METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING METIUS

januari-februari 2013 nr 196

METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING “METIUS”

Opnamen in samenwerking gemaakt met de ABT door Lango Metten en Inge van der Stadt blz 2

januari - februari 2013

De leenkijker

METIUS

Onze leenkijker, een Celestron Nexstar 5SE, is beschikbaar voor leden van onze vereniging. De kijker, met computersturing, is te reserveren via www.metius.nl

MAGAZINE

De kosten bedragen € 15 per periode van ca.30 dagen (met een borg van € 50).

Jaargang 35 - nr 196 - oplage 155 januari/februari 2013 De coverfoto is gemaakt in Schoorl door Wiebe Rinsema (werkgroep weer)

Inhoudsopgave

Van uw voorzitter

Mees Visser

blad 5

Samenvatting Metiuslezing 30 november 2012

Martin vanden Bogaerde

blad 6

Zonsverduistering 29 maart 2006

Klaas Kroesen

blad 11

Ledenlijst per januari 2013

Harry Zwart

blad 12

De vraag van een ‘gek’

Hans Dijkstra

blad 14

Astronieuwtje: Alcohol al 7 miljard jaar hetzelfde

Hans Dijkstra

blad 15

Het kan: kouder dan nul Kelvin

Hans Dijkstra

blad 16

Impressie Eigen Avond

Mees Visser

blad 16

Sterrenkundecursus

Piet Cijsouw

blad 17

Hemelkalender

Marcella Houweling

blad 18

Van de redactie Goedemiddag, Klopt het dat aan de linkerbovenkant in de foto een zwart vlak staat zonder sterren? Zo niet, dan is het document niet juist overgekomen. Met vriendelijke groet, Frank Lenstra Deze mail ontving de redactie n.a.v. het vorige nummer. Een telefoontje leerde dat het personeel van de drukker ons blad ook leest. Er waren weddenschappen afgesloten. Het vlakje zou een grap kunnen zijn of een drukfout. Uiteraard was van beiden geen sprake. Wij hebben echt een donker stukje heelalwaar genomen: de achterkant van een zwart doosje hoort immers ook bij het het Universum? Hans en Sake

Metius Magazine is het officiële orgaan van de:

· Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS” · Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht

Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS”: Webpage: Voorzitter:

http://www.metius.nl M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545 [email protected] Secretaris: W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840 [email protected] Bestuursleden P.L. Cijsouw, J.A. Radeckerweg 39, 1871 CJ Schoorl Tel: 072 - 8506409, [email protected] R.P.H. Steegs, Benesserlaan 258, 1911 VJ Uitgeest Tel: 06 - 26686666, [email protected] Penningmeester: A.M. van der Weiden; Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel: 072-515 45 35 [email protected] Bankrekening AVSW Metius ABN AMRO: 62.90.77.673 Giro Stichting Metius Sterrenwacht: 3543896 te Alkmaar Ledenadministratie: H. Zwart, Schouw 28, 1771 EP Wieringerwerf Tel.: 0227 - 603489 [email protected] Redactie: Hans Dijkstra (0224- 297783) en Sake Haijma (072- 5612999) E-mail: [email protected]. Reproductie: Traject “de Stern” Schagen.

Lezingen en verenigingbijeenkomsten vinden plaats in Wijkcentrum “de Oever” Amstelstraat 1 1823EV Alkmaar - Oudorp

Metius Magazine

blz 3

A.W.S.V. “METIUS” ACTIVITEITEN Korte inhoud van de lezingen Gaia - Een stereoscopische kaart van de Melkweg De Gaia ruimte missie is een ESA Cornerstone project en zal worden gelanceerd in 2013. Het belangrijkste wetenschappelijke doel van Gaia is om de structuur en ontstaansgeschiedenis van de Melkweg te ontrafelen. Dit wordt gedaan met behulp van een stereoscopische `census' van 1 miljard sterren, waarbij nauwkeurig de afstanden en ruimtelijke bewegingen van de sterren gemeten worden. Om deze census goed te kunnen interpreteren meet Gaia ook nauwkeurig de kleuren van de sterren (fotometrie), waaruit de leeftijd en chemische samenstelling kan worden afgeleid. De astrometrische metingen van Gaia zullen meer dan 100 keer zo nauwkeurig zijn als die van de Hipparcos missie. Gaia metingen hebben een nauwkeurigheid van 10 microboogseconden, ongeveer 3 miljardste graad. Dit correspondeert met de hoek die een Euro munt opspant op de maan gezien vanaf de aarde! Het resultaat van deze missie zal een nauwkeurige 3D kaart van de hele melkweg zijn waarbij ook de bewegingen van alle sterren en hun astrofysische kenmerken(zoals leeftijd, massa, chemische samenstelling, enz) vastgelegd zullen zijn. In deze lezing zal ik eerst bespreken waarom deze missie van belang is voor sterrenkundig onderzoek en aan de hand van Hipparcos gegevens laten zien wat we kunnen verwachten. Vervolgens zal ik ingaan op de meer technische aspecten van de missie. Hoe worden de metingen verricht en hoe kan Gaia de enorme precisie halen die we nastreven? Meer info: http://www.rssd.esa.int/gaia/ http//www.strw.leidenuniv.nl/~brown/gaia

Een actueel overzicht vindt u op www.metius.nl De lezingen vinden plaats in het Wijkcentrum De Oever. Amstelstraat 1, 1823 EV Alkmaar Aanvang 20:00 uur Toegang niet-leden €5,00 25 januari Gaia Dr. A.G.A. Brown 22 febr. Infrageluid in de atmosfeer Dr. L.G. Evers 22 maart Veiligheid van onze Delta Prof. Vrijling voorafgegaan door de ALV 26 april Variabele sterren Drs. F. Nieuwenhout

ia Ga

17 mei eigen avond Na afloop van iedere lezing zal, indien de weergoden ons gunstig gezind zijn, de leen- telescoop buiten worden opgesteld

