METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING METIUS. opname Hans en Sake

november - december 2012 nr 195

METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING “METIUS”

Metius VXDF opname Hans en Sake

Lezing op 30 november

Zie pagina 4 Als u niet komt is er meer plaats voor Hans en Sake blz 2

november december 2012

De leenkijker

METIUS

Onze leenkijker, een Celestron Nexstar 5SE, is beschikbaar voor leden van onze vereniging. De kijker, met computersturing, is te reserveren via www.metius.nl

MAGAZINE

De kosten bedragen € 15 per periode van ca.30 dagen (met een borg van € 50).

Jaargang 34 - nr 194 - oplage 155 november-december 2012 Cover: VXDF = Very Extreme Deep Field:

Inhoudsopgave Agenda Van de voorzitter In Memoriam Jan Deugd Saturnus, Huygens en Titan Waarom de horoscoop altijd klopt Bericht van Klaas Wiersema Antwoord van een wijze Vragen Vraag van en gek Virus op de Metius Site? Werkgroep WTS jaarverslag Alkmaar, ken uw helden! Universum uit het niets Leenkijker verkocht Metius lezingen 2013 2014 Ledenlijst Hemelkalender

blz 4 blz 5 blz 6 blz 8 blz 11 blz 13 blz 15 blz 15 blz 16 blz 16 blz 17 blz 17 blz 18 blz 19 blz 19 blz 20 blz 22

van de redactie Jan Deugd was één van de mensen die Metius groot gemaakt hebben. Zijn enthousiasme heeft velen aangestoken zodat er telkens weer leden zijn die iets te melden hebben voor het magazine. Wij zijn hem daarvoor nog altijd dankbaar. In dit nummer een uitstapje naar de metafysica bij de boekbespreking van “Een universum uit het niets”. Ook een bespiegeling over Astrologie met als thema: “Water en vuur”

Metius Magazine is het officiële orgaan van de:

· Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS” · Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht

Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS”: Webpage: Voorzitter:

http://www.metius.nl M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545 [email protected] Secretaris: W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840 [email protected] Ledenadministratie: H. Zwart, Schouw 28, 1771 EP Wieringerwerf Tel.: 0227 - 603489 [email protected] Penningmeester: A.M. van der Weiden; Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel:072-515 45 35 [email protected] Bankrekening AVSW Metius ABN AMRO: 62.90.77.673 Giro Stichting Metius Sterrenwacht: 3543896 te Alkmaar Redactie: Hans Dijkstra (0224- 297783) en Sake Haijma (072- 5612999) E-mail: [email protected]. [email protected] [email protected] Opmaak: Hans Dijkstra en Sake Haijma Reproductie: Traject “de Stern” Schagen.

Hans en Sake Lezingen en verenigingbijeenkomsten vinden plaats in Wijkcentrum “de Oever” Amstelstraat 1 1823EV Alkmaar - Oudorp

Metius Magazine

blz 3

A.W.S.V. “METIUS” ACTIVITEITEN Korte inhoud van de lezingen

Lezing 30 november prof. dr. Jo van den Brand: “Gravitatie en de dynamica van ruimtetijd” Samenvatting: Einsteins algemene relativiteitstheorie voorspelt het bestaan van gravitatiegolven. Als massieve objecten in het heelal bewegen, dan veroorzaken ze rimpels in het Universum, die in werkelijkheid verstoringen zijn in het weefsel van ruimtetijd. De detectoren LIGO en Virgo speuren naar deze gravitatiegolven. Deze instrumenten zijn Michelson interferometers met 3 tot 4 km lange optische resonatoren in hun armen. In de lezing wordt een overzicht van het Virgo experiment gegeven, alsook een schets van toekomstige ontwikkelingen, zoals Einstein Telescope, een derde generatie observatorium voor gravitatiegolven.

Een actueel overzicht vindt u op www.metius.nl De lezingen vinden plaats in het Wijkcentrum De Oever. Amstelstraat 1, 1823 EV Alkmaar Aanvang 20:00 uur Toegang niet-leden € 5,00 30 november Gravitatie Prof. Dr. J. van den Brand

Impressies.... 21 december eigen avond voor /door leden 25 januari Gaia Dr. A.G.A. Brown 22 febr. infrageluid in de atmosfeer Dr. L.G. Evers

22 maart Veiligheid van onze Delta prof Vrijling voorafgegaan door de ALV 26 april Variabele sterren Drs. F. Nieuwenhout 17 mei eigen avond

Van hemellichamen die zwaartekrachtgolven opwekken

Na afloop van iedere lezing zal, indien de weergoden ons gunstig gezind zijn, de leen- telescoop buiten worden opgesteld

21 december rectificatie:

De eigen avond blijft nog even een verrassing

De ALV werd in het voorgaande nummer aangekondigd op 22 februari Dit moet 22 maart zijn. De toegansprijs voor niet leden is verhoogd naar €5

blz 4

november december 2012

Van uw voorzitter Allereerst moet ik u hier helaas meedelen dat ons erelid Jan Deugd ons is ontvallen. Hij werd 91 jaar en overleed op 10 september j.l. De betekenis van Jan Deugd voor onze Vereniging kan niet gauw overdreven worden. We stonden enige ogenblikken stil bij zijn overlijden voorafgaande aan de laatste Metius-lezing. Gerard Hoogeland, die hem goed gekend heeft, wijdt een Naschrift aan hem. Inmiddels is het seizoen 2012-2013 weer van start gegaan. Helaas zijn we tijdens de zomer er niet in geslaagd een Sunparty te houden: het weer zat niet mee en dat werd bevestigd door een grondige studie van Rob Tijsen, lid van de Werkgroep Weerkunde, die statistisch vaststelde dat we toch wel een natte zomer gehad hebben. Kwestie van perceptie of niet, maar de horeca had er ook al veel last van en zeker van de in hun ogen tendentieuze weersverwachtingen. Ook daar heeft de Werkgroep over nagedacht. Zie elders in dit nummer. Dat heeft het bestuur van Stichting en Vereniging niet tegen gehouden om hun najaar beraad te houden en

wel bij mij thuis. Zoals altijd passeerden vele zaken de revue, waaronder het onderhoud van ons sterrenwachtterrein, waarover elders in dit nummer bericht wordt. Een prima opsteker is het dat ook dit jaar weer voldoende deelnemers zich hebben gemeld voor de door Metius verzorgde cursus sterrenkunde. Op dit moment van schrijven wordt Metius weer verzocht zijn aandeel te leveren in de Nacht van de Nacht op 27 oktober. Op twee plaatsen: bij de boswachters van het PWN en de school de Wijde Veert in Langedijk. Vermeldenswaard is het zeker dat uw bestuur werd uitgenodigd door het Natuur en Letterkundig Genootschap Physica op 1 oktober voor de lancering van het boek “Wiskunde als familiebedrijf van o.m. prof Jensma. Dé bron van dit boek is merkwaardig genoeg een lijkrede ( voor de classici onder ons oratio funebris) op Adriaan Metius. Deze rede werd plechtig in het latijn uitgesproken door Menelaus Winsemius, hoogleraar welsprekendheid, op 23 september 1635 in de academiekerk van Franeker. Uw voorzitter mocht na de burgemeester van Alkmaar een exemplaar namens u in ontvangst nemen: een eervolle gebeurtenis. Dank zij Metius.

Bij de voorpagina Op 27 september figureerden in de nationale tv praatprogramma’s DWDD en Pauw en Witteman 2 Nederlandse astronomen. Vincent Icke (DWDD) en Ivo Labbé (P&W) vertelden daar dat de Hubble Space Telescope nogmaals in een erg donker stukje van het heelal had gespeurd. Wederom was het niet gelukt een echt helemaal donker gebiedje te fotograferen, want ook nu wemelde het van de ver verwijderde melkwegstelsels. De redactie van Metius magazine slaagde waar Hubble faalde. Het is Hans en Sake gelukt om een zeer donker stukje aan de hemel te fotograferen waar helemaal niets anders te zien is dan donkere materie en energie en zwarte gaten. Dit soort opnamen doet mensen altijd speculeren over het ontstaan van alles. Lauwrence Kraus ontkende maar weer eens het bestaan van een Schepper.

Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht: Voorzitter: Secretaris: Penningmeester: Leden:

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545, [email protected] W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840, [email protected] W.J. Braakman; De Wieken 8, 1829 AN Oudorp [email protected] L.J. Lambach, Kateellan 16, 1829 BD Oudorp Tel.: 072 - 5124114, [email protected] A.M. van der Weiden, Statuionsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel.:072 - 5154535, [email protected] R.B. Kroonenberg, Koperwiek 13, 1645 TN Ursem Tel.: 072 - 752 9111, [email protected]

Data voor werk van de werkgroepen past niet hier wel

Dr. Sigmund, de psychiater van de Volkskrant maakte een wijze opmerking daarover. Die willen wij de lezers niet onthouden dus u vindt Sigmund elders in dit magazine (redactie) Metius Magazine

blz 5

Werkgroepen van Metius Werkgroepen

Voorzitter

E-mail

Telefoon

Werkgroep Cursus Sterrenkunde

Piet Cijsouw

[email protected]

072-8506409

Werkgroep Public Relations

Henk Verbeek

[email protected]

0226-321131

Werkgroep Lezingen

Mees Visser

[email protected]

072-5124545

Werkgroep Metius Jaarprijs

Leendert Lambach

[email protected]

072-5123114

Werkgroep Metius Website

Harry Zwart

[email protected]

0227-603489

Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop

Frans Nieuwenhout

[email protected]

072-5622754

Werkgroep Theoretische Weer- en Sterrenkunde (TWS)

Martin van den Bogaerde

[email protected]

072-5123375

Werkgroep Weerkunde

Karel de Leeuw

[email protected]

0226-316316

Werkgroep Mediatheek

Wim Koomen

[email protected]

072-5335840

Werkgroep Sterrenwacht Bakkum

Rob Steegs

[email protected]

06-26686666

Kascontrolecommissie

Cas Jansen

[email protected]

072-5119438

Vertegenwoordiging Verenigingsraad KNvWs

Hans de Nobel

[email protected]

072-5611015

combinatie die zelden wordt aangetroffen. Nadat in 1945 de Afdeling Alkmaar van de NVWS was opgericht, begon Jan al snel “onze” lezingen te bezoeken. Zijn belangstelling voor de astronomie nam daardoor sterk toe. In 1959 werd hij lid van de Afdeling Alkmaar en wordt door zijn kennis op elk gebied al snel betrokken bij technische activiteiten binnen de afdeling. In 1971 treedt hij voor een lange periode toe tot het bestuur. Hij maakte de bouw van twee sterrenwachten mee. Eerst aan de Hoeverweg te Alkmaar en later in Bakkum. In Bakkum wordt zijn aandeel in ontwerp en uitvoering van het totaal groot. Behalve van een equatoriaal opgestelde 25 cm spiegelkijker met volginrichting heeft hij de sterrenwacht in Bakkum ook voorzien van een instrument om zowel het zonnespectrum als het zonsbeeld in de koepel te kunnen bekijken. Daarbij behoorde een ingenieus ontwerp met een volgspiegel om de zon langere tijd te volgen. De hierbij gebruikte elektronische schakelingen bewezen dat Jan ook deze tak van techniek had gevolgd en beheerste.

