Mijn dagboek van de oorlogsjaren

M

ijn dagboek van de oorlogsjaren 1940 -1945 Ook van abnormale strenge winters

Opgetekend door Coba Jansen

-2-

Inhoudsopgave Voorwoord

pagina

5

Hoofdstuk 1

Het uitbreken van de oorlog

pagina

7

Hoofdstuk 2

Het Begin van de Duitse bezetting: Verloop van de oorlog tot 8 december 1941, toen Japan Pearl Harbor aanviel en Amerika in de oorlog kwam

pagina

13

Hoofdstuk 3

Periode van 8 december 1941 tot 8 maart 1942

pagina

24

Hoofdstuk 4

Periode van 8 maart 1942 tot 6 Juni 1944, D Day

pagina

27

Hoofdstuk 5

Periode van D Day tot onze invasiedag 17 september 1944

pagina

40

Hoofdstuk 6

Periode van 17 september 1944, de landing van de luchtlandingstroepen, tot 5 mei 1945, de dag dat de tweede grote wereldoorlog eindigde.

pagina

Hoofdstuk 7

Periode van 5 mei 1945, bevrijdingsdag, tot 15 augustus 1945, de nederlaag van Japan

pagina

Nabeschouwing

pagina

-3-

-4-

V

oorwoord

“Mijn aantekeningen van de vreselijke oorlogstijd, welke ons land, Nijmegen en de wereld teisterde van 1 september 1939 tot 5 mei 1945. Ook jaren van abnormaal strenge winters.”, schrijft Coba Jansen op de eerste bladzijde van haar dagboek. Ze heeft in 1946 en 1947 haar aantekeningen uit de oorlogstijd in het net overgeschreven, met hier en daar een plaatje erbij. Voor Coba waren het herinneringen aan een periode, waarin de wereld op zijn kop stond. Een oorlogstijd, die het leven van de vrome gezusters Jansen voorgoed heeft veranderd. Vader overleed in de strenge winter van 1942-1943. “Zonder tot bewustzijn te zijn gekomen is vader, vroom en zacht, naar een beter leven heen gegaan.” Het leven in Nederland werd almaar slechter. Na het overlijden van vader was er nog ruim 2 ½ jaar te gaan, voor er in heel Nederland vrede zou zijn. Een leven van honger, ontbering en angst. De berichtgeving over de oprukkende geallieerden en hun sterke geloof, hield de vrome gezusters overeind. Ria heeft het dagboek van Coba gekregen toen die in 1992 overleed. We hebben het dagboek in eerste instantie aangeboden aan het oorlogsmuseum in Overloon, zodat de boeiende verhalen niet verloren gaan. Maar ‘Overloon’ was niet geïnteresseerd. Nu is het een Internet boek en kan iedereen, die het interesseert, het boek lezen. Wij hebben er met veel plezier aan gewerkt. We weten iets meer van wat gewone mensen in de oorlog meegemaakt hebben en begrijpen nu dat iedereen, die bewust een oorlog mee maakt, nooit meer een onbezorgd leven kan leiden, zoals wij dat kunnen. Ria en Nico Spierings, januari 2006

-5-

-6-

-7-

1. H

et uitbreken van de oorlog

1.1.

De periode voor 1 september 1939, toen Nederland in de ban raakte van een dreigende wereldoorlog.

De onrust begon al toen wij het eerst allen samen in het lieve Groesbeek op vakantie waren in augustus 1938. De grens was daar scherp bewaakt. Er was spanning in de wereld, daar het steeds machtiger wordende Nazi Duitsland nu Sudetenland wilde hebben. In september terug in Nijmegen was er oorlogsgevaar. We gingen direct aan het inslaan (hamsteren). Het was de tijd van de reizen van minister Chamberlain de Engelse premier, naar München. Hitler eiste en commandeerde maar. De Engelse premier, die de geweldige bewapening van Duitsland zag, moest smadelijk toegeven. Het Gevaar was echter maar tijdelijk bevroren, want de Duitsers eisten en namen steeds meer. Oostenrijk, Sudetenland en nu weer de Poolse vrijhaven Danzig. Een jaar later in augustus 1939 was de spanning ten top gestegen. In ons land werd de voormobilisatie afgekondigd. Een week later werd de gehele mobilisatie een feit. Toen wéér aan het kopen en wat eten in huis halen. Hiermede was die steeds meer van je krachten en zenuwen uitputtende tijd begonnen. Wij hadden niet het minste begrip ervan wat wij nog mee zouden maken!

1.2.

De periode van 1 september 1939 tot en met 10 mei 1940, toen ons land in de tweede wereldoorlog kwam.

Het is 1 september 1939. Duitsland valt Polen binnen. Weer een ander land slachtoffer. Zondag 3 september verklaarde Engeland en Frankrijk, die met Polen een verdrag hadden gesloten, aan Duitsland de oorlog. De 2e Wereldoorlog in een mensenleven was begonnen. Het Is gek, maar het leven gaat nog gewoon door hier. Op 16 oktober krijgen wij de eerste distributie, n.l. die van suiker. Op 8 november is er bij ons weer angst voor een Duitse inval in ons land. Duitsland maakt ons scherpe verwijten, en heeft een grote troepenmacht langs de grenzen van Limburg geconcentreerd. Het smokkelen van Nederlandse uniformen naar Duitsland, met behulp van de NSB-ers doet de onrust stijgen. Daarbij komt nog een grensincident bij Venlo. Twee Nederlanders en 2 Engelsen worden met een auto ontvoerd en over de grens gebracht. Het Is een angstige avond, wij (en vele mensen) zijn de voornaamste dingen, zoals de dictaten en studieboeken, foto’s etc. in kisten gaan pakken.

Het Begin: De hele avond razen de legerauto’s door de stad, die van het westen de troepen naar de grens brengen! Maar gelukkig na een paar dagen is het gevaar geweken.

-8-

Half december: Het is winter geworden. Een flinke vorst. Zo blijft het de hele maand. Vader vertelt maar over de strenge winter van 1890. Januari: Het is nu nieuwjaar geweest. De eerste week van januari nog koud. Het wordt steeds kouder en de laatste week “zit de Waal dicht”. Nu komen er de sneeuwstormen bij. Ik heb over de Waal gelopen, geweldig! O die koude. In huis is het haast niet warm te krijgen. De kachel gloeiend en de ramen nog bevroren! Maar de leerlingen komen trouw en vertellen maar over koude en mobilisatie. Het is de koudste januari sinds 100 jaar!

Februari: Het Blijft hard vriezen. Pas eind februari komt de dooi. Het is weer een “ouderwetse” strenge winter geweest van ‘39-‘40. De pas geplante doornhaag in onze tuin was voor de helft bezweken. Wij werken maar hard door en hebben het veel te druk met ons huiswerk en lessen naaien om aan de oorlog te denken. Maart: Ik ben aan de schoonmaak begonnen. Het is dit jaar de vroegste Pasen, n.l. 24 maart. April: Op 9 april worden wij weer in hevige beroering gebracht. Duitsland heeft nu Denemarken en Noorwegen genomen. Denemarken heeft de Duitsers maar hun gang laten gaan, maar Noorwegen verzet zich tegen de brutale aanvaller. Nu is er bij ons toch spanning. Zouden wij vrij blijven van die alles verslindende Mof? En toch leef je maar door want er is ontzettend veel werk voor mij. Mei: Zo is het de eerste week van mei Hemelvaart. Daarna het bezoek van jufvrouw Jansen uit Weurt, met haastwerk. Zij was geëmotioneerd en vertelt ons de gekste verhalen. Hitler kon iedere dag komen. Geen wonder. Zij heeft een radio, wij niet. De Engelsen waarschuwen de hele dag en wij wisten van niets! Donderdagavond heb ik nog les gehad, de leerlingen vertellen geëmotioneerde verhalen van de gesloten Waalbrug. Ik heb de japon klaargekregen.

1.3.

De Duitse inval in ons land

10 mei 1940 Om twaalf uur ‘s-nachts schrik ik wakker door een doffe dreun. Ik roep, maar de andere hebben thans niets gehoord, dan maar weer het bed in. Een poos later schrik ik weer wakker. Maar nu zijn vader, Lida en Truus ook wakker! Het zijn geluiden die wij nooit gehoord hebben. Ontploffingen en vooral vliegtuigen! En het was pas 3 uur in de morgen, dus nacht. Neen, dat is niet normaal. Mijn God zou dat oorlog zijn! Lida slaapt helemaal boven en schreeuwde maar, kom eens kijken! Wij ook uit het zolderraam kijken. De lucht dreunde van de bommenwerpers. Een paar marechaussees kwamen zenuwachtig voorbij. Wij riepen hen aan: “Wat is er toch?” “Er is Oorlog de Duitsers zijn over de grens en zijn al in Berg en Dal” Het ongelofelijke is dan toch waar. Wij allen zijn geagiteerd ons gaan kleden en Lida durft niet meer boven te gaan slapen en is niet meer daar geweest. De mensen gaan allen naar buiten en sommige buren lachen en zeggen maar “Het is niets. Over een paar dagen is alles weer gewoon!” Wat wij toen nog niet wisten, dat weten wij nu, zij zijn bevriend met onze invaller. Dus van nu af aan, geen woord meer tegen hen en opgepast. Wij sluiten onze gordijnen, want daar komen zij aan, de rot Moffen. De grens ligt een kwartier gaans van ons huis, maar nooit had ik er aan gedacht dat die verwaande, monsterachtige

-9-

gehelmde kerels, langs ons huis zouden trekken. Met een hevige ontploffing vliegt onze nieuwe Waalbrug in de lucht. Dat hadden die Moffen niet gedacht. Want wij verzetten ons tegen het grote onrecht ons aangedaan.

11 mei: De gehele dag is het bezoek en praten met je kennissen. Vader is razend op die Mof! Daar moet je nu zo oud voor geworden zijn en zo een vurige politicus voor zijn. Dan is het helemaal erg, zoiets te verwerken! Ondertussen gaat de gehele dag het donderende geronk van de Duitse bommenwerpers maar door. En dan te weten dat die bommen dood gaan zaaien op je arme land! Zo gaan we de nacht in. De lucht dreunt en het gebulder van de kannonnen maakt je ziek. Hoever zouden de Moffen al zijn. Wij hier in Nijmegen zijn Het eerst onder Duitse bezetting. Zij plakken maar plakkaten aan en wat een materiaal. Kan daar iemand tegen? Wij zitten direct zonder berichten. Wij zelf hebben geen eigen radio dus ben je aangewezen op al de wildste geruchten en nieuwsberichten. Dat maakt het moeilijk voor ons. Vader houden wij thuis. Hij is in staat een Mof aan te vliegen en zou ons allen ongelukkig maken. Ik zelf durf het huis niet uit, zo bang ben ik en zo ziek word ik, als ik die Moffen zie. Maar Lida gaat met anderen naar de stad, want onze kennissen zeggen, ga gauw inkopen, want de Moffen slepen alles weg en wij hebben direct niets. Lida komt na eeuwige tijd terug, hevig opgewonden, de tas al vol. “Kom Coba”, zei ze, “Je moet direct mee, want jij moet van alles kopen en als jij daar ziet hoe al die Moffen kopen, dan koop je vanzelf”. Ik mee; de stad was vol “winkelende” soldaten. Zij kochten alles. Geen wonder zij hadden in Duitsland al zo lang niets meer kunnen kopen en nu met pakken splinternieuw Hollands geld, dat iedere Duitse soldaat had meegekregen uit Duitsland, kunnen zij in die volgepakte, rijke Hollandse winkels, hun dievenhart maar ophalen. Razend maakt je dat gezicht, maar het heeft deze goede uitwerking dat de Hollanders hetzelfde gaan doen. In Engeland is Winston Churchill premier geworden. Dat is tenminste een man die de Mof kent en nu zal het wel beter worden.

12 mei: Het is Pinksteren. Mooi weer. In tegenstelling met wat er gebeurt. Wij gaan naar de kerk. Het is treffend, zoals de liturgie van de Heilige Mis gebeden mij troost. Zij (de gebeden) lijken wel voor ons en deze tijd geschreven. Het kanongebulder komt verderaf. “Het is op de Grebbenberg”, zegt bakker Reys. Toen ben ik met de buren onze schuilkelder gaan maken. De jongens Dekkers brachten steunberen. ‘s Middags was ze al klaar. Wij horen geen betrouwbaar nieuws, alleen dat op de Grebbenberg ons verzet hevig is. 2e Pinksterdag kwam er bevel van de Moffen (13 mei), dat ieder zich in de schuilkelder moest begeven. Niemand mocht op straat.

14 mei: overgave. Bij al het andere werk weer inkopen gedaan. Ik ben totaal overstuur uit de stad gekomen. Het is alles bedrog, wat in vals liefdoende taal de bezetter het volk door krant en radio vertelt. Zo heeft het volk geloofd, wat die Mof over het vertrek van onze Koningin naar Engeland vertelde. Wij willen nooit meer naar radio Hilversum luisteren. Deze is nu van Duitsland geworden. Tegen de avond, komen de Ockhuizers en anderen, ons zeggen dat wij ons hebben overgegeven na het hevige bombardement van Rotterdam. Er wordt gefluisterd van duizenden doden! De rot Mof! Zonder waarschuwing vooraf. Later werden in het geheim foto’s van de bombardementen verkocht van de brandende Statendam, het Oude Binnenvaart Ziekenhuis, de Coolsingel en Rotterdam in brand.

- 10 -

De Coolsingel

De Statendam

- 11 -

Het oude Binnenvaart Ziekenhuis

Brand in Rotterdam

- 12 -

Een bezorgde brief van oom Frans uit Culemborg Culemborg, 19 mei 1940 Beste zwager en nichtjes Hartelijk dank voor uw brief, Lida. Er is sindsdien heel wat gebeurd. Wij zijn natuurlijk zeer benieuwd hoe jullie het er hebben afgebracht en jullie zullen even benieuwd zijn naar ons. Ze hebben er hier in Culemborg ook aardig van langs gehad. Verschillende doden en ook nog verschillende huizen buiten de stad zijn door bommen vernield. Juist nu ik dit zit te schrijven, kwam er een heel regiment Duitsers zingend door de stad. Er liggen hier in de stad op het ogenblik meer dan 2000 soldaten en de meesten hebben bezoek. Dus je kunt wel denken wat het vandaag voor een drukte hier is. Dinsdagavond is heel Culemborg naar Beusichem gevlucht, doordat ze toen begonnen de bommen in de stad te laten vallen. De 2e Pinksterdag hadden de Duitsers met een valscherm 5 van die brutale kerels op de spoorbrug neergelaten. Ze joegen de brugwachter weg, staken zijn huis in brand en zo waren ze heer en meester van de spoorbrug. Doe het ze maar na. Toen hebben ze vanaf Everdingen onophoudelijk op hen geschoten. En zo men zegt zijn er maar twee van overgebleven. Maar vliegmachines hebben ze hier heel wat naar beneden gehaald. Het was om er gek van te worden. Zoals ik al zei, waren ze ’s-avonds hier allen naar Beusichem gevlucht. Maar ik zag er geen kans voor om met Koos daar te komen. En zo hield ik me maar groot en zei: “Wij blijven maar hier.” Zodoende kon ik er verschillende in de buurt bewegen eveneens te blijven en onderhand kwam de vrede. Wat zal het nu worden? Ik begin nu ook voor Engeland te vrezen. Verschillenden die hier al zo met de Duitsers hebben gesproken. Daar hadden ze tegen verteld dat ze voor de Hollanders zulke - - - bommen hadden, maar voor de Engelsen ----------------------------------- zulken! Rien van Dorus van E. was na vijf minuten al krijgsgevangen en toen moesten ze met zijn vieren op een zekere plaats blijven staan. Daar vandaan waren ze gevlucht, daar ze goed de weg wisten. Het soldatenpak verwisseld voor een overall. En later hebben ze de Duitsers in een café nog mee bediend. In dat café is Rien de hele week nog gebleven en nu was hij vrijdagavond hier aangeland. Dorus ligt in Best bij broeders van de Deo. Die had met een autoongeluk twee ribben gebroken. En verder is Kees Kullo ook ongedeerd. Van Lida’s reisje naar de Philips demonstratie zal wel niet veel van terecht gekomen zijn. Nu hopen we ook spoedig van jullie geruststellende tijding te vernemen en dat U allen het ook nog goed maken. Ontvang verder allen onze hartelijke groeten. Uw toegenegen, Oom Frans

- 13 -

De Maasbode heeft er zeker ook goed van gehad. Je hoort of ziet er maar niets meer van.

- 14 -

2. H

et Begin van de Duitse bezetting

Verloop van de oorlog tot 8 december 1941, toen Japan Pearl Harbor aanviel en daardoor Amerika in de oorlog kwam

2.1.

Mei 1940

15 mei 1940 De weinige oorlogsdagen zijn voor ons land voorbij, maar de gevolgen, zij beginnen pas. Maar ik heb, nu bij al mijn andere werk de zorg voor eten en kleding zoals ieder huishouden. Vandaag eerst op geld uit, zien wat van de spaarbank te krijgen. Zilverbons van ƒ 1,- en ƒ 2,50 worden weer in omloop gebracht. Geprobeerd nog wat stof te kopen, de mensen vechten haast om de laatste stukken. Daar ik alleen zondags tijd heb; schrijf ik onze (hoofdzakelijk ons eigen huiselijke levens en de voornaamste oorlogsgebeurtenissen) per week op.

4e week van mei: Al maar boodschappen. De schoenen mogen al niet meer verkocht worden! O die schurken, al de safes moeten geopend worden, zij hebben er al de zuinig bewaarde gouden tientjes en andere goudgeld uitgehaald. Het begint al goed, de winkels leegkopen en nu het goud! De distributie van thee, koffie en suiker is op 31 mei ingevoerd, dus dat is ook al uitverkocht. De textiel mag maar beperkt meer verkocht worden. Vlug nog wat kruiden gekocht, daar zijn de Moffen gek op. Iedere avond is het tot laat praten. In clubjes komen de kennissen bij ons, allen zijn hevig ontdaan en teleurgesteld, dat de Moffen zo winnen. In België bombarderen zij de burgerbevolking en jagen hele steden leeg, de wegen op zodat de legers niet vooruit kunnen. De Belgische Koning geeft zich over en laat zich gevangen nemen. Het is een harde slag voor de onzen. De Engelsen komen daardoor in een moeilijke positie en vechten hun heroïsche strijd bij Duinkerken en trachten zoveel mogelijk manschappen door inscheping te redden. De Engelsen en Fransen waren niet klaar en hadden niet gedacht dat Duitsland zo een geweldig gemotoriseerd leger had.

2.2.

Juni 1940

1e week van juni: Weer inkopen, nu ook vlees, de slager waarschuwde ons. Bij al het andere werk, vlees gewekt.

2e week van juni: In Frankrijk duurt de strijd nog wanhopig voort. De schurk Mussolini verklaart Frankrijk en Engeland de oorlog en valt het arme Frankrijk nog in de rug (in het Zuiden) aan. Op 14 juni trekken de Moffen Parijs binnen. Bij ons is het ‘s-avonds een politiek geboom van geweld en vader is er het middelpunt van. Wij hebben nu ook brooddistributie. Bakker Rups verkoopt nog vlug aan zijn klanten brood en wat meel. Blikjes vlees mogen niet meer verkocht worden. Zelf heb ik nu wat gehakt gewekt. 17 juni

- 15 -

capituleerde Frankrijk. Wij allen hebben gehuild bij deze slag. Wij zijn suf even, van al het overweldigende wat wij nu hebben meegemaakt en toch, er onder heeft die Mof ons niet! Een rotsvast geloof, dat God deze rij van onrecht wreken zal en de grenzeloze Duitse hoogmoed vernietigen zal, bezielt ons. Met hooggeheven hoofd passeer ik de Moffen, zonder ze te bezien! En nu, wat nu? Hitler denkt dat hij klaar is. Maar zie daar spreekt Churchill en hij zegt, dat de val van Frankrijk niet van invloed is op het Britse doel: Engeland zal thans als enige voorvechter de zaak der wereld verdedigen. Maar het ergste is, wij horen nu niets anders meer, dan wat de Duitse censuur ons in onze courant voorzet. Lida zegt: “Dat hou ik niet uit, zij die een radio hebben, die leven!”

Een brief van Paula uit Culemborg Culemborg, 19 juni 1940 Erg aardig vonden wij het eens iets van jullie te horen. Ja, we hebben een vreselijke tijd meegemaakt. Wij hebben hier gewoon in de hel gezeten. De stad was overvol met duizenden soldaten. Het bureau was naast ons. Overal inkwartiering. Wij hadden een kapitein, 2 luitenants en geregeld 10 tot 15 soldaten in huis. De laatste op zolder. Het schieten, bombarderen was nacht of dag tot bedaren. Het voorburg was afgezet en stond vol met militaire auto’s, rode kruiswagens, vrachtauto’s. Eng onder de kastanjebomen. Er kwamen steeds vliegtuigen, jagers, bommenwerpers over. Het huis stond te schudden en dan vlogen we de kelder in. Overal in de omtrek verwoesting en alle ruiten stuk bij Barbara. ’s-Nachts stonden wij te kijken en als er een vliegtoestel aan kwam, riepen ze “dekken” en dan vlogen de soldaten onder de auto’s achter de bomen en zo leefden wij hier maar. Juffrouw van de Putten met huishoudster was hier. Die durfde niet meer in haar huis te slapen. Wij hadden matrassen op de grond in de huiskamer en gingen daar soms even op rusten. Zo ging dat maar door, tot opeens de paniek uitbrak. Vluchten, vluchten naar Beusichem. Die uittocht vergeet ik nooit. De vijand tegemoet. De weg vol mensen, met 7 vliegtuigen boven ons. Het was om gek te worden en dat werden er ook een paar. We zijn bij Kopershoef geweest. Op de hooizolder. In huis lagen gewonden. Een met een arm eraf; een onder in de buik; een met 3 vingers; erg, erg. Zusters uit Barbara en oude van dagen. Dokter Wachters met vrouw en kinderen sliepen naast ons met een baby van 6 weken, Frans van de Putten, Bets, ik en nog een familie op de hooizolder. Om 10 uur kwam er bericht. Vrede. We hebben ons overgegeven. ’s-Morgens gingen de Duitse troepen over de dijk. Wij konden alles zien. Daarna zijn we weer naar huis gegaan. De heer heeft ons bewaard. Er was niets kapot of weg. Op andere plaatsen hebben ze zo gestolen en geplunderd. Het gehele huis van Jansje Polderman is een puinhoop. Vreselijk hè. Helga is een paar dagen - 16 -

hier geweest. Ze is met Bets op de fiets naar Rhenen en de Grebbenberg geweest. Mensen, het is vreselijk. Er waren er wel 300 op het kerkhof. Maar het was doodstil. Ze lagen te bidden en te huilen op de graven. In een bos daarachter hingen jassen, ondergoed, helmen, enzovoort in de bomen en verbrand. En alles op de grond, brieven en portretten van vrouwen, kinderen en verloofdes. In die dorpen gingen flinke burgers, waar alles van verwoest was, naar de gaarkeuken eten halen. Van maandag op dinsdag nacht is hier een luchtgevecht geweest. Wij konden het goed zien. Eén viel brandend neer. 3 mannen verongelukt. Ze zijn maar zo in een kuil gegooid. Ze mochten niet op het kerkhof begraven worden van de Duitsers. Gemeen hè! Jullie moeten maar eens gauw hier komen. Dan kunnen we eens over alles praten. Vele groeten, Paula Prince 4e week van juni: Ik ga een radio kopen. En jawel een fijne, met ultra korte golf, kwam er. De radio en antenne wordt aangelegd. En toen hoorden wij, de stem uit Londen!! Allen met glunderende gezichten rondom het kastje. Ja, dat was heerlijk. Iedere Nederlander moet op straffe van ƒ 100.000,- boete of 5 jaar straf zijn goud, geld en edele metalen afgeven.