Jullie mogen je kopij tot half februari inzenden.. Dan maak ik er weer een blad van.... doei doei Ik ben in Leiden gepromoveerd in de sterrenkunde en heb daarna een aantal jaren in het buitenland gewerkt (Mexico, Duitsland). Sinds 2001 ben ik weer werkzaam op de Sterrewacht in Leiden. Ik ben sinds 1997 betrokken bij Gaia voornamelijk bij het ontwikkelen van het fotometrische instrument en het voorbereiden van de verwerking van de fotometrische gegevens. Ik zit ook in het Gaia ScienceTeam. Dat is het ESA adviesorgaan dat alle Gaia activiteiten overziet vanuit de wetenschappelijke hoek. Sinds eind 2012 ben ik voorzitter van het Gaia Data Processing and Analysis Consortium. Dit is het samenwerkingsverband van ongeveer 450 Europese wetenschappers die de gegevensverwerking van Gaia voorbereiden en uitvoeren. Dr A .G. A. Brown blz 4


Van uw voorzitter

ALV goedgekeurd met de belofte om zulks ook te doen voor de Stichting. Welnu, Leendert Lambach heeft samen met Rob Steegs ook het huishoudelijk reglement van de Stichting tegen het licht gehouden. Het bestuur hoop dat binnenkort te bespreken en u daarover te informeren op de komende ALV. Nu we het toch over de Stichting en de Vereniging hebben is het goed voor u om te weten dat de Stichting de materiële belangen behartigt en de Vereniging de overige weer- en sterrenkundige activiteiten. En wellicht is het ook goed om te weten dat de voorzitter, secretaris en penningmeester van de Vereniging tevens ook die functies vervullen in de Stichting. Op de Eigen Avond werd gedemonstreerd dat de ABT een stuk gebruiksvriendelijker is geworden. Ik verwacht dat voor veel leden hierdoor de drempel voor het gebruik van de ABT een stuk lager is geworden. Zie verder het verslag van die avond in dit nummer. Voor mij persoonlijk vond ik de Metius-lezing over gravitatiegolven door prof. Jo van den Brand een sensatie. In mijn enthousiasme had ik ook een HOVO collega uit n.b. Dinteloord gewezen op deze avond. En hij kwam en had daar na afloop absoluut geen spijt van. Integendeel! Wat wil je ook, zo’n fantastische avond en dat voor slechts €5! Contact met de spreker naderhand, per email, leverde toegang tot zijn dropbox op ( van het bestaan van zo iets exotisch had ik ook nog nooit gehoord), hetgeen natuurlijk weer tot verdere vragen leidde. Dat resulteerde in de nog te maken afspraak om samen met Martin van den Bogaerde en één van de door hem aanbevolen discipelen van Jo van de Brand, aan tafel te gaan zitten, om ons verder in te wijden in de geheimen van die zwaartekrachtsgolven. Want als ze inderdaad bestaan dan zouden wij in principe verder terug kunnen kijken en dichter bij het begin van het ontstaan van het heelal kunnen komen. Buitengewoon opwindend en boeiend. Dat maken we nu allemaal mee. Fascinerend! En dat allemaal, dankzij Metius.

Op 18 december mocht ik de certificaten uitreiken aan de sterrenkunde cursisten op het Willem Blaeu college. Een plechtige aangelegenheid met de vraag aan elke cursist wat nou voor hem/haar de meest belangwekkende ontdekking was. Als opmaat gaf ik zelf aan dat bij mij het dynamische wereldbeeld de eyeopener was , aangezien ik toch opgegroeid ben met een meer statisch beeld. Enfin er kwamen nogal wat verrassende vergezichten naar voren waarover u verder in dit blad kan lezen. Deze keer heb ik ook de hele les bijgewoond die gewijd was aan de relativiteitstheorie, eloquent aan de man gebracht door Hans Klein Woud. Bij deze wil ik natuurlijk graag het hele docententeam danken voor hun inzet. Het afgelopen jaar 2012 was minder succesvol in het waarnemen. De zomer gooide roet in het eten en ook de herfst en winter waren schaars van goede waarneem momenten. 2013, nieuwe ronde , nieuwe kansen zullen we maar zeggen. Hopelijk dit jaar toch echt de zonspectrograaf, van Jan Deugd, dat zou mooi zijn. Zoals u weet is de Vereniging Metius lid van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Onze vertegenwoordiger sinds mensenheugenis is de oud-voorzitter Hans de Nobel. Hans heeft dit met verve gedaan, waarvoor we hem erkentelijk zijn. Onlangs heeft hij het stokje overgedragen aan Piet Cijsouw, die voortaan ons in dat gremium zal vertegenwoordigen. Naast Hans, die beschikbaar blijft, hebben we ook nog Henk Klippel als reserve. Zoals u weet is het vernieuwde en uitgedunde huishoudelijk reglement van de Vereniging verleden jaar op de

Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht: Bij de voorpagina

Voorzitter: Secretaris:

Meestal staat er op de cover een opname van één of ander kosmisch object. Dat doet geen recht aan de werkgroep weerkunde. De redactie heeft die werkgroep uitgedaagd om een opname te leveren voor buitenkant van de omslag. Dat leidde tot een onderlinge verkiezing van de mooiste foto die door onze weermannen en vrouwen is gemaakt. Deze opname van Wiebe Rinsema won met vlag en wimpel. Een Cumuluswolk mét aambeeld stevent dreigend op Castricum af. Wat voor weer daarmee kan samenhangen wordt goed geillustreerd door de tekening van de vrouw die door weer en wind op pad is en de foto van een jonge olifant die schuilt onder moeder (of tante). Zouden onze weermannen en vrouwen net zo genieten van ruig weer als Erwin Krol toen hij het weerbericht nog presenteerde? Hem kon het er niet ruig genoeg aan toe gaan.