In memoriam

ing. Jan Deugd

Helaas hebben we moesten vernemen dat op 10 september 2012 ons erelid Jan Deugd op de leeftijd van 91 jaar is overleden. Hiermee verliest onze vereniging een uitzonderlijk lid. Tot op hoge leeftijd heeft hij zijn niet geringe kwaliteiten ingezet voor de AWSV en de Stichting Metius Sterrenwacht. Jan was een prettig persoon in de omgang, kon goed luisteren en zich daardoor ook goed inleven in de gedachten van anderen. Hij beschikte over een enorm brede en ook diepgaande kennis op het gebied van de natuurkunde, werktuigkunde, wiskunde, chemie, techniek en sterrenkunde. Daarnaast was hij ook een goed ontwerper, constructeur en instrumentmaker, een blz 6

Toen rond 1982 de homecomputer in beeld kwam, was Jan een van de eerste die zich een Commodore 64 aanschafte en aan het programmeren sloeg, waarbij hij niet opzag tegen het werken met “machinetaal”. Diverse handige rekenprogrammaatjes verschenen van zijn hand. Toen enkele jaren later de PC’s zich aandienden schakelde Jan schijnbaar moeiteloos over. vanzelfsprekend ging hij ook werken met CCD camera’s achter de kijker toen deze beschikbaar en betaalbaar werden.

Op de foto hiernaast zien we Jan actief bezig op de sterrenwacht met CCD opnamen. De portretfoto van Jan bij het begin van dit arnovember december 2012

tikel is een bijzondere foto. Hij is namelijk genomen met de eerste astronomische CCD camera van de vereniging en wel op 28 november 1997. Die camera werd toen voor de leden gedemonstreerd in de zaal van De Vrijheidkerk. Verschillende leden werden er toe mee geportretteerd. Als enige bewerking is de wat rommelige achtergrond bij deze foto verwijderd.

En zo is dan het uiteindelijke resultaat te zien in de Tuin van Rommel. Behalve een goede zonnewijzer is het nu ook een herinneringsmonument aan Jan op een mooie locatie. Laatste foto: Jan in gesprek met de beheerder van de Tuin van Rommel, Mat Roozendaal. (2001)

Op de foto hieronder zien we Jan samen met Cor Bussen in de koepel van de sterrenwacht tijdens de Mercurius

overgang van 2003. We zien de door Jan ontworpen en gebouwde montering en kijker. De kijkeropening is voorzien van een mylar zonnefilter. Naast Jan zien we een door hem gebouwde sterrentijdklok.

zonnewijzer Uiteraard heeft Jan veel meer voor de vereniging gedaan dan hier vermeld wordt. Als kroon op zijn werk ontving hij (toen 80 jaar oud) uit handen van prof. Hugo van Woerden op 11 november 2000 de prestigieuze Dr. J. van der Biltprijs voor zijn langdurige en betekenisvolle inzet voor de amateursterrenkunde in de regio Alkmaar. 30-9-2012, Gerard Hoogeland

Deze foto laat zijn professionele manier van tekenen zien.

Een mogelijk wat minder bekend ontwerp en maaksel van Jan is te zien in de Tuin van Kapitein Rommel te Castricum. De stichting die deze educatieve tuin beheert, was met een verzoek gekomen bij onze vereniging of wij wellicht voor de tuin een zonnewijzer konden ontwerpen, maken en plaatsen. Vanzelf kwam dit verzoek bij Jan terecht die er wel oren naar had en een prachtig ontwerp in roestvrij staal maakte.

Metius Magazine

blz 7

Verslag lezing “Saturnus,Huygens en Titan” door dr.Henk Olthof

28 sptember 2012

Alvorens met de lezing te beginnen herdenkt de voorzitter Mees Visser het erelid Jan Deugd middels een in memoriam en nemen de leden een minuut stilte in acht. Henk Olthof hield op vrijdag 28 september een boeiende lezing over Christiaan Huygens, Giovanni Cassini en de ruimtemissie van de naar hen genoemde sateliet/sonde. Hij begon met een historische terugblik op de levens van Huygens en Cassini.

de filosoof Baruch de Spinoza, die in zijn levensonderhoud voorzag door het slijpen van lenzen, slaagt Christiaan er in om een verbeterde telescoop te ontwerpen. Hiermee ontdekt hij in 1656 de grootste maan van Saturnus: Titan. In 1657 identificeert hij de eerder door Galileo waargenomen “handvatten” van Saturnus als een platte ring en schrijft de“De Saturnia luna observatoria nova”. Aan het einde van deze publicatie zit een anagram met de tekst: “Annulo cingitur tenui, plano, nusquam cohaerente, ad eclipticam inclinato.”. Vertaald: Zij wordt omgeven door een dunne platte ring, die op geen enkele plaats met de planeet verbonden is en die een hoek maakt met de ecliptica.

Huygens wetenschappelijke carriére kan men in drie delen verdelen: Tot 1666 leefde hij als zelfstandig geleerde in Den Haag, afgewisseld met reizen naar Londen en Parijs. Voor discussies over wetenschappelijke onderwerpen was hij aangewezen op briefwisselingen met geleerden elders in Europa. In Londen werd hij lid van de Royal Society,waar hij onder andere kennis maakt met Isaac Newton en diens Philosophiae Naturalis Principia Mathematica. De 2e Engelse oorlog dwong hem weer naar de vaste wal te vertrekken. Van 1666 tot 1681, inmiddels een der beroemdste geleerden van Europa, woonde hij in Parijs. Bij de oprichting van de Académie Royale des Sciences door de Franse koning Lodewijk XIV werd Huygens gevraagd om het gezelschap leiding te geven. Zodoende kon hij vele jaren een leidende rol spelen op het Europese wetenschappelijke toneel. Door ziekte werd hij gedurende deze tijd enkele malen gedwongen terug te keren naar Den Haag. In deze tijd ontwierp hij o.a. zijn theoriën over licht en zwaartekracht. De laatste 15 jaar van zijn leven keerde hij terug in Den Haag als een betrekkelijk eenzaam wiskundige. Hier publiceerde hij zijn theoriën over licht en zwaartekracht.

Christiaan Huygens was een telg van het invloedrijke geslacht Huygens. Hij leefde van 1629-1695. Zijn grootvader Christiaan was secretaris van prins Willem van Oranje en adviseur van Maurits; zijn vader Constantijn was secretaris van Frederik Hendrik, Willem ll en Willem lll. Daarnaast genoot vader Constantijn bekendheid als dichter en componist. Zoon Christiaan werd onderwezen in het Latijn, Grieks, Frans, Italiaans, muziek en logica.Hij viel al snel op door zijn aanleg voor wiskunde. Hij was geïmponeert door de huisvriend van de Huygens, de franse filosoof Descartes en diens Principiae Philosophiae. Aanvankelijk woonde het gezin naast het Mauritshuis in Den Haag, maar later verhuisden zij naar het zelf ontworpen huis Hofwijck in Den Haag. Na het afronden van de studies Wiskunde en Rechten keert hij terug in 1649 naar Den Haag waar hij zijn meeste ontdekkingen zal doen.Hij vond onder andere het Giovanni Cassini leefde van 1625 tot 1712. Cassini was een astronoom aan het Observatorium van Panzano in pendeluurwerk uit, dat een precisie van uren en minuten de jaren 1648 tot 1669. Hij onderwees astronomie aan de had. universiteit van Bologna. In 1655 ontwierp hij een 66 Een briefwisseling met de franse wiskundige Marin Mermeter lange zonnewijzer die geplaatst werd in de vloer senne bracht hem in contact met het werk van Gallileo, van de San Petronio te Bologna. In 1671 werd hij direcwat zijn interesse in de sterrekunde aanwakkerde. Huyteur van het Observatorium van Parijs, dat een jaar eergens geeft de eerste aanzet van wat de fotometrische der in opdracht van Lodewijk XIV gebouwd was. Hij methode van parallaxbepaling zou kunnen worden geontwierp op verzoek van Lodewijk XIV een nieuwe landnoemd. In samenwerking met zijn broer Constantijn jr en blz 8 november december 2012

kaart van Frankrijk, die het franse grondgebied aanzienlijk kleiner maakte.Dit deed de franse vorst verzuchten dat hij door Cassini meer land was kwijtgeraakt dan door welke oorlog dan ook.

Cassini zag meer manen van Saturnus.Daarnaast ontdekte hij een brede band in de ring van Saturnus,die naar hem vernoemd is. Giovanni was de eerst van vier generaties Cassini die direkteur van de Parijse sterrewacht zouden zijn. Tussen 1670 en 1690 werkten zowel Giovanni Cassini als Christiaan Huygens in opdracht van Lodewijk XIV in Parijs. De Cassini sateliet met de Huygens sonde wordt opp 15 oktober 1997 de gelanceerd vanaf Cape Canaveral, Florida, om na zeven jaar op 20 april 2004 op bestemming aan te komen. De missie vormt een samenwerkingsverband van NASA, ESA en ASI. Cassini werd gelanceerd met behulp van een Titan IV-raket. Hij bestaat uit een hoofdsonde (orbiter) en een kleine hulpsonde, Huygens. Het is een van de grootste, zwaarste en meest complexe interplanetaire sondes die tot nu toe gebouwd zijn. Cassini is meer dan 6,8 meter hoog en 4 meter in doorsnede. De hoofdsonde weegt 2150 kilogram, inclusief 365 kg instrumenten; Huygens is 350 kilogram zwaar. De sonde heeft een thermo-elektrische radio-isotopengenerator aan boord om de apparatuur van energie te voorzien,aangezien de zon te ver weg zou staan om effektief gebruik te kunnen maken van zonnepanelen. Dit stuitte overigens op bezwaren bij enkele milieugroeperingen omdat deze bang waren voor de gevolgen van een mislukte lancering. Op de ruimtesonde zijn 12 verschillende instrumenten gemonteerd, op de Huygenssonde 6. Met deze instrumenten zijn 27 verschillende wetenschappelijke waarnemingen te doen. Tijdens de missie zal onderzoek gedaan worden naar de magnetosfeer en de atmosfeer van Saturnus. Naast Saturnus zelf staan de manen van Saturnus erg in de belangstelling. Met name Titan trekt de aandacht omdat organische moleculen een groot deel van de atmosfeer van deze maan uitmaken; wellicht lijkt dit in zekere mate op de situatie zoals die vier miljard jaar geleden op de aarde bestond rond de tijd dat het leven ontstond.

