaire luchtacrobatie. Wanneer het droog is in het voorjaar gaan de zwaluwen bovendien rusteloos op zoek naar modder. De soldaten van de aanpalende legerkazerne spelen daar graag op in en maken dan flinke modderplassen met de brandslang. Ze bewijzen daarmee dat het steunen van een diersoort niet altijd het resultaat van een uitgewerkt natuurproject hoeft te zijn, maar dat ook kleine en leuke inspanningen iets kunnen betekenen. Want wedden dat de militairen ook zelf genieten van hun modderacties? Genieten kunt u ook van de resultaten van een mooi natuurbeheerproject in het Kampenhouts natuurgebied Silsombos. De oorspronkelijke populierenaanplant werd er gerooid om de natuurlijke plantengroei opnieuw een kans te geven. Vandaag vindt u er een prachtig veld van wilde orchideeën. Het hele gebied is trouwens een prachtige oase van allerhande planten en dieren.

Zo heeft het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen enkele interessante brochures uitgegeven rond biodiversiteit. ‘Biodiversiteit in België: van vitaal belang’ gaat uitgebreid in op de cruciale rol van biodiversiteit voor ons overleven en welzijn. Een tweede brochure ‘Biodiversiteit in België: een overzicht’ geeft een summiere stand van zaken van de plantenen dierenwereld in België. Beide brochures zijn gratis te downloaden van de website www.natuurwetenschappen. be. Via deze website kunt u ook het gratis boek ‘366 tips voor biodiversiteit’ bestellen, met leuke, creatieve en educatieve tips die iedereen aanzetten om biodiversiteit te ontdekken en zich ervoor in te zetten.

Samenwerking betekent echter niet alleen daadwerkelijk de handen in elkaar slaan om samen dingen te verwezenlijken, maar ook het delen van kennis en informatie. Het uitwisselen van ervaringen over de realisatie van concrete terreinacties kan heel stimulerend zijn voor andere gemeenten, inwoners, verenigingen of andere spelers om zelf projecten uit te werken. Een kleine inspirerende vonk kan volstaan om hen aan te zetten om ook zelf tot actie over te gaan.

INFO • Inge Nevelsteen, Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (provincie Limburg), tel. 011-26 50 81, [email protected] • Freek Verdonckt, Regionaal Landschap Zuid-Hageland, tel. 016-81 52 77, [email protected]

Meer weten over biodiversiteit?

Bosorchis | © Wouter Pattyn

Win een streekpakket! Deze verhalen passen perfect in de provinciale campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’. Elke inspanning ten voordele van de koestersoorten en de biodiversiteit is immers welkom. Kent u nog een mooi ‘koesterverhaal’ zoals dat van de zwaluwen aan de legerkazerne in Heverlee of de wilde orchideeën in het Silsombos in Kampenhout? Meld het ons via milieukrant@ vlaamsbrabant.be en maak kans op een Vlaams-Brabants streekpakket!

Tandem Ook Tandem, het steunpunt voor lokale besturen en verenigingen, gevormd door negen Vlaamse milieu- en natuurverenigingen, heeft enkele nuttige publicaties over biodiversiteit uitgegeven. In de brochure ‘In de bres voor een rijke natuur’ vinden verenigingen inspiratie en kant-en-klare activiteiten om natuurbelevings- en beschermingsactiviteiten aan te bieden aan hun leden. Zo wil deze publicatie hen ideeën aanreiken om samen werk te maken van biodiversiteit. Een andere brochure ‘Natuur in jouw gemeente’ richt zich op gemeenten met soortgelijke inspiratie en tips. Ook deze uitgaven kunt u gratis downloaden van het internet. Hiervoor surft u naar www.tandemweb.be.

Daarom willen we in de volgende edities van de Vlaams-Brabantse Milieukrant zo veel mogelijk waardevolle, leuke en originele acties in de kijker plaatsen. Hiervoor rekenen we op u, onze lezers. Kent u inspirerende voorbeeldacties rond biodiversiteit in de provincie Vlaams-Brabant die beslist een artikel in de Milieukrant waard zijn? Meld ze ons via [email protected] en draag zo uw steentje bij aan de provinciale campagne ‘Je hebt meer buren dan je denkt’.