Penningmeester: Leden:

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545, [email protected] W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840, [email protected] W.J. Braakman; De Wieken 8, 1829 AN Oudorp [email protected] L.J. Lambach, Kateellan 16, 1829 BD Oudorp Tel.: 072 - 5124114, [email protected] A.M. van der Weiden, Statuionsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel.:072 - 5154535, [email protected] R.B. Kroonenberg, Koperwiek 13, 1645 TN Ursem Tel.: 072 - 752 9111, [email protected]

Data met bijeenkosten van werkgroepen Werkgroep TWS 16 januari 27 februari 27 maart 24 april 15 mei

Werkgroep weer 23 januari, 20 februari, 20 maart, 17 april 22 mei.

De vergaderlokaliteit is buurthuis Oud Overdie, Kortenaerkade 23 Alkmaar. Belangstelling? neem contact op met de werkgroepvoorzitter Metius Magazine

blz 5

Werkgroepen in Metius Werkgroep

Voorzitter

Werkgroep Cursus Sterrenkunde Werkgroep Public Relations Werkgroep Lezingen

Piet Cijsouw Henk Verbeek

E-mail

Telefoon

[email protected] [email protected] [email protected]

072-8506409 0226-321131 072-5124545

[email protected] [email protected]

072-5123114 0224-297783

Werkgroep Metius Jaarprijs Werkgroep Metius Magazine

Mees Visser Leendert Lambach Hans Dijkstra

Werkgroep Metius Website Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop

Harry Zwart Frans Nieuwenhout


0227-603489 072-5622754

Werkgroep Theoretische Weer- en Sterrenkunde (TWS)

Martin van den Bogaerde

[email protected]

072-5123375

Werkgroep Weerkunde Werkgroep Mediatheek

Karel de Leeuw Wim Koomen


0226-316316 072-5335840

Werkgroep Sterrenwacht Bakkum

Rob Steegs

[email protected]

06-26686666

Kascontrolecommissie

Cas Jansen

[email protected]

072-5119438

Vertegenwoordiging Verenigingsraad KNvWs

Hans de Nobel

[email protected]

072-5611015

Samenvatting van de Metiuslezing van vrijdag 30 november 2012 De lezing werd verzorgd door Prof. Dr. J. van den Brand, hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam, Afdeling Natuurkunde en Sterrenkunde, Faculteit der Exacte Wetenschappen en Nationaal instituut voor subatomaire fysica.

Hij vervolgt zijn lezing met een afbeelding van Einstein en de tensor vergelijking Gαβ = 8πTαβ [Fig.2] Hier in is Gαβ de samengetrokken kromtetensor (van de tweede graad en symmetrisch) en rechts van het is gelijk teken de tensor der materie,Tαβ .

Titel: “Gravitatie en de dynamica van ruimtetijd” (onder titel: Rimpels in Ruimtetijd) “Zoals “versnelde ladingen” een bron zijn van elektromagnetische straling (Maxwell) zo verliezen “versnelde massa’s” energie in de vorm van gravitatie straling / golven”, aldus opsteller verslag.

Fig 1 Van den Brand opent zijn presentatie met een foto van Virgo [Fig.1] De drie kilometer lange benen van Virgo doorsnijden het Italiaanse landschap nabij Pisa messcherp. Hemellichamen, aldus de spreker, plooien de ruimte, die krimpt en uitzet al was het een rimpelend laken. De rimpelingen zijn wat Virgo meet; zwaartekrachtsgolven. Het aardige is dat je daarmee ook de energie en materie kunt bestuderen, die voor het blote oog en de radiotelescoop verborgen blijft: de 99 % onzichtbare donkere materie en donkere energie, die kromt de ruimte immers ook. Je hebt dan 100 % toegang tot het universum, aldus de spreker.

blz 6

Fig 2 Op te merken valt dat de krommingstensor, Gαβ gelijk aan nul gesteld de 10 veldvergelijkingen levert waar Einstein mee begon. Toevoeging opsteller verslag; het begrip en functie van tensor vergelijking: een tensor is een object dat de begrippen getal, vector, 1-vorm en matrix generaliseert. Tensoren kunnen gezien worden als zelfstandige geometrische grootheden, die los staan van een eventuele referentiesystemen. Als een tensor vergelijking “geldt” in een coördinaatsysteem, dan is de tensor vergelijking “geldig” in alle andere coördinaatsystemen. Toelichting: In de natuurkunde zoeken we naar invarianties d.w.z. we kijken naar natuurkundige wetten geschreven in invariante vorm, zodat zij “gelden voor alle waarnemers, onafhankelijk van hun coördinatenstelsel”.

De ruimte, aldus de prof, is gevuld zowel met EM straling als met gravitatie straling. In de speciale relativiteits theorie (SRT), geldt voor inertiaal stelsels die eenparig t.o.v. elkaar bewegen (de lichtsnelheid c dezelfde waarde heeft voor alle waarnemers), wordt de “gravitatie” niet beschreven. Hiervoor moeten we wachten tot 1916, het jaar januari - februari 2013