Om in een baan om Saturnus te komen maakt de sateliet tweemaal een flyby langs Venus, daarna nog eenmaal langs de aarde en tenslotte voor een laatste versnelling

een flyby langs Jupiter. De combinatie moest dus zowel hittebestendig (Venus) als tegen de kou beschermd zijn Op 25 december 2004 komt Cassini in een elliptische baan om Saturnus. Cassini heeft, naast een gedetailleerde kijk op Saturnus zelf, zijn instrumenten gericht op de ringen, de magnetosfeer, en de kleine ijssatellieten van de gasreus. Cassini heeft onder meer instrumenten aan boord om de atmosfeer van Saturnus te analyseren op samenstelling, windsnelheid en verschijnselen als bliksem. Van de ringen was de chemische samenstelling nog nooit precies bepaald; ook van de samenstelling van de ijsmanen (alle manen behalve Titan) was weinig bekend.

Het spectaculairste deel van de missie bestond uit het afdalen van Huygens in de atmosfeer van Titan. Op 14 januari 2005 is Huygens in de atmosfeer van Titan afgedaald. Om dit mogelijk te maken werd Cassini in een inslagtraject met Titan gebracht waarna op 24 december Huygens werd losgekoppeld van Cassini. Twee dagen later ontstak Cassini zijn raketten om een botsing met Titan te voorkomen. De hierbij op een koers naar Titan gebrachte Huygens ging op 14 januari de atmosfeer van Titan binnen met een snelheid van 22 000 kilometer per uur. Het hitteschild ving de hierbij ontstane wrijvingswarmte op. Toen de snelheid tot 1400 kilometer per uur Metius Magazine blz 9

was afgeremd namen de parachutes het over. Om 11:25 CET detecteerde een observatorium in West-Virginia de draaggolf van de sonde. Het signaal toonde aan dat de sonde zijn tocht door de dampkring en zijn landing had doorstaan. De eerste foto's (dampkring en landingsplaats) liepen dezelfde dag nog binnen.Doordat de te ontvangen bandbreedte op Cassini te krap stond afgesteld, waarbij men geen rekening met de Dopplerverschuiving hield ging een deel van de data verloren. Dit kon met een vertraging van 1,5 uur softwarematig vanaf de aarde worden gecorrigeerd middels het starten van de raketten na het loslaten van de Huygens om een baansverandering te creëren als oplossing voor het communicatieprobleem. Uit analyse van de overige data bleek dat er waarschijnlijk niets waardevols verloren was gegaan. Hierna begon het wetenschappelijk deel van de missie. Huygens beschikte over meerdere antennes die de gegevens onafhankelijk van elkaar (en met enige tijdsvertraging, tegen radiostoringen) afspeelden. Cassini nam de signalen op en stuurde ze door naar de aarde. Cassini voerde ook dopplermetingen op het radiosignaal uit waarmee gegevens over de wind op Titan bekend werden.

In totaal werden vanaf het moment van binnendringen in de atmosfeer van Titan gedurende 3,5 uur data vanaf de Huygens sonde naar Cassini doorgestuurd. De camera heeft foto's gemaakt en de samenstelling van de atmosfeer is met een gaschromatograaf en een massaspectrometer geanalyseerd. Toen de sonde geland was werden met verschillende sensoren de samenstelling van de bodem geanalysereerd. Op de bodem heeft Huygens nog 30 minuten gegevens doorgestuurd waarna de accu's leeg raakten. Met een probe werd de hardheid van de oppervlak onder de sonde gemeten, wat deed denken aan een dunne ijsachtige structuur met daaronder een harde ondergrond.

is een draaikolk zichtbaar aan de zuidpool. De Cassini heeft inmiddels 86 flyby’s langs Titan gemaakt. De NASA heeft in 2010 bekend gemaakt dat het met Cassini minstens tot 2017 wil doorgaan.Dit was een mooi sluitstuk van een boeiende lezing.

De reden dat Huygens onderzoek ging doen naar Titan, een van de 30 manen van Saturnus, was zijn atmosfeer, die rijk is aan stikstofgas en organische stoffen waaronder vooral methaan. Titan is het enige hemellichaam in het zonnestelsel na de Aarde dat grote hoeveelheden stikstof in de atmosfeer heeft. Algemeen wordt aangenomen dat het leven op aarde is ontstaan in een soort oersoep, een mengsel van organische stoffen. Aangezien Titan rijk is aan organische stoffen waarvan een groot deel ook aanwezig moet zijn geweest bij het ontstaan van leven op Aarde is Titan een buitengewoon interessant object om te bestuderen. Ook Cassini zelf bestudeerde in 2005 het ringensysteem en de manen van Saturnus, Titan, Rhea, Hyperion, Tethys, Dione en Enceladus. De laatste bleek onverwacht een atmosfeer te hebben.. Op 9 maart 2006 werd bekendgemaakt dat op foto's die de Cassini ruimtesonde van Saturnusmaan Enceladus maakte, vloeibaar water zichtbaar is dat uit geisers spuit. Dit was een grote verrassing voor de geleerden, die tot dan toe aannamen dat Enceladus een ijzige wereld was zonder water in vloeibare vorm. De ontdekking leidde tot speculatie over mogelijk (primitief) leven op Enceladus.

Middels een prachtige animatie werd de landing van Huygens sonde zichtbaar gemaakt. Op Titan lijken wolkachtige structuren te zijn die een dynamisch veranderend patroon laten zien. Het landschap van Titan leek door wind en vloeistofstoming te zijn gevormd. Kraters,duinachtige structuren,rivierbeddingen,grote meren,vulkaEen verre glimp van de aarde nen en zeeoppervlaktes bij de polen zijn op de foto’s van Cassini zichbaar. Veel structuren hebben vergelijkbare Frank Stapersma vormen als die op aarde. Er zijn equatoriale wolken en er blz 10 november december 2012

Waarom je horoscoop altijd klopt In de cursus sterrenkunde die onze vereniging verzorgt wordt ook behandeld wat het verschil is tussen astronomie en astrologie. (voor zover ze dat nog niet wisten)

dia uit de cursus Ooit had een baliemedewerkster van museum sterrenwacht Sonnenborgh te Utrecht de euvele moed een verzoek van een groep sterrenwichelaars om daar een congres te organiseren te honoreren. Professor de Jager, initiatief nemer voor het museum, zegde per direct zijn medewerking aan de sterrenwacht op. Hij wenste niet dat zijn naam hiermee in verband zou kunnen worden gebracht. (Jaren lang werden de archieven van de vereniging "Scepsis" bewaard op Sonnenborg.) Gelukkig kon hem worden uitgelegd dat het hier een vergissing betrof. De professor bleef toen hem werb;zd verteld dat dit een abuis en een éénmalige happening was. Er is een heuse astrologie zender voor de tv kanalen te vinden: Astro tv. Zou er onderzoek gedaan zijn naar de validiteit van horoscopen? Ik vond het volgende interessante artikel op internet: Het is echt waar: ook in anno 2012 zijn de sterren weer van invloed op ons leven. Alleen heeft dit niets te maken met de magische kracht van planeten. Het komt door de manier waarop ons brein omgaat met de algemene voorspellingen in een horoscoop.

Jammer. Het leek erop dat Watermannen in 2012 maar beter in bed konden blijven. Hebben de sterren (of, accurater: de planeten) eigenlijk wel iets te zeggen over ons leven? Het antwoord is: ja en nee. Nee, omdat de voorspellingen in horoscopen eigenlijk nooit precies uitkomen. Ja, omdat veruit de meeste mensen het gevoel hebben dat astrologie toch iets zegt over wie ze zijn en bovendien in staat blijkt ons karakter te vormen op een nogal onverwachte manier. Sterretje, sterretje aan de wand In de astrologie worden zes sterrenbeelden (Boogschutter, Tweelingen, Leeuw, Weegschaal, Waterman, Ram) geassocieerd met extraversie, en de andere zes (Stier, Kreeft, Maagd, Schorpioen, Steenbok, Vissen) met introversie. Dat is handig, moet professor Hans Eysenck gedacht hebben, want als ik nu de persoonlijkheid van 2000 mensen test én ze naar hun sterrenbeeld vraag, dan kan ik erachter komen of dit astrologische dogma ook echt klopt. De sceptische Eysenck had er zelf geen grote verwachtingen van, maar de gerenommeerd Brits astroloog Jeff Mayo wilde wel meewerken en stuurde de test naar zijn studenten. De resultaten waren in Eysencks ogen verbijsterend: de Boogschutters en co waren inderdaad merkbaar extraverter dan de rustige sterrenbeelden. Het astrologisch blad Phenomena juichte dat dit toch een wetenschappelijke doorbraak voor de sterrenlezerij betrof. En Eysenck bleef achter met een knagend gevoel dat er iets niet klopte. Na een tijdje had hij het: de studenten van Mayo waren natuurlijk allemaal op de hoogte geweest van hun sterrenbeeld, en de karaktereigenschappen die daarbij horen waren hen – als astrologiestudenten – bekend. Zou het kunnen dat ze hun persoonlijkheid als het ware hadden gevormd naar hun dierenriemteken? Om dit te toetsen, snorde Eysenck 1000 onwetende kinderen op en gaf ze dezelfde test. Het verband tussen sterrenbeeld en karakter verdween. Om absoluut zeker van zijn zaak te zijn – misschien hadden de sterren pas echt goed grip op je als je volwassen werd – nam hij de test ook nog eens af bij volwassenen. Deze keer vroeg hij ze echter ook om erbij te vertellen hoeveel ze van astrologie wisten. Eysencks idee werd bevestigd: alleen bij de dierenriemkenners kwamen sterrenbeeld en persoonlijkheid overeen. Niet de planeten, maar hun geloof in de astrologische stereotypen had gefungeerd als een mal voor hun karakter. Deze horoscoop klopt precies