Nog een brief van oom Frans Culemborg, 28 juni 1940 Beste zwager en nichtjes, Eerst Coba even bedanken voor haar grote brief en gebedenboekje en clavierboekje. Uwe pastoor was er dan wel vroeg bij met al die gebeden. De onze is er na Pinksteren mee begonnen om na ieder lof dat gehouden dan wordt de litannie van alle Heiligen te bidden. Hoe maken jullie het onder de nieuwe bazen? Ze beginnen met den dag al driester op te treden. Vooral ook nu die Fransen het hebben moeten opgeven. Het is dan ook wel wonderbaar hoe dat die lui alles mee loopt. Hij heeft dat alles van te voren klaargemaakt en alles loopt als van een leien dak. Het is, zou je haast gaan denken, alsof er geen God meer bestaat. Maar we zullen maar niet oordelen. Wie weet wat God nog voor hen heeft weggelegd. Maar dan zullen we maar zeggen, ook wij hebben nog wel wat verdiend, want als je zo eens rondkijkt heeft de wereld nog weinig geleerd. Bij W.V. kwamen de heren van de week informeren hoeveel kamers hij had. Hij had toen nog 7 huurders en 2 - 17 -

kamers nog over. Nu dan moeten die huurders er maar uit, want die kamers hebben wij nodig. Maar Meneer! Niets te redeneren. De huurders konden opruimen en nu zit hij vol met Duitsers. Evenzo zijn ze hier nu al de safes op de bank aan het onderzoeken. Zo heeft Lien van Everdingen (zij zit ondertussen altijd nog in Frankrijk) ook een safe hier op de bank. Nu moest de vorige week haar broer Jacob op die en die tijd op de bank komen en daar stond zo’n meneer om de safe te openen. Het kleinste doosje maakte hij nog open. Nu zeggen ze, als ze gouden tientjes vinden, dan nemen ze die en ze geven er 3 stuivers meer voor. Bij Lien lag er ook nog een gouden ketting bij, maar die hadden ze laten liggen. Vorige week is er hier een brandend vliegtuig over komen drijven en dat was juist over de dijk bij de uiterwaarden neergevallen. Meteen waren de Duitsers erbij, zodat er niemand dichtbij mag komen. Er waren 3 lijken. Tenminste armen en beenderen. Nu zeiden ze het waren Engelsen. Maar het moeten vast Duitsers zijn geweest. De lijken zijn hier met de gebeden van een pater en een dominee ter aarde besteld. Later hebben ze nog bommen, die er in waren, laten springen. Herhaald nu dat zo’n ding ’s-nachts in de dood valt. In Den Helder schijnt het ook nogal te spoken. Nu Marie Heuli niet meer hier is, nu hoor je daar niets meer van. Fijn voor Lida dat haar leerlingen zo goed geslaagd zijn. Wij hadden het al in de Maasbode gelezen. Wij hebben nu maar besloten de Maasbode te houden en de radio weg te doen. Het ding staat nu toch bijna de hele dag stil, want al dat gezwets hangt je verdoemen de keel uit. Tante Truus laat hem ook met juli afsnijden. Zondag had ik de gids afgeschreven en gisteren ontving ik al een brief om nog op mijn besluit terug te komen. Maar het is onherroepelijk. Je kan toch alles niet bijsloffen. Wat ons portie brood betreft, daar houden we wel de helft van over. Bets, die dat al in de gaten had, liet vragen of zij die bonnen die wij over hadden kreeg, maar nu kwam Marie van E. gisterenavond of zij er niet iedere week voor 4 ons van kan krijgen en dat heb ik ze maar beloofd, dan kom ik die iedere week halen. Nu, kinderen, dan zullen we maar afwachten wat we verder nog zullen beleven. Er zijn er nog steeds die volhouden dat Engeland het nog zal winnen en wie weet wat er nog gebeurt nu de Rus weer mee gaat grabbelen. Ontvang verder van allen van ons de hartelijke groeten. Uw toegenegen Oom Frans

- 18 -

2.3.

Juli 1940

1e week van juli: Deze week zijn onze opperbevelhebber Generaal Winkelman en Generaal van Voorst tot Voorst in krijgsgevangenschap gevoerd. Onze radio is net op tijd aangelegd, want nu is het verbod uitgevaardigd tot het beluisteren van vijandige radio-uitzendingen op zware straffen. Ook zijn strenge verordeningen op het verduisteren uitgevaardigd. Geen sprietje licht mag ’s-avonds uitstralen. Dat geeft een groot werk, al de bovenlichten worden blijvend dichtgemaakt.

2e week van juli: Nu gaan er maar geruchten van het klaarmaken van een vloot waarmee Hitler Engeland zal veroveren. Ieder praat en geniet over de voorbereidingen die de Moffen maken.

3e week van juli: Maandag is de distributie begonnen van vet en boter. Room is niet meer te krijgen. Ieder krijgt nu ½ pond margarine of vet per week. De verkoop van alle grutterswaren is stop gezet. Nu is het gedaan met inkopen. Ieder huis bezit nu een klein kruidenierswinkeltje en een bazaartje. Want hoe lang zal deze oorlog duren? Met veel moeite hebben we een beetje brandstof gekregen!

4e week van juli: In onze kerk was het parochieretraite deze week. Maar ach de hoofden waren er niet bij! Tijdens de predikaties ronkten de laagvliegende Duitse bommenwerpers maar over de kerk, weg waren je gedachten. Nu zijn ook alle grutterswaren op de “bon” gekomen. Ik heb een wasbok en wringer gekocht, dan kan ik zelf alles wassen, ook heb ik eieren ingelegd. Op 28 juli houdt Radio Oranje, de Nederlandse omroep in Londen, haar eerste uitzending. Dit was ‘s-avonds om kwart over 8 en dan wordt er door Nederland, voor ons bezette Nederland nieuws, waar wij speciaal behoefte aan hebben, uitgezonden. Dus geen nieuwsberichten zozeer.

2.4.

Augustus 1940

1e week van augustus: In onze tuin is de oogstkamp begonnen. Dat is druk, maar het is afleidend en vader kan er praten met meneer La Hey en anderen over de “prachtige” schepen die de Moffen bouwen van alle mogelijke rivierschepen(!) om mee naar Engeland te varen. Nu is de veel strengere textieldistributie begonnen. Het is een gereken met “punten”. De manufacturen zaken moeten 1 week sluiten, voor het opmaken van de balans. De Duitsers gaan nu ook de Engelse steden vooral aan de Kanaalkust bombarderen. 2e week van augustus: Wij zijn in Groesbeek op brandhout uitgeweest, want veel vertrouwen in de brandstoftoewijzing, hebben wij niet.

- 19 -

Wij kregen een grote kar, en hebben dat alles netjes opgepakt. Toen moest je weer achter de zeep heen en zorgen dat je daar wat van in huis krijgt. Zo heb je enorm veel extra werk met dat al.

3e week van augustus: Wij zijn o.a. maar aan het peren plukken en zijn maar blij dat wij dat stukje tuin gekocht hebben.

4e week van augustus: Nu is er ook de kaas distributie en op het eind van de week is de zeep op de bon gekomen. De bombardementen van de Duitsers op Zuidoost Engeland gaan maar door. De Engelsen vragen zich af of de Duitse invasie nu gauw te verwachten is?

2.5.

September 1940

1e week van september: Hitler kondigt de invasie in Engeland aan. In de provincie Zeeland mag niemand meer in of uit die er niet woont. Ik heb mijn leskamer weer in orde gemaakt. Nu beginnen mijn lessen weer.

2e week van september: Nu is de oorlog weer heviger geworden. De Duitsers zijn op klaarlichte dag het grote offensief (lucht) tegen Londen begonnen, ook ‘s-nachts gaat het door. Londen heeft het zwaar te verduren. Ondanks het zwakke Engelse leger, schieten de dappere Engelse piloten met honderden de Duitse Stuca’s neer. Bij ons is er weer een artikel op de bon. Nu is het vlees en vet (5 ons p.p. in de week).

3e week van september: Vader is maandag jarig geweest. Zijn eerste oorlogsverjaardag. Hij had veel bezoek, maar de slager had ons vlug wat vlees verkocht, en dat moest ik wecken. Londen wordt zonder ophouden gebombardeerd. 4e week van september: Nog op jacht geweest naar blikjes en vet, maar ze waren haast niet te krijgen. De verkoop van brandstof verboden. Ook krijgen wij identiteitskaarten. Nu is het inslaan en inmaken wel gedaan, dat heeft ontzettend veel tijd en werk gekost. Londen brandt telkens op nieuwe punten.

2.6.

Oktober 1940

1e week van oktober: Ik heb een heel clubje nieuwe leerlingen o.a. Bontekoe, v.d. Heyden, Kuilman, Dekhuyzen. Het is maar naaien - lessen etc. Zaterdag nog weer eens inkopen gedaan, nu de textielpunten opgemaakt. Ook vandaag “brandstoffenkaarten” gehaald. 2e week van oktober: Maandag verbod van fruitverkoop. Wij hebben vlug onze appelen thuisgehaald. Vader zegt, van die tuin daar hoef je nooit spijt van te hebben, dat je die gekocht hebt! Bij al die lessen naaien - huiswerk komt er veel meer werk aan het eten en boodschappen vanwege de distributie. - 20 -

3e week van oktober: Het weer is de laatste weken buitengewoon! Londen heeft het zwaarste bombardement te verduren gehad, door bijna 1000 bommenwerpers.

4e week van oktober: De levensmiddelenvoorziening in Nederland wordt al slechter. Kaas wordt al 1 ons p.p. per week, van de melk gaat het vet af, melkbrood mag niet meer gebakken worden, eieren zijn niet meer te krijgen. Gas en elektriciteit zullen worden gedistribueerd. 5e week van oktober: Zondags voor de reis naar Culemborg gezorgd. Oom Koos is daar overleden. Toen ik daar was, kwamen de koekjes, gebak en koek op de bon. Ik heb nog gauw wat fijne Culemborgse koekjes meegebracht.

2.7.

November 1940

1e week van november: Deze week is vader voor de eerste keer ziek geweest. Je leeft erg druk.

2e week van november: Woensdagnacht was het een vreselijke storm. Ik heb doodsangst uitgestaan. ‘s-Morgens kwamen de kinderen “Kokke” zeggen dat 3 fruitbomen (pruimen) in onze tuin waren omgewaaid. Wij in de tuin gewerkt. Meteen weer nieuwe bomen laten planten.

3e week van november: Toen de mensen hun stukje vlees voor de zondag wilden halen, was er totaal geen vlees. Zo begin je al aardig van je voorraadje te profiteren. 4e week van november: Wij deze week steeds naar de slagers, maar wat er kwam geen vlees. Wij hebben allen de griep.

2.8.

December 1940

1e week van december: Nog allen ziek en nog geen vlees! 2e week van december: De universiteit van Leiden is gesloten. De Joden mogen geen openbare functies meer bekleden. Zelf nog wat griep. Door de voedselschaarste moet ik meer werk aan het maken van het eten besteden; ook om je rantsoenen in huis te krijgen kost veel tijd. Door brandstofschaarste zit je iedere dag met het werk van de kachel uithalen. En tot overmaat van smart het afschuwelijke van deze oorlog, de duisternis. Niet alleen ‘s-avonds en ‘s-nachts, maar doordat wij hier de Duitse zomertijd hebben is het nu hier ‘s-morgens tot 10 uur donker. Dat wil zeggen laat met het werk klaar en ‘s-morgens zonder licht en vuur zit je te tobben. Daarom staan wij maar wat later op. Het ergste is nu, dat vader dit niet wil en toch in de 1e Heilige Mis wil zijn. In huis en buiten en in de kerk; overal is het donker (verduisteringsvoorschrift voor de vliegtuigen) en vader, die niet goed zien kan en bang is in het donker, gaat er toch door. Dit put vaders zenuwen zo uit, dat hij prikkelbaar wordt. Ook ons maakt dit alles moe en prikkelbaar. Ik heb nu besloten niet meer voor vreemden te naaien, anders loopt het hele huis in wanorde. Zondags b.v. is het in de meeste huishoudens ook ik doe dat - je voorraad nakijken, want niets mag er bederven.

- 21 -

3e week van december: Nu is Truus ziek, dus ik alles alleen gedaan. Nu ook elektrisch licht gerantsoeneerd en wij krijgen minder brandstoffen. En nu is het nog wel fel koud geworden. 4e week van december: Hevige bombardementen op Londen, speciaal brandbommen. Hele blokken in de City staan in brand! Fel koud. Nu heb ik voor ons zelf en voor fa. Bontekoe de kerstbroden gebakken. Alles van ons gehamsterd, bloem en rozijnen etc. De Kerstdagen waren rustig. Met lampjes in de hand gaan de mensen door de diepe duisternis naar de kerk. Nu is het Nieuwjaar 1941 nog oorlog en fel koud. God zegene dit nieuwe jaar.

2.9.

Januari 1941

1e week van januari: Ik geef nu 2 maanden geen les, vanwege kolen en lichtnood. Het is bitter koud en ik kan de leskamer niet warm krijgen. De grote kast heb ik met vader van de zolder gehaald en in het souterrain heeft vader hem geplaatst. Het was weer een heel werk. Ik heb daar onze levensmiddelenvoorraad ingepakt. De hele zolder ga ik leeghalen en in het souterrain brengen, met het oog op het geen uit de lucht gebeuren kan. 2e week van januari: Nog fel koud. Het is maar steeds winter. Mien Verhallen vroeg of wij wilden delen met een stuk varken. Natuurlijk gedaan. Het meeste heb ik geweckt en ik heb balkenbrij gemaakt. 3e week van januari: Steeds fel koud. Nu zelf ook de grote was doen, want het goed slijt te veel op de wasserij. Malta wordt steeds zwaar gebombardeerd. In Afrika wordt hard gevochten. De Italianen verliezen. Abbesinië is al bevrijd.

4e week van januari: Dooi. Heerlijk dooi! Weer boodschappen, maar geen kruiden, boenwas, schoensmeer meer te koop. Er komt surrogaat. Het is weer gaan vriezen.

5e week van januari: Weer koud 31 januari: de kleine prinses Beatrix verjaart. ‘s-Middags naar de stad geweest om textiel punten op te maken. Maar o schrik! Alle, tot de grote zaken toe, uitverkocht; lege vakken, nergens garen te koop!

2.10.

Februari 1941

1e week van februari: Erg koud. Er is weer spanning. Ik heb voor koffers gezorgd. Daar de beste goederen in ingepakt! De eerste gijzelaars zijn in arrest gesteld!

2e week van februari: Dooi! Nu weer naar de tuin. Het is nu ook iedere week brood bakken. 14 februari, moeders verjaardag. Goed dat zij dit vreselijke niet meer meemaakt.

- 22 -

De Engelse luchtraids op Duitsland zijn begonnen. De eerste bommen op Nijmegen gevallen! Nu word je bang en ga je het bed uit naar beneden met je vluchtkoffer, als ‘s-nachts de vliegtuigen over komen.

3e week van februari: Steeds driester treedt de NSB op vooral tegen de Joden en de Kerk. In Amsterdam waren relletjes. De stad kreeg 15 miljoen boete!

4e week van februari: Hitler kondigt een hevige duikbootoorlog aan, arm Engeland! In huis maar werken. Truus geeft nu ook les.

2.11.

Maart 1941

1e week van maart: Wij beginnen nu ook een groentetuin. Daarvoor begonnen te mesten en spitten etc. Strenge straffen worden overal in het land door de Duitsers opgelegd. 2e week van maart: 18 Jonge mannen zijn door de Duitsers gefusilleerd. Afschuwelijk! Lida is jarig geweest; veel bezoek. Het is eens afleiding. 3e week van maart: Met de koffie is het nu gedaan. Ook al het vlees gaat naar Duitsland. Hevige Duitse luchtaanvallen op Engeland. 4e week van maart: Naar de boer geweest. Dat moet wel, anders teert je voorraadje te veel in. Maar ik moet er voor naaien. Voor Weurt moet ik 3 japonnen maken. Ik heb er vlees voor gekregen, omdat er in de stad weer geen vlees te krijgen was.

2.12.

April 1941

1e en 2e week van april: Die Schurken van Moffen vallen Joegoslavië binnen. Belgrado is, net als Rotterdam, plat gebombardeerd. Vrijdag is het Goede Vrijdag. Op deze dag valt ook Hongarije Joegoslavië onverwacht binnen. Het Land kan de overmacht niet houden en geeft zich de 13e over. Nu hevige Duitse aanvallen op Griekenland. De Moffen willen de hele Middellandse Zeekust hebben, om zo onze Engelse vaart daar te beletten. 3e week van april: De Duitsers winnen steeds. Ook Griekenland geeft zich over en de Engelsen, die te hulp gesneld waren, moeten zich op Afrika terugtrekken. President Rooseveldt belooft Griekenland te helpen. De Joden moeten hun radiotoestellen inleveren. Weer de boer opgeweest. Strenge melkdistributie, 1¾ liter per week. Boter en vleesrantsoen verminderd naar 200 gram boter(vet) en 250 gram vlees p.p. per week.

4e week van april: Het is erg koud. Eieren gehamsterd. Er is haast geen vlees en helemaal geen stroop meer te koop. Weer langer met de zeep doen. Wat een zorg en wat een werk heb je met het eten. Nu krijg je maar 1½ kg. aardappelen p.p. per week meer.

- 23 -

2.13.

Mei 1941

1e week van mei: Koud! Weer naar de boer; eieren ingelegd. De Joodse advocaten en doktoren mogen geen praktijk meer uitoefenen. 2e week van mei: Het is nog heel erg koud. Er groeit nog niets. Opdat wij de rijtjes spek langer kunnen bewaren heb ik ze geweckt. 3e week van mei: Koud! 10 mei de eerste oorlogsverjaardag. Nu leven wij met de verwachting dat de Engelsen ons komen bevrijden! Ik ben nog eens naar de stad geweest, maar er is niets meer te koop en wat er is, is surrogaat.

4e en 5e week van mei: Er is weer geen vlees. In stromende regen naar Groesbeek een kip gehamsterd en op brandhout uit. Het kopen is gedaan en je leeft met dat wat er op de bon te krijgen is, aangevuld met eten van je voorraadje.

2.14.

Juni 1941

1e week van juni: Het Is Pinksteren. Vorig jaar Pinksteren was het volop oorlog. Nu zitten wij onder de verdrukking. De Joden worden steeds meer geplaagd, nu mogen zij geen openbare vermakelijkheden meer bijwonen en zij mogen geen stadsplantsoenen betreden. Nu staan voor alle parken en pleintjes, bordjes “Verboden voor Joden” Afschuwelijk flauw!! 2e en 3e week van juni: Feest van Jezus’ Heilige Hart. Wij hebben een grote kar brandhout uit Groesbeek gekregen. Fijn voor de winter en om op te koken. Weer iets nieuws van de Mof: Ieder moet zijn koper, tin, nikkel en lood inleveren! Kun je begrijpen dat doen wij natuurlijk niet. Wij hebben onze mooie koperen en tinnen dingen goed verstopt. Vader en ik hebben de zoldervloer opengemaakt en tussen het plafond en de vloer het zaakje geborgen! Veel is er in die dagen gegraven en het koper, etc. verdween onder de grond, maar wij vinden dat jammer van ons goede spul. Het bederft maar in de grond.

4e week van juni: Zondag 22 juni. Toen ik naar de kerk ging zag ik al mensen druk in de deuropeningen staan praten. Wat was er nu weer gebeurd? Duitsland is weer onverhoeds nu Rusland binnengevallen! Maar dat zal hem niet meevallen, die schurk want nu heeft Hitler de fout gemaakt een 2e front en nog wel in zijn rug, te maken! Nu hebben de mensen weer te praten.

2.15.

Juli 1941

1e week van juli: Het is voor ons wel vervelend, dat het communistische Rusland nu automatisch onze bondgenoot wordt. Want wij allen hebben te lijden van en te vechten tegen dat heerszuchtige, verwaande Duitsland, dat nu ook nog een ketters nazi-geloof opdringt dus wereldlijk en geestelijk je vijand is.

- 24 -

2e week van juli: Hitte golf. Was de meimaand van winterse koude, nu zitten wij al een paar weken in een hittegolf. Deze hele week is het al 99 graden Fahrenheit in de schaduw. Alles verdroogt. In de avond kun je pas naar de tuin de bessen plukken, die al half verdroogt zijn. Vrijdagmorgen zijn Truus en ik al om 5 uur naar de tuin gegaan om vlug de rest van de bessen te plukken. Het is een slechte zomer voor het gewas. De gas- en lichtdistributie is weer verscherpt. Nu zijn ook alle boterhamstrooisels en de jam op de bon (500 gram in de maand). De Duitsers trekken met hun onverwoestbare legermacht steeds dieper Rusland in. Smolensk is al veroverd.

3e week van juli: Het wordt al koeler. Nu is het met de thee gedaan. Van nu af aan krijgen wij alleen nog wat koffiesurrogaat. Gelukkig dat ieder thee heeft gehamsterd! Truus en ik werken hard in de tuin, want de groenten zijn schaars. 90 procent gaat naar Duitsland en 10 procent, dan nog het slechtste, is voor ons.