waarin Albert Einstein zijn algemene relativiteits theorie (ART) publiceert in “Annalen der Physik”, IV Folge, band 49. De ART is een meetkundige beschrijving van de gravitatie. Om inhoud te geven aan kromming van ruimtetijd toont de prof een figuur van twee banen. Een baan van een bal en een baan van een kogel door de ruimte. Gezien vanuit een laboratorium hebben de banen een verschillende kromming. De baan van de bal lijkt sterker gekromd dan die van de kogel. Het punt is echter dat we niet naar een kromming van de ruimte dienen te kijken, maar naar de kromming van ruimtetijd. De banen nu in de Minkowski*) ruimtetijd hebben een gelijke kromming. In werkelijkheid heeft echter geen van de banen een kromming. Ze zien er gekromd uit omdat we vergeten zijn dat ruimtetijd waarin ze getekend zijn, zelf gekromd is. De kromming van ruimtetijd is precies zodanig, dat de banen zelf volledig recht zijn: het zijn immers geodeten [Fig.3] *) Genoemd naar Hermann Minkowski (1864 –1909 Göttingen) hoogleraar wiskunde aan de ETH, vroegere leraar van Einstein. Introduceerde imaginaire tijdcoördinaat, ict als vierde veranderlijke naast de drie ruimte coördinaten (vlakke 4–D ruimtetijd)

fig 3 Eerste test ART: De spreker vervolgt zijn verhaal met de bekende figuren van een gekromde ruimtetijd, waarin het licht van een ster dat dicht langs de Zon schijnt, wordt afgebogen in de mate waarin de zonnemassa de ruimtetijd kromt. Dit veroorzaakt een geringe verschuiving in de schijnbare positie van de ster gezien vanaf de Aarde. Dit effect, de grootte van de afbuigingshoek, α bedraagt rekenkundig 1,75 boogseconde (deze waarde is na te rekenen met de relatie 2GM/rc², waarin G is de gravitatieconstante, M is de massa van de Zon en r de straal). De waarde volgens de ART van Einstein is 2 x de α van Newton (0,87 boogsec) Daar sterren in de buurt van de Zon alleen maar tijdens een totale zonsverduistering gezien kunnen worden, werden er in mei 1919 twee expedities gehouden om dit effect te meten. De expeditie naar Sobral, gaf een verschuiving van 1,98 boogseconde en die naar Principe, onderleiding van Arthur Eddington, een verschuiving van 1,61 boogseconde. Resultaten via ontwikkelen van fotografische platen. Een “eerste bevestiging van de ART”. Het verhaal wil dat Einstein verwonderd zou zijn geweest bij negatieve resultaten. Einstein kon van opwinding niet slapen, aldus prof Van den Brand. (Opmerking: bekend zijn de Einstein ringen)

(p-punt) vertoonde van 42 boogsec per eeuw (precederende ellipsbeweging). De theorie van Einstein leverde een waarde van 43 boogsec per eeuw, dit gaf Einstein de overtuiging dat zijn ART juist moest zijn. Opmerking opsteller verslag: uit te rekenen is de Δφ = 6πMG/c²(1-e²)a, waarin a is de helft van de grootte as van de elliptische baan en e is de excentriciteit van de baan, voor Mercurius is e = 0,206 . Hieruit volgt een Δφ = 0,1038 boogsec per omwenteling, er zijn 415 omwentelingen per eeuw vermenigvuldigen dan krijg je 43,03 boogsec per eeuw. Een derde test ter bevestiging van de ART betreft de tijdsvertraging van licht – en radarsignalen langs de Zon. Opsteller verslag: Voor de goede orde zij opgemerkt dat de roodverschuiving van het licht van de Zon, niet de ART toetst, echter hier wordt het equivalentie-principe getoetst. Opm: de roodverschuiving is z = υ0 /υa - 1 ≈ (Φa – Φz) / c² ; hierin is Φ het zwaartekrachtsveld respectievelijk van de Aarde en de Zon. De spreker vervolgt zijn presentatie met hoe werkt het GPS systeem. Het figuur [Fig. 4] met de Aarde en daarom heen cirkelend 24 satellieten op een hoogte van zo’n 20.000 km. Twee rondjes per dag. De positie van alle satellieten wordt nauwkeurig bijgehouden door een aantal grondstations, verspreid over de Aarde, en gecoördineerd vanuit het moederstation in de VS, waar het systeem is ontwikkeld. Het systeem is in eerste instantie ontwikkeld voor militaire doeleinden. Gegevens worden vanaf de Aarde doorgeseind naar de satellieten. Elke satelliet weet zo zijn positie en geeft dit door aan onze GPS ontvanger. De afstand tot elke satelliet gebeurt door meting van tijd. De tijd die nodig is voor het signaal van een satelliet naar een GPS ontvanger. We hebben tenminste drie signalen nodig voor onze positie. De klokken in de satellieten moeten onderling gelijk lopen binnen een miljardste sec (nsec).

Fig 4

En nu de ART; De klokken in de satellieten lopen niet even snel als wanneer deze op Aarde zouden staan. Dit komt omdat ze op voornoemde hoogte een hoge snelheid hebben, lopen ze wat langzamer. Maar omdat ze staan op een grote afstand t.o.v. het aardoppervlak, waar ze minder zwaartekracht voelen; daardoor lopen ze snelEen tweede test van de ART betreft de precessie van het ler. Dit effect domineert en hiervoor moet gecompenperihelium van de planeet Mercurius. Astronomen hadseerd worden. De klokken worden in de satellieten voor den reeds becijferd dat de planeet Mercurius een onverlancering, kunstmatig een ietwat langzamer gemaakt, klaarbare precessie van het perihelium zodat ze na lancering, eenmaal in hun baan, precies geMetius Magazine blz 7