Voor de Watermannen onder ons voorspelden de jaarhoroscopen voor 2012 weinig goeds. “Doorgewinterde liefdesparen zouden wel eens een crisis kunnen doormaken,” schreef mannenmodeblad Adversus. Het kleine boekje ‘2010: je horoscoop van dag tot dag’ begon ook al niet erg vrolijk: “Het jaar is nog geen dag oud en je twijfelt dan al aan al die goede voornemens.” Verderop werd het niet veel beter. "Op 12 januari raken de Watermannen de controle kwijt, op 18 maart raakt hun liefdesleven (Adversus zei het al) in het slop. Pas op 11 april gloort er hoop aan de horizon: iemand van het andere geslacht probeert onze aandacht te trekken." Helaas staat er ook gelijk bij dat we niet geïnteresseerd zijn. Metius Magazine

blz 11

Maar dat is niet het hele verhaal. Er is nog een reden waarom horoscopen eigenlijk altijd kloppen. En om daar achter te komen wat dat is, herhalen we nu het experiment dat Bertram Forer aan het eind van de jaren ’40 al bij zijn studenten deed. Hieronder vind je een karakterbeschrijving. Lees het door, en besluit dan voor jezelf hoe goed het op jouw persoonlijkheid slaat door de beschrijving een cijfer de geven van 1 (slaat niet op mij) tot 5 (slaat precies op mij). Je hebt het nodig dat andere mensen je aardig vinden en bewonderen, maar toch ben je kritisch op jezelf. Hoewel je enkele persoonlijke zwakheden hebt, lukt het je doorgaans aardig om daarvoor te compenseren. Je bezit aanzienlijke ongebruikte capaciteiten die je nog niet in je eigen voordeel hebt ingezet. Aan de buitenkant lijk je gedisciplineerd en in controle over jezelf, maar van binnen ben je zorgelijk en onzeker. Soms twijfel je serieus of je het wel goed hebt gedaan, en of je wel de juiste beslissing hebt genomen. Je hebt het liefst een bepaalde hoeveelheid verandering en variatie in je leven, en wordt ontevreden als je wordt beperkt. Je schept er trots in dat je een onafhankelijke denker bent, en je gaat niet zomaar zonder bewijs af op wat anderen beweren. Toch heb je ontdekt dat het niet slim is om te open te zijn naar anderen. De ene keer ben je extravert, vriendelijk en sociaal, terwijl je de andere keer introvert, moe en gereserveerd bent. Sommige van je dromen zijn nogal onrealistisch. Zekerheid is een van de belangrijkste doelen in je leven. Forer maakte deze beschrijving door tien willekeurige zinnen uit een astrologieboek achter elkaar te zetten. Hij gaf hem aan al zijn studenten – zonder het te weten kreeg elke student dus precies dezelfde tekst te lezen. Aan het eind ontdekte hij, tot zijn verbazing, dat maar liefst 87% de beschrijving een 4 of een 5 had gegeven. Bijna iedereen herkende zich in dit astrologische stukje tekst.

gingen – naar een bedrijf dat met de hulp van een computer naar eigen zeggen zeer accurate horoscopen maakte. Dit is een stukje van hun beschrijving van meneer Petiot: “Hij komt over als iemand die zich voegt naar sociale normen, om fatsoen geeft en een begiftigd is met een moreel gevoel dat je geruststelt – dat van een waardig en rechtschapen burger.” Geïnspireerd door deze astrologische blunder, besloot Gauquelin zijn eigen bedrijfje op te zetten. Hij stuurde meer dan 150 belangstellenden in heel Frankrijk de omschrijving van Petiot en vroeg hen even te laten weten of hij goed klopte met hun karakter. 94% was uitermate te vreden. Het succes van astrologie Er zijn dus twee effecten die van astrologie nog steeds zo’n succes maken: hoe meer je weet van je sterrenbeeld, hoe beter hij bij je gaat passen omdat je ongemerkt je karakter wat aanpast op je dierenriemteken. En ondanks het feit dat horoscopen zelden de toekomst correct voorspellen, kloppen ze voor je gevoel altijd – ook al zijn het je hersenen en niet de planeten die hun invloed op je uitoefenen. Handig om te weten, zeker als een astroloog je voor 2010 een rotjaar voorspelt. Quirkology Een klein groepje psychologen houdt bezig met onderzoek naar de, nou ja, pietluttigheden van het leven: naar horoscopen, wat een goede grap is, of hoe je een wave begint in een voetbalstadion. Ze noemen zichzelf quirkologen. Richard Wiseman is de bekendste, en hij schreef er een boek over: ‘Quirkology: the curious science of everyday lives’. De experimenten uit dit artikel staan er ook in.

Het Forer-effect Het experiment is ondertussen zovaak – en met vergelijkbare resultaten – herhaald, dat psychologen van het verschijnsel hebben vernoemd naar zijn ontdekker: het Forer-effect (soms ook: Barnum-effect). Niet alleen astrologische karakterbeschrijvingen maar ook dag- en jaarhoroscopen maken er handig gebruik van. Het is verwant aan cold reading: een techniek die mediums gebruiken om waarzeggingen te doen. Het enige wat ervoor nodig is, is een tamelijk algemene omschrijving, en je brein maakt er automatisch iets van dat persoonlijk relevant is. Zodra je het woord ‘extravert’ leest, denk je terug aan dat feestje waar je steeds zo goed op dreef was. Maar als je ‘moe’ ziet staan, dwalen je gedachten naar een ander feestje, waar je bekaf in een hoekje hebt gezeten. Lees je in de krant dat je die dag een “opmerkelijke ontmoeting” hebt gehad, dan schiet je ineens de in het roze geklede dakloze bij de supermarkt te binnen. Waarop je hersenen triomfantelijk concluderen: zie je wel, het klopt precies! Je brein maakt de klik (niet de sterren) Dat het echt je brein is, en niet het gesternte, dat voor de ‘klik’ zorgt, blijkt uit een gewiekste test van Michel Gauquelin. Hij stuurde de exacte geboortegevens van Marcel Petiot – een Franse seriemoordenaar die tijdens de Tweede Wereldoorlog mensen had geïnjecteerd met een gif en daarna had toegekeken hoe ze langzaam dood voor u van het web geknipt Hans Dijkstra blz 12 november december 2012

Bericht uit de UK Hallo allemaal, Na lange radiostilte leek het me wel een goed idee om eens te vertellen waar ik me de laatste jaren mee heb bezig gehouden. Zoals veel van de Metius leden wel weten, ben ik na mijn promotie (aan de Universiteit van Amsterdam, september 2007) verhuisd naar Engeland, waar ik een baan als postdoctoraal onderzoeker heb aan de University of Leicester. Mijn vrouw, Rhaana Starling, werkte daar toen al, ook als postdoctoraal onderzoeker in het Swift team (Swift is een satelliet die gammaflitsen waarneemt). En we werken allebei nog steeds daar. Rhaana heeft sinds 2010 een prestigieuze Fellowship van de Royal Society, en heeft nu een permanente positie aan de University of Leicester gekregen. We hebben een zoon, Luuk, die nu 3 1/2 is. Rhaana en ik doen allebei onderzoek naar gammaflitsen, maar wel in verschillende golflengtes: Rhaana werkt voornamelijk met Rontgenwaarnemingen door satellieten (zoals Swift en XMM); ik werk meestal mevat zichtbaar licht, met optische telescopen op de grond. Ik gebruik met name de Very Large Telescope (VLT; 4 telescopen van elk 8 meter diameter) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (European Southern Observatory, ESO) in Chili, de twee Gemini telescopen (twee telescopen van elk 8 meter diameter, in Hawaii en Chili) en de WHT (een 4 meter telescoop op La Palma).

gammaflitsen die langer dan een paar seconden duren worden gevormd bij de implosie van een zeer zware ster (zo'n 20 zonsmassa's), waarbij twee "jets" worden gevormd van zeer snel bewegende deeltjes. Zodra de jet inslaat op het materiaal rond de ster (het interstellaire medium) wordt de nagloeier opgewekt - snel zwakker wordende emissie op langere golflengtes. Wat is polarisatie? ==================== Het is niet heel makkelijk om uit te leggen wat polarisatie is, maar ik zal 't proberen uit te leggen. Allereerst: zoals jullie allemaal wel weten, is licht een vorm van elektromagnetische straling. Electromagnetische straling kan worden beschreven als een dubbele golf, met een elektrische veld component en een magnetische veld component. Die elektrische en magnetische componenten staan loodrecht op elkaar, en elk staat loodrecht op de voortplantingsrichting van de golf. Stel je nu voor dat je een blad papier voor je houdt, loodrecht op de elektromagnetische golf (dus die golf valt loodrecht op je vel papier), en dat je met een potlood gedurende een bepaalde tijd precies tekent waar de elektrische veld component zich bevindt, dus volg met je potlood de amplitude en positie van de elektrische veld vector op het papier. Je kunt je voorstellen dat je dan bijvoorbeeld een ellips te zien krijgt, zoals in bijgevoegd plaatje (zie figuur 1).