4e en 5e week van juli: Eindelijk regen! Er zijn geen aardappelen en er komen geen eieren meer op de bon. Dus maar naar de boer.

2.16.

Augustus 1941

1e week van augustus: Van nu af krijgen de volwassenen alleen nog taptemelk. O wat is dat een vies goedje. Kijk, je krijgt wel wat te eten op de bonnen, maar het is alles surrogaat, dus je krijgt veel te kort. Zondag: Wat hebben wij gespannen zitten luisteren in de kerk! De eerste geweldige brief van de Bisschoppen werd voorgelezen. Het is een felle aanklacht tegen het Nationaal-Socialisme. Al de Duitse maatregelen worden opgenoemd, waardoor het gehele geloofsleven in Nederland onderdrukt wordt. Direct hebben wij een afdruk van deze brief (die in het geheim verkrijgbaar is geworden) kunnen bemachtigen. Dit heeft ons goed gedaan.

2e week van augustus: Op Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart weer eens naar de boer, op eieren uitgeweest. De Duitsers trekken steeds dieper Rusland in. Het Is daar een alles verwoestende oorlog. Vreselijk. Het hele Europa bijna onder de wrede Duitse hiel!

3e en 4e week van augustus: Bij ons worden de Joden steeds meer vervolgd. President Rooseveldt en Churchill hebben een geheime samenkomst gehad, op de Atlantische Oceaan. De Duitsers lachen erom. Maar wij vinden het fijn voor Engeland.

2.17.

September 1941

1e week van september: Het is nu al twee maal per week, dat er naar de boer gegaan wordt, want het etenstekort is zodanig, dat de dagelijkse behoefte van brood en aardappelen lang niet voldaan wordt. En zoveel kan er ook niet gehamsterd zijn, om dat aan te vullen. Nu

- 25 -

trekken wij naar buiten. Ieder huisgezin heeft een eigen boer, waar het geholpen wordt. Ik ben altijd bang voor het aanhouden want het is streng verboden om eten bij de boer te halen.

2e week van september: zondag veel graan wezen smokkelen voor de winter. Dit graan moet in de koffiemolen gemalen worden. Vader vindt dit een fijn werk, maar hij mag van mij niet lang malen want dat is veel te vermoeiend voor hem. Nu mogen de Joden zich niet meer in het openbaar begeven zonder een kenteken. Dit is een gele ster die zij op de linker borst moeten dragen! Het is een akelig gezicht die mensen zo getekend te zien lopen.

3e week van september: Vader is weer jarig geweest. Er was veel bezoek en dank zij ‘het voorraadje ook nog de verjaardagkoek.

4e week van september: Wij hebben een kookkachel gekocht, anders kunnen wij, vanwege de gasschaarste, het eten etc. niet gekookt krijgen. Wij moeten ook veel wekken. Onze tuin verschaft ons veel fruit etc. De prijzen van het fruit en de groenten zijn veel hoger dan voor de oorlog. Overal hangt de hakenkruisvlag, want de Duitsers vieren feest, over hun geweldige overwinningen in Rusland. De zee van Azof is bereikt.

2.18.

Oktober 1941

1e week van oktober: Het brood en boterrantsoen is verminderd. Wollen goederen zijn niet te krijgen. Kousen zijn absoluut uitverkocht! De benzine is erg schaars, veel gaat er op generatoren. Hitler zegt: “Rusland is gebroken en zal nooit meer opstaan”. 2e week van oktober: Als door een wonder hebben wij de winterprovisie van aardappelen binnengekregen! Deze week bij de boer wezen naaien. Op het hele 2000 km lange Russische front is de mof in de aanval gegaan. 3e en 4e week van oktober: Weinig brandstof en maar naaien voor de boeren. ‘Het is een gouden tijd voor de boeren. De stof die zij voor hun eten kunnen krijgen moet ook genaaid worden. Van ons willen zij geen goed, maar ik moet naaien.

2.19.

November 1941

1e week van november: De sneeuw is op het Russische Front! De Moffen zullen het nu ook zwaar krijgen. Het Is Allerheiligen en bar koud geworden. Op de nieuwe textielpunten, heb ik nog een stukje ondergoed kunnen krijgen.

2e en 3e week van november: Totaal leeg zijn de winkels. Maar naar de boer gaan. Voor mijn kwaaltje krijg ik flink extra rantsoenen boter en melk. Daardoor hebben wij allen steeds boter.

- 26 -

4e week van november: Zondags is het nog steeds voorraadszorg of naar de boer. Van studeren komt niets meer. Daar er geen koek en gebak meer te koop is, laten de mensen van hun gehamsterde boter etc. bij de bakker bakken.

5e week van november: Steeds voor de boer genaaid. Er is een geweldige politieke spanning tussen Amerika en Japan. Amerikaanse troepen komen in ons Suriname. De laatste havermout gekocht en komt nu gortmout op de bon.

2.20.

December 1941

1e week van december: Sint Nicolaas! De bakkers hebben voor hun vaste klanten, hun hamsterpot aangesproken en zo was er nog van alles een beetje. Fijn! Ha! Duitsland heeft deze week zijn eerste nederlaag in Rusland geleden en wel bij Rostof. 2e week van december: zondag 7 december hadden wij veel visite. Onze vrienden en wijzelf hadden zo een behoefte om al die narigheid van de oorlog eens te vergeten, zodat wij een vooroorlogse avond hadden voorbereid. Zus Cramer, Cor Loyen, Mien, Juffrouw Croes, Tiny, etc. en wij zaten om de gezellige, gedekte tafel. Vader aan het hoofd. Wij hadden lekkere hapjes. Toen kwam het nieuws (BBC). De radio is altijd een van de heerlijkste gaven, die je de bezoekers kunt schenken, maar nu was het alweer een jobstijding. Japan is Amerikaans bezit aangevallen, zonder voorafgaande oorlogsverklaring, n.l. een blitz aanval op Hawaï eilanden. De Amerikaanse vloot leed aanzienlijke verliezen. Onze eigen regering in Londen verklaart ook de oorlog aan Japan. Nu zijn Amerika, Engeland, China en Nederland in oorlog met Japan. Wat zal er nu met ons Indië gebeuren? Intussen verklaart Amerika ook aan Duitsland en Italië de oorlog. Dat is tenminste een goede kant van dit vreselijke gebeuren. Het Grote Amerika is wakker geschud. Engeland staat niet langer alleen. Ons avondje is wel droef geëindigd! Het wordt steeds erger met de oorlog. Nu is geheel de wereld in oorlog.

- 27 -

3.

Periode van 8 december december 1941 1941 tot 8 maart 1942 1942

Tijd van felle zeeoorlog; bittere strijd in de stille Zuidzee. In deze paar maanden veroverde Japan de Amerikaanse koloniën, de Engelse koloniën o.a. het trotse Singapore en ons eigen grote Indië.

3.1.

December 1941

2e en 3e week van december: De Jappen vallen Amerikaans bezit, de Filippijnen, binnen en bombarderen ons Borneo. Zware Engelse verliezen. Van Amerika hoor je nog niet veel!

4e week van december: In het Oosten wordt fel gevochten. Duitsland verliest langzaam terrein in Rusland. De Jappen veroveren Hongkong, de toestand op de Filippijnen is kritiek. Voor de Kerstdagen gebakken.

5e week van december: Met de katoen en stof is het gedaan, alleen ragdunne kunstzijde en dan nog heel weinig. Tot overmaat van ramp legt de Mof op alle herenkleding vanaf 15 jaar beslag. Alles wat maar warm is en dit moet direct ingepakt en verzonden worden voor de Moffen in Rusland, tegen die koude kunnen zij ook niet! Het Is erg krap met het eten. Voor oudjaar een konijn gekocht en heel zuinig oliebollen gebakken van je voorraadje natuurlijk. De hele familie Verhallen op bezoek, ook de familie uit Arnhem.

3.2.

Januari 1942 - Strenge winter

1e week van januari: Weer een nieuw jaar. Wat zal het brengen? Het Is fel koud, maar steeds strenge winters! Wij hebben hout laten hakken. Het Kolenrantsoen is 2 maanden brandstof voor 4 maanden! Het Vleesrantsoen is nu op 1 pond vlees in de week voor ons vieren. Tweemaal in de week eten wij een stukje gehamsterd spek en 2 vastendagen. Van het stukje vlees wordt havermoutgehakt of haché gemaakt voor 2 à 3 dagen! Zaterdag weer eens een keertje naar de stad geweest. O, wat ben ik geschrokken van al die lege winkels, vooral van het warenhuis. Nu zijn al de huishoudartikelen en aardewerk ook op! Geen kop of schotel is er te zien! 2e week van januari: Felle koude! Japan wint maar. Amerika is nog niet op het toneel. Woensdag ben ik door de barre koude naar Groesbeek het brood en de melk etc. wezen halen. Voor de oorlog was dit een vakantietocht en nu moet je er door alle weersomstandigheden maar door! Het blijft maar hard vriezen, gelukkig maar dat het jaar voor onze oorlog 1939 ook zo een strenge winter heeft gehad, want toen hebben wij ons warm wollen kleren aangeschaft. Nu is dit niet meer te koop.

3e week van januari: Fel Koud. Het Gaat steeds slechter in de stille Zuidzee. Wij hebben een flinke kar hout uit Groesbeek gekregen. Fijn met die koude! De hele week felle koude van 15 tot 20 graden vorst. De Waal zit weer dicht.

- 28 -

Onze regering past in Indië het systeem toe van de brandende aarde. De grote petroleumbronnen in Borneo hebben wij zelf vernield. Deze bedroegen een waarde van 17,5 miljoen gulden. In ons land is ons eigen zilver geld ongeldig verklaard en waardeloos blik ervoor in de plaats gesteld. De mensen praten er veel over, maar wij bewaren het zuinig en hebben het goed weggestopt.

4e week van januari: Fel Koud. Zondagnacht is er enorme sneeuwval geweest. De mensen konden de kerk haast niet bereiken. Vader die altijd heel vroeg het huis uit, naar de kerk, gaat, is daar ook in vastgelopen. Wij hoorden maar tikken tegen het raam van de voorkamer en wat zagen wij? Vader tot aan zijn buik vast in de sneeuw. Hij was totaal overstuur, want vader wordt oud en ook door de oorlog begint hij te lijden, zoals wij allen. Vader heeft nu beloofd met deze sneeuw thuis te blijven. Dat is heel erg voor hem. Heel de wereld, natuurlijk ook onze buurt, en wij, aan het sneeuwruimen; dat wil zeggen een smal geultje voor je huis te maken. De sneeuw die je daarvoor opzij schepte, vormde een muur ter hoogte van je schouder! En zo was het in het hele land. Nog nooit hebben wij zoveel sneeuw gezien en daarbij felle vorst. Daar is vaders winter van 1890 nog niet veel bij. ‘s Maandags konden de melkboeren etc. er haast niet door. Nu moet je allen de melk (het beetje vieze ondermelk) zelf halen! Nu stijgt het getob met het eten en stoken wel ten top. Woensdag is er weer een massa sneeuw bijgevallen. Donderdag: Er is geen melk en boter te krijgen! De meeste mensen zitten zonder water. Steeds bar slecht oorlogsnieuws uit de Stille Zuidzee. Van ons Indië is Ambon en Timor door de Jappen bezet. De strijd om het machtige Singapore is begonnen. Ik raak in de put.

3.3.

Februari 1942

1e week van februari: Steeds fel koud: De winter houdt maar aan en je moet eten en of ik het graag doe of niet, ik moet er voor naar Groesbeek. Eerst met de bus naar het dorp en dan verder zeker drie kwartier door de sneeuwmassa naar Sint Antonis, Breedeweg! Woensdagnacht weer een enorme sneeuwmassa gevallen. Nu is er heus geen doorkomen meer aan. De voedselvoorziening stagneert geheel. Alles zelf bij elkaar sjouwen. Het Aardappelrantsoen is 1½ kg per persoon per week. De Jappen bombarderen ons Indië. 2e week van februari: Fel koud: Nog steeds hard winter! Maar boven alle gebrek en koude, drukt het slechte oorlogsnieuws. De Jappen zijn op Singapore geland, zij hebben uit 100 vliegtuigen parachutes bij Palembang neergelaten. Daar wordt nu hard gevochten. Palembang levert 50% van de olie aan de onzen en nu worden deze bronnen allen weer vernield. Er is nu voor 1 biljoen vernietigd! Alles loopt tegen. 3e week van februari: Bitter koud: Het is zondag dat Singapore viel! Wat een vernedering voor de Engelsen! Er is deze week hevig gevochten bij Palembang en Bali. De gevreesde invasie op ons Java is nog uitgebleven Hoe lang nog? Weer een bitter koude week en onbegaanbare wegen, die dikke sneeuwlaag wordt een bruine brij. Nog steeds iedere dag je melk, etc. In onafgebroken rij komen de mensen met sleetjes voorbij om wat hout uit de bossen te halen. De brandstof is op. Wat is 2 mud over 4 maanden? Wij hebben gelukkig hout. Andere mensen die het betalen kunnen, kopen brandstof in het zwart fl.15,= en nog veel meer per mud. Maar wij willen niet in het zwart kopen. Het is gestolen brandstof en dat volk wordt schatrijk.

4e week van februari: Winter! Eindeloos schijnt die winter. Het is steeds vorst en sneeuw! Dinsdag ben ik weer door de sneeuw en koude de Groesbeekse etenstocht wezen maken. - 29 -

Donderdag ben ik nog eens naar de stad wezen “winkelen” nu zijn o.a. de drukknopen en zakdoeken niet meer verkrijgbaar. De winkels zijn dan ook nog maar halve dagen open. Lida‘s school “ Mater Dei” is nu, als vele anderen, wegens kolengebrek gesloten. Zaterdag was Truus jarig. Deze week grote zeeslag in de Balinese zee en van vrijdag tot zondag een hevige zeeslag in de Javazee. Er was een groot Japans konvooi van plusminus 40 schepen, welke gedekt werd door een sterke luchtvloot, gesignaleerd in de Javazee op weg naar Japan. Direct vielen wij aan. De Schout bij Nacht Doorman gaf het bevel, “Ik val aan volg mij”. Hij ging met zijn vlaggenschip ten onder en wij moesten tegen zo een overmacht wel verliezen. Amerika is ook weer niet klaar en zo staan wij ook hier weer alleen.

3.4.

Maart 1942

1e week van maart: Fel koud: Het was zondag 1 maart dat de Jappen, onder fel verzet der onzen, op 3 plaatsen op Java landden. De landing bij Palembang had tot doel de oliebronnen van Tjepoe te bezetten. Daarom zijn deze door ons vernield. Nu hebben wij geen olie meer. Het Is verder steeds verliezen op Java. Al onze oorlogschepen en vliegtuigen zijn vernield. Er kwam geen voldoende hulp. Toen zaterdag, hoorden wij Radio Bandoeng omroepen: “Wij sluiten. Leve de koningin! Tot weerziens in betere tijden.” Ons Indië verloren! Het openingsgebed van deze zondag, 2e van de Vasten, was als voor ons geschreven. Laat ons bidden God, die ziet dat wij van alle kracht verstoten zijn. Wil ons in- en uitwendig bewaren, opdat wij voor alle tegenkantingen gesterkt worden, naar het lichaam en van kwade gedachten gezuiverd naar de ziel. Door U Onze Heer Jezus Christus. Nog steeds fel koud en gladde wegen.

- 30 -

4.

Periode van van 8 maart 1942 tot 6 Juni 1944, 1944, DD-

day day

Tijd van taaie, bittere strijd in Duitsland. De Engelsen streden hun zware strijd tegen de Mof in Noord Afrika, later in Italië. Voor ons was het een tijd van afwachten onder Duitse druk- terreurduisternis. Overdag doodse stilte. ‘s Nachts raids van Engelse bommen.

4.1.

Maart 1942

2e week van maart: weer een brief van de Bisschoppen. Nu was het een sein tot de onderwijsstrijd. Vrijdag vroor het nog 8º en zaterdag hiep hoera dooi! Wat een toestand op de wegen! Nu is de Gelderlander verboden! Zij heeft opgehouden te bestaan. Wij hebben geen krant meer. Geen oorlogsnieuws. Wat nu?

3e week van maart: Lida’s verjaardag. Gezellig druk. De verjaardagen worden nu gretig gebruikt, om eens bij elkaar te komen en zijn hart te luchten. Voor het eerst weer met de fiets naar de boer. Geen oorlogsnieuws, ieder leeft in spanning, wat het voorjaar brengen zal! Nu is het dan lente! Naar de boer. Met dit mooie weer openden de Engelsen weer de luchtaanvallen op Duitsland. Donderdag- en vrijdagnacht was de lucht vol. Voor de eerste maal vielen er bommen op Nijmegen. Een paar op de Hatertseweg. En toch nog 6 doden en grote schade. Nu worden de mensen zenuwachtig.

4.2.

April 1942

1e week van april: in de tuin is het werk begonnen. Op oorlogsgebied geen nieuws. Het Is overal stil. Als je naar Groesbeek gaat, kom je geen mens tegen. Alle grote wegen liggen er verlaten bij. De kleine kinderen spelen er hun spelletjes op. Vroeger raasden daar de auto’s. De wereld is drukkend stil.

2e week van april: patchen. Voor de boeren maar naaien. In Indië, worden alle Europeanen, dus ook onze Nederlanders, door de Jappen in gevangenkampen gezet!

3e week van april: naar Culemborg. Ieder verwacht wat van Engeland en Amerika. 4e week van april: alweer een brief van de Bisschoppen. Naar de boer eieren wezen hamsteren, wij hebben het nog goed van eten. Het is er wel hard voor werken, maar onze lieve Heer zorgt goed! - 31 -

De winkels zijn leeg. De tabak en het snoep zijn op de bon gekomen, nu het op is! Verder is de wereld akelig stil!

4.3.

Mei 1942

1e week van mei: Nu zijn de manufacturen winkels zo leeg, als men zich niet had kunnen voorstellen, ook geen kunstzijde meer. Er worden geen textielpunten meer uitgegeven. Na een tijd winkel in - winkel uit gelopen te hebben, heb ik een bonbonschaaltje gevonden, als verjaardagscadeau. Er is niets. De vazen etc. die er nog zijn, zijn van gips, er is geen aardewerk meer. Vanaf 1 mei moeten de Joden met een plakkaart op hun borst lopen.

2e week van mei: De leidersgroep van een vaderlandse organisatie is ter dood veroordeeld. 72 beklaagden zijn door die Mof gefusilleerd. Over het hele land zijn honderden vooraanstaande personen als gijzelaars naar SintMichielsgestel gebracht. De stemming wordt steeds meer gespannen. Op oorlogsgebied is het maar stil.

3e week van mei: hemelvaartsdag. Duitsland is in Rusland het offensief begonnen. Bij ons weer 24 mannen gefusilleerd. Wat een week! Onze officieren werden opgeroepen zich aan de kazernes voor controle te melden. Daar aangekomen werden zij allen gearresteerd en als gevangenen naar Duitsland afgevoerd. Geen kans tot ontsnappen kregen zij. Het Waren er 2000. Ieder is verslagen. Een tweede keer zal ons Nederlandse volk er niet inlopen! 4e week van mei: In ons land (trouwens in alle door de Mof bezette landen) wordt de toestand steeds zwaarder. In alle plaatsen worden honderden arbeiders van hun werk gehaald en gedwongen naar Duitsland gestuurd. Er blijven zo niet veel mannen hier. Woensdag was het een opgewonden stemming in Nijmegen. Vier van de grootste kloosters n.l. NeboCanisiuscollege, Bisschop Hamerhuis en Mariënbosch, moeten ontruimd worden. Geen kleinigheid. De goederen en meubilair worden bij mensen ondergebracht. Verder kreeg de stad 1 miljoen gulden boete.

5e week van mei: Pinksteren. Het Is naar weer. In de oorlog is het nog steeds stil. Overal is het dood.

4.4.

Juni 1942

1e week van juni: Deze week weer wat anders. Laat er, nu er buiten volop groenten zijn, totaal geen groenten te koop zijn. Absoluut lege winkels. Wij hebben gelukkig onze tuin en verder ook dit dan maar weer bij de boer halen. Met de oorlog is er ook wat gebeurd. Na al die nare stilte en druk, leven wij wat op. De Engelsen zijn nu op grote schaal de bombardementen op Duitsland begonnen Deze week kwamen er iedere nacht in een machtige cadans 1000 Engelse bommenwerpers over. Ik kan het in mijn bed niet uithouden en ga voor het raam staan kijken. De Duitse zoeklichten schieten hun stralen bliksemend door de donkere hemel.

2e week van juni: Het was weer stil. Wij leven allen in de hoop op een aanval van de Engelsen en Amerikanen op het vaste land.

- 32 -

Nog steeds geen groenten.

3e week van juni: Toen ik op een middag wat groenten en melk bij de boer had gehaald, ben ik voor het eerst aangehouden. Met een vaartje stoof die auto voor mijn fiets. Wat een schrik, maar zij lieten mij zonder verbaal gaan. Wij krijgen nu 1 kg. aardappelen op de bon. De groentewinkels steeds leeg. Met de oorlog is het weer treurig, het gaat slecht in Noord Afrika en stil bij ons.

4e week van juni: Het is als de vorige week. Nieuwe dwangmaatregels tegen de Joden. 5e week van juni: Het is sjouwen om wat groenten en fruit te krijgen. Steeds lege winkels. Steeds erger Jodenvervolging. De onzen verliezen maar. Wij verliezen haast de moed.

4.5.

Juli 1942

1e week van juli: Het vervoer van groente en fruit door burgers verboden. Wat hebben wij een plezier van het werken in onze tuin! Het gaat maar slecht. De Moffen staan bijna bij het Suezkanaal. Hoelang zullen wij nog onder zo een drukkende stilte leven?

2e week van juli: Steeds meer kloosters hier worden door de Moffen in beslag genomen. In Amsterdam zijn alle Joden van 15 - 40 jaar opgehaald en naar Polen vervoerd. Hiermee is een begin van de algehele deportatie gemaakt. Vreselijke tonelen doen zich voor. Tallozen plegen zelfmoord.