lijk lopen met de klokken op Aarde. De prof maakt nog even ter zijde een opmerking over de eerste satelliet. Dit was de Russische Spoetnik 1 gelanceerd in oktober 1957. De Amerikanen waren ernstig in verlegenheid gebracht. Gravitatie golven; Opsteller verslag: we komen nu bij het zwaartepunt van de presentatie, de GW’s (gravitational waves). Reeds lange tijd is bekend dat de veld vergelijkingen van Einstein (ART 1916) voor vacuüm (kromming‘s tensor Rμν = 0) T-T golven, deze heten nu gravitatiegolven, als oplossing hebben. T staat voor tranversaal. Het opwekken van deze T-T golven gebeurt vanwege het theorema van Birkhoff door niet –bolsymmetrische verstoringen van het zwaartekrachtsveld [Boersma 1991, VU] . Nog even ter verduidelijking “een bol-symmetrische explosie” geeft geen aanleiding tot gravitatie straling. Deze opmerking wordt door prof Van den Brand niet genoemd, maar het is wel zo aldus opsteller verslag. Een gravitatiegolf heeft het karakter van een quadrupoolmoment. Dat wil zeggen een testdeeltje in een zwaartekrachtsveld wordt aan versnellingen in twee onafhankelijke, loodrecht op elkaar staande richtingen blootgesteld ( b.v. x en y richting) en plant zich met de lichtsnelheid, c in de z-richting voort.

roterende massa’s, te weten twee “neutronen sterren”, met ieder een massa van 1,4 Mzon [Fig. 6] Oscillaties van materie in twee loodrecht op elkaar staande assen ↑→ een cirkel wordt frequent veranderd in ellipsen. Dit geeft gravitatie straling. Een ernstige bijkomstigheid van de ART is dat het zwaartekrachtsveld zelf bijdraagt aan de energie en impuls die de bron zijn van zijn bestaan. “Hetgeen betekent als het gravitatieveld energie bevat (!!) dan heeft het gelet op E = mc² ook massa en dien ten gevolge is het een bron welke zelf een gravitatieveld genereert”. INTERMEZZO: Alvorens verder te gaan een aantal opmerkingen, die niet direct aan de orde zijn gekomen, maar die ik u niet wil onthouden. De gravitatie kracht is extreem zwak in vergelijking met de elektromagnetische kracht. Dit betekent dat de amplitudo’s van de zwaartekrachtsgolven klein zullen zijn. Dat is de waarde h, zie fig. 6 De reden is tweevoudig: 1. de enorme afstanden tot de waarnemer (Aarde); 2. en het feit dat de gravitatie straling zwak is omdat er geen dipoolstraling is (dipool is sterker dan quadrupool) Om onze gedachten te bepalen, de amplitude, h (zie fig 6) van de golven is evenredig met rs² / R x r. Toelichting: hierin is de kleine r, de afstand van de bron tot de waarnemer, m.a.w de Aarde; de grote R is de afmeting van het object (= de bron) en rs is de Schwarzschildstraal [deze relatie uit lecture notes Relativistics Astrophysics and Cosmology, Hoying, UU 2004]

fig 5

Voor een binair – neutronensterren- systeem, met een rs van 8 km, afmeting van de bron R van 2 x E6 km, is de amplitude, h van de opgewekte gravitatiegolven voor een r van 8 kpc*), dit is de afstand centrum MW tot de Aarde gelijk aan 1,3 x E –22 . [antwoord in Fig. 7 aangegeven]. Opmerking uitermate geringe amplitude, om te meten. *) 1psec =3,26 lj = 3,26 x 9,5 x E 15 meter

De spreker toont een figuur [Fig. 5], met een GW golf (in het figuur rechtsboven) in een Minkowski metrieke ruimte, en tevens een relatie waarin de tweede afgeleide naar de tijd (dit is versnelling) van Q, het quadrupoolmoment. De waarde van datgene wat omcirkeld is E -44 s² 1/kg.m. Let op E-44, is uitermate klein.

)

fig 7

fig 6

Astrofysische bronnen Astrofysische bronnen die detecteerbaar zijn op Aarde, zijn: 1. compacte dubbelsterren, 2. het instorten van een ster tot een zwart gat, 3. de Super Nova (SN ) explosies.

Ter verduidelijking: quadrupool straling wordt geproduceerd/opgewekt door een bron, in het onderhavige geval, Compacte dubbelstersystemen; zie Fig. 6 door twee om een gemeenschappelijk centrum • Zwarte gaten blz 8 januari - februari 2013

• •

Neutronen sterren Witte dwergen

Vervolgens laat prof. Van den Brand een simulatie zien van een samensmelting van drie zwarte gaten [Fig. 8].

Fig 8 De prof vraagt speciale aandacht voor de pulsar PSR 1913+16 [ Fig. 6]. De heren Hulse (student van Taylor) en Taylor vonden in 1974 voornoemde pulsar met een omlooptijd van 7,75 uur. Jarenlange nauwkeurige metingen leverde voor de beide heren de Nobelprijs op (1993). Opmerkelijk is dat dit dubbelstersysteem per omloop precies die hoeveelheid energie verliest, die volgens de ART in de vorm van gravitatiestraling verloren gaat. Dit dubbelstersysteem, bestaat uit twee neutronen sterren met ieder een massa van 1,4 Mzon en een onderlinge afstand van 2 x E 6 km. Bij narekenen vind je een frequentie, f van 3,479 x E -5 Hz, wat aardig overeenkomt met de omlooptijd van 7,75 uur. (opmerking; bedenk dat de omloopperiode T gelijk is aan 1/f) De hoeveelheid energie die uitgestraald wordt, [Fig.6] be draagt E 25 W. Rechts op het figuur is een grafiek getekend, dit betreft een halve parabool met de relatie : Δt = { (dP/dt) x (waarnemingstijd in sec)² } / 2x P