Mijn belangrijkste activiteit daarmee is het vinden van roodverschuivingen van gammaflitsen. Dat is heel moeilijk, omdat de nagloeiers van gammaflitsen heel snel zwak worden: ze zijn meestal maar enkele uren tot dagen waarneembaar. Ik meet roodverschuivingen door nagloeier spectroscopie, met bijvoorbeeld de nieuwe XShooter spectrograaf op de VLT en de GMOS spectrografen op de Gemini telescopen. Ik gebruik die spectra ook om de eigenschappen van de melkwegstelsels waar GRBs in plaatsvinden te bepalen, bijvoorbeeld door de hoeveelheid metalen in het gas in die melkwegstelsels te meten. figuur 1 Hier zijn de coordinaten X en Y de positie op het papier, en de ellips is de positie van de electrische veld vector gevolgd over een groot aantal trillingen. Als je figuur een ellips is, dan betekent dat dat er een bepaalde voorkeursrichting is voor de elektrische veld vector. Als je een cirkel hebt, dan betekent dat dat er geen voorkeur is voor de hoek van de elektrische veld vector (de positie is willekeurig, wat over een groot aantal trillingen ge•ntegreerd neerkomt op een cirkel). Als je een ellips hebt, en er dus een (lichte) voorkeursrichting is Wat zijn gammaflitsen? voor de positie van het elektrisch veld, dan noemen we ====================== het signaal gepolariseerd. De grootte van de ellips (halve lange en korte as) verteld je dan welke fractie van de toGammaflitsen zijn enorm energetische explosies die als tale hoeveelheid ontvangen signaal gepolariseerd is. Dit heldere flitsen van gamma-straling worden gedetecteerd wordt vaak de lineaire polarisatie P genoemd, en uitgedoor satellieten - de Swift satelliet ziet er ongeveer 100 per jaar. Ze duren vaak maar enkele seconden en vinden drukt in procent. De hoek tussen je X en Y coordinaten plaats in kleine melkwegstelsels op zeer grote afstanden. en de assen van de ellips geeft de positiehoek van de polarisatie - in de sterrenkunde gebruiken we vaak We denken dat Metius Magazine blz 13 De laatste twee jaar ben ik erg ge•nteresseerd geraakt in de polarisatie van de nagloeiers van gammaflitsen. Dit is enorm moeilijk: het is alleen mogelijk met hele heldere nagloeiers, en vergt intensieve waarneemcampagnes op de allergrootste telescopen op aarde. Ik zal proberen in het volgende uit te leggen waarom polarimetrie interessant is, en ik zal ook wat van mijn resultaten bespreken.

coordinaten ten opzichte van Noord/Oost (een positiehoek van 0 graden is dan polarisatie langs de Noord-Zuid richting). Behalve de vorm van de ellips kan je ook bijhouden in welke richting (met de klok mee, of tegen de klok in) de elektrische veld vector over de ellips loopt. Deze component van de ellips wordt circulaire polarisatie genoemd, en kan dus positief (met de klok mee) of negatief zijn.

Polarisatie van sterlicht kunnen we meten met speciale instrumenten, zoals met het FORS2 instrument op de VLT - die gebruik ik het vaakst hiervoor. Wat veroorzaakt polarisatie? ============================= De meeste bronnen in het heelal zijn intrinsiek ongepolariseerd in zichtbaar licht - hun elektrische veld vector heeft geen voorkeursrichting. Dit komt omdat sterlicht voor het overgrote deel warmtestraling (thermische straling) is. Maar er zijn bepaalde stralingsemissie processen die wel een duidelijke polarisatie laten zien. Een van die processen is zogenaamde synchrotron straling: dit is de straling die wordt uitgezonden door elektronen die met een relativistische snelheid (snelheid zeer dicht bij de lichtsnelheid) bewegen in een magnetisch veld. Het licht van de nagloeiers van gammaflitsen bestaat uit synchrotron straling, en dus verwachten we polarisatie te zien. De hoeveelheid polarisatie hangt af van hoe het magnetisch veld aan het schokfront (waar de jet zich door het interstellaire medium beweegt) zich gedraagt: als het een netjes geordend magneetveld is, zal de polarisatie groot zijn, als het magneetveld chaotisch is zal de polarisatie klein zijn. Nu blijkt dat de ori‘ntatie van de jet aan de hemel ook heel belangrijk is.

Ik heb een waarneemprogramma op de VLT, wat me toestaat op alle momenten in te breken op het waarneemschema: als ik het zeg dan moeten ze direct mijn bronnen waarnemen. Ik probeer een nagloeier zo snel mogelijk na de gammaflits waar te nemen (als ie nog helder is) en 'm dan gedurende enkele nachten te volgen, tot hij te zwak is. Een extra complicatie is dat reflectie van licht op stofdeeltje in onze Melkweg en in het melkwegstelsel van de gammaflits ook een klein beetje polarisatie maakt. Hiervoor moeten we dus corrigeren dat doe ik door tegelijk met zichtbaar licht (FORS2) en met infrarood licht (het ISAAC instrument) polarimetrie te doen. Dit alles zorgt ervoor dat er lange tijd niemand in is geslaagd het polarisatiegedrag te meten rond de jet break tijdstip - maar het is mij wel gelukt! Resultaten =========== Mijn meest spectaculaire resultaat is te zien in figuur 2 maar dat vergt wel wat uitleg.

figuur 2

Dit zijn mijn polarimetrie waarnemingen van gammaflits GRB 091018, gedaan met FORS2 en ISAAC gedurende 3 nachten na de gammaflits, in 2009. Op de horizontale as staat de tijd sinds de gammaflits, gedeeld door het tijdstip na de gammaflits waarop de jet break plaatsvond (dit In het begin, vlak na de explosie, kunnen we maar een hebben we bepaald uit de lichtkromme). Dus waar de hoklein stuk van de jet zien: het licht dichterbij de rand van rizontale as 1 is, is waar de jet break plaatsvond. Het pade jet heeft ons nog niet bereikt. Naarmate tijd vordert, neel bovenaan laat de lineaire polarisatie zijn, in zien we een steeds groter deel van de jet, totdat we op procenten. Het onderste paneel laat de positiehoek van een gegeven moment merken dat de jet een rand heeft: de lineaire polarisatie zien. De grote rode pijl laat zien op dan wordt de helderheid van de nagloeier ineens een welk tijdstip ik een circulaire polarisatie meting heb gestuk zwakker (dit word een "jetbreak" genoemd). Bovendaan. Al deze data is gecorrigeerd voor de polarisatie gedien zorgt dit ervoor dat de polarisatie van de nagloeier maakt door stofdeeltjes. Zoals je kunt zien, was de ineens sterk verandert, omdat het stuk van de lineaire polarisatie kort na de gammaflits heel laag. De jet dat we zien niet meer symmetrisch is. circulaire polarisatie data liet zien dat de circulaire polarisatie lager dan 0.2% is. Dit feit, en de lage lineaire polarisatie, bewijst dat het magneetveld in de jet niet geordend Wat we willen meten, en hoe we dat doen is, en volledig chaotisch. Hierna kan je zien dat de polari========================================= satie sterk oploopt, en na t/t_break =2 sterk varieert op korte tijdschaal. De blauwe lijn laat zien welk gedrag we In het kort, is het gedrag van de polarisatie als functie verwachten van de polarisatie veroorzaakt door van de tijd een unieke manier om te bepalen wat de een jet break. Het lijkt goed te kloppen tot t/t_break =2, ori‘ntatie en grootte van de jet is (door te kijken naar wat maar daarna is de data heel anders dan de voorspellinhet gedrag van de polarisatie is rond de tijd van de jet gen. De stippellijn in het onderste paneel laat de voorbreak), en een manier om te bepalen hoe geordend het spelling zien van het gedrag rond de jet break. Dit lijkt magneetveld in de jet is. goed te kloppen in het begin, maar niet zo goed na t/t_break =2. De inzet plot is een vergroting rond Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan: om het get/t_break=3, zodat makkelijker te zien is wat er gebeurt: drag van de polarisatie goed te volgen moet je enorm het gedrag in positiehoek laat zien dat de polarisatie hoek precieze metingen doen, en de nagloeier wordt snel heel snel roteert aan de hemel - dat is een teken zwak - dus we moeten de grootste telescopen gebruiken. dat er twee polarisatie componenten aanwezig zijn, bijna blz 14 november december 2012

loodrecht op elkaar geori‘nteerd. Dit was niet voorspeld! We begrijpen nog niet goed wat er aan de hand is, maar we zijn bezig meer geavanceerde theoretische modellen aan het ontwikkelen, en het lijkt erop dat die wel zulk gedrag voorspellen. Dit is de meest geavanceerde dataset tot nu toe, en laat duidelijk zien dat we inderdaad het gedrag van jet breaks kunnen bestuderen met polarisatie metingen. Dit is een erg mooi resultaat! Antwoord van een wijze

Omdat dit de eerste keer is dat dit soort metingen zijn gelukt, ben ik de laatste maanden overal in de wereld uitgenodigd om mijn resultaten te bespreken (op allerlei conferenties), dat is erg leuk. Nu hoop ik op nog een heldere nagloeier de komende maanden: ik heb een grote hoeveelheid waarneemtijd gekregen op de VLT voor vervolgstudies. Klaas Wiersema, Oct 2012

hebben om dikker te worden en ook niet makkelijk kunnen verdampen voordat ze op ons hoofd vallen.

In het vorige nummer werden er twee vragen gesteld. De eerste betrof een geval van regen terwijl er geen noemenswaardige bewolking te zien was. De tweede wilde weten wat de weergroep denkt over het aansprakelijk stellen van weermannen-vrouwen indien een bedrijf schade ondervindt van een foute verwachting Het volgende antwoord vond de redactie in de mailbox: Beste leden van Metius Graag reageer ik even als vertegenwoordigend lid namens onze weergroep op “ twee vragen van een gek” [ pag 18 sept/okt uitgave 2012] 1: het antwoord op de eerste vraag [ door Rob Thijssen ingebracht] kunnen we beschouwen vanuit 2 invalshoeken A: nimbus betekent letterlijk regen, dus nimbostratus kunnen we letterlijk vertalen als regenwolk welke dus vaak en makkelijk regen geeft zoals ook de cumulunimbus [ verticale opbouw] B: Bekijken we het gehele bewolkingspectrum van laag via middenhoog naar hoge bewolking dan kan er eigenlijk uit elk wolkentype regen vallen als de bewolking maar voldoende gesloten en dik is. De hoogste bewolking [ cirrus-cirrostratus-cirrocumulus] kan ook dus regen geven, alleen zal deze vaak verdampen voordat deze de grond bereikt; bij de cumulunimbus zien we dat de kleine regenpartikels grote verticale afstanden afleggen en dus tijd

2: een boete voor een foute weersverwachting gaf bij ons een beetje het gevoel van het is het niet waard om daarover in discussie te treden, dus boete betalen en bv doorsluizen naar de strandeigenaren. Maar enige beschouwing is toch wel op zijn plaats. Bekijken we het psychologisch dan zou een apart weerbericht in de zomer voor de west en evt noordkust op zijn plaats zijn en kan het taalgebruik [ voor dezelfde weersituatie] een zodanige positieve perceptie voor de zonaanbidders geven dat er waarschijnlijk meer twijfelaars naar de kust trekken. Een voorbeeld kan zijn: als half bewolkt met enkele opklaringen wordt vervangen door brede opklaringen met verspreid voorkomende bewolking. Misschien toch iets om over na te denken bij het KNMI. Bekijken we het weerkundig dan is het wel vaak zo dat vlak voor de kust het weer snel kan veranderen dus bv van net geen regen naar net wel wat regen. Een slepend front kan soms net wel de kustlijn raken of juist net niet. Wellicht zijn er nog anderen die hier antwoorden op kunnen geven; ik zou zeggen kom eens langs en vertel het ons [ volgende meeting is op 14 november a.s. om 20 uur in Wijk en buurtcentrum Overdie Kortenaerkade 23. Met vriend groet

Kees Slikker

Weergroep Metius.