— 11 —

agenda 18 april en 25 april WALK FOR NATURE 2010 Zondag 18 april kunt u in het kader van ‘Walk for Nature 2010’ gaan wandelen voor de biodiversiteit in het Meldertbos en de Hoegaardse valleien in Hoegaarden. Om 7.30, 8 en 8.30 uur zijn er vroege vogelwandelingen met speciale aandacht voor vogels in relatie tot de vernatting en de akkernatuur. Vanaf 8.30 uur tot 16 uur zijn er doorlopend recreatieve wandelingen. Om 10.30 uur vindt het startsymposium plaats van de Week van de Aarde ‘IYB Natuur- en landschapsversterking van lokale inzet tot Europees perspectief’. In de namiddag is er ook kinderanimatie en muziek. Een week later op zondag 25 april is er een tweede Walk for Nature in Haacht, waar in de Dijlevallei tussen Haacht en Mechelen een keten van beheerde natuurgebieden wordt uitgebouwd met o.a. Haachts Broek en Pikhakendonk. Dit programma in Haacht wordt vanuit eenzelfde concept opgebouwd als in Hoegaarden. In natuurgebied de Bomputten te Vilvoorde is er die dag ook een biodivers openstellingsfeest. Langs een afgebakend parcours ontdek je verschillende infostanden, er is speciale aandacht voor de amfibieën. De JNM (Jeugdbond voor Natuur en Milieu) zorgt voor kinderanimatie. Meer info via [email protected].

staat de uitgebreide cursus in de delen ‘libellen’ en ‘waterbeestjes’ ook stil bij andere soorten poelbewoners. Eigenaars en/of beheerders van poelen krijgen mee hoe ze poelen moeten beheren en monitoren. Interesse? Neem dan zeker deel aan (één van) de drie cursusdelen.

vanaf 20 april CURSUS NATUUR-IN-ZICHT De groene basiscursus ‘Natuur-in-zicht’ richt zich tot iedereen die zijn of haar eerste stappen zet in de natuur. Hij is de eerste schakel in het cursustraject natuurgids van het Centrum voor Natuur- en Milieueducatie. Van deelnemers wordt geen voorkennis vereist. Tijdens een tiental activiteiten maken zij kennis met planten, dieren, ecologie, landschappen en biodiversiteit. Natuurkennis en natuurbeleving vullen elkaar aan tijdens binnenactiviteiten en excursies. Na deze cursus hebt u een basisinzicht in de natuur om u heen. De lessen vinden plaats in het Provinciedomein Het Vinne, Ossenwegstraat 70, 3440 in Zoutleeuw. Info: Christy Vanfraechem, tel. 016-35 30 96, [email protected], www.c-v-n.be

3 en 8 mei KIKVORSCURSUS XL! Na de succesvolle ‘kikvorscursussen’ pakt het Regionaal Landschap Groene Corridor i.s.m. Bosgroep Groene Corridor en Natuurpunt Educatie uit met een nieuwe ‘Kikvorscursus XL’. Naast het klassieke cursusdeel over amfibieën en reptielen

Info: www.durftuinierenzonder.be of www.velt.be

Info en inschrijven: Wim Solie, tel. 02-253 43 04, [email protected]

28 mei AVONDWANDELING WEBBEKOMS BROEK Het Agentschap voor Natuur en Bos regio Hageland organiseert op vrijdagavond 28 mei een avondwandeling in het Webbekoms Broek in het Provinciedomein Halve Maan in Diest. In samenwerking met Vogelwerkgroep Oost-Brabant en onder leiding van natuurgids Luc Gieters kunt u van 19.30 tot 21.30 uur mee op stap om zo veel mogelijk vogelsoorten waar te nemen. Tegelijk kunt u genieten van het moeraslandschap en zijn bijzondere vegetatie. Info: Bezoekerscentrum Webbekoms Broek, Provinciedomein Halve Maan, Omer Vanaudenhovelaan 48, 3290 Diest, tel. 013-35 86 59, [email protected]

Info: www.walkfornature.be www.natuurpunt.be/activiteiten

gezonde groenten, kruiden of fruit te kweken in hun eigen ecotuin. Tijdens dit Ecotuinweekend kunt u in hun siertuinen gaan genieten van al wat groeit, bloeit en leeft.