Uit het voorgaande is af te leiden dat het dynamische karakter van het zwaartekrachtsveld, zoals dat tot uiting komt in gravitatiestraling, nog nooit proefondervindelijk is aan getoond. Er is slechts een aanwijzing. De door Taylor en Hulse gemeten verandering in de baan van de dubbelpulsar PSR 1913+16 duidt op energieverlies door straling. Gravitatiegolven bezitten veel informatie van fysische gebeurtenissen in exotische gebieden van het heelal. Dit was de aanleiding voor het opstellen van Aardse detectoren. Meten van gravitatie straling Ondanks verfijning van de detectoren zijn gravitatiegolven tot op heden nog niet gedetecteerd. Men hoopt op termijn 2013 ??? zwaartekrachtsgolven te kunnen detecteren. Op dit moment zijn er meetopstellingen in VS dit is de interferometer LIGO (de grootste), in Japan de TAMA opstelling, een gezamenlijk Frans / Italiaans experiment VIRGO en een Duits / Brits experiment GEO 600 [Fig. 9]

Fig 9 Aardse detectoren werken allemaal in het akoestische gebied, nl. van 10 tot 10 kHz. Lagere frequenties zijn alleen te bereiken met resonante massa’s van vele tonnen dan wel laserinterferometers (duur in uitvoering). Er worden op dit moment twee methoden gebezigd om gravitatie straling van astrofysische oorsprong te kunnen waarnemen, te weten:

Uit het figuur is af te leiden, waarneming in 2002 bij een Δt van –31 sec, (dit betekent een vertraging) bij een waarnemingstijd van 27 jaar. De omlooptijd P is 7,75 uur. Alles omzetten in seconden, aangegeven in het figuur, levert een dP/dt van – 2,39 x E -12 wat overeenkomt met de • De resonante – massa detectie voorspelling van de GR van Einstein. • De laserinterferometer Aansluitend noemt prof Van den Brand als gravitatie bron de Super nova 1987 A in de Grote Magelhaense Wolk op Resonante - massa detectie: een afstand van 52 kpc. Bedenk, dat bij een SN explosie meer energie vrij komt dan de Zon tijdens haar hele In Nederland is een detector ontwikkeld de Mini- GRAIL leven, dat is 1 x E 10 jaar kan uitstralen. SN’s zijn op de om rimpelingen die door het heelal gaan op te pikken. De schaal van een enkel Melkweg Stelsel (MW) een zeldopstelling bevind zich in Leiden. Het betreft hier een zaam verschijnsel. Gemiddeld eens per 30 à 40 jaar. 1200 kg zware bol, met een diameter van 65 cm, hanWanneer de Aardse detectoren gevoelig genoeg zijn om gend in een stellage in het Kamerlingh Onnes – laboratoeen paar duizend MW stelsels te kunnen waarnemen is rium, het zogenoemde koude lab. De temperatuur is zeer dit in principe geen probleem meer. De aardse detectoren laag (100 mK). De eigen frequentie van de bol is 3000 worden daarom ontworpen met het doel zulke uitbarstinHz. Dit betekent dat de antenne gevoelig moet zijn voor gen waar te nemen in de “VIRGO CLUSTER”, de dichtstgravitatiegolven rond die frequentie. Het betrappen van bijzijnde opeenhoping van melkwegstelsels buiten onze een zwaartekrachtsgolf is daarom geen sinecure. Leiden eigen lokale groep, met ca. 2500 leden. mikt op golven ten gevolge van botsingen van kleine De daarvoor benodigde gevoeligheid is uitzonderlijk. Er zwarte gaten [ Fig. 10 ] wordt gestreefd zie fig.5 en fig. 6 naar een benodigde gevoeligheid, te weten het bepalen van een lengte verandering van E –26 m. Een uitdaging om dit technisch te verwezenlijken. Metius Magazine blz 9

Overdenking: Bij voorbeeld een lengteverschil, cδt (lichtsnelheid x tijd geeft lengte) van 10 attometer (dat is 1 x E -17 meter of wel 0,01 van een kerndiameter moet Δx gelijk zijn aan 100 km, bij een h van 1 x E –22 volgens de relatie cδt ≈ ½ h Δx {Boersma VU A’dam} Opmerking stabilisatie armlengte: De natuurlijke vibraties, uitdempen [Fig. 14 ] van de Aarde, door getijde beweging en oceaan activiteit veroorzaakt dat de eindstations van de interferometer, bewegen ten opzichte van het waarnemingsstation. De micro seismiciteit door oceaan-golf activiteit heeft een typische periode van 6 sec en een amplitude van 0,001 mm ten opzichte van de achtergrond ruis [ Fig. 13] Dit signaal is duidelijk herkenbaar en dien ten gevolge niet misleidend.

Fig 10 Interferometer: Met de interferometer, worden faseverschillen ten gevolge van variaties in de lichtsnelheid gemeten. VIRGO, de Frans – Italiaanse opstelling waar NIKHEF A´dam een bijdrage aan levert, is uitgevoerd met drie kilometer lange benen, die loodrecht op elkaar staan [Fig.1] Een laserstraal wordt via een bundelsplitser in twee loodrecht op elkaar staande benen, waarin een zeer hoog vacuüm heerst heen en weer geschoten via speciaal gecoate spiegels, die trillingsvrij zijn opgehangen aan een draad en door magnetische velden op hun plaats worden gehouden [Fig. 11 en Fig. 12] en zijn ongevoelig voor seismische activiteiten. Door de bundel een groot aantal keren heen en weer te kaatsen, vergroten van de effectieve lengte van 3 naar 100 km hoopt men effecten, dus zwaartekrachtstrillingen te kunnen waarnemen.