Op 22 oktober 2012 deed een Italiaanse rechter uitspraak in een zaak waarin wetenschappers tot 6 jaar cel en € 22 miljoen schadevergoeding werden veroordeeld omdat zij een aardbeving niet hadden zien aankomen en de bevolking ten onrechte gerustgesteld hadden. Dat was 2 jaar meer dan de officier had geeist. (redactie) Nog een zegwijze: “vragen staat vrij!”

Vragen Heeft u dat ook wel eens? Bij een Metius lezing borrelt er een vage vraag op. Pas lang nadat u thuis bent teruggekeerd wordt de vraag helderder. Het moment om hem te stellen is allang verstreken. Of u kreeg de kans niet om iets te vragen want de spreker had haast. In dat geval kan de rubriek “vragen van een gek” uitkomst bieden. Niet dat u gek bent. De titel van de rubriek komt van het spreekwoord “Een gek kan meer vragen dan 10 wijzen kunnen antwoorden.” Stuur uw vraag naar Hans en Sake,

Wie niet vraagt die niet wint!

[email protected]. Metius Magazine

blz 15

Vraag van een gek 4500 jaar geleden bouwden onze voorouders een groot stenen complex in Stonehenge. De stenen waren zodanig opgesteld dat er zelfs maansverduiseringen mee konden worden voorspeld. Zou dat ook veel eenvoudiger kunnen? Met twee stokken, een stoeptegel en een kralenketting kan het ook. Althans redenerend volgens William H Calvin, auteur van "Hoe de sjamaan de maan stal"

We volgen even zijn verhaal. Als de aarde precies tussen zon en maan in staat dan moet dat te zien zijn aan de lokaties aan de horizon(azimuth) waar beiden opkomen resp. ondergaan ten tijde van volle maan. De lokatie van de waarnemer kan worden vastgelegd met een stoeptegel. Daar staat de waarnemer boven op.

UbVirus op de Metius Website ?? In juli en augustus is de Metius website enige tijd niet bereikbaar geweest. Geruchten van digitaal gevaar, infectie en dreiging deden de ronde. Wat was er aan de hand? Op 15 juli stuurde een van de leden een alarmerend bericht per email. Zij meldde dat de virusscanner van haar werkgever alarm sloeg toen ze de website wilde raadplegen. De webbeheerder (Harry) heeft daarna voor alle zekerheid de website dicht gezet. De hoofdpagina was vervangen door een korte maar duidelijke mededeling dat de site tot nader order niet gebruikt kon worden. Toen kon het zoeken pas echt beginnen. Waar zat het onheil? Eerst maar eens een ‘second opion’ met een andere virusscanner. Dit kan iedereen zelf ook doen: surf naar http://www.virustotal.com/#url en typ het adres van de website die u wilt controleren. Er wordt grondig te werk gegaan. Met 29 virus- en veiligheidschecks wordt de website gecontroleerd. Dat gaf een verrassend en geruststellend antwoord. Geen enkele scanner vond Metius verdacht. 0 van 29 controles had iets opgeleverd. Was er dan toch niets aan de hand? Verder zoeken dan maar. Als één van de beheerders heb ik de mogelijkheid om de gehele inhoud van de Metius

blz 16

Vanaf die stoeptegel worden stokken geplaatst die de richtingen aangeven van de zonsopgang bij de zonnewendes. Een grote tuin (landgoed) of een flinke akker in de Wieringermeer helpen hierbij. Indien er zich een situatie voordoet zoals aangegeven in figuur met de kralenketting dan wordt de volle maan dat etmaal verduisterd. Je kan natuurlijk pech hebben op een dusdanige plaats op aarde te zitten dat de verduistering daar midden op de dag plaats heeft.

Vraag van de gek: "Kan dit echt en heeft iemand het ooit uitgeprobeerd?"

site naar mijn eigen computer over te halen en zo doende zelf alle bestanden te controleren. Maar ook hier werd niks verdachts gevonden. Alles bleek in orde. Ik zag inmiddels sterretjes; waar kon het virus zich verstopt hebben? Na nog meer zoeken en speuren ben ik uiteindelijk uitgekomen bij de ‘fout’ pagina’s van de webserver. Dit zijn bestanden die worden weergegeven als er op de server iets mis gaat, bijvoorbeeld als er wordt verwezen naar een pagina die niet bestaat (de bekende 404 error). En ja, die bleek de boosdoener te zijn. Op deze pagina stond een verwijzing naar iets dubieus in Roemenie; duidelijk niet in de haak. Snel de boel opgeschoond en de link verwijderd. Hiermee was het ‘virus’ bedwongen en kon de website weer online. Was er nu echt gevaar? Ik denk dat het erg mee valt. Bij normaal gebruik kom je niet zo vaak op de z.g. 404 pagina terecht. Daarnaast bleek dat de Roemeense site niet meer in de lucht was. In ieder geval niet toen ik wilde uitzoeken wat ze daar voor dubieuze plannen hadden. U kunt de website weer onbezorgd bezoeken. Marco Seynen

november december 2012

Werkgroep WTS jaarverslag Zoals reeds in eerdere bijdragen voor het blad “Metius Magazine” is op te merken dat werkgroep WTS de bijeenkomsten frequentie van eens per maand nog steeds strak aanhoudt. Zo is de werkgroep in het jaar 2011 negen maal en in het nu lopende jaar 2012 zeven maal bij elkaar geweest. De locatie is nog steeds het buurthuis “Oud Overdie”aan de Kortenaerkade 23, te Alkmaar. De werkgroep omvat zo negen leden. Daarnaast ontvangen belangstellenden de agenda en verslagen van de WTS bijeenkomsten. Bekent, althans bij velen van de vereniging is dat de werkgroep het boek “An Introduction to Modern Astrophysics, van Caroll & Ostlie word gevolgd. Binnen de werkgroep is afgesproken om korte samenvattingen te componeren en deze te publiceren in Metius Magazine, om zo grotere bekendheid te geven aan deze werkgroep. Het aantal onderwerpen was dit jaar divers. Naast het boek MODAS worden andere interessante onderwerpen behandeld. Zo heeft de heer Cijsouw op de 16 februari, bijeenkomst, een presentatie verzorgd inzake ‘Wiskundige Modellen”. Het gebruik van wiskundige modellen, aldus de spreker is om een situatie, dit kan bijvoorbeeld een spoorboekje of een logistiek probleem zijn te vertalen naar een wiskundig model, dit betekent het overvoeren naar een stuk wiskunde. Het wiskundig probleem geeft een oplossing, laten we hopen dat het antwoord geeft op de vraag. Verder eveneens (op 23 maart 2011), verzorgt de heer Cijsouw geeft deze een presentatie over Kepler versus Newton, naar aanleiding van het boekje (Epsilon uitgave Utrecht ISBN 978-90-5041107-3) “Op de schouders van Reuzen” De spreker hield een betoog inzake de afleiding van Newtons tweede wet of wel de 1 over r² wet uit Kepler met gebruik maken van meetkunde plus elementaire differentiaal rekening. De afleiding en de daarbij behorende gedachtegang is fabuleus – betreft 1637 Principia.

Alkmaar, ken uw helden !

Verder heeft de heer Verbeek een presentatie gehouden op 11 mei inzake “Classificatie of Stellar Spectra”.Om te onthouden de relatie R = √ L / T² , uit lichtdruk en temperatuur is de straal van de ster te berekenen. Aansluitend zijn in Metius Magazine een drietalbijdrage geleverd door leden van de WTS werkgroep. In de MM uitgave van november / december 2011, nummer 191 vindt u een bijdrage van de heer Klein Woud inzake het OPERA experiment. Dit het CERN experiment betreft een publicatie dat neutrino’s sneller zouden gaan dan de lichtsnelheid. Uit eindelijk moet het CERN, een fout in een printplaat (betreft hier dus een stukje elektronica) de publicatie terug nemen. In MM januari / februari 2012 nummer 192, is een bijdrage van de heer Cijsouw opgenomen. Het betreft hier uiteraard een samenvatting van hoofdstuk 9 uit MODAS. De essay kunt u nalezen in bovengenoemde uitgave op pag. 13. In MM van september / oktober 2012 nummer 194 vindt u op pag. 15 een bijdrage van de heer Klippel. Deze bijdrage behandelt het onderwerp het “Inwendige van Sterren”. Voor de goede orde zij even terloops op te merken dat voornoemde bijdragen geleverd zijn door docenten van de Cursus Sterrenkunde van de Alkmaarse Weer - & Sterrenkundige Vereniging “Metius”. RECLAME voor diegenen onder u: Bij eventuele belangstelling voor de werkgroep WTS, bent u er zeker van een goed en een dicht getimmerd verhaal te krijgen. Data voor de 2013 WTS - bijeenkomsten voor de grote vakantie zijn: 16 januari; 27 februari; 27 maart; 24 april en 15 mei. Alkmaar, 19 oktober 2012 BoM BoM staat voor M.A. van den Boagearde (redactie)

kwam in 2012 eindelijk tot een vertaalde uitgave. Het boek telt 208 pagina’s, is geïllustreerd en bevat tevens een bijgevoegd ‘astrolabium’ (een gradenboog om plaats en hoogte van een hemellichaam te kunnen meten). Het geeft een goed beeld van het leven van de familie Metius. Met wiskunde kon je in hun dagen rijk worden. Er was sprake van een echt familiebedrijf. Maar vooral ook droeg de familie bij aan de welvaart van de Republiek.