3e week van juli: Een veel bewogen week geweest, na al die stilte. Zondagavond begon het al. Ieder werd gewaarschuwd, stil aan de deur, dat de fietsen op straat, door de Moffen werden afgenomen. En het resultaat. ‘s Maandags ging geen mens meer op de fiets naar zijn werk. De politie kwam huis aan huis de herenfietsen in beslag nemen. Verschrikkelijk! Dat gaf weer een gesjouw, wie nog de kans had, verstopte zijn fietsen. Wij hebben onze fiets bij de boer onder het hooi verstopt en moesten toen natuurlijk teruglopen. Een even erg bevel was: Alle kerklokken moeten worden ingeleverd. Bij sommige torens konden de klokken er niet uit en moesten er gaten in de torenmuren gehakt worden. Ook bij onze toren. Met de oorlog is er hier ook wel wat gebeurd. De Engelsen zijn weer een luchtoffensief begonnen tegen Duitsland. Iedere nacht kwamen de bommenwerpers over. In de nacht van dinsdag op woensdag “verloren“ zij een bijzonder zware bom, boven Heesch. Grote verwoesting! Daags daarvoor was ik nog op dezelfde plaats geweest.

4e week van juli: Zondags weer een brief van de bisschoppen. Nu was hij een protest tegen de Jodenvervolging en het lijden van hen die gedwongen in Duitsland moeten werken. Het Is nu de 2e week van het luchtoffensief. Dag en nacht zitten de Engelsen in de lucht. De mensen leven nu weer wat op en denken dat zal het begin van het einde zijn!

- 33 -

4.6.

Augustus 1942

1e week van augustus: In Brits-Indië rommelt het nu ook erg. In Rusland gaat het voor de onzen slecht. De bombardementen op Duitsland duren voort, maar Hitler trekt zich er niet veel van aan en zet door.

2e week van augustus: Met de oorlog is het bij ons weer stil. Het ergste is dat op 15 augustus Lieve Vrouwe Dag 5 gijzelaars, dus onschuldigen, door de Moffen zijn doodgeschoten. Hoe lang zal deze verdrukking nog duren?

3e week van augustus: Deze week is voor ons een erg treurige week. Vader en ik zijn erg ziek. Vader is bediend! Omdat ik ook zo ziek ben, voor vader een pleegzuster gehaald.

4e week van augustus: Vader is nog steeds erg ziek. Ook ik en nu ook Lida. Daarbij wordt alles overrijp in de tuin. Ik met een half ziek lichaam maar aan het werk gegaan. Allen nog slap, maar aan het beteren.

4.7.

September 1942

1e week van september: Die vieze onder melk is nu gerantsoeneerd op ¾ liter per week per persoon. In Rusland wordt fel gevochten. Verder dood.

2e en 3e week van september: Het is mooi heet zomerweer. Vaders verjaardag was weer gezellig. Ons zilvergeld wordt door de Moffen ongeldig verklaard, maar ieder kan het nog inleveren. Wij allen doen het in “de kous” en stoppen ook dit weer goed weg, bij alles wat wij al hebben moeten verbergen. Met de oorlog is het stil.

4e week van september: De drukke oogsttijd in onze tuin raakt ten einde. Ons harde werken wordt wel beloond. Er is haast aan geen groenten of fruit te komen en wij hebben alles volop. Wij krijgen weer minder zeep. Voor een boterbon van 1 pond wordt 7 gulden betaald; voor een zilveren rijksdaalder 15 à 20 gulden.

4.8.

Oktober 1942

1e week van oktober: Het weer is slecht geworden. Wij zullen de winter weer in moeten. Doodstil is het.

2e week van oktober: In ons landje, weer 15 onschuldige gijzelaars doodgeschoten. Hoe velen nog?

- 34 -

3e week van oktober: Langs onze kust, waar de Moffen een verdedigingslinie aanleggen, tegen de gevreesde invasie, moeten alle mensen hun huizen uit. Die geen werkkring daar hebben worden in Gelderland gehuisvest. Ook bij ons in Nijmegen komen tal van die van huis gejaagde wonen! 4e week van oktober: Het is maar steeds het zelfde gedrukte leven. Maar trouw bidden wij ‘s avonds de gebeden uit het boekje in onze kerk een tijd geleden uitgereikt. “Donna Nobis Pacem.”

4.9.

November 1942

1e week van november: Het is een spannende week geweest. De Engelsen winnen in Noord Afrikan en achtervolgen de Moffen. Toen op zondagmorgen 8 november landden de Engelsen en Amerikanen in Marokko bij Casablanca. Een reuze gebeurtenis! De Fransen wilden eerst vechten tegen de Amerikanen, maar staakten toch spoedig de strijd. Het Begin van het 2e front! 2e week van november: Het Gaat best in Noord Afrika. Ieder denkt dat de oorlog nu vlug afgelopen zal zijn!

3e week van november: Nog gevechten in Noord Afrika. In Frankrijk kreeg Laval, die verrader, de macht. Bij ons worden al de Joden, zowel ouden, als zieken en kinderen weggevoerd. Geen Jood is er meer te zien. Uit de kuststreken moeten steeds meer oude mensen hun huis en woonplaats verlaten. Verhuiswagens zijn er langen na niet voldoende, zodat in de meeste gevallen, het meubilair achtergelaten moet worden. Hier is het opjagen van oude mensen begonnen. Treurig.

4e week van november: Vader is weer ziek geworden. De goede Fransen laten in Toulon hun vloot in de lucht vliegen, daar zij anders tegen de Engelsen en Amerikanen zou gebruikt worden!

4.10.

December 1942

1e week van december: Deze week heel erg met vader getobd, vooral ‘s nachts. Al maar wassen en zorg voor vader. Sinds dinsdag heeft vader aderverkalking in de hersenen. 2e week van december: De ziekte van vader stempelt nu al onze bezigheden. Vader is nog te communie geweest. ‘s Nachts is er nu een zuster bij Vader.

3e week van december: In alle huizen is zorg. Wij krijgen al maar bezoek van oude kennissen, want ook in Nijmegen gaat het gerucht, dat de gepensioneerden en oude mensen hier hun huizen uit moeten. Verschillenden willen bij ons in komen wonen, omdat wij ons huis niet uit behoeven. Zij zijn erg opgewonden. Zij denken nog niet aan ons vader, en wij zeggen “Zo lang ons vader zo is, kan er geen sprake van zijn!“ Zij blijven vragen en uiteindelijk vroegen zij om hun beste meubelen en kleren op te mogen bergen. Wij hebben onze zolder gegeven. Treurig voor hen en voor ons. Wat een werk toch, nu de lopers van de trappen etc. en een grote verhuiswagen met meubilair kwam voor. En vader heeft nog voor

- 35 -

zijn kamerraam ernaar gekeken. Zelf heb je geen tijd genoeg voor vader. Zaterdag het huis weer in orde gemaakt. Toen ik het klaar had, kwam er weer een ander, nu mevrouw van der Weijde uit Den Haag, om meubilair te bewaren. Ja, je moet elkaar helpen, dus ook dat weer. Vader is gelukkig wat rustiger. Den Haag wordt gedeeltelijk door de Moffen gesloopt! De afbraak en de meubelen gaan naar Duitsland. De mensen worden gewoon uit hun huizen gejaagd! Wie had zo iets kunnen denken, wat hebben de oude mensen een verdriet van de oorlog, die rot Mof ! Nu slaap ik ‘s nachts bij vader, want de zuster kan ‘s nachts niet meer komen, zij hebben geen zusters genoeg.

4e week van december: De 2e meubelversjouwing gehad. De dokter, pastoor en zuster bij vader geweest voor de Kerstdagen. De Kerstdagen waren rustig. Vader werd door de pastoor de Heilige Communie gebracht. Ik ben al die dagen bij hem geweest. 5e week van december: Voor Oud- en Nieuwjaar een konijn gekocht. En op oudjaar hebben wij voor vader wafels gebakken. Vader zat op zijn kamer bij de kachel en vond ze fijn. Hij kreeg bezoek van Pietje F. en de buren en Tony Arens.

4.11.

Januari 1943

Vader overlijdt Nu is er weer een jaar voorbij en wat voor één! Na de tijdelijke opklaring, is vader dinsdag weer ingestort. Het is al maar verpleging en het ergste is de weer ingevallen erge koude en sneeuw. De kachel kan niet hard genoeg branden, vanwege de slechte brandstof. Lida is te moe om naar school les te geven. Je hebt niet die werkkracht, want alle mensen en zelf merk je het de hele dag, dat je ondervoedt raakt. Mager wordt ieder. Een verpleegster kunnen wij niet krijgen. Nu hebben wij dan maar besloten vader in het ziekenhuis te laten verplegen. Daar is vader direct weer bediend, en is buiten kennis nu doorlopend. Maar in zijn bewusteloosheid zingt en bidt hij de Heilige Mis en andere gezangen. Mooi en rustig ligt vader daar toch en warm. Voor ons een vreselijk zware tijd. Het duurt zo tot 30 januari. ‘s Middags was vaders kracht op. Wij hebben in het ziekenhuis de gebeden der stervenden gebeden en zonder tot bewustzijn te zijn gekomen is vader, vroom en zacht, naar een beter leven heen gegaan. Hij was een rechtvaardig man zoals het evangelie zegt.

4.12.

Februari 1943

1e week van februari: De dagen voor vaders begrafenis hebben wij veel bezoek en waarachtige hartelijkheid ondervonden, en veel Heilige Hoge Missen voor vader ontvangen. Woensdag 3 februari Heilige Blatius was de uitvaart. Tegenbezoeken gebracht bij Pater L., de Pastoor en de Rector en de Zusters van het Ziekenhuis, etc. En het leven gaat maar door; naaien voor een beetje eten etc. De druk en de verlatenheid is zwaar. Het beste is maar goed te doen. Daar zorgt deze tijd wel voor. Paniek is er in ons land. Weer gijzelaars gefusilleerd! Dinsdag plotseling begonnen met studenten te roven uit de universiteit, ja want zij werden zo in overvalwagens gestopt en naar Duitsland gevoerd. Ook van de straat werden jongens meegenomen. Een paniek in het hele land, de jongens worden overal “verstopt”. Het onderduiken is voorgoed begonnen. Ook wij hebben zo een onderduiker, want bij een

- 36 -

vrouwenhuishouden worden niet zo gauw mannen gezocht. Uit wraak werden verschillende NSB-ers veermoord.

3e week van februari: Zondag 14 februari. Deze dag, moeders verjaardag, doorlopend bezoek voor onze “verstoppeling”. De jongensjacht is wat geluwd en voorzichtig durven enkelen weer te voorschijn te komen. 4e week van februari: Zondag 21 februari een geweldige brief van de Bisschoppen in de kerk voorgelezen, tegen alle onrecht van de bezetter, vooral tegen de jongensroof. Bezoek voor “duiker” en Truus verjaardag. Verjaardagen zijn nu erg in trek, want je hoort en ziet weer eens iemand, en er wordt iets smakelijks getoverd, van de schaarse lekkere ingrediënten. Er was weer veel luchtactie. In Nijmegen zijn de directeuren van de gemeentebedrijven ontslagen en gevangen genomen, daar zij niet met de Mof wilden meewerken.

4.13.

Maart 1943

1e week van maart: De Russen schieten goed op. Verder in Tunis gaat het nog langzaam. De Duitsers werken maar verder in ons mooie Haagje aan de tankgracht, door ‘t schitterende Haagse Bos- de Scheveningse Bosjes, Zorgvliet en de Pier. Alles wordt vernield.

2e week van maart: De studenten van de Hogescholen moeten een loyaliteitsverklaring tekenen en verplichten zich een jaar na hun studie dan in Duitsland te gaan werken! Alleen de zwakkelingen deden het en de rest maar “duiken”. 3e week van maart: Half april moeten bijna alle zaken gesloten worden, om zodoende mensen voor Duitsland vrij te krijgen! Wij krijgen veel minder vlees n.l. nu 125 gram per week beenderen inbegrepen! Haast geen boter te krijgen.

4e week van maart: Maar voor de boer genaaid. In Tunis wordt hevig gevochten. In ons land zijn de doktoren in staking gegaan, uit protest tegen de bezettende macht en artsenkamer, daar de Joodse patiënten, ook de ernstigste, uit de ziekenhuizen zijn weggehaald, naar onbekende stemming. Wij krijgen geen snoep meer en de bakkers geen suiker. Het Wordt steeds minder.

4.14.

April 1943

1e week van april: Gaat het schitterend in Tunis. 2e week van april: Bij ons hebben de doktoren gewonnen! De staking is opgeheven. Daar de meeste studenten niet getekend hebben, zijn verschillende universiteiten gesloten.

- 37 -

3e week van april: Het Gaat goed in Tunis! 23 april moeten alle Joden uit Nederland verdwenen zijn! Arme mensen, zij worden voorlopig verzameld in een kamp, maar het einde is de gaskamer.

4e week van april: De wekelijkse tocht naar de boer. Brood gebakken. Steeds etenszorg. 5e week van april: Donderdag hadden wij een prettige logeerdag. Tilly van Mackelenberg. Maar zij had een hevig geagiteerd einde. Begonnen wij alweer op een lange oorlogstijd te rekenen, nu neemt die Duitser Christiansen zulke vreselijke maatregelen, dat wij daar angst van hem in zien. Donderdag 29 april beval de Mof, de gevangneming van ons hele leger ± 500.000 man. Zij zullen zich groepsgewijze moeten melden. Een golf van hevige verontwaardiging ging over het land. Wat nu? Hier en daar staking. Meteen beval de bezetter, dat ieder vanaf 8 uur ‘s avonds tot ‘s morgens 6 uur binnen moet blijven! Nog veel andere bevelen. Op overtreding staat de doodstraf. Maar er is veel verzet. Een gespannen toestand heerst er. Het voelt aan als de dagen voor mei 1940.

4.15.

Mei 1943

1e week van mei: In het hele land zijn veel mensen door de Duitsers doodgeschoten, omdat zij staakten of ander verzet pleegden. Hier in Nijmegen werden 2 jongens v.d. Veer en een zoon van Frederiks gefusilleerd. Nu durven de mensen niet meer te staken. Dat vroege binnenblijven is iets akelig en het is haast niet te begrijpen dat ieder, arm en rijk en groot en klein, zo maar doet wat een Mof beveelt. Maar de dood staat erachter. Al de surrogaten, zelfs op de bon! Nu moeten wij een maand met een ½ pond boter doen. Het begint erg te worden. Weer een nieuwe schok: Alle studenten, die niet getekend hebben, moeten naar Duitsland en liefst direct. Dus weer meer jonge mannen hier weg. De mensen zijn wanhopig! En nu de laatste dag van deze vreselijke week, bracht het bevel: Alle mannen van 18 -35 jaar moeten zich melden voor arbeid in Duitsland. Priesters uitgezonderd en enkele ambtenaren. Maar toen kregen wij een troost: De Engelsen veroverden Tunis en Bezerta. De onze hebben Afrika veroverd. Nu leven alle mensen weer op! Nu is de bevrijding van Europa aan de beurt! De Mof knijpt ‘m ook, anders deed hij zulke dingen niet.

2e week van mei: Bidweek: De mensen stromen naar de kerk. Weer opwinding. Ieder moet zijn radiotoestel inleveren. Eerst een luisterverbod en nu het hele kastje. Ja wij mogen niet meer luisteren, ons laatste pleziertje gaat weg. Maar wij hebben besloten onze radio thuis te houden, nu maar een verstopplaats zoeken. Je wordt suf van alles te verstoppen, eten, fietsen, radio’s, mannen etc.! 3e week van mei: zondag een brief van de Bisschoppen zoals er nog geen geweest is. Zij klaagden de Mof aan, vooral over het wegvoeren van alle mannen. 4e week van mei: Handel in oude radiotoestellen. Wij leveren voor de zekerheid ook zo een oude in, de besten blijven op zijn plaats. ‘s Nachts veel luisteren.

- 38 -

4.16.

Juni 1943

1e week van juni: De Engelsen en Amerikanen hebben de Middellandse Zee schoongeveegd. Zij is nu weer vrij. Bij ons is het maar radio’s inleveren. Sinds 14 dagen zijn de groentewinkels weer leeg. 2e week van juni: Op 7 juni moesten onze militairen zich in Amersfoort melden voor gevangenschap in Duitsland. Van de 11.000 die moesten komen zijn er 2.000 geweest. Bij ons druk gepraat met Jo en Wim. Hij wilde ook niet naar Duitsland, maar waar nu zo gauw een verstopplaats gevonden. Wij zeiden kom maar bij ons. Bij drie vrouwen zoeken “zij” niet zo gauw mannen. Dat geeft een hele verandering bij ons, te meer daar ik zelf deze en volgende week in een huishouden, waar een baby is gekomen, ben gaan helpen. En ‘s nachts naar de cadans luisteren van overkomende bommenwerpers, schijnwerpers die de donkere lucht afzoeken.

4e week van juni: Een spannende week. Bijna iedere nacht zijn drommen vliegtuigen overgekomen. Velen werden door de Duitse jagers neergeschoten en kwamen brandend naar beneden. Een vreselijk gezicht, dat mij altijd van streek maakt, daar verbranden voor je ogen onze jonge mensen. Maar dinsdag kwamen de esquadrilles voor het eerst overdag. Ieder dacht dat de invasie er was.

4.17.

Juli 1943

1e week van juli: Deze week was het weer erg. In het hele land worden maar lukraak dokters uit hun huizen gehaald en naar het gevangenkamp gebracht. Wel 3.000 van de 6.000 Nederlandse doktoren. Al de overigen gingen “onderduiken”. Dit was naar aanleiding van een uniformen brief aan de Rijkscommissaris, waarin zij stelling namen tegen de maatregelen die hen opgedrongen worden, o.a. sterilisatie. Van de “ondergedoken” artsen zijn de spreekkamers verzegeld. Verbeurdverklaring van vermogens zal volgen. Dat was op het feest van Jezus Heilige Hart. Ieder is kapot. Je moet de zorg, die dit bevel in zovele nobele gezinnen brengt zien. 2e week van juli: Weer eens een verhuizing gehad. Onze “onderduiker” is voor de variatie eens aan het witten geslagen. 9 Juli zijn de Engelsen op Sicilië geland. Er wordt zwaar gevochten. De doktoren hebben weer gewonnen Zij kunnen ook niet gemist worden.

3e week van juli: Steeds worden er meer soldaten naar Duitsland gevoerd! Mannen zien wij niet. Het is stil op straat. Geen man en geen verkeer. Op Sicilië gaat het goed.

4e week van juli: Sicilië is voor ¾ in Engelse handen. Nog steeds geen groenten te koop in de winkels, wij hebben onze tuin, anderen moeten de boer maar op.

- 39 -

5e week van juli: Mussolini heeft af moeten treden. Een kopstuk is al gevallen hè! Het was erg rumoerig in Italië. Churchill en Rooseveldt willen Italië enige dagen de tijd geven zich onvoorwaardelijk over te geven. Maar zich overgeven wil het niet. Nu zal ieder stukje grond van Italië veroverd moeten worden en Duitsland heeft er zo een groot leger zitten! Een tegenvaller voor ons.

4.18.

Augustus 1943

1e week van augustus: In Sicilië is het zwaar vechten. Bij ons beginnen de razzia’s op de onderduikers. Al velen zijn er opgepakt. 2e week van augustus: Overdag krijgen wij nu dikwijls luchtalarm. Geweldig veel vliegtuigen komen over.

3e week van augustus: Wij zijn eens naar ons oude Haagje gaan kijken. Die Moffen vernielen maar. Het Scheveningse en Haagse Bos hebben zij gerooid. Ongelofelijk. Het was zoiets schoons. Wij hebben voor wat eens Palacestraat en Boulevard was gestaan. De Pier hebben zij verbrand, wij konden een clandestien gemaakte foto van de brandende Pier kopen. Het Is alles één betonnen vesting de “Atlantic Wall” geworden. Sicilië is gevallen na zware strijd. Het Is een onbegrijpelijke wereld. De zwarte handel vreet steeds dieper door. Bij onze kennissen begint het ook al. Treurig! Aan de ene kant rijkdom en hebzucht door de oorlog, aan de andere kant strijd, dood en heldenmoed.

4e week van augustus: Het Is weer drukkend stil. Geen oorlogsnieuws. Je krijgt het gevoel weer een oorlogswinter in te moeten.

4.19.

September 1943

1e week van september: Een drukke week had ik. Een paar oude kennissen van vader wilden maar bij ons in. Ons buurmeisje trouwde. Eten hamsteren. De Engelsen zijn nu op het vaste land van Europa geland n.l. in Italië. De mensen zijn vol hoop.

2e week van september: Goed Nieuws! 8 september Capituleerde Italië! Ieder was enthousiast. Ik was wel benieuwd wat de Duitse soldaten in Italië zouden doen. Zouden zij ook de strijd staken? Maar helaas, daags daarna hoorden wij al dat de Moffen razend waren. Zij trekken nu ook al tegen de Italianen te veld. Zij bezetten Noord-Italië, Genua en Rome. De Engelsen landen steeds meer in Zuid-Italië. In Rusland verliezen de Duitsers steeds meer terrein.

3e week van september: Het Is hard vechten in Italië. 4e week van september: Wij hebben de oogst uit onze tuin binnen. Fijn. In Rusland verliezen de Moffen. In Italië zijn ze sterk. De strijd rond Napels is zwaar.

- 40 -

5e week van september: Met de oorlog gaat het langzaam vooruit. In ons land weer 20 jonge mannen gefusilleerd. Bij ons in Nijmegen zijn veel personen gevangen genomen,o.a. ook de zeer geziene dokter van Vugt. Razzia’s! Wij hadden een andere onderduiker.

4.20.

Oktober 1943

1e week van oktober: Opdracht van de wereld aan Maria. De oorlog gaat langzaam en zwaar.

2e week van oktober: Nu moeten er vele gepensioneerden mensen binnen vier dagen hun huizen verlaten hebben en plaats maken voor de Duitse ambtenaren etc. Nu is het in Nijmegen dan ook een feit geworden. Verschillende kennissen, o.a. onze buur de Dommer en Meneer Janssen. Zielig. Drie dagen ben ik helpen verhuizen, want er moet haastig een bergplaats voor het meubilair en onderdak voor de oude mensen gevonden worden. Overal waar de Duitsers terug moeten trekken, vernielen zij alles en steken de steden in brand o.a. Napels etc, etc.

3e week van oktober: Met de oorlog iets beter. Het evacueren en gevangen nemen gaat door.

4e week van oktober: De conferentie in Moskou is beëindigd.

4.21.

November 1943

1e week van november: De Russen maken steeds veroveringen op de Duitsers. In Italië gaat het ook beter.

2e week van november: Al de textielpunten worden ongeldig verklaard. Nu kunnen wij ook geen vervang meer kopen. Met de oorlog gaat het weer slecht. Voor de zoveelste keer is ons de moed in de schoenen gezonken.