Fig 13

Fig 14

Fig 11

Afsluitend: “Bij het meten van een signaal met VIRGO in Italië en dit tegelijkertijd met LIGO in de VS en b.v met GEO, dan moet er eenduidig geconcludeerd worden dat er een gravitatie golf is gepasseerd” Alkmaar, dec. 2012 Fig 12 blz 10


BoM

Zonsverduistering 29 maart 2006 Het lijkt me passend om mijn bijdragen over de zon af te ronden met een bijdrage over zonsverduistering. Evenals zonnevlekken, protuberansen ,fakkelvelden en zonnevlammen een indrukwekkend verschijnsel .Veel mensen maken er een lange reis voor naar het verre buitenland en sparen kosten nog moeite. Kennelijk maakt het grote indruk op velen. Het is ook een imponerend verschijnsel. Dat is zeker het geval als we een gehele zonsverduistering te zien krijgen. De laatste seconden wanneer de parels van Baily en de diamantring te voorschijn komen. De parels ontstaan als het zonlicht door de bergdalen van de maan naar buiten komt. Dat vindt plaats vlak voor het einde van de verduistering en duurt slechts luttele seconden. Samen met de diamantring een schitterend gezicht, waarbij woorden tekort schieten om het te beschrijven.

Hoe aanlokkelijk ook om een volledige verduistering te ervaren, ik neem genoegen met datgene wat we hier in Nederland te zien krijgen. Ook dat heeft een eigen charme. Vooral als het weer meewerkt. Daar hadden we op die bewuste dag niet over te klagen. Vreemd genoeg had ik bij het waarnemen van de verduistering geen belangstellenden om me heen en kon ongestoord met waarnemen en fotograferen mijn gang gaan. Bovenstaand treft U een gedeelte van de foto’s aan met de tijdstippen die ik heb gemaakt.

Bij wat beter kijken, ontwaar je ook nog een kleine zonnevlek. In tegenstelling tot een volledige verduistering was er geen temperatuursdaling merkbaar, ook de vogels bleven - niet gehinderd door het gemankeerde zonsbeeld vrolijk hun lied zingen. Geen wonder dus dat het aan veel mensen voorbij gaat. Toch is het een gebeuren om even bij stil te staan en je te realiseren dat er in de nabije kosmos iets spectaculairs gebeurt .

Onverstoorbaar blijft de zon aan de hemel staan, alleen de hap eruit doet je beseffen dat de maan - in dit geval gedeeltelijk - voor de zon langs schuift.

Elders in dit blad een opname van Klaas in kleur (red)

Klaas Kroesen

Metius Magazine

blz 11

blz 12


Metius Magazine

blz 13

De vraag van een gek Een gek kan meer vragen dan 10 wijzen kunnen beantwoorden. In deze rubriek kunnen leden prangende vragen stellen waarop anderen soms een antwoord weten. Vorig magazine vroeg “de gek” zich af of je met behulp van een stoeptegel, een paar stokken en een kralenketting een maansverduistering kan zien aankomen. Je hoeft dan niet naar Stonehenge te reizen want je kunt zoiets doen in je eigen achtertuin. Kennelijk was er onder de (minstens) 10 wijzen in de vereniging niemand die een antwoord wist. Uiteraard kunt u ook voor een volgende editie de vraag van het november-december nummer alsnog beantwoorden. Er komt weer een nieuwe vraag waarvoor u bij de gek moet zijn.

Overkomt het u ook wel eens? Na een lezing of een stukje uit de krant of een boek komt er een vraag op. U kunt uw vraag mailen naar de redactie van dit blad zodat de hele vereniging kan meehelpen een oplossing te vinden.

Ditmaal een vraag die is geinspireerd door de mythe van Prometheus en Epimetheus. Ook nog een tweede vraag die een loopje neemt met de logica. Althans zodra je een antwoord probeert te formuleren.

kan worden opgewekt. Althans zo wordt het ons burgers voorgespiegeld. Kan dat met succes aflopen? Tot op heden moet er veel energie in een dergelijke reactor worden gepompt om het proces gaande te houden. Er gaat meer in dan er wordt gewonnen. Het volgende slaat alle hoop bij de gek de bodem in. Met magneetvelden wordt dat deel van het miljoenen graden hete plasma wat elektrisch geladen is in een ruimte gevangen gehouden. (Koude kernfusie is naar het rijk der fabelen verwezen.) De geladen protonen elektronen en andere kerndeeltjes hebben een enome kinetische energie maar kunnen de reactorwanden niet beschadigen omdat ze gevangen zitten in dit magneetveld. Blijven de niet geladen neutronen over die met onvoorstelbare energie hameren op de reactorwanden. Dat zal wel erg hard slijten. En dan nu de vraag(met een nieuwsgierige knipoog naar onze leden die bij het ECN werk(t)en) : Is daar wel kruid voor gewassen? Komt er ooit een fusiereactor?

Vraag 1: Inleiding. Gestolen goed gedijt niet. Het lijkt er op dat de mensheid weer probeert een van de hemel gestolen vuur te gaan exploiteren. Prometheus, die in de oudheid probeerde de mensen te onderwijzen, had voor hen het goddelijke vuur van de Olympus gestolen en dat naar de aarde gebracht. In eerste instantie was de mensheid daar erg blij mee. Zeus liet echter als wraakoefening een doos (die van Pandora) naar de aarde sturen met daarbij de waarschuwing deze niet te openen. Domheid en nieuwsgierigheid vormen een kwalijke combinatie. De broer van Prometheus, Epimetheus, bezat beide kwaliteiten en wilde toch perse in de doos kijken. Sindsdien zit de mensheid met allerlei narigheid en ziekten opgescheept want na opening zwermde de inhoud uit over onze planeet. Ook Prometheus werd vreselijk gestraft. Vastgeketend aan een berg in de Kaukasus werd hij elke dag bezocht door een arend die hem de lever uitpikte. ‘s Nachts groeide zijn lever weer aan. In de zon wordt door waterstoffusie een enorme hoeveelheid energie opgewekt. Op aarde kunnen we voor militaire doeleinden met strategische kernwapens, die energie ook vrij maken. Een civiele toepassing is tot op heden uitgebleven. In Frankrijk wordt gewerkt aan de ITER reactor waarmee op vreedzame wijze kernenergie blz 14

Prometheus steelt het vuur Vraag 2: Jan, de kapper, knipt iedereen in het dorp die zichzelf niet knipt, knipt hij zichzelf? Wordt hier te veel gevraagd of iets wat niet mag, zoals door nul delen?