22 en 23 mei Weekend van de biodiversiteit Zaterdag 22 en zondag 23 mei 2010 vindt het weekend van de biodiversiteit plaats. Tijdens dit weekend daagt Natuurpunt u uit om op verschillende locaties in het land minstens 2010 verschillende soorten waar te nemen! Info: www.natuurpunt.be/2010, tel. 015-29 72 20, [email protected], www.natuurpunt.be/2010

6 juni BIODIVERSE BOOMGAARD BIJ PAJOTTENLAND Hoogstamboomgaarden zijn een vijfsterrenhotel voor de natuur en biodiversiteit. Biologisch fruitbedrijf Pajottenlander in Pepingen combineert op 6 juni de Velt Opentuindag met de Bioweek en trakteert op uitgestippelde wandelingen, fietstochten en een biopicknick in de boomgaard. De dag start om 10 uur en eindigt om 17 uur. ’s Namiddags is er een ‘klimaatconferentie’ met Steven Van Praet van Futureproofed. Info: www.pajottenlander.be - [email protected], tel. 02-360 35 55

6 juni OPENING NATUURLEERPAD HELLEPAD Zondag 6 juni wordt het natuurleerpad Hellepad officieel geopend. Dit nieuwe pad is een initiatief van de gemeenten Merchtem, Asse en Opwijk, ondersteund door het Regionaal Landschap Groene Corridor. Het volgt deels het traject van het oude, in onbruik geraakte Hellepad, een oorspronkelijk initiatief van Heemkring Soetendaele, en loopt grotendeels over veldwegjes en langs akkers, weiden, beekjes en bosranden. Heel wat markante plekjes werden voorzien van borden met info over natuur of cultuurhistorische wetenswaardigheden. Deelname aan de openingswandeling is gratis. Afspraak om 13.30 uur aan Merchtem-station. Info: Joeri Cornelis, tel. 02-253 43 04, [email protected]

30 mei DAG VAN HET PARK ‘GROEN IN HET PARK’ Jaarlijks nemen ruim honderd steden en gemeenten in Vlaanderen deel aan de Dag van het Park. Dit jaar is het thema ‘Groen in je buurt’, waarbij niet enkel parken, maar alle groenelementen in de buurt en de stad aan bod komen. Voorbeelden hiervan zijn gevelbegroening en muurvegetaties in de woonstraat, groendaken, stadsbossen, parken en natuurgebieden. Info: www.natuurenbos.be

4 juli WANDELDAG ‘WEG VAN DE LIEFDE’ – ‘VLINDERS IN DE BUIK’ Regionaal Landschap Zenne, Zuun & Zoniën opent op 4 juli het nieuwe wandelnetwerk in Pepingen met één miljoen vlinders in de buik. Fladder langs trage wegen en vlinderbermen en laat u meedrijven langs de vlinderpoëzie en kunstwerken van Artselingen. Van 14 tot 17 uur zijn er vrije wandelingen en om 15 uur is er een gegidste vlindertocht. Info: Regionaal Landschap Zenne, Zuun & Zoniën,

5 en 6 juni ECOTUINWEEKEND Op zaterdag 5 en zondag 6 juni tonen 24 tuineigenaars hun eigen ecologische aanpak om zelf

www.RLZZZ.be - [email protected] - tel. 02-452 60 45

colofon Redactie: Sanza i.s.m. Bert Moons Copywriting & Journalistiek | Redactieraad: Inge Beyens, Geert Saye, Hilde Hacour, Lieselot De Cleyn, Bert Moons, Cindy Vanvelthoven | Coördinatie: Sanza | Lay-out: grafische cel, provincie Vlaams-Brabant | Druk: Drukkerij Tuerlinckx | V.u.: Marc Collier, provinciegriffier, Provincieplein 1, 3010 Leuven | Redactiesecretariaat: Sanza, Cindy Vanvelthoven, Kardinaal Mercierstraat 11, 3290 Diest, tel. 013-32 62 11, fax 013-32 62 12, [email protected], [email protected].

— 12 —

Met bijzondere dank aan alle lectoren. De redactie streeft altijd naar betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie, waarvoor ze echter niet aansprakelijk gesteld kan worden. Gedrukt op 100% gerecycleerd en chloorvrij gebleekt papier met inkten op vegetale basis.