3e week van november: Triest is alles. Wij krijgen enkel slechte margarine op de bon. Clandestiene roomboter kost nu f 20,- per pond. De boeren hebben nu ook liever goederen dan geld. De ruilhandel wordt steeds levendiger.

4e week van november: Voor 6 grote nieuwe zakdoeken van vader 1 pond vlees gekregen. Eieren kosten f 1,- per stuk. Spek f 20,- per pond. Suiker f 10,- per pond, etc. etc. De Engelsen bombarderen dagelijks Berlijn.

4.22.

December 1943 - 41 -

1e week van december: Het is weer winter geworden en met de oorlog is ‘t stil. 2e week van december: Nog doods en stil. Hoe lang nog? 3e week van december: Het blijft stil, een druk ligt op alles. Weer een oorlogswinter. Rustige Kerstdagen.

4e week van december: Het blijft zo rustig. Oud- en Nieuw gevierd.

4.23.

Januari 1944

1e week van januari: Lida’s school (Mater Dei) is nu ook door de Moffen in beslag genomen. Het leermateriaal van Lida’s vak, wis- en natuurkunde en scheikunde, in huis gebracht en maar weer naar de grote zolder gesjouwd. Met de oorlog gaat het nu in Rusland beter. De Moffen nemen steeds meer scholen en kloosters in beslag, zij nemen maatregelen voor een eventuele invasie.

2e week van januari: Churchill heeft gezegd: “Nog voor midden maart zal de wereld getuige kunnen zijn van de grootste militaire onderneming, die ooit in de geschiedenis is vermeld.” Generaal Eisenhouwer neemt het opperbevel op het Europese oorlogstoneel op zich. De Duitsers worden hier steeds driester en wreder. In Leiden, Groningen en Almelo hebben zij weer gijzelaars doodgeschoten.

3e week van januari: De invasiegeruchten krijgen vaster vormen. Wat verbergt de toekomst voor ons?

4e week van januari: ‘s Zondags deden de Engelsen en Amerikanen een nieuwe landing bij Rome. In Rusland gaat het nog goed. Leningrad ontzet na 2 jaar bezet te zijn geweest. In die tijd zijn daar 1 miljoen mensen van honger en koude gestorven.

4.24.

Februari 1944

1e week van februari: De Amerikanen landen op de Marshall eilanden. Met de oorlog tegen Japan begint het nu ook beter te gaan. Er wordt door onze bondgenoten overal hard gewerkt. En maar bombarderen. Dat is een vreselijk iets. In Rusland zijn 15 Divisies in de Dnjeprtocht ingesloten! Bij ons: maar 125 gram margarine en 100 gram vet in de veertien dagen. Het Kan nog steeds minder. Veel gebouwen en huizen in Nijmegen moeten ontruimd worden voor de Moffen. Het is al verhuizen wat je ziet. Zo jaagt de Mof in heel Europa de mensen maar op.

- 42 -

2e week van februari: Wij kregen weer een andere onderduiker. In Rusland gaat het goed. In Italië slecht. In ons land: bij ieder de telefoon afgesloten, alleen doktoren en advocaten mogen hem behouden.

3e week van februari: De slag in de Dnjeperbocht is geëindigd. Tarafa Russa ontruimd. 4e week van februari: Dinsdag 22 februari l944. Een rampdag voor Nijmegen. In stralend vriesweer ben ik ‘s morgens op de fiets weer naar Groesbeek geweest, eieren hamsteren. Op de terugweg bij Nijmegen hoorde ik het geronk van vliegtuigen. Dat heb je nu, als het mooi weer is, komen de Amerikaanse dagvluchten, die Duitsland gaan bombarderen. Ik haastte mij door het bos naar huis, om voor het luchtalarm binnen te zijn. Goed 12 uur kwam het luchtalarm. Enorme vluchten bommenwerpers kwamen over. Het getater was niet van de lucht. Ieder vliegtuig trekt achter zich een lange witte veeg tegen de lucht. De mensen zijn allen enthousiast. Zo zal het einde wel spoedig komen! Maar wij zouden nooit meer lachen, om die angstig, majestueuze cadans van honderden bommenwerpers. Het luchtalarm duurde tot kwart over een. Het Signaal “veilig” werd gegeven niet tegenstaande dat er nog vliegtuigen in de lucht waren. Toen om 5 minuten voor half 2 bombardeerden de allerlaatste vliegtuigen Nijmegen. Wij hoorden maar even een gekraak. Het duurde een paar seconden en wij zeiden tegen elkaar, daar is een vliegtuig neergestort. Niets vermoedend van wat er gebeurd was in de stad, gingen wij eten. Maar daar zagen wij mensen lopen en verpleegsters brachten, tegenover ons, licht gewonde kinderen thuis. Wij gingen naar buiten en ja een dikke zwarte rookwolk hing boven de stad, wat was er gebeurd? In zo een kort ogenblik! De binnenstad gebombardeerd. Het station en stationsplein hadden voltreffers gehad. De uitwerking was verschrikkelijk. Daar het signaal “veilig” was gegeven, waren de straten vol schoolkinderen en van werk huiskerende mensen. Het was immers ruim 12 uur begonnen. Honderden doden en zwaargewonden talloze verminkten. Ach het is te veel, dit vreselijke al te beschrijven. Talloze vrienden en bekenden waren bij de getroffenen. Tot overmaat van ramp kwam er bij, dat de ontstane branden niet geblust konden worden of mochten worden. Toen hebben wij de binnenstad in vlammen op zien gaan. Die dinsdagavond, het was in alle kerken, 40 uren gebed, zou er sluitingslof zijn, maar onze pastoor van der Heyden, kwam ook ontdaan op de preekstoel zeggen dat het lof werd afgelast en wij hebben toen de Profundis gebeden. De zon ging bloedrood onder en tegen de nachtelijke hemel stond fel de brandende stad afgetekend. Stil werd je van het aan- en afrijden van de rode kruisauto’s die de gewonden naar de ziekenhuizen brachten. De vlucht van de bewoners van de bedreigde huizen, met hun have en goed. De meeste zakenmensen waren ineens al hun achtergehouden goederen kwijt. Door de oorlog, zwart rijk geworden. Door die oorlog alles weer kwijt. Maar dat zijn er maar weinigen. De grote massa waren alleen onschuldige kinderen en andere onschuldigen. O, wat een dagen waren het deze week. Zaterdag was het algemene begrafenis van alle doden. En het bombarderen gaat maar door boven Duitsland. Die geven het niet op. De hel is losgebroken!

- 43 -

- 44 -

4.25.

Maart 1944

1e week van maart: In onze stad zijn deze week in alle kerken requiem missen voor de slachtoffers van het bombardement. Het leven gaat weer door, maar ook de bombardementen boven Duitsland, dus hier dagelijks luchtalarm. 2e week van maart: Op oorlogsgebied stil. 3e week van maart: In Rusland verliezen de Duitsers steeds. In ons land worden Zeeland, Zuid- en Noord-Holland gedeeltelijk onder water gezet.

4e week van maart: Steeds winnen de Russen. De Duitsers trekken Hongarije binnen. IJmuiden is zwaar gebombardeerd.

5e week van maart: De Duitsers verliezen steeds in Rusland. De Russen trekken Roemenië binnen.

4.26.

April 1944

1e week van april: Steeds voor Groesbeek naaien. Van drie families kregen wij paaseitjes mee, voor onze hulp. Met de oorlog in Rusland gaat het in stormpas. Nu staan de Russen aan de Tsjecho-Slowaakse grens. Dit land is in 1938 door de Moffen bezet. De Britten bombarderen nu ook Oost-Europa.

2e week van april: PASEN. Odessa de grootste Russische stad, die 2½ jaar in Duitse handen was, door de Russen heroverd. Op 2e Paasdag schoten de jongens van Dr. Muskens en Moorman op een Duitse officier. Zij werden gefusilleerd en hun families naar kamp Vught gebracht. 3e week van april: Met de oorlog is het hetzelfde. Hier razia’s. 4e week van april: Onze onderduiker is vertrokken. Weer niets bijzonders van het oorlogsterrein.

4.27.

Mei 1944

1e week van mei: Maar bombarderen. Vooral Noord-Frankrijk en België. De invasiekoorts bereikt haar hoogtepunt. Dat bombarderen is er een voorbereiding van.

- 45 -

2e week van mei: Maandag een nieuwe onderduiker. Woensdag voor de 5e maal 10 mei. Sebastopol door de Russen heroverd. Een grote slag voor de Moffen. De Duitsers graven langs alle wegen in het hele land “Deckungslöcher”. Bij ons tot zelfs in de tuin van de Vereeniging.

3e week van mei: Het is bar slecht weer en erg koud. Veel luchtalarm. 4e week van mei: De toestand van ons eten wordt steeds slechter. Ik moest er maar op uit en ik kreeg in Groesbeek maar 2 eieren. De boeren schuiven haast niets meer af. Zij kunnen er massa’s meubelen en mooie kleren voor krijgen. Zelfs hun huizen laten ze verbouwen. Aan geld is geen behoefte. Nu laat ze maar, al valt het niet mee die winstmaking te zien. In Italië gaat het nu ook best. Iedereen verwacht nu de aanval van de Engelsen en de Amerikanen (het 2e front) in het westen. Bijna iedere nacht komen er drommen vliegtuigen over.

4.28.

Juni 1944

1e week van juni: Pinksteren. Een schrik in het land. Onze treinen werden door het hele land door Amerikaanse vliegers met boordwapens beschoten. Wie niet enigszins moet, gaat niet meer op reis. Onze “duiker”, een hele “gevaarlijke”, moet veel op reis, want hij heeft een hoge post bij de “ondergrondse”. Wij vragen hem niets en we zeggen tegen niemand iets. Voor de buren is hij een heer die wij op kamers hebben. Doordat wij nooit iets laten merken, heeft niemand er nog iets van gemerkt. Onze vast kennissen nog niet eens. Maar wij maken veel angst door hem mee. Zondagavond trokken nog onverwacht de geallieerden Rome binnen. De Duitsers hebben zich uit Rome teruggetrokken, zodat dit - voor ons Roomsen vooral - zo waardevolle bezit gespaard bleef!

D-day Dinsdagmorgen 6 juni. Wat een morgen! Wij hoorden een dringende waarschuwing vanuit Engeland aan alle kustbewoners tot 35 km van de kust, dat er zwaar gebombardeerd zou worden en zij vluchten moesten. Als de Engelsen konden, zouden zij vooraf waarschuwen. En toen gebeurde het lang verwachte. De invasie! Met een vloot van 4.000 schepen en 16.000 vaartuigen kwamen de Engelsen en de Amerikanen in Normandië, het meest door de Duitsers versterkte gebied, aan land. Luchtlandingstroepen werden neergelaten. Als zwaartepunten werden Le Havre en Cherbourg genoemd. Een enorme kunstmatige haven, in gedeelten van Engeland uit overgebracht naar Arromanches les Bains, voorziet in de noodzaak van het aanvoeren van het nodige materiaal; niet minder dan 1 miljoen ton! Deze haven is zo groot als die van Dover. En dit alles moest gebeuren tijdens het allerslechtste weer. Een tweede haven, die de Engelsen dan ook aan wilden leggen, werd al direct door de storm vernield. 31.000 vliegtuigen namen aan de operatie deel. En wij mopperden nog wel dat zij niet vlug genoeg kwamen. Wat een gigantisch werk!

- 46 -

5.

Periode van D-day tot onze invasiedag 17 september 1944

Tijd van opmars van de geallieerden door Frankrijk en België. In ons land terreur en laatste wanhoopspogingen door de Duitsers.

5.1.

Juni 1944

2e week van juni: De moffen hebben nu ook de tuchtschool tegenover ons huis bezet. Het zijn luchtafweertroepen. Op de Koptekenhof hebben ze nu verschillende stukken zwaar afweergeschut opgesteld. Vanaf Koptekenhof is er een prachtig gezicht op de Waalbrug en Betuwe. Daar is het om te doen. Voor onze duiker is het vervelend. Hij gaat nu altijd de achterdeur uit, maar boven op zijn kamer zit hij zijn vijand precies in het gezicht te kijken. De Moffen moesten het eens weten! Zondag ’s middags, toen wij even rustig zaten, werden wij opgeschrikt door hevig kanongebulder dichtbij. Het geschut op de Koptekenhof werd ingewijd. Dus het huis schudde. Ik was zo hevig geschrokken. Totaal draaide mijn hart om. Dit was ook de eerste keer, dat ik zo dichtbij een zwaar kanon hoorde afschieten. De moffen hebben er liefst de beruchte 88 mm staan. Nu, daar zijn wij mee opgeknapt! Onze duiker zei laconiek tegen mij: “Je zult nog wel wat anders te horen krijgen.” In Frankrijk gaat het zwaar. Bij Caen is het hevig vechten.

3e week van juni: Veel vliegtuigen overgekomen en ‘ons’ afweergeschut nu in actie gekomen. Het is een vreselijk gehoor! Maar nu schrok ik niet meer. Vrijdag een nare dag. De S.D. deed een zware overval in het fraterklooster in Weert, waar de hoofdleiding van onze ondergrondse vergaderde. Een hevig, bloedig gevecht volgde. Die er levend afkwamen, werden door die ploerten S.D.-ers gevangen genomen. Onze duiker was hevig ontdaan. Daar hij in Tilburg was opgehouden, was hij niet aanwezig. Het waren zijn dagelijkse werkgenoten. En het ergste, de Moffen hebben daar de geheimste boeken te pakken gekregen en nu moet alles in de grootste haast anders ingedeeld worden.

4e week van juni: Zondag een troostdag. In Rusland gaat het best. In Frankrijk is Cherbourg op de Moffen heroverd. Hier steeds geen groenten, fruit en aardappelen te krijgen. De kersenoogst is volop aan de gang, maar alles gaat naar Duitsland!

5.2.

Juli 1944

1e week van juli: Vrijdag is het in Nijmegen weer een vreselijke dag geweest. Er waren een paar Duitsers doodgeschoten en nu moeten alle Nijmegenaren om 8 uur ’s avonds binnen zijn. Alle bioscopen, restaurants, e.d. moeten gesloten blijven. Wij in angst over de duiker, die met de

- 47 -

trein uit was. Gelukkig, even over 8 zien wij hem aankomen. Jij zei: “Het aanhouden door de Duitsers moeten wij zien te voorkomen.” Maar met al, wat een zorg allemaal. Zaterdagnacht de halve stad door de Duitsers afgezet en elk huis doorzocht. Veel mannen gevangen genomen. Toen nog een bevel. Vanaf hedenmorgen in Nijmegen geen fietsen meer op straat komen! En zondag moet ieder die een fiets heeft, deze aangeven bij de Duitse overheid! Pak maar in jongen! Maar het ergste is, hoe kom je bij de boer?

2e week van juli: donderdagnacht. Nu in onze buurt en straat razzia’s door de landwacht. Bijna alle huizen doorzocht naar fietsen en duikers. Een vreselijke nacht, maar blijde morgen. Een wonder, zo goed als onze beschermheilige, Jozef, voor ons gezorgd heeft. In onze rij zijn ze huis aan huis geweest en net alleen ons huis slaan ze over. En wij hadden onze zware duiker, fietsen, radio en talloze andere dingen. De duiker was zo dankbaar. Nog steeds om 8 uur binnen zijn. Steeds razzia’s en fietsendiefstallen door de Moffen. Wij hebben onze fiets nog kunnen verstoppen. In Frankrijk gaat het zwaar. In Italië vlugger. In Rusland nog harder.

3e week van juli: Onze duiker vertrokken. De club vond het in Nijmegen te gevaarlijk voor hem worden. En door dat om 8 uur binnen zijn werd hij teveel gehandicapt. Zijn ware naam weten we niet. Ook niet waar hij woonde. Donderdag veel vliegtuigen over en zwaar afweervuur. In Duitsland een aanslag op Hitler, maar jammer, mislukt.

4e week van juli: In Rusland gaat het razend goed. In Frankrijk beginnen de geallieerden een extra offensief.

5.3.

Augustus 1944

1e week van augustus: Veel bezoek. Mijn handnaaimachine verruild voor een ham. Dag machine. Maar geld willen ze niet meer en wij moeten eten in huis hebben. Zaterdagmiddag de hele middag afweervuur. Afschuwelijk! Maar eindelijk krijgen wij moed. Nu gaat het ook in Frankrijk uitstekend. De Amerikaanse doorbraak bij d’Avranches. Ze rukken naar Brest, St Nazaire, Nantes op in een Russisch tempo! Na twee maanden bittere strijd schijnt nu de Duitse tegenstand daar gebroken!

2e week van augustus: In Frankrijk gaat het best. Wij moeten nog steeds om 8 uur binnen zijn. En dat met heet zomerweer. Je mag ook niet voor open ramen zitten!

3e week van augustus: Dindag Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart. Toen zijn wij weer naar Groesbeek geweest. Daar wij niet meer op de fiets kunnen, gingen we met de tram naar Mook en vandaar te voet over de Sint Jansberg naar Breedeweg Groesbeek. Maar bij Mook, daar kwamen de vliegtuigen weer. Hevige luchtgevechten en wij zagen anderen de trein naar het zuiden mitrailleren. Wat waren wij blij dat we thuis waren! De geallieerden landden in Zuid-Frankrijk. Bij Falaise zijn 20 Duitse divisies ingesloten, die wanhopig trachtten te ontsnappen. Zo trekt het hele Duitse tankleger zich terug naar de Seine.

- 48 -

De Franse Maguis gaan meestrijden. Deze week hebben de geallieerden de hele situatie in één slag veranderd. Ze rukken op naar Parijs. Bij ons vertrekken Duitse soldaten naar Frankrijk.

4e week van augustus: Vrijdag is Parijs door de Fransen zelf op de Duitsers heroverd! Onze Prinses Irene brigade komt vanuit Engeland ook in de strijd.

5e week van augustus: Het is deze week sensationeel gegaan. De geallieerden gingen niet, maar vlogen vooruit in Frankrijk. Vijf legers rukten in verschillende richtingen op. Naar België, Lotharingen en Duitsland. In het zuiden naar Italië, waar zij zaterdag aankwamen. De berichten zijn van uur tot uur nieuw. De Duitsers slaan in België op de vlucht, grotendeels in ons land. In Nijmegen een enorm druk Duits leger.

5.4.

September 1944

5.4.1.

1e week van september

Zondag 3 september: De vijfde verjaardag van de oorlog. En net op deze zondag is het hier weer oorlog. Zo trekken de Duitsers door Nijmegen vanuit België naar Arnhem. Waarheen? De mensen juichen in stilte. Langs de Graafseweg, rond het Keizer Karel plein en zo langs de Oranjesingel, staan wij Nijmegenaren te glunderen en genieten van de terugtrek van een verslagen leger. Op alle mogelijke karren en wagens, als auto’s te kort schoten, komen de Moffen langs ons. In vuile kleren, en alles wat zij langs hun weg in België hadden kunnen gappen, met zich mee voerend. Dinant, Charleroi en Namen heroverd. De Engelsen hebben geweldige nieuwe wapens. Onder andere tanks, die zo zwaar van staal gemaakt zijn, dat ze onkwetsbaar zijn. Ze gaan ongedeerd over landmijnen, schieten vlammen van 150 meter lengte. Het is alles te veel om op te schrijven. ’s Avonds bevelen voor ons en het illegale leger vanuit Engeland. De Duitse legerleiding uit Brussel gevlucht en nam de intrek in ‘Mater Dei’. Na een paar dagen moesten ze ook daar weer weg. De officieren hebben twee dagen lang almaar stafkaarten en papieren verbrand in de tuin van ‘Mater Dei’. Het is of alles niet echt is. Het komt toch nog onverwacht. Wat hebben de Amerikanen en de Engelsen gewerkt! Totaal verslagen in 1940 en toch doorgezet. Wij hebben op god vertrouwd. Het was zo mooi. Vandaag de 14e, zondag na Pinksteren: “Beter is het op de heer te vertrouwen dan op een mens.”

Maandag 4 september: Brussel veroverd. Alarmerende berichten. De Engelsen zouden in ons land zijn, bij Breda. De stroom van het vluchtende Duitse leger is onafgebroken. De Duitsers gaan in alle haast hun huizen verlaten, maar ze nemen alles mee. Dinsdag 5 september: ‘Dolle Dinsdag’. Bij het vluchtende Duitse leger komt nu ook de vlucht van Duitse burgers en N.S.B.-ers. Maar dit gebeurt in het hele land. De Engelsen beschieten vanuit de vliegtuigen de troepen en treinen. In Nijmegen waren wij vol spanning. Wij hadden de Engelsen al verwacht! De Amerikanen staan aan de Rijn.

Woensdag 6 september: ’s Nachts steeds zware ontploffingen. Het huis schudde. Ik dacht “Nu zijn de Engelsen dichtbij.” ’s Morgens vroeg opgestaan om te kijken of de Duitsers weg waren. Wat een teleurstelling! Ze waren er nog. De berichten zwijgen over Holland. Het is stiller in de stad. De Duitsers brengen weer ander geschut op de Koptekenhof. Wij moeten weer om 8 uur binnen zijn.

Donderdag 7 september: ’s Morgens naar de stad voor boodschappen. Maar dat was verschrikkelijk, wat ik daar zag! Nu een fanatiek Duits leger, dat op de vlucht was. Geen - 49 -

verslagen suffers. Nu geen kaduke vehikels, maar een onafgebroken stroom van tanks en andere gevechtswagens. En nu dit zware geschut en tanks in razende vaart vanuit de Sint Annastraat naar Arnhem. Waarvoor? Om achter de Siegfriedlinie te komen? Deze wordt door de Amerikanen hevig aangevallen. Ook bij de Franse kanaalhavensteden wordt weer fel gevochten. De fanatieke S.A.-ers geven het nog niet op. Nu bereidt Nijmegen zich voor op een langer wachten, voor de bevrijding komt. Weer voor eten zorgen, want er is geen aanvoer meer. De boeren komen niet meer met hun paarden en wagens naar de stad, want de Duitsers pakken hen alles af. Het treinverkeer ligt stil.

Vrijdag en zaterdagnacht: Na het werk in de tuin gewerkt. Wij halen veel eten uit onze tuin. De Amerikanen en de Engelsen trekken tegen de Siegfriedlinie op. Van de Zwitserse grens tot de Hollandse. Bij het Albertkanaal in België zijn de Duitsers een offensief begonnen om de geallieerden te verhinderen binnen te dringen. Luik en andere plaatsjes veroverd door de onzen. In Nijmegen maar ook in heel Holland voortdurend luchtalarm en schietpartijen. Het blijft hier nu echt oorlog. De Moffen vliegen en rennen maar. Ze halen ons land nu helemaal leeg. Ze stelen de winkels leeg, roven het vee uit de weiden, etc.