De Metiusgracht in Alkmaar bij het ziekenhuis kent u wel. Maar wie was Metius ? De geleerde zoon van Adriean Anthonisz.! Op maandag 1 oktober werd het boek gepresenteerd tijdens een lezingavond van Genootschap Physica. De burgemeester, de Historische Vereniging Alkmaar en de AWSV Metius mochten elk een eerste exemplaar in ontvangst nemen: “Wiskunde als familiebedrijf”, met als ondertitel “Menelaus Winsemius’ lijkrede op Adriaan Metius (1571-1635)”. Adriaan Metius was de beroemdste zoon van Adriaen Anthonisz, de vermaarde Alkmaarse vestingbouwer. Adriaan werd professor in Franeker en stond in zijn tijd bekend als een groot wiskundige. Een week na zijn overlijden werd er dan ook een ‘lijkrede’, door een collega Het boek is dankzij een genereuze subsidie voor slechts € 12,50 ook te bestellen bij onze adverteerder Boekhanprofessor van de universiteit van Franeker uitgesproken, del Van der Meulen, Langestraat 87 te Alkmaar dat was Menelaus Winsemius. We zouden tegenwoordig zeggen een Naschrift of “In memoriam” geschreven, in Mees Visser het Latijn. Het werk was lange tijd onvindbaar. Maar het Metius Magazine blz 17

Universum uit het niets (boekbespreking) Met "Universum uit het niets" is er weer een natuurkundig boek verschenen bedoeld voor een breed publiek, dat ingaat op het ontstaan van het heelal. Op de achterflap prijkt trots: 'Het onbevattelijke helder uitgelegd.' Hoe iets onbevattelijks helder kan worden uitgelegd is echter niet het enige raadsel waar dit boek de lezer mee confronteert. Universum uit het niets heeft alles in zich wat je van een religieus werk zou verwachten. Een gigantische hoeveelheid axioma's, zelfverzonnen definities, genoeg speculatie en voorbehoud, een hoop onnavolgbaar gebabbel over onzichtbare energie en spontaan verschijnende deeltjes en – last but not least – de stelligheid dat het gaat over de absolute waarheid. Alleen is dit geen religieus werk, maar een natuurkundige uiteenzetting over hoe er vanuit niets iets kan ontstaan. Auteur Lawrence Krauss moet zelfs in zijn geheel niets hebben van religie. Theologen krijgen er dan ook flink van langs. Want, zo stelt hij in navolging van Stephen Hawking, die begrijpen helemaal niets van natuurkunde, want dan zouden ze toch zeker hun tijd niet verdoen met na te denken over God? De natuurkunde heeft immers het bestaan van een (persoonlijke) God volledig uitgesloten, aldus Krauss, die overigens ook niets van wetenschapsfilosofie moet hebben. Het volstrekt overbodige nawoord van beroepsatheïst Richard Dawkins neigt voorts niet alleen naar vriendjespolitiek, maar bevestigt het bange vermoeden dat dit boek een dubbele agenda dient: een warm pleidooi te zijn voor een strikt atheïsme en het voorstaan van een Nietzscheaanse ethiek. Sciëntisme van de bovenste plank dus. Het had van (wetenschappelijk) verstand en moed getuigd als iemand als John Polkinghorne, Peter van Inwagen, Freeman Dyson of desnoods Alan Sokal een nawoord had mogen schrijven, waarin de lezer ook nog een ander perspectief was aangeboden met hier en daar een nuancering. Maar net als religieuze fanatici, houden geobsedeerde natuurkundigen waarschijnlijk niet zo van vervelende bromvliegen die afleiden van de overtuigingen. Daarom beter een nawoord van een jaknikker die dit werk dezelfde grootte toedicht voor de natuurkunde als On the Origin of Species dat was voor de biologie. Dat lijkt de schaamte voorbij.

Daarbij wordt gesteld dat lege ruimte energie kan hebben zonder dat er materie of straling aanwezig is. De kern waarbij we uiteindelijk komen, is iets wat een 'kwantum vacuüm' heet. Dat vacuüm heeft een bepaalde onstabiele energie, waar kwantumfluctuaties (een fluctuatie van energie in lege ruimte volgens het onzekerheidsprincipe van Heisenberg) door inflatie worden 'ingevroren' en naderhand opduiken als dichtheidsfluctuaties, waar voorts alles wat we zien het voortkomt. Enfin, zoiets dus. Bedenkingen: de natuurkundige autoriteit Het grote probleem van de natuurkunde is dat ze zonder de nodige wiskunde volstrekt niets duidelijk kan maken aan een gemiddelde lezer. Zo is 99% van wat Krauss beweert voor gewone stervelingen zonder navenante natuur- of wiskundige kennis volstrekt niet te volgen, waardoor men zich amper kritisch kan verhouden tot de tekst. Wat die lezers rest, waar het boek zich toch sterk op richt, is overgave aan ‘de pastorale macht’ van de natuurkundige. Net zoals dat vroeger bij meneer pastoor ging, wordt voortdurend een beroep gedaan op het Argumentum ad verecundiam: 'Ik ben een belangrijke wetenschapper, wetenschap is altijd waar omdat ze empirisch is, en al is het onnavolgbaar wat ik beweer, je mag gerust geloven dat het waar is wat ik zeg.' Naïeve lezers zullen snel de indruk hebben dat het hier daadwerkelijk om gefundeerde wetenschappelijke beweringen gaat, terwijl het merendeel (multidimensionale parallelle universa) eerder speculatie en vermoedens zijn die binnen dezelfde wetenschappelijke wereld sterk worden bekritiseerd. Het oorspronkelijk Engelse werk A Universe from Nothing: Why There is Something Rather than Nothing kent inmiddels vele honderden kritische discussies, waarvan de meest fundamentele en steekhoudende kritiek komt van filosoof en natuurkundige David Albert, die prompt door Krauss werd weggezet als wijsgerige dwaas.

Meer bedenkingen: gezwam in de lege ruimte Het verstand dat terug weet te denken tot het begin van het heelal, pakweg 13,72 miljard jaar geleden (‘Waarom niet 5 minuten geleden?’, zou Bertrand Russell vragen), raakt logisch verstrikt in de daaropvolgende paradox: het denken laat niet toe een gevolg te denken zonder oorzaak. Omdat de logische wetten van de natuurkunde niet opgaan onder de extreme omstandigheden voor 10-43 seconde na '0' die deze singulariteit noodzakelijk veronderstelt, lijkt het dus dat er geen sprake kan zijn van een oorzaak. Maar vervolgens wordt er wel een oerknal (gevolg) geconstateerd, waardoor het verstand 'een oorzaak' Het verhaal in een notendop niet kan ontkennen, op grond waarvan men weer terug is Maar wellicht kan het verhaal de kritiek verstillen. Want bij af. Hieruit volgt het meest fundamentele principe van waar is het om te doen? Krauss stelt, voor zover het te de metafysica, namelijk het principe dat iets niet uit niets volgen is, in essentie ongeveer het volgende: kan voortkomen (ex nihilo nihil fit). Op basis van waarnemingen is bewezen dat het heelal Hier openbaart zich het grootste probleem van het boek: vlak is, en dat de lokale Newtoniaanse zwaartekrachtsKrauss' definitie van het niets. Het niets definiëren is naenergie vrijwel nul is, wat erop wijst dat ons heelal is tuurlijk per definitie onmogelijk, vandaar dat het niets bij voortgekomen uit een inflatie-achtig proces, waarbij de energie van de lege ruimte tijdens een periode waarin het Krauss ook niet niets is. Simpelweg omdat men geen natuurkunde kan bedrijven op dat wat niet is, moet Krauss heelal op elke waarneembare schaal steeds vlakker een truc uithalen: het niets is instabiel. En dit instabiele wordt, wordt omgezet in de energie van 'iets'. niets blijkt niets minder dan 'een onstabiel vacuüm', dat 99% van het heelal is onzichtbaar voor ons en is opgevalt onder de wetten van de kwantummechanica. De bouwd uit donkere materie, die hoogstwaarschijnlijk gemeest fundamentele vraag die dus blijft liggen is: 'Waar deeltelijk bestaat uit onbekende elementaire deeltjes en komen de wetten van de kwantummechanica vandaan?' die in nog grotere mate bestaat uit donkere energie. Krauss geeft toe daar geen enkel idee van te hebben. blz 18 november december 2012

De metafysica lijkt dus niet overbodig geworden; Krauss heeft slechts de schildpad ingeruild voor de wetten van de kwantummechanica ('niets') en roept daarbij een nieuwe ontologische vraag op: Waarom is er eerder niets dan iets? Nog meer bedenkingen: de grenzen van de rede Een God die natuurkundig uitgesloten wordt, of filosofisch zou worden bewezen dan wel weerlegd is religieus gezien irrelevant. De grootheid van de rede van de mens schuilt in het feit dat zij altijd boven het zintuiglijke wil uitstijgen, juist omdat de mens niet alleen een (natuurkundig) kennend, maar ook een (ethisch) moreel en (metafysisch) transcendentaal wezen is. Wat dat laatste betreft hebben onder meer Kant (Kritiek van de zuivere rede), Kierkegaard (Afsluitend onwetenschappelijk naschrift) en J.H. Newman (Een grammatica van de instemming) uitvoerig gewezen op de valkuilen van het verstand, namelijk dat het zich graag bemoeit met zaken die het niet kan bevatten. Krauss trapt zowat in elke valkuil die filosofisch te verzinnen is (te beginnen bij de definitie van het niets), door het verstand los te laten op zaken die het verstand overstijgen, om het vervolgens via onbegrijpelijke wegen dan toch terug te brengen tot een soort kennis (en er praktische, ethische en religieuze consequenties aan te koppelen).