5.4.2.

2e week van september

Zondag 10 september: Voortdurend luchtalarm. Veel bezoek. Trouwens de hele afgelopen week. De mensen willen maar praten. Maandag 11 september: Ieder sjouwt om aardappelen. Weer anderen gaan hout in het bos gappen omdat het gas op raakt. Na hard vechten dringen de geallieerden ten zuiden van Eindhoven ons land binnen! Enorm veel vliegtuigen komen over. 2 grote vluchten van wel 1000 bommenwerpers op één middag heen en terug. Dus 4 keer langdurig luchtalarm. Voortdurend afweervuur.

Dinsdag 12 september: In de tuin gewerkt. Maar het is haast niet meer te doen vanwege het luchtalarm. Drommen bommenwerpers komen over. Het is zo angstig. Dat machtige gedreun en het gedaver van het luchtafweergeschut tegenover ons huis, maakt je op. Vandaag zijn er weer duizenden overgekomen. En die Moffen houden het maar uit. De Engelsen houden stand in Holland. Ze zijn 15 km voorwaarts getrokken. Ook bij Maastricht en Sittard. Nu worden de Duitsers weer bang. Hier in Nijmegen moeten alle schoppen, rieken, zagen, spijkers, etc. ingeleverd worden! Het toppunt van alles! Dat is natuurlijk om verdedigingswerken mee te maken.

Woensdag 13 september: Op de tuchtschool komen angstig veel wagens etc. aan. Vanuit Nijmegen mag me niet meer over de Maas en over het Maas-Waalkanaal. Dus naar het zuiden en naar het oosten zijn we afgesloten. De tram mag maar een paar uurtjes per dag rijden. Alle mannen van 18 – 50 jaar, die niet in vitale bedrijven werken, moeten verdedigingswerken graven voor de Moffen. Donderdag 14 september: ’s Avonds een geheime intocht in de garage van de auto van Dr. L. Weer een andere “duiker”. De Moffen namen al de auto’s in beslag. Bevel van de Duitsers: Indien zich niet genoeg mannen aanmelden voor het graven, zullen gijzelaars gepakt worden en huizen in brand gestoken.

- 50 -

Vrijdag 15 september: Een goede dag op oorlogsgebied! Maastricht en Eijsden zijn door de Amerikanen veroverd. Daverend enthousiasme en feest in Maastricht. Het gaat langzaam voor ons. Hier in Nijmegen iedere dag nieuwe dwangbevelen. Nu moeten morgenochtend alle onderwijskrachten om 9 uur op het stadhuis komen. Wie niet verschijnt wordt gestraft door gevangenneming van vrouw en kinderen. Het huis zal verbrand worden! Zaterdag 16 september: Vaders verjaardag. Wij waren heel vroeg op. Wat moesten we doen? Lida zei: “Nog nooit hebben wij iets gedaan, wat de Moffen wilden, maar nu zo dicht bij de bevrijding nog ongelukken maken?” Wij hebben wat gepraat. Op het stadhuis wisten zij precies de namen van hen die niet gekomen waren. “Ik ga niet”, zei Lida. “Dan moet je morgen maar vluchten en zelf een duikhuis zoeken”, zei ik. “Maar liefst zo vlug mogelijk.” Toen hoorden wij dat ’s avonds al van vijf leraren, die niet gegaan waren, de huizen totaal leeggehaald waren. Een kennis van ons ook. Hij had schitterend antiek en veel zilver, etc. (Nooit meer iets van terug gezien.) Wij hadden toen toch veel zorg. Daarbij kregen wij ’s avonds nog een Fransman als duiker. Het was te erg, maar je leeft in een verzetsroes!

5.4.3.

3e week van september

Zondag 17 september: ’s Morgens vroeg op. Zorgen voor Lida. Koffers voor haar gepakt. Zorgen voor de Fransman en de ondergedoken auto. Naar de kerk. Toen om half elf ging het luchtalarm en zo’n ontzettend afweervuur. De Hoogmis was nog aan de gang. De mensen konden niet uit de kerk. Wij waren gelukkig thuis. Maar nu gingen de vliegtuigen niet over ons heen naar Duitsland. Ze scheerden heel laag over de stad, bombardeerden op verschillende plaatsen. Wij zagen zwarte rookzuilen bij de kazernes. Toen werd het even kalm. De mensen allen vlug naar huis. Toen wij aan tafel zaten, kwam weer luchtalarm en nieuwe vlagen bommenwerpers. Schrikkelijk afweervuur. De vliegtuigen scheerden vlak over ons huis. Ja! Door de straat, tussen de huizen door. Oorverdovend lawaai. “C’est la guerre”, riep de Fransman. Wij begonnen te begrijpen dat dit geen gewoon overvliegen was. Het moest de komst van de Engelsen zijn. Toen zagen wij iets angstig groots! Stoeten, heel laag vliegende, enorm grote vliegtuigen. Het angstige ervan was dat de stoet zich langzaam voortbewoog, zo zwaar geladen waren zij zeker! Ja, kijk zij laten parachutes uit. Dat waren nu de landingsvliegtuigen. Toen hoorden wij door de radio dat de slag om Holland was begonnen tot de Rijn. Bij Nijmegen, Eindhoven en Arnhem zijn de grootste luchtlandingen begonnen, die ooit zijn ondernomen zijn. Ja, daar zitten wij midden in en zien het gebeuren. De Duitsers en iedereen hebben de Engelsen altijd vanaf de kust verwacht. En nu het onbegrijpelijke zullen wij de Amerikanen en de Engelsen van de zelfde kant zien komen, als de Moffen in 1940, want de parachutisten en glijders (enorme zweefvliegtuigen, waar de legeruitrusting, kannonnen, etc. mee vervoerd worden) zijn in het dorp Groesbeek geland. De Duitsers in gevechtsorde; barricades worden in de straat gemaakt. Daar zitten wij nu ineens midden in het oorlogsgeweld.

- 51 -

6.

Periode van 17 september 1944, de landing van de luchtlandingstroepen in Nijmegen, Nijmegen, tot 5 mei 1945, de dag dat de tweede grote wereldoorlog eindigde.

Tijd van verovering van onze stad. Daarna fel verzet van de Duitsers

Het Amerikaanse en Engelse leger bleek nog niet groot genoeg te zijn om de Mof te verslaan. De geallieerden veroverden eerst Zuid-Nederland tot de rivieren. Tot half februari, plus minus zes maanden, blijven wij hier in Nijmegen in het hevigste front liggen, onder voortdurend granaatvuur. Die tijd voeren de geallieerden fantastische hoeveelheden materiaal aan. Boven de rivieren al die tijd afwachten onder Duitse druk en in de grootste koude en hongersnood.

6.1. 18 – 25 september 6.1.1.

Maandag 18 september

Wij weten nu dat de luchtlandingstroepen dicht bij ons zijn, maar de Duitsers staan nog voor onze deur. Dat zal vechten geven. Na een blijde, opwindende zondag, gaan wij allen met zorg de nacht in. Wij mensen, levend op een krater, gaan ons niets bewust te slapen leggen. Het was ongeveer 5 uur in de morgen. Wij werden door zoiets hels uit onze slaap opgeschrikt! Wij dachten: “Daar heb je het nu.” Zwaar gevecht. Wij allen naar beneden. Wij willen in de kelder, maar daar is het lawaai en vuur nog erger. De Fransman zegt: “In de deurpost gaan staan. Deze houdt het langste staande.” Hij zei: “Het zijn explosies.” Het werd later doodstil. Toen het dag begon te worden, durfden wij buiten te gaan kijken. De buren komen allen buiten, nog ontdaan. Wat was er gebeurd? De Duitsers hadden de afweerstukken met al de munitie, die tegenover ons huis stonden, opgeblazen. Daarna waren zij van de tuchtschool vertrokken. Onze buurt dacht: Hoera! Wij zijn van de Mof bevrijd. De Mof is weg. Enkelen hingen zelfs de vlag uit. Op slag kwamen de onderduikers te voorschijn. Vrij! En daar kwamen de parachutisten aan! Stil, geluidloos. Hun wapens in de aanslag. Alle mogelijke benodigdheden in hun wijde springpakken. Die pakken hadden ontelbare zakken, waar eten, drinken, munitie, etc. voor een paar dagen in zat. Glunderend en toch ernstig keken zij naar ons. Zij worden door de mensen luid en hartelijk toegejuicht. De voorste heeft een zendtoestel en geeft daardoor geluidloos zijn bevelen. Zij gaan man na man, achter elkaar, langs de huizen. Daar ineens valt de hele stoet op de hurken. Zoekt dekking achter onze tuinmuurtjes. De mensen lopen gewoon op straat, enthousiast achter de Amerikanen aan, die niet zo enthousiast zijn. Wij allen denken immers, “De Mof is weg.” Dan opeens het bevel van onze binnenlandse strijders, die ook te voorschijn waren gekomen en de Amerikanen met raad en daad bijstaan: “Weg mensen, van de straat. De huizen in! De Duitsers keren terug!” Och, wat een teleurstelling.

- 52 -

Bij het Canisiuscollege en het Mariaplein boden de Duitsers heftige weerstand. De parachutisten bereiken de brug, maar de Duitsers vechten zo hevig, zodat de parachutisten hem niet veroveren kunnen. Zij moeten het terrein zien te behouden tot de versterkingen, over land, van de Engelsen met het tankleger komt. De brug bij Grave is in handen van onze vrienden.

De Amerikaanse parachutisten

6.1.2.

Dinsdag 19 september

De Duitsers hebben zware tanks en artillerie voor de brug opgesteld. Het is uiterst zwaar vechten. De luchtlandingstroepen zullen het niet lang meer kunnen uithouden. Het 2e Engelse leger snelt in vliegende vaart van Eindhoven naar Nijmegen, met honderden tanks, etc. Het is een angstige dag. Zal het Engelse leger op tijd komen? Wij horen dat de Duitsers in Brabant een aanval op het leger doen. Intussen wordt ons arm Nijmegen door de zware Duitse artillerie onophoudelijk beschoten, vooral vanuit de zware bunker die de Moffen van het Valkhof hebben gemaakt. De mensen zijn woedend. Waarom dat geschiet? Er is geen leger en geen kanon in de stad. Uur na uur wordt de stad een grotere puinhoop. Stromen vluchtelingen uit de binnenstad komen naar de

- 53 -

buitenwijken. Toen zagen wij dat de stad ook in brand stond. Het is veel erger dan het bombardement van februari ll. Wat niemand had kunnen denken is gebeurd. Die Hitlerjugend en Duitse soldaten steken de stad in brand. Bij onze vrienden op de Oude Stadsgracht gooiden zij fosforflesjes in huis. In minder dan geen tijd stond de hele Oude Stadsgracht in brand. Bij zus Cramer in de Staringstraat, gooiden zij petroleum over de meubelen en staken ze aan. De mensen kregen niet de kans om iets mee te nemen. Zij werden met het geweer door die Moffen uit hun huizen gedreven! Bij weer anderen werd de deur ingetrapt en gooiden zij granaten naar binnen. Het zwaar kanonvuur gaat maar door. En tussen vuur en granaten zijn duizenden op de vlucht. Mien en Cor bij ons in huis opgenomen. Bij de brug wordt nog fel gevochten. Jan van Hoof heeft kans gezien om, tussen hevig vuur door, de lading van de Waalbrug onklaar te maken. Nu kunnen de Moffen hem niet meer opblazen! De Engelse radio zegt, dat de strijd om de Waalbrug de zwaarste strijd van de oorlog is. De Moffen bombarderen Eindhoven.

6.1.3.

Woensdag 20 september

Het 2e Engelse leger is aangekomen. In onafzienbare rijen rollen de tanks de stad binnen. Straat voor straat moeten de Engelsen en de Amerikanen op de Duitsers veroveren. Wij hebben een vreselijke nacht gehad. ’s Middags komen de Engelse tanks vóór de brug en het Valkhof. Het gedaver en gedreun is niet van de lucht. Het is moordend. ’s Avonds is de Waalbrug in geallieerde handen. Wij kunnen nu gerust de nacht in gaan. Maar onze kleren houden wij steeds aan. Je bent blij als je in de kelder op een stoel kunt zitten. Heel Nijmegen zit al die dagen en nachten in de kelders.

6.1.4.

Donderdag 21 september

De vijfde oorlogsdag. De brug is in onze handen. De luchtlandingstroepen en de Engelse tanks trekken de brug over. Met honderdtallen liggen de gesneuvelden in de Nijmeegse straten.

- 54 -

Ik ben twee keer op de fiets naar de Sint Annastraat geweest, voor een dringende boodschap. Het is enorm. Niet te beschrijven, die hoeveelheden tanks, die door de stad rollen, op weg naar Arnhem, waar de arme luchtlandingstroepen hun zware strijd strijden. Het is een dag om gek te worden. Luchtgevechten, bombardementen, kanongebulder! Toen ik ’s avonds nog eens naar Sint Anna ging, stonden de tanks vanaf de binnenstad tot de Houtlaan! De Duitsers willen een tegenaanval op de brug doen.

6.1.5.

Zaterdag 23 september

Vrijdag en zaterdag druk werk met de vluchtelingen in huis. Er is geen gas en geen water. Maar we zijn er nog niet. Vreselijk veel vliegtuigen in de lucht. De Duitsers proberen nu de brug kapot te bombarderen. Dit geeft hevige luchtgevechten. 20 Duitse vliegtuigen boven Nijmegen door Engelse piloten neergeschoten.

- 55 -

De “corridor” van Eindhoven naar Nijmegen hard door de Duitsers aangevallen. De Duitsers kwamen bij Veghel liefst met 200 tanks opzetten, maar zij zijn goddank verslagen.

- 56 -

Het 2e Engelse leger rolt de stad binnen

- 57 -

6.1.6.

Zondag 24 september

Er was geen verplichting van mis horen. Toch onder felle luchtgevechten naar de kerk. ’s Middags Zus Cramer, Cor Looyen, de Verhallens, de Fransman, etc. te dineren, om hen wat te troosten. Troosteloze verhalen van kennissen, die alles door de brand verloren hebben.

6.2. 25 september – 1 oktober Deze tweede week van het gevecht in Nijmegen is veel zwaarder geweest voor de Nijmegenaren dan de vorige. Dinsdag tegen de avond had de Fransman twee Engelsen meegebracht, die zich wilden wassen en scheren. De arme kerels hadden dit in geen dagen kunnen doen. Daar opeens een hevig luchtgevecht. Wij allen vlogen in de kelder. En toen was het vreselijke, de Duitsers bombardeerden onze straat. Zij kwamen in drie vlagen over ons huis scheren, telkens bombarderend. De angst voor de Duitse vliegtuigen komt er wel in. Een heel blok huizen, schuin tegenover ons, weggevaagd. En het ergste, verschillende doden. Mien en Cor Verhallen zijn weg van angst. Het was inmiddels donker geworden, maar Mien is niet meer te houden. Zij vluchten in de nacht nog de stad uit, naar Wijchen en dat te voet. “Ga toch mee”, zeggen ze. Maar wij kunnen niet scheiden van ons huis en goed, maar blijven toch wel angstig achter, daar allen weg zijn. Het schieten gaat regelmatig door. De volgende dag was ieder in vluchtstemming. Het werkte aanstekelijk. Wij wisten niet wat we zouden doen. Wij besloten bij onze boer in Malden ’s nachts te gaan slapen, want wij waren van alle doorstane gebeurtenissen en slapeloze nachten zeer vermoeid. Donderdag ’s morgens gingen Lida en de Fransman naar huis, eens kijken. Toen zij terug kwamen vertelden zij dat onze buurt ’s nachts hevig Duits granaatvuur had gehad. Ons huis had voor en achter 7 granaten gehad. Wij allen weer vlug naar huis. Het was daar één ruïne. Geen enkele ruit heel. Alles onder puin. “C’est la guerre.” Wij het ergste een beetje opgeruimd en de ramen dichtgespijkerd en ’s avonds doodmoe met onze dekens naar Malden, onder stromende regen en steeds dekking zoekend voor de luchtgevechten. Want Duitse gevechtsvliegtuigen vallen voortdurend de Engelse kampementen aan. De omgeving van de stad is nl. één tentenkamp geworden, waar het tweede Engelse leger in kampeert. Ieder kijkt zijn ogen uit naar de rustige, laconieke Engelsen, zich steeds wassend en scherend of er geen oorlog is. Ieder groepje heeft zijn eigen tent. Het lijkt meer op een padvinderskamp, dan een leger in gevecht. En daar gaan die akelige Moffen nu ook bommen op gooien. Zo blijven wij in het gevechtsfront. Bij die boer lig je met 60 man op stro op een zolder. En ook daar gierden ’s nachts de Duitse vliegtuigen. Ik zei tegen Truus, toen wij ’s morgens na een slapeloze nacht naar huis gingen, “Ik ga ’s nachts niet meer naar Malden. Ik richt ons fijn souterrain en kelder voor woonhuis in en dan gaan wij er niet meer uit. De bommen en granaten zijn overal. Maar dat viel niet mee, want de halve buurt en de hele stad was op de vlucht naar Wijchen etc. Bij de enkele overgebleven buren ging je vragen wat zij deden en die zeiden ook “blijven”. “Waar moeten wij met onze grote gezinnen naar toe?” zeiden mijnheer van Lier en mijnheer van de Meer. Toen kwam de familie van Lier vragen of wij ’s nachts bij hun in de kelder kwamen slapen. Nou, dat namen wij dankbaar aan, want de nachten waren afschuwelijk. Tegen donker kwamen de rotmoffen weer aan, als gieren op hun prooi, de Waalbrug, loerend. De brug wordt ’s avonds en ’s nachts door de Engelsen met een zwaar rookgordijn afgedekt. Maar ook tegen de schemer kregen de bewoners van onze buurt het te kwaad en dan ging iedereen, die geen stevige kelder bezat, naar een ander, die er wel een had, om er de nacht

- 58 -

door te brengen. Zo sliepen bij Hendrik, een eindje bij ons vandaan, 40 mensen in de kelder. En zo gingen wij, meer voor onze rust, nu aar Van Lier. Wij hadden overdag ons beddengoed er al heen gebracht en ’s avonds namen wij onze radio mee, want dat was voor de nieuwsberichten.

Vrijdag 29 september De volgende dag werden wij uitgerust wakker en gingen direct thuis aan het opruimen van het puin. De enig overgebleven buren, Reijs en Veldhuis, waren ons zeer dankbaar, dat wij thuis bleven en niet gingen vluchten. Het geeft moed als je met meerderen bent.

6.3. 1 – 8 oktober Deze tweede week na de bevrijding, bleven de Duitse kanonnen, vanaf de overkant van de Waal, op de stad vuren. Telkens werd een andere wijk getroffen. Honderden doden. De weken na het beleg waren erger door al het onzekere wat je bedreigde, dan het beleg zelf. Maar nu ben ik niet bang meer. Je raakt wat tot rust en toen ik zondag in de bijna lege kerk was, kreeg ik het Godsvertrouwen terug. Waar zovele jonge mensen hun leven gaven voor de goede zaak, daar moest ik ook klaar staan. Als het moest hetzelfde te doen. Verder hebben wij deze week gesjouwd in het huis. We richtten de kelder in met ledikanten, want dat op de grond slapen valt niet mee. Etensvoorraad en beste kleren, etc. naar beneden gehaald en wat onder het puin had gelegen maakten wij schoon en pakken het in ons souterrain. ’s Avonds naar van Lier met de radio. Wij slapen nog steeds in de kleren. De kindertjes worden de daagse kleertjes uitgetrokken en krijgen voor de nacht de zondaagse aan! Er mocht eens iets gebeuren. Je moest op vluchten voorbereid zijn. Maar nu wat er met de oorlog gebeurde. De Moffen zijn vreselijk fanatiek. Ze vechten als leeuwen. Wie had kunnen denken dat zij zo sterk waren. Aanhouden rollen dreunend de Engelse tanks en oorlogsmaterieel in enorme hoeveelheden de stad binnen naar het front. En toch, na 3 weken hard vechten, mogen de Engelsen blij zijn dat ze terrein behouden in plaats van vooruit gaan. Na de zware slag om onze Waalbrug, hebben de Engelsen ruim anderhalve week om Elst gevochten. En ondertussen streden de Engelse luchtlandingstroepen hun zware ongelijke strijd in Arnhem. Door het oponthoud in Elst kregen zij geen hulp en versterking. En toen reeds 90% van hen gesneuveld was, moesten zij op 28 september, dus na 11 dagen heroïsche strijd, zich over de Rijn terugrekken. Op zich een heldhaftig staaltje om dóór de Duitsers zich bij het 2e Engelse leger te voegen. Wij zijn gescheiden van Nederland boven de rivieren.

6.4. 8 – 15 oktober De Walcherse zeedijken gebombardeerd! Enorme vluchten vliegtuigen komen over naar Duitsland. Bij Nijmegen komt, nu Arnhem is opgegeven, wat stilstand op het front. De Duitse granaten blijven in de stad vallen. Overloon en Venray zijn, na ontzettend zwaar vechten, veroverd. De Engelsen zeggen dat het hier in Holland ”ruig” toe gaat; het hier zwaarder vechten is, dan in Normandië. In Zeeuwsch-Vlaanderen hebben de Canadezen een bruggenhoofd gemaakt over de Braakman. Intussen arm “bezet” Nederland. De Duitsers houden daar vreselijke terreur. Nog meer land onder water. In de steden dreigt hongersnood. Geen elektriciteit; geen gas; geen brandstof. Bij ons in Nijmegen deze week: De vluchtelingen beginnen terug te keren. Er zijn 400 zware kanonnen van de Engelsen rond de stad opgesteld. Achter ons huis staan er 16. Het huis dreunt

- 59 -

bij het afschieten, dat regelmatig geschied, daar de Duitsers in de Betuwe prompt hun granaten terugkrijgen.

6.5. 15 – 22 oktober Van het front: Aken veroverd. Bij ons eigenlijk stilstand. Nieuwe voorraad moet van Cherbourg worden aangevoerd. De hele dag is het langs de weg Grave – Nijmegen één lint van trucs, die proviand en munitie aanvoeren.

Engels geschut met granaat Bij ons: De ramen met karton dichtgemaakt. Een brief voor Mien in Wijchen naar de brug over het Maas-Waalkanaal gebracht, om mee te geven aan iemand, die naar Wijchen ging. Er is natuurlijk geen post en de Nijmegenaren mogen de stad niet uit. Alleen met een “permit”. Al de toegangen zijn afgezet. Dat is voor spionage. Met dat al is het krap met eten. Wat zal er met onze vriendin in Groesbeek gebeurd zijn? Leven ze nog? Groesbeek is zwaar gehavend en de gehele bevolking geëvacueerd. Ook de bewoners van Lent en omgeving.

- 60 -

6.6. 22 – 29 oktober ’s Zondags was er voor de Engelse militairen een Heilige Mis. ’s Avonds kregen wij een paar Engelsen op bezoek. Het begint te koud te worden in de tenten en de avonden lengen steeds. Nu vraagt ieder de soldaten binnen voor de gezelligheid. In het verwoeste Nijmegen is niet voldoende ontspanning voor hen. Bij ons in Nijmegen was het deze week weer met de rust gedaan. De granaten vlogen over de stad. Zaterdag ’s middags gooiden de Moffen bommen op de stad. Dicht bij ons viel er ook een, waardoor onder andere Claartje Goulmy jammerlijk gedood werd. Van het front: Zolang de Antwerpse haven niet door de geallieerden gebruikt kan worden, verliezen de onzen veel te veel tijd met de aanvoer en kan er geen proviand voor ons in de bevrijdde steden aangevoerd worden. Daarom is een offensief tegen Bergen op Zoom, Roosendaal, Breda, Tilburg en Den Bosch ingezet. Om zo de weg Antwerpen – Nijmegen vrij te krijgen. Deze steden zijn deze week ook veroverd. Alleen in en bij Den Bosch moest hevig gevochten worden. Verder hebben de Engelsen de dam van Zuid-Beveland naar NoordBrabant stevig in handen gekregen.

6.7. 29 oktober – 4 november Zondag de 29e is het schitterend weer en dan komen de vliegtuigen. ’s Morgens en ’s middags gooiden de Moffen weer bommen op onze stad. Veel doden en gewonden, vooral achter de Groenestraat. Je leeft steeds in doodsgevaar en toch hielden wij ’s avonds visite, om wat afleiding te hebben. Een paar Engelsen, Tiny, Zus en Tony; echt gezellig. Breda veroverd. Daar er geen trein- en postverkeer is, kan door bemiddeling van het Rode Kruis naar familie geïnformeerd worden. Maandag zijn Roosendaal en Oosterhout veroverd. Nu een afleidingsmanoeuvre van de Duitsers. Zij doen een tegenaanval bij Meijel, Liessel en Sambeek. Er wordt zwaar gevochten en Meijel wordt door de Duitsers heroverd. Dinsdag worden Goes en Bergen op Zoom veroverd. Woensdag, 1 november, maken de Engelsen en Canadezen een landing op Walcheren, bij Westkapelle en Vlissingen. Zij moeten gebruik maken van amfibische tanks, zogenaamde ‘Buffalo’s’, daar Walcheren immers geheel onder water staat. De Engelsen leden zware verliezen. 80%. Bij ons vandaag weer veel granaten in de stad. Nijmegen heeft nog steeds geen bevrijdingsfeest gevierd. Geen wonder. Je leeft je gewone leven, tussen steeds dreigend gevaar. Overdag, als je de Duitse granaten weer hoort fluiten, ren je de kelder in. Ook mensen op straat komen bij je binnen. Of ze laten zich plat op straat vallen; minder trefkans. Wij hebben de hele week volop granaten en luchtgevechten gehad. Wij in Nijmegen blijven in oorlogsstemming. Wij hebben hier de Mof te dicht bij ons, in tegenstelling tot de plaatsen in Brabant, die na bevrijd te zijn geen aanvallen meer te verduren hebben. Nijmegen heet dan ook de “frontstad”.

6.8. 4 – 11 november Zondag: De weg over de Schelde naar Antwerpen is vrij! De Engelsen staan bij Geertruidenberg aan de Maas en rukken naar Moerdijk op. Griekenland is van de Duitsers bevrijd. Maandag: Brabant is van de Duitsers gezuiverd. Alleen bij Willemstad wordt nog fel gevochten. De landing op Walcheren is zwaar geweest. 90% van de geallieerden sneuvelde. De Duitsers

- 61 -

bieden overal fanatieke weerstand. En dan al dat water hier in ons landje. Nu weten wij wat onze brede rivieren een handicap kunnen zijn en een zware scheiding kunnen veroorzaken. Dinsdag: Middelburg is veroverd. Deze stad was een eilandje op een eiland, want heel Walcheren is een watervlakte. Woensdag: Moerdijk en Walcheren zijn bevrijd. Arm Walcheren! Er wordt veel verwoest in ons eens zo rijke Holland. Heel Zuid-Nederland is nu bevrijd. Donderdag: Stilstand nu op ons Hollandse front. Bij ons in Nijmegen weer meer oorlogssfeer. Beek en Berg en Dal moeten evacueren. Deze streek wordt het front. Deze hele week steeds granaten op de stad. Ook bij Kokke, naast onze tuin. Hij zelf werd gewond. Vrijdagmiddag vielen ze 2 uur aan één stuk. Wij krijgen weinig op de bonnen. Wij zitten midden in het front. Er is geen aanvoer en de plaatsen rond Nijmegen zijn geëvacueerd!

6.9. 11 – 19 november Zondag: ’s Middags ineens weer oorlogsstemming. De Canadezen komen in Nijmegen. Een gedeelte trok in volslagen gevechtstenue langs ons huis, naar Berg en Dal. De staart van de motorcolonne bleef voor ons huis staan. De hele buurt vroeg hen in ons huis, daar zij tot de volgende morgen moesten blijven staan. Wij hadden er 5. Zij waren van het North Shore regiment uit New Brunswick.

Waar de Canadezen komen is het oorlog. Daarom moesten de burgers Berg en Dal uit. Ook Mook komt vol Canadezen. Wij halen telkens de landkaart en dan zie je hoe een voornaam knooppunt Nijmegen is. We zien de Rijn lopen naar Duitsland en de Maas naar België. De brede Waal langs Nijmegen ligt daar tussenin. Nu is alles tot aan de Waal en in het oosten tot aan de Maas in geallieerde handen. De onzen hebben zich dus stevig tot aan de rivieren gevestigd. Maar er was één open plek en dan nog wel de uiterst bezette streek van de Engelsen (de onzen). En dat is de beboste streek van de Waal tot aan de Maas (zie schetsje), waarin Nijmegen, Berg en Dal, Groesbeek en Mook liggen. Deze vormen de uiterste frontlinie. Ieder begreep dat de geallieerde strategie van hier uit de grote aanval op Duitsland zou doen. Zij hadden ondervonden hoe sterk Duitsland nog was en nu moesten zij een enorme hoeveelheid strijdmateriaal aanvoeren voor het Duitse offensief. Wanneer weten wij niet. Maar gedurende die tijd is het zaak de zwakke, open frontlinie bij Nijmegen stevig te bewaken. En dit

- 62 -

werd nu in Canadese handen gegeven op 12 november. Tot? Het is stilstand op het grote oorlogsterrein, maar Nijmegen ligt alleen vlak tegenover de vijand.

Maandag: De Duitsers bombardeerden de Moerdijksebrug. In Rotterdam zijn 10.000 mannen door de Moffen weggevoerd. Bij ons deze week weer veel granaten! Onder andere woensdagmiddag weer in de kelder gezeten. Met de voedselvoorziening blijft het slecht. Haast geen gas en geen brandstof. Het is van nu af dat wij ’s morgens en ’s avonds 2 uur zonder licht komen te zitten. Wij hebben gelukkig nog een petroleum lamp.

6.10.

19 – 26 november

Op het front blijft het stil. Nu is het al 2½ week na de bevrijding van Brabant en Zeeland! Bij ons: Luchtgevechten, granaten. Vele huizen, onder andere op de Bijleveldsingel en Berg en Dalseweg getroffen. Ook het huis van Mien. Zij is nu in Oss. Daar is het rustig. Slecht weer. De familie Arens en mevrouw Philips op bezoek. Iedereen is moe van het sjouwen om een onderdak. Zaterdag was het granaten gooien weer bar. Wij hoorden ze vlakbij afschieten., vanuit Berg en Dal. Ze gierden langs ons huis. In de Tooropstraat werden 5 mensen gedood. Nu vluchten de familie van de Meer en Zus en Cor Looyen ook de stad uit. Zij gaan naar Brabant. Het was moeilijk voor hen een verlof en een vervoermiddel te krijgen.

6.11.

26 november – 3 december

De haven van Antwerpen is in gebruik! Het eerste grote konvooi door onze loodsen binnengeloodst. Antwerpen maakt de aanvoerroute van de geallieerden 600 km korter! Bij Aken en de Saar gaat het goed.

- 63 -

Bij ons: Zondag toen ik in de kerk was, werden weer bommen door de Moffen gegooid. Onder andere op de Hazekampseweg en Johannaweg. Veel doden en ruïnes. Woensdag weer op de Gelderselaan. Wij hebben ons huis weer schoon gekregen. Mien Verhallen uit Oss op bezoek. Mien Wijsman met man. Maar toen ineens weer het gieren van granaten en zij gingen vlug naar huis.

6.12.

3 – 10 december

Zondag 3 december: Wat een dag! ’s Nachts had ik al granaten gehoord. Ik voelde mij veilig in onze kelder. Toen ineens schrok ik wakker door een geweldige bons en glasgerinkel. Dat was een inslag op of tegen ons huis! Wij vlug opgestaan en ja, maar steeds granaten. Wij gingen even in het huis kijken. Om de hoek van de kelderdeur zagen wij het al. Weer al de ruiten, voor zover ze er nog waren, stuk. De kartons uit de ramen geslagen. Weer het huis een ruïne en puin. De voorkamer was onherkenbaar. De twee boekenkasten kapot. De granaatscherven door de boeken. Gordijnen aan reepjes, etcetera. Wij konden in het huis niet blijven. Dicht maken ging niet vanwege de granaten. Wij hebben ons weer totaal in de kelder geïnstalleerd. Wij gingen angstig, tussen de granaten door, alles wat nog heel was uit de voorkamer en de gang halen en in het souterrain opbergen, want de hele hut lag open en wie weet wat er nog komt. Je hebt later anders niets meer. En de granaten vielen maar in onze straat. Zo heeft het de hele zondag en de nacht en de hele maandag geduurd. Dinsdag 5 december durfde ik weer op straat. Je zag toen een slagveld. Zo zag de Berg en Dalseweg en Roode dorp er uit. 15 doden. Ook onze Stephanuskerk had 2 voltreffers gehad. Nu op een timmerman uit. Maar uit de andere kant van de stad komt niemand naar de “moordhoek”. Die rot Mof. Maar goddank. Wij leven nog. Nu blijkt dat de Duitsers een tegenoffensief voeren bij Groesbeek. Zouden wij het nog eens beleven dat zijn in Nijmegen terugkomen? Een mooie Sint Nicolaasavond. Woensdag 6 december: Wij stonden al weer op met granaten. Er sloeg er een in bij mevrouw Essink, twee huizen voorbij ons. De hele morgen bleven ze vallen. Furer bracht ons hout om de ramen te dichten. Een beste daad. Donderdag 7 december: Eindelijk een dag zonder granaten. Wij en al de straatbewoners aan het graven en werpen van een aarden dam tegen de buitenmuur op, voor granaatinslag. Een paar van onze Canadezen op bezoek. Zij waren ‘down’. Geen wonder. De Moffen hebben de dijk bij Arnhem vernield en nu stroomt de Betuwe, tussen Arnhem en Nijmegen onder. Vrijdag 8 december: De mensen zijn druk aan het dichttimmeren van hun huizen. Ook wij hebben een timmerman kunnen krijgen. Allen wonen weer geheel in de kelder. Zaterdags moesten de Arens uit hun tijdelijke onderdak. Wij wisten op wondere wijze een ander huis voor hen. Zo zwerven de door de oorlog daklozen van het een naar het ander. Maar nu hebben zij een mooi gemeubileerd huis.

6.13.

10 – 17 december

Zondagmorgen weer eens naar de kerk. Het dak lag open en er waren maar weinig mensen in de kerk, want wij zijn in Nijmegen gedispenseerd in de verplichting van mishoren op zondag. Weer de gebruikelijke zondagse bommen van de Duitsers, nu op de Dr. Jan Berendstraat. Verder is deze week ons dak weer dichtgemaakt. Ik zag de Engelsen in de stad de verwoeste huizen als

- 64 -

het ware opscheppen met enorme bulldozers. Al dit puin is voor de modderpoelen tot Elst. Het puin vliegt weg, maar ook onze stad. Het wordt één open plek. Zaterdag hadden we ons huis weer een beetje schoon.

6.14.

17 – 24 december

Wij zetten nu onze gedachten op Kerstmis. De Nijmegenaren hebben fijne plannen voor de Canadezen op Kerstmis. Heel Nijmegen is zich aan het klaarmaken om al de geallieerde soldaten een prettig Kerstfeest te geven. Ieder vraagt een paar soldaten aan huis. En nu het verschrikkelijke. De Duitsers hebben in België een groot tegenoffensief geopend. Ze zijn al 30 km in België doorgedrongen en 10 km in Luxemburg. De Duitsers hebben 15 divisies in de strijd geworpen. Na 4½ week staan blijven, op dezelfde frontlijn, wordt nu ons front door die Satanische Moffen doorbroken. En voortdurend vallen op het gevechtsterrein de vliegende bommen. Van alle kanten snellen de Amerikanen en de Engelsen te hulp, maar het weer werkt niet mee. Het is mistig, dus er kunnen geen vliegtuigen in de strijd geworpen worden. St Vith, Stavelot en Malmedy zijn door de Duitsers heroverd. Wij Nijmegenaren zijn bezorgd. Wij zitten maar 5 km van de Mof af. De minste stoot, die de Moffen geven, zitten ze weer bij ons! Want ook bij Berg en Dal vechten de Moffen nu hard.

6.15.

24 – 31 december

Het is de vooravond van Kerstmis. Het weer is stralend, vriezend geworden. Nu kunnen de geallieerden vliegtuigen in de strijd zetten. De berichten uit België zijn vandaag wat beter. Het schijnt dat de Duitse opmars tot staan is gebracht. Sinds gisterenavond is in Berg en Dal ook een felle strijd aan de gang. Ook hier doet de Mof flinke aanvallen. Vandaag duurt ze nog voort. Typhoons en kanonnen zien en horen wij steeds in actie. Onze hoop dat de Canadezen zullen komen, wordt klein, want het is volop vechten. Toen ’s avonds om zeven uur werd er gebeld. Daar stonden Jack en Larry en een Ierse vriend voor de deur. Met stralende gezichten in vuile gevechtskleren en zwaar bewapend kwamen zij binnen en meteen gaven zij ons hun kerstgave, namelijk witbrood, boter en versnaperingen. Weg was ons angstig afwachten. Wij hadden onze 5 Canadezen op Kerstdag verwacht en nu waren Jack en Larry vlug in een Jeep van het front gekomen om te zeggen dat zij niet konden komen. Zij hoopten nu met oudjaar te komen. Wij haalden vlug ons kerstgebak voor hen en toen kwamen wij met onze geschenken voor hen. Zij lieten de pakjes dicht tot morgen (Kerstdag). Wij waren blij dat onze kerstgave niet voor niets was gemaakt. Na een gezellige avond gingen zij om half twaalf weg. Toen wij hen uitlieten, was het helder door de volle maan. Maar door de heldere sterrenhemel kwam een staartvuur aangevlogen, een vliegende bom. Een schrille tegenstelling tussen onze vreugde en dit dreigende oorlogsmonster. Maandag 25 december, Kerstmis: Koud vriezend weer. ’s Morgens naar de kerk. Het was er ontzettend koud. ’s Middags veel bezoek. ’s Avonds kwamen de andere Canadezen Merry Christmas wensen. Zij bleven maar even. Ze kwamen tussen twee “wachten’ door. In België was het Duits offensief even gestuit, vanwege de grote Engelse luchtmacht. Zij ondernamen 7.000 vluchten. Het is een groot geluk dat het helder weer is, daar anders de catastrofe groter zou zijn geworden. Hitler moet met Nieuwjaar weer aan de Belgische kust zijn. Dinsdag 26 december: Grote luchtactiviteit. Ondanks dit maken de Moffen in België weer vorderingen. Zij hebben La Roche en Rochefort veroverd en staan dicht bij Dinant. Een pracht gedicht door de radio, van Den Doolaard in bezet, hongerend Nederland.

- 65 -

Donderdag 28 december: In België is het Duits offensief definitief tot staan gebracht. Bij ons weer vliegende bommen over. Die zijn allen voor Antwerpen bedoeld. Vrijdag 29 december: Ik ben erg ziek geworden. In de kelder lig je wel rustig, maar door dat er 3 maal daags geen stroom is, lig je telkens in het donker, want met petroleum is het zuinig zijn.

6.16.

31 december – 7 januari

Een geweldig jaar is voorbij. Wij beleefden dingen en mogelijkheden, die in een menselijk brein niet opkwamen. Veel leed kwam over ons land, maar zelf mogen we god dankbaar zijn, dat hij ons nog in ons huis heeft laten wonen en ons zo bijzonder bewaard heeft. Maandag 1 januari begint. Ik ben nog ziek. Nu ook Lida. Dinsdag 2 januari: Ik ben nog zieker en nu komt de dokter, want zij komen niet gauw, vanwege de granaten. Truus moest onze recepten naar de apotheek brengen en onderwijl vielen de granaten weer. Gelukkig kwam zij behouden thuis. Woensdag en donderdag vielen weer veel granaten. Vooral in de omgeving van Welderenstraat en Bijleveldsingel. Deze week zwaar vechten in België.

6.17.

7 – 14 januari

Deze week nog tot donderdag te bed. Het viel mij niet mee weer boven te zijn. Je kunt nu nog niet tegen de ijzige koude in het kapotte huis. Geen ramen en geen brandstof. Ieder haalt bomen uit de bossen. Het is een file van mensen. Nu gaan die mooie bossen er ook nog aan. Dit hebben wij met onze bezette landgenoten gemeen. Erge koude. Met de oorlog is het iets beter in België. Met de Duitsers valt niet te spotten.

6.18.

14 – 21 januari

Wij krijgen haast geen gas; op het kleine kacheltje eten koken. Op de ontruimde slaapkamers hangt de was te drogen en in de kelder woon en slaap je. Het is erg koud. Donderdag waaide er een boom om, voor ons huis. Als de drommel met de buren aan het zagen. Ieder de helft. Nu hebben wij weer wat hout. Zo ben je de hele dag bezig voor de gewone levensbehoeften. Met de oorlog: Echt en Susteren bevrijd. Bij Nijmegen sloegen de Canadezen een Duitse aanval af. Warschau is door de Russen veroverd. Vervolgens zetten de Russen een geweldig offensief in. In 3 dagen legden zij 1/3 van de afstand Warschau - Berlijn af en in het zuiden zijn zij over een front van 90 km breed en 30 km diep in Silezië binnengedrongen. Dus eindelijk in Duitsland zelf. Van ons arm bezette land hoorden wij de vreselijke adventsboodschap van de bisschoppen van Utrecht en Haarlem aan de katholieken en van de dominees aan de Gereformeerde kerk. Ook de artsen stuurden een felle aanklacht aan Seys Inquart. Allen deden een opsomming van de onmenselijke wreedheden, de vele ziektegevallen, de hongersnood, het wegvoeren der

- 66 -

mannen in beestenwagens, zonder eten, etcetera, etcetera, etcetera. En dit wordt een volk aangedaan, dat het Duitse volk, toen het honger had, gevoed heeft. “Wij zijn moe van het wachten. Moe van het hopen. Een angst bevangt ons, dat verlossing te laat zal komen, dat wij dan bezweken zijn”, zucht het volk boven de rivieren.

6.19.

21 – 28 januari

Het blijft koud; vorst en nu ook sneeuw. Wij zagen maar hout. Lida’s school is ineens begonnen, maar lang niet alle ouders laten hun kinderen gaan. In België hebben de geallieerden het verloren terrein weer op de Duitsers heroverd. Het Russische offensief gaat fantastisch. Zij staan voor Breslau.

6.20.

28 januari – 4 februari

Het Belgische front heeft het bij ons een beetje rustiger gemaakt van granaten. Maar nu. Het is maar sneeuwen en ’s maandags kreeg de Berg en Dalseweg inkwartiering. Wij kregen voorlopig 4 man. Het zijn Canadezen, nu van regiment “Queen’s own Riffles”. Het huis werd vol geweren en bagage gedragen.

En toen is het begonnen. De grootse aanvoer van een modern leger, dag en nacht, aan één stuk door. Al maar tanks, trucs, jeeps, carriers, vlammenwerpers, kanonnen, etcetera, etcetera, etcetera. Onze hele stad kwam zodoende barstensvol oorlogsmateriaal te staan. Niet alleen onze stad, maar het hele front tussen Nijmegen en Mook. Vanuit Engeland hadden zij al gezegd, dat er eerst meer legers aangevoerd moesten worden, voor de big battle op Duitsland kon beginnen. En nu is het aan de gang! Door sneeuw en koude gaat het maar door. Op het eind van de week ging het dooien. Gelukkig, want geen brand en drie maal daags zonder stroom. En toch wil je het ook deze jongens ’s avonds gezellig maken. Ze zijn erg dankbaar en ’s avonds brengen ze hun vrienden mee, want Lida en Truus spreken vlot engels en de grootste attractie voor hen is onze mooie radio.

- 67 -

6.21.