Zeker, theoretische natuurkunde is een uitermate complexe en ongetwijfeld serieuze bezigheid, en men zou kunnen zeggen, dat het erg simpel is kritisch te zijn op dat wat nauwelijks begrepen wordt. Zodra hooggeleerde wetenschappers echter zelf met elkaar overhoop liggen over waar het nu om gaat en het wetenschappelijke falsificatiecriterium ernstig onder druk lijkt te staan, mag een gewone sterveling met recht zijn bedenkingen houden. In verschillende interviews benadrukt Krauss een integere wetenschapper te zijn. Zijn te nadrukkelijke atheïstische agenda daargelaten, hoeven zijn prestaties op het gebied van de natuurkunde niet te worden onderschat. Universum uit het niets geeft echter te denken. Normaal gesproken zou naar aanleiding van deze recensie het adagium 'Oordeel zelf!' van toepassing zijn. Ware het niet dat voor vrijwel iedere lezer na afloop het onbevattelijke gewoon onbevattelijk blijft. NB: De beoordeling is niet gebaseerd op de natuurkundige inhoud, maar voornamelijk op de claim dat 'het onbevattelijke helder wordt uitgelegd'. voor u gekipt van internet Hans Dijkstra

Leenkijker verkocht De eerste leenkijker van Metius is recentelijk per opbod verkocht nadat er een advertentie in dit medium was verschenen. Na een lange biedingsstrijd, die twee weken heeft geduurd, is uiteindelijk Angelique Schoonderwoerd de gelukkige nieuwe bezitter van deze kijker geworden. Frans Nieuwenhout Wij hopen te zijnertijd dat Angelique iets wil schrijven over haar ervaringen met de kijker (redactie)

Metius-lezingen voor seizoen 2013-2014

kunde. We proberen interessante historische aspecten op te voeren, maar ook nieuwe ontwikkelingen waar bv promovendi aan werken. We willen deze keer graag ook uw inbreng. Vorige jaren kon dat natuurlijk ook. Maar nu nodigen we u uitdrukkelijk uit om met suggesties naar voren te komen. Graag zien we die tegemoet vóór 1 januari 2013, die u in kunt dienen bij één van de bovengenoemde commissieleden. Alvast mijn hartelijke dank! Mees Visser

Aan het begin van 2013 komt de commissie lezingen bij elkaar om een interessant programma voor het volgende seizoen 2013-2014 op te stellen. Het is een hele operatie om dat allemaal tijdig voor elkaar te krijgen. In deze commissie zit momenteel Piet Cijsouw, Inge van der Stadt, Frans Nieuwenhout en ikzelf. We proberen dan de brede interesse van het publiek te honoreren. We kijken natuurlijk naar de sterrenkunde maar ook bv naar de weerMetius Magazine

blz 19

Ledenlijst eind oktober 2012

blz 20

november december 2012

Metius Magazine

blz 21

Hemelkalender

za 24 november 22 uur, Titan bevindt zich in zijn grootst oostelijke elongatie. De satelliet staat nu ver van Saturnus en is met een kleine telescoop gemakkelijk te vinden. Bekijk dit verschijnsel rond 7 uur: dan staat het tweetal hoog genoeg boven de oostzuidoostelijke horizon. di 27 november 6 uur, Venus bevindt zich vanochtend 0°34' ten zuiden van Saturnus. Bekijk deze samenstand een uur later, als het tweetal wat hoger boven de horizon staat. Venus is veruit de helderste van de twee. December

November za/zo 3/4 november De Jupitermaan Ganymedes onder¬gaat vannacht een verduistering en een bedekking. Om 21.32 uur trekt Ganymedes de schaduw van Jupiter binnen. Om 23.35 uur komt de maan weer uit de schaduw tevoorschijn. Om 0.35 uur verdwijnt Ganymedes achter de planeet en om 2.24 uur komt hij weer te voorschijn. zo 11 november 6.45 uur, de maan bevindt zich 5° ten zuiden van Venus, die nu `Morgenster' is. Bekijk deze samenstand van Venus en de smalle maansikkel in de ochtendschemering. 9 uur, Neptunus is stationair. Vanaf nu beweegt de verre planeet weer oostwaarts tussen de sterren. vr 16 november 11 uur, de maan staat 4' ten noorden van Mars. Kijk omstreeks 17.30 uur naar deze samenstand van de smalle maansikkel en de planeet. Het tweetal staat dan laag boven de zuidwestelijke horizon. 19 uur, Titan staat in de grootste westelijke elongatie. Deze grote maan staat nu op zijn grootste afstand tot Saturnus en is dan gemakkelijk waarneembaar met een kleine telescoop. Saturnus en Titan zijn alleen in de ochtend¬schemering waarneembaar. Het tweetal staat dan boven de oostzuidoostelijke horizon.

zo 2 december 20 uur, Titan in grootste westelijke elongatie. Deze maan is nu al met een kleine telescoop in de buurt van Saturnus te detecteren. Bekijk dit verschijnsel in de ochtenduren, want het tweetal komt slechts enkele uren voor de zon op. ma 3 december 3 uur, Jupiter komt in oppositie met de zon en is de hele nacht te zien. Rond middernacht schittert hij hoog aan de hemel. Dit is gunstig voor het waarnemen van details in zijn wolkenoppervlak. ma 10 december 22 uur, Titan in grootste oostelijke elongatie. Deze maan is nu gemakkelijk met een kleine kijker in de buurt van Saturnus te vinden. De twee hemellichamen komen pas ver na middernacht op en staan in de ochtendschemering in het zuidoosten. di 11 december 15 uur, de maan staat 2° ten zuiden van Venus. Zoek de smalle maansikkel en Venus in de ochtendschemering. wo 12 december 2 uur, de maan in conjunctie met Mercurius. Vanuit de Benelux kunnen we misschien rond 8 uur de zeer smalle maansikkel in de buurt van Mercurius zien staan. Het tweetal staat laag boven de zuidoostelijke horizon. Verwar Mercurius niet met de veel helderdere planeet Venus, die in de buurt staat. wo/do 12/13 december Na afloop van de avondschemering en vóór het begin van de ochtendschemering staan de vier heldere manen van Jupiter alle vier ten oosten van de planeet (links in een omkerende kijker). lo staat aanvankelijk dicht bij de planeet, maar in de loop van de nacht verwijdert hij zich om rond 23 uur Ganymedes te passeren.

za 17 november Maximum van de Leoniden. Rond de eeuwwisseling vonden er in dit jaarge¬tijde verschillende sterrenregens plaats, die verband hielden met de terugkeer in 1998 van P/Temple-Tuttle, de moederkomeet van de Leoniden. Inmiddels is deze komeet alweer ver van de aarde verwijderd en is de piekactiviteit van de Leoniden afgenomen do/vr 13/14 december tot vijf à tien meteoren per uur. Maar verrassingen zijn Deze nacht bereiken de Geminiden hun maximum. Het nooit uitgesloten! betreft een van de actiefste meteorenzwermen die we Het maximum van de Leoniden wordt dit jaar op 17 nokennen. Het aantal vallende sterren kan tot 120 meteoren vember rond 10 uur verwacht. Bekijk deze zwerm per uur oplopen. Dit jaar zijn de omstandigheden zeer daarom in de tweede helft van de nacht van 16 op 17 no- gunstig: de maan is ‘nieuw’ en stoort niet, en het maxivember. De maan is net 'nieuw' geweest en zal niet stomum valt rond middernacht wanneer de radiant hoog aan ren. de hemel staat. blz 22 november december 2012

di 18 december 20 uur, Titan is nu in grootste westelijke elongatie; hij is nu met een kleine telescoop gemakkelijk bij Saturnus te vinden. Let erop dat deze planeet nu een ochtendobject is. In de ochtendschemering is hij in het zuidoosten te vinden. vr/za 21/22 december Het maximum van de meteorenzwerm van de Ursiden valt dit jaar in de ochtend van 22 december. Het is net Eerste Kwartier geweest, dus de maan zal in de avonduren wat storen. In de nanacht is zij onder. De moederkomeet 8P/Tuttle kwam begin 2008 in de buurt van de zon en de aarde, en zorgde in de¬cember 2007 voor een iets verhoogde activiteit. In 2012 wordt weer een normale ZHR (de maximale uurfrequentie onder ideale omstandigheden) van 10 verwacht. De radiant ligt vlak bij het `pannetje' van de Kleine Beer.

wo 26 december 22 uur, Titan in grootste westelijke elongatie ten opzichte van Saturnus. Zoek het tweetal met minimaal een kleine telescoop in de ochtendschemering op. Ze bevinden zich boven de zuidoostelijke horizon. do 27 december Rond 22.29 uur bedekt de vrijwel volledig verlichte maan Chi 2 Orionis, een ster van magnitude +4,6 in het sterrenbeeld Orion. Dit is een echte uitdaging! Gebruik minimaal een vergroting van 100x.

Door Marcella van Houwelingen geselecteerd uit de

Metius Magazine

blz 23

LID WORDEN VAN

A.W.S.V. “METIUS” Indien u lid wilt worden van de Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “Metius” kunt u zich opgeven bij het secretariaat (zie pag. 2 van dit blad). U kunt zich ook opgeven op één van onze verenigings-avonden. De contributie bedraagt € 25 per jaar. Personen onder de 20 jaar betalen € 10,00 per jaar. Gezinslid € 13,75 per jaar. Bij lidmaatchap heeft u o.a. recht op: ·

· ·

Ruimte voor adres sticker

gratis deelname aan alle verenigingsactiviteiten (incl. lezingen en werkgroepen); gratis toegang tot de sterrenwacht; gratis abonnement op Metius Magazine.

Ruimte voor uw advertentie ADVERTEREN IN Jaarrekeningen verzorgen, Administreren, Salarisadministraties verzorgen, Betalingsadministraties verzorgen, Belastingaangiftes verzorgen, Begrotingen maken, Berekenen resultaten, Balansen, Debiteurenbeheer, Online boekhouden, VVE beheer, VVE administratie, Nabestaandenadministratie, Management rapportages produceren, ZZP administratie, Inkomstenbelasting verzorgen, Omzetbelasting uitrekenen, BTW berekenen, Vennootschapsbelasting verzorgen, Boekhoudingen verzorgen

METIUS Magazine Ook u kunt adverteren in Metius Magazine. Wij bieden de volgende mogelijkheden aan (prijzen geldig vanaf seizoen 2009-2010). Commerciële advertenties A4-formaat:€ 85,- per jaar; A5-formaat:€ 55,- per jaar; A6-formaat:€ 35,- per jaar; A7-formaat:€ 25,- per jaar. Bij plaatsing van een advertentie ontvangt u Metius Magazine gratis. Indien u geen prijs stelt op ontvangst van Metius Magazine krijgt u € 8,- korting op het advertentietarief. Niet-commerciële advertenties door niet-leden Tegen betaling op aanvraag. Niet-commerciële advertenties door leden Gratis tot max. 400 leestekens (incl. spaties).

blz 24

november december 2012