4 – 11 februari

Nog steeds rolt het materieel aan. Dinsdag hoorden wij van onze soldaten, dat zij waarschijnlijk de volgende dag naar het front moesten. Dan word je droef. Wij hebben er nog twee soldaten bij gekregen. Woensdagavond een gedrukte avond. De jongens waren zenuwachtig. Een vriend kwam met een fles rum. Zij dronken hem samen op. Ik kan me indenken dat je drinkt, voordat je het vuur in gaat. Grote drommen Engelse bommenwerpers komen over. Kleef en Goch worden gebombardeerd. De lucht is vol geronk en je kunt haast niet naar buiten, zo vol op de trottoirs. Ja, tot de huizen staan de tanks. Toen in de morgen van 8 februari om 5 uur werden wij wakker door zwaar artillerievuur. Gek werd je van het lawaai. Het huis dreunde en rammelde. Wij op! Want voor en achter ons huis stond zwaar geschut en in Nijmegen stonden zo 15.000 kanonnen. Ieder kanon had 3.000 granaten. Nu begonnen op één moment al die kanonnen te schieten. Zij begonnen om 5 uur en het schieten hield 11 uur aan één stuk aan. Het was als een zware storm. Je moest schreeuwen om je verstaanbaar te maken. Dit was nu het begin van het grote offensief bij Nijmegen. Nijmegen staat weer in het middelpunt van het oorlogsnieuws. Onze jongens staan zelf te kijken van de geweldige hoeveelheid oorlogsmateriaal, dat zij hebben. “Ja”, zeggen ze “dit is nu de Engelse tactiek. Een ontzettend zwaar artillerie bombardement gaat vooraf.” Die honderdduizenden granaten kwamen allen op Kleef en Reichswald neer. Een dichte kruitdamp hing in de stad. Toen zette tussen Mook en Nijmegen het geweldige legergevaarte zich in beweging, naar Kleef – Reichswald. Een kleine groep Canadezen veroverde de Ooij en Millingen. In het Canadese soldatenkrantje lazen wij onder andere dat de Breedeweg veroverd werd. Wij lazen het meerdere malen. Dat stukje Groesbeek, waar ik iedere week in de oorlog kwam en dat 5 maanden had moeten wachten voordat het in Engelse handen was. De volgende dagen werd het schieten minder. Wijler en Kleef zijn veroverd. Maar de rivier gaan ze niet over. Het is daar ook zwaar geworden, want de Moffen staken de Waaldijk door. Het water stroomt met kracht de Ooij in. Het water staat nu over de hele Ooij, tot door Beek aan de Beekse Straatweg. Wij zijn wezen kijken. Nu kunnen onze Canadezen niet naar de rivier en blijven nog bij ons. Vreselijk vuil en moe komen zij thuis.

6.22.

11 – 17 februari

Deze weel zijn de Canadezen nog bij ons. Het Canadese leger staat nu bij Emmerich voor de Rijn. Het water zakt nu van Millingen naar Emmerich. Het is zwaar vechten. De jongens worden naar en stil, als zij denken aan hun makkers, die voor de Rijn staan. Al zoveel brede rivieren hebben zij over moeten steken. Dat is het zwaarste wat er is. Wij zitten in Nijmegen zonder gas.

6.23.

17 – 24 februari

Maandag is Goch veroverd. Woensdag de Ducks en Buffalo’s (tanks, die ook over water kunnen) rijden aanhoudend voorbij naar het onder water gelopen front. Het is de eerste zonnige lentedag! Wat waren wij blij. De jongens waren aan hun dagtaak. Alleen Paultje was thuis. Hij was zo stil. En toen vertelde hij mij dat zij morgen naar het front moesten. Nu was het dan echt zo. De stakkerds! En hij had het ons nog niet gezegd, om ons niet bedroefd te maken. Wij werden het toen.

- 68 -

Donderdag 22 februari ’s morgens om half vier opgestaan. De militairen moesten om 5 uur vertrekken. Wij maakten een heerlijk ontbijt voor hen. Wat waren zij dankbaar! Toen kwam het moment van vertrek. De hele buurt was stil. Het is hard, zulke mannen zo te zien heen gaan. Aan de twee katholieke jongens hadden wij beloofd om steeds voor hen tot Sint Josef te bidden. Maar zij moesten ook in die hel goed bidden. Zij zouden het doen. Doodmoe waren wij van emotie. Truus ging rusten. Het was akelig stil in onze buurt geworden. ’s Middags om 1 uur, ik stond net in de keukendeur, en toen ineens een geweldige ploef. Alles rondom mij viel om. De deuren er uit, etcetera. Ik kreeg een klap op mijn hoofd van de luchtdruk en rende naar de kelder. Ik dacht aan een V-bom. Toen het verder stil bleef durfden wij weer naar boven. De chaos in huis was weer geweldig. Nu ook de plafonds aan de voorkant er uit, de tussenmuren omgevallen, etcetera, etcetera. Dit was nu voor de vierde keer dat ons huis vernield werd! Wat was er gebeurd? Door onvoorzichtigheid waren er 4 zware mijnen tegenover ons huis ontploft! De hele buurt was een ruïne! Dat was net op de zelfde tijd van het bombardement op 22 februari verleden jaar. Direct maar weer aan het sjouwen. Het moet, want alles ligt open! Nu ontruimen wij alle verwoeste kamers en zullen nog één kamer bewoonbaar zien te maken. Wat een dag! Met de oorlog: Het Amerikaanse leger vliegt fantastisch door de Eifel vooruit. Maar in het noorden, bij Xanten en het Hochwald, hebben onze Canadezen en Engelsen het ontzettend zwaar.

6.24.

24 februari – 4 maart

Zondag is het vreselijk koud in dat open huis. ’s Middags stond een Engelse soldaat voor de deur. Het was één van de eerste Engelse soldaten, die 25 september 1944 bij ons kwam, om zich te wassen. Nu na zoveel maanden kwam hij naar ons. Wat zag hij er moe en afgejakkerd uit. Isaac begon te vertellen. Tot 10 uur. Toen moest hij haar het front. Zijn corps had in die tijd 9.000 mijlen afgelegd! Het zwaarste was de tijd geweest van de strijd in de Ardennen, voor en na Kerstmis. De hele week werkmensen in huis gehad. Zelf kasten en kamers ontruimd. Alles pakken wij in het souterrain. Het wordt daar een verhuiswagen. Met de oorlog: Het gaat met onze Canadezen zwaar bij Kalkar en Wezem. Felle Duitse tegenstand. De Amerikanen veroverden München Gladbach. Berlijn wordt steeds gebombardeerd. Toch maar blijven doorvechten. Bij ons komen veel vliegende bommen over.

6.25.

4 – 11 maart

Deze week druk aan het huis ruimen. De huiskamer is nu de enig bewoonbare kamer. Donderdag ’s morgens stond onze straat vol tanks, die van het front kwamen. Nijmegen is nu verlofstad geworden, waar de soldaten van het Duitse front hun klein verlof mogen doorbrengen. Met de oorlog: Deze week veroverden onze Canadezen Xanten en vochten hevig bij Wezel. De Amerikanen veroverden Venlo en Roermond. Deze plaatsen hebben veel geleden. De bewoners waren geëvacueerd. Het is te veel om alles op te schrijven. Keulen en Bonn zijn veroverd. Bij Remagen bereikten de Amerikanen de Rijn. Bij ons in Nijmegen vielen steeds weer

- 69 -

granaten. Hevig artillerievuur. De Duitsers deden tegenaanvallen bij Ressen – Bemmel. Notabene een paar kilometer van ons af.

6.26.

11 – 18 maart

Het is schitterend weer! Wij beginnen weer aan ons tuinwerk. In de stad is het nu vol van troepen, die uit het Rijngebied hier wat rust krijgen, na zwaar vechten. Ieder uit de buurt kijkt uit of er één van hen bij is. Generaal Montgomery hergroepeert zijn legers en staat klaar voor de grote aanval over de Rijn.

6.27.

18 – 25 maart

Maandag Sint Jozefdag. ’s Middags daar kwamen Walt, Jim en Harold uit hun truc gesprongen. Wat een vreugde! Zij vertelden dat allen nog leefden. Zij lagen in het Hochwald. Sint Jozef heeft goed voor onze jongens gezorgd. De volgende dag kwamen zij weer. De hele buurt kwam informeren naar hun jongens. ’s Woensdags kwam Larry van de North Shore. Ook zij leven allen en maken het goed. En dat in zo’n hel! Het is er zwaar vechten in Duitsland, maar daar maken wij alles “flat”, zeiden zij. Donderdag, daar kwam Mien opdagen, na vanaf september in Brabant geweest te zijn, komt zij weer terug. Vrijdag, daar staan Harry en Paultje, onze andere jongens. Ook terug. En blij! Ze zeiden dat ze goed gebeden hadden. De kogels vielen voortdurend dicht om hen heen. De Duitsers waren van dat zware artillerie bombardement “Shell crazy” geworden. Zaterdag 24 maart: Nu is de grote slag om de Rijn en de Rhur begonnen. Vannacht zijn het Canadese en het 2e Britse leger én de Amerikanen de Rijn overgegaan Bij Wezel, Xanten en Rees! Het was als in Normandië. Met de allernieuwste marinevaartuigen ging het de Rijn over. Toen landde het grootste luchtlandingsleger van deze oorlog aan de overzijde van de Rijn. Deze luchtvloot was de grootste, die ooit bij Dover het kanaal overstak. De lucht was dicht van de vliegtuigen. Ongeveer 40.000 man. Troepen sprongen uit de vliegtuigen. En alles wat zij nodig hadden werd uitgeworpen. Eisenhower sprak tot zijn soldaten. Prins Bernhard sprak tot ons volk beneden de rivieren.

6.28.

25 maart – 1 april

Voor het eerst is het in ons huis een stille week. Dat is zonder abnormaal gesjouw en geen soldatenbezoek. Het is prachtig zomerweer. Het is alsof je droomt en de oorlog zakt even weg. Dinsdag moest ik naar de stad. Er was enorm troepenvervoer. Ieder denkt dat nu ten noorden van Nijmegen het offensief ook vlug zal beginnen. Zo stil als het thuis is, zo enorm is het oorlogsnieuws. Nadat de Rijn was overgestoken, ging de opmars van alle legers zo vlug, dat je jezelf afvraagt “Is dat nu in één week gebeurd?” De Canadezen en Engelsen trekken nu meer naar het noorden. Rees, Bocholt, Emmerich, Borken zijn veroverd. Er wordt naar Munster gerend. Woensdag bij de Achterhoek onze grens overschreden. Dinxperlo, Aalten, Terborg zijn veroverd. De Engelsen zijn al tot Enschede – Gronau – Rheine doorgestoten. Met het Amerikaanse leger gaat het al even fantastisch. Alles tot Paderborn is veroverd. Zij hebben het Rhurgebied omsingeld. Intussen worden de Hollanders boven de rivieren door de radio steeds aangemaand kalm te blijven. De Duitsers beginnen Holland te ontruimen. Duitsland wordt “opgerold” en de bevrijding van Noord-Nederland is eindelijk begonnen.

- 70 -

6.29.

1 – 7 april

Pasen: Op 2e paasdag is het offensief benoorden Nijmegen begonnen, om het uitgehongerde Holland te gaan bevrijden. Arnhem wordt beschoten. Daar in dat stukje grond, tussen Nijmegen en Elst hebben de Engelsen 7 maanden gelegen, zoals aan de oostkant van Nijmegen de Canadezen lagen en steeds de wacht hielden. Maar zij hebben dan ook nu een geweldige overvloed van oorlogsmaterieel bijeen gebracht. En nog geven de Moffen het niet op. Eerst hebben ze heel Europa vernield en nu offeren zij ook hun eigen land aan het oorlogsmonster. Er gebeurt zoveel, dat ik het niet op kan schrijven. Bij Zutphen is zwaar gevochten. In het noorden wordt naar Bremen en Hannover opgerukt. De Amerikanen gaan al even vlug. De Engelsen hebben de Betuwe vrij gemaakt.

6.30.

7 – 15 april

Het is schitterend weer. De eerste mooie lente sinds jaren. Woensdag is de slag om Arnhem begonnen. Daar wordt hard gestreden. Hier in Nijmegen hevig kanongebulder. ’s Avonds gingen wij op de Kopsenhof naar de slag om Arnhem staan kijken. Zutphen, Deventer, Apeldoorn en Arnhem zijn veroverd. Ook Drenthe. In de stad Groningen is het weer zwaar. In Duitsland gaat het wonderlijk. Maar nu de geallieerden over de Elbe zijn en naar Berlijn oprukken, wordt de Duitse tegenstand groter. Ze geven het maar niet op! Wenen is van de Duitsers bevrijd.

6.31.

15 – 22 april

Ik heb onze bedden weer naar boven gebracht. Het wordt vochtig in de kelder en het gevaar is nu voorbij voor Nijmegen. Wij hebben 7 maanden in de kelder geslapen. Maar weinig plaatsen zullen zolang als Nijmegen frontstad zijn geweest. En nu het oosten van ons land bevrijd is en het front ver in Duitsland ligt, mogen de mensen in ons land zich meer verplaatsen. Op sommige plaatsen mogen de geëvacueerden terug komen. Zij die uit Nijmegen naar Brabant gevlucht waren komen langzaam aan hier terug. Maar wat voor een terugkomst? Zus is weer terug. En daar staat heus juffrouw Janssen uit Groesbeek voor ons kaduke huis. Wat een droevig weerzien. Het was al huilen. Zij bezitten niets meer. Er is aan de Horst en Breedeweg geen huis of boom blijven staan! Hoe kan het anders na 6 maanden een frontlinie te zijn geweest! Zij hebben al die maanden in Middelbeers in Brabant gezeten. Andere groepen Groesbekenaars zijn in België terecht gekomen en weer anderen, die door de Duitsers geëvacueerd waren zijn te voet naar Groningen moeten vluchten, alles achterlatend. En allen hebben 6 à 7 maanden zitten hunkeren naar hun huis. Wij helpen elkaar en getroost gingen zij naar huis. Met de oorlog: Bij ons hebben de Moffen nu nog de Wieringermeerdijk opgeblazen. Rot Mof! De Wieringermeer staat weer onder water. Nu staan de Canadezen voor de Grebbelinie. Die hebben de Moffen reusachtig versterkt en rondom is alles water. De Canadezen kunnen niet verder. Als het Duitsland was, bombardeerden zij alles kapot. Maar de geallieerden willen de Hollandse steden en de uitgehongerde bevolking sparen.

- 71 -

6.32.

22 – 29 april

Zondag was het biddag voor ons hongerend, bezet land. Juffrouw Jansen uit Groesbeek is hier weer geweest. De mensen kunnen niets beginnen. Er zijn geen huizen. Er is geen materiaal … geen levend beest. En de grond zit vol mijnen. Lijken en dode beesten liggen op hun erven. Ook Zus kwam huilend bij ons. Eerst nu had zij het bericht kunnen ontvangen van de dood van Riet. Zij is bij het bombardement op Den Haag om het leven gekomen. Haar neef Bert is door de linies heen gekomen en hij en de berichten uit de bevrijdde noordelijke provincies vertellen ons de vreselijkste verhalen. Hongeroptochten van het westen naar het oosten van het land. Intussen worden de hongerberichten uit de Hollandse steden zo erg! Met duizenden sterven de mensen de hongerdood. En die Mof geeft zich niet over. Van het andere front, de slag om Berlijn: De Russen zijn zondag in Berlijn gekomen en hebben nu, op een klein gedeelte na, Berlijn veroverd. De tweede grote gebeurtenis is dat de Amerikanen en de Russen bij elkaar zijn gekomen op 25 april te Forgan aan de Elbe. Het oostelijke en het westelijke front zijn dus bij elkaar gekomen. Ieder verwacht nu spoedig de val van Duitsland! En hier in ons landje snakt een hongerend volk naar hun bevrijding! Alles op te schrijven wat er in Duitsland is gebeurd en wat onze legers er gevonden hebben, is voor mij niet mogelijk. Maar de schande van Duitsland en van dit volk, de ten hemel schreiende gruwelen moet ik toch memoreren. De Amerikanen en Engelsen zijn verslagen van afschuw bij hetgeen zij in de Duitse gevangenenkampen te aanschouwen kregen. In onze breinen kon niet opkomen, wat wij zagen en lazen in de Engelse bladen, die wij van onze Engelsen kregen.

6.33.

29 april – 6 mei

Maandag 30 april is prinses Juliana jarig. Onze vlag wappert in de hevige wind. De angst om de hongersnood in Holland is gestild. Met honderden bommenwerpers werd voedsel boven Holland uitgeworpen. De mensen enthousiast! Zij zwaaiden met onze vlag naar de vliegers. Zij klommen op de daken. Dit voedsel wordt onder de bevolking verdeeld. En daar staan de Moffen naar te kijken! Die schurken. Nou dat is toch toegeven dat zij de zaak verloren hebben! Dinsdag 1 mei: Eén van onze Canadezen, Jim, kwam met de jeep uit Duitsland. Hij vertelde van hun veldtocht. Zij crossed de Rijn bij Emmerich, gingen toen Holland in, veroverden Zutphen, Deventer, Heerenveen, Sneek, Groningen en vechten nu bij Emden. Hij was even voor een boodschap naar Nijmegen. Hitler moet in Berlijn een einde aan zijn leven gemaakt hebben. “Is dit de man, die heel de wereld beroerde?” Donderdag 3 mei: Het voedsel wordt steeds in stromen naar de hongerprovincies gebracht. De koninging en de prinses zijn in Holland terug. Vrijdag 4 mei: Toen wij ’s avonds naar de radio luisterden, hield deze ineens stil en daar, het was 9 uur ’s avonds, kwam het bericht, dat de Duitse troepen zich in Nederland, Denemarken en Noord-Duitsland overgaven. Iedereen rende de straat in, de vlaggen uit, de lichten aan! Voor het eerst sinds 1940.

- 72 -

Zaterdag 5 mei ging de overgave in. Vredesdag voor Nederland. Holland blijft voorlopig in quarantaine, vanwege de slechte gezondheidstoestand. Holland is nog net van de algehele hongerdood gered.

7. 7.1.

Periode van 5 mei 1945, bevrijdingsdag, tot 15 augustus 1945, de nederlaag van Japan

Mei 1945

Met wapenstilstandsdag waren Truus en ik ziek. Wij hadden bronchitis opgelopen in het tochtige, kapotte huis. Overdag is ons huis vol werkmensen, want het wordt weer bewoonbaar gemaakt. De mensen zingen en dansen wat. Maar te snoepen en te drinken is er niets. Het eigenlijke feestelijke is de verlichting en de licht uitstralende huizen. De duisternis is voorbij! Na verloop van enige dagen komen de eerste gevangenen uit Duitsland terug. Onder andere ook Deken Teulings uit Nijmegen. In zijn gevangeniskleren verscheen hij voor de parochianen. Maar over datgene wat hij heeft meegemaakt, vraagt hij er niet met hem over te spreken. Van het verpletterende bericht van de marteldood op 2 mei van Dr. Van Vugt in het Duitse gevangenenkamp Sanbostel. Ontzettend wat zij geleden hebben. Van nu af komen de couranten vol te staan van hen die de marteldood, door de Duitsers, gestorven zijn. In onafgebroken rijen komen ook de mannen, die in Duitsland moesten werken terug. Wat een chaos in alles.

- 73 -

19 mei 1945: Zaterdag voor Pinksteren is ons huis weer klaar gekomen. Wat zijn wij blij. Nu kunnen wij vooruit en alles weer inrichten. ’s Middags zaten wij thee te drinken met Gertrude, die na 9 maanden kans had gezien naar Nijmegen terug te komen. Goed 4 uur hoorden wij een ploef. Toen nog een hevige ontploffing en wij automatisch de kelder in, al was het vrede. De ontploffingen werden steeds erger. Wat was er toch te doen? Op onopgeloste wijze is de munitieopslagplaats tegenover ons huis in brand geraakt. De huizen schudden. Dichte zwarte rook en kruitdamp omhult onze buurt. Zware explosies dreigen ons huis te doen instorten. Het regent granaten, granaatscherven, dakpannen. De huizen van de overburen staan reeds in brand. Wij horen de plafonds en muren reeds instorten. De kelderdeur, waarvoor wij in doodsangst staan, versplintert ook reeds. Dit aanhoudende exploderen en branden duurde liefst 2½ uur. “Ja”, zeiden onze buren, “het was een hel!” Weg was voor onze buurt de vrede. Wéér, nu voor de 6e keer, lag ons huis in puin. De aanblik van de verwoeste buurt was ontzettend. De volgende Pinksterdagen waren voor ons ongekende sjouwdagen, want de aanhoudende regen deed het water tot in de kelder stromen, waar wij alleen nog konden leven. Dus het dak een beetje dicht zien te krijgen. Soldaten en luchtbescherming kwamen ons helpen. Het was op Pinksteren druk met kijkers. Al onze kennissen kwamen ons bezoeken. Als zij de verwoesting gezien hadden, gingen ze weer. Ze konden niets doen. Ook Groesbekers kwamen. Wij zochten een zitje in de kelder. “Ja”, zeiden zei, “waor de mensen komen kieken, daar deugt het niet.” Zij hebben er ondervinding van.

7.2.

Juni 1945

Wij hebben alles onder het puin vandaan gehaald en zo goed mogelijk schoon gemaakt. Voor een gedeelte in onze ontruimde kelder opgeborgen en de rest mochten we bij de Zusters opbergen. Toen hebben we een noodwoning ingericht. Maar daar het huis voor de winter niet zou worden herbouwd, zijn we op 19 juni verhuisd. We kregen door een wonder een gedeelte van een huis, op nummer 216.

7.3.

Juli 1945

Wij hebben weer een eigen ministerie. Over het hele land zijn hulpacties voor de getroffen gebieden.

- 74 -

- 75 -

Tot besluit Helaas, wat de wereld betreft kan ik geen gelukkig, vreedzaam besluit schrijven. Op 15 augustus 1945 zou de vrede op de wereld zijn gekomen. Ja, de grote oorlogen liggen stil, maar vrede is het niet. In al de koloniën is door de Jappen, die al de blanken in kampen hadden gevangen gezet en dezen gruwelijk hebben laten hongeren en lijden, een verzetsgeest bij de inlandse volken gewekt. Zowel in de Franse en Engelse koloniën, als in ons Indië. Nu moeten onze jongens naar Indië. Maar wij hebben nog geen leger klaar. Alleen vrijwilligers. In Malang wordt al gevochten tegen de Indonesiërs van Soekarno! Het ziet er niet mooi uit om in die chaos orde te brengen. Ons eerste werk zal zijn al die ongelukkige gevangenen te verlossen en naar ons land terug te brengen. In Palestina en de andere Britse koloniën zijn hevige onlusten. Maar het ergste is nog wel, dat Rusland, die door Hitlers aanval op dit land automatisch onze bondgenoot werd in de afgelopen oorlog, nu direct al zijn ware, communistische aard laat zien. Rusland wil niet met Amerika en Engeland samenwerken om de vrede in Europa te verkrijgen. Sovjet Rusland wil een eigen politiek voeren. Onze grote Churchill, die Engeland zo prachtig naar het einde van de oorlog heeft gevoerd, is door de arbeiderspartij bij de verkiezingen verslagen. Maar al is hij niet actief lid, neemt hij nog onomwonden deel aan de oppositie.

- 76 -