Alcohol al 7 miljard jaar hetzelfde Observatie van het verre sterrenstelsel PKS 1830-211 heeft aangetoond dat aan het elektron al miljarden jaren niets is veranderd. Als de natuurconstanten gedurende de levensloop van het universum veranderd zijn, is dat in elk geval niet gebeurd in pakweg de laatste 7 miljard jaar. Dat schrijven onderzoekers van de Vrije Universiteit in Amsterdam deze week in Science. Ze bekeken met een grote radiotelescoop in Duitsland sporen van oeroud alcohol in een ver sterrenstelsel. In die sporen is tot zeven cijfers achter de komma geen verschil te zien met de optische eigenschappen van methanol in het laboratorium, zegt onderzoeksleider professor Wim Ubachs, één van de auteurs van de studie. Het onderzoek berust op het gegeven dat de verhouding tussen de massa van een proton en een elektron bepaalt hoe moleculen methylalcohol licht absorberen. Die verhouding, aangeduid met de Griekse letter mu, blijkt in het sterrenstelsel PKS1830-211 precies dezelfde als op aarde in de tabellenboekjesstaat: mu is I836,152672. Het meten van eventuele veranderingen in natuurconstanten is het Iaatste decennium een hot topic in de astrofysica. In de meeste kosmologische modellen wordt ervan uitgegaan dat constanten als de lichtsnelheid of de elektron massa onveranderlijk zijn en overal hetzelfde. Maar in theorie is daarvoor geen absolute noodzaak. Het betreffende sterrenstelsel staat 7miljard lichtjaar van de aarde. Licht van het stelsel is dus 7 miljard jaar geleden uitgezonden, pakweg half zo lang geleden als het heelal bestaat. De waarnemingen, aldus Science, zijn consistent met een nulresultaat: geen verandering. Daarmee is niet gezegd dat natuurconstanten sinds de oerknal steeds hetzelfde zijn geweest. Ubachs: 'Er zijn aanwijzingen voor veranderingen in het jongere heelal. Maar zeker is dat nog allerminst.' Eerder dit jaar meldden Australische sterrenkundigen subtiele veranderingen van een andere grootheid, de fijnstructuurconstante alfa,die een maat geeft voor de elektromagnetische kracht in ato-

men. Het meten van natuurconstanten is een hot topic in de astrofysica. Ubachs is ervan overtuigd dat er meer over de natuurconstanten te zeggen moet zijn. Het grote raadsel, zegt hij. is dat de basisgrootheden niet alleen zijn wat ze zijn. maar ook heel precies op elkaar afgestemd lijken. Als de fijnstruktuurconstante iets anders zou zijn, was er geen kernfusie mogelijk en waren er dus geen sterren. Als de massa van proton en elektron anders liggen, zijn atomen instabiel. Ubachs: 'je kunt redeneren dat we in een heelal met andere verhoudingen domweg niet zouden bestaan. Maar dat vind ik niet overtuigend. Het is bijvoorbeeld ook denkbaar dat de natuurconstanten ooit naar de huidige afstemming zijn toegegroeid. Fysisch Is zoiets in elkgeval veel bevredigender.' knipsel uit de volkskrant van medio december 2012 Waar methanol gevonden is kan ethanol, de drinkbare variant van de alcohol familie niet ver zijn.

Deze flessen bevatten een zeer exclusieve en oude wiskey. 1 Fles kost u $160.100. U moet snel zijn want er zijn er nog maar 3. Dit is de op 1 na duurste wiskey van het ondermaanse Wat moet een fles met 7 miljard jaar oud hemels geestrijk vocht wel niet kosten? (redactie)

U hoeft geen 7 miljard lichtjaar te reizen voor een goede borrel zoals deze alien, bij de Pilaren kunt u ook terecht.

Metius Magazine

blz 15

Het kan: kouder dan nul In Science melden Duitse onderzoekers vandaag dat ze voor het eerst een systeem hebben gecreëerd met een temperatuur onder het absolute nulpunt. Doorgaans geldt dat punt, minus 273 graden celsius of nul kelvin, als het koudst denkbare. In het nog koudere systeem ontstaan bizarre eigenschappen, schrijven fysicus Immanuel Bloch en collega's van de Ludwig-Maximilians-Universität. Zo is de druk niet positief, zoals in gewone gassen, maar negatief. Ook is de viscositeit negatief: een object of signaal dat erdoor vliegt wordt niet afgeremd door wrijving, maar versneld. In een normaal gas neemt de beweeglijkheid van moleculen af naarmate het kouder wordt. Bij minus 273 graden celsius staan de moleculen stil, en is verdere afkoeling niet mogelijk. In het speciale Duitse geval is dat omgekeerd doordat de materie zich in een zogeheten bose-einsteintoestand bevindt. De atomen verliezen daardoor hun individuele eigenschappen en vormen één samenhangend geheel. 'Behoorlijk opwindend' Het Münchense experiment vormt de eerste rechtstreeks bevestiging van een idee dat fysicus Allard Mosk van de Universiteit Twente in 2005 beschreef, en waaraan de Duitsers uitgebreid refereren. 'In theorie wisten we al wel dat negatieve absolute temperaturenmogelijk zijn. Dat idee komt al van wijlen Nobelprijswinaar Norman F. Ramsey. Maar dat ze het nu echt realiseren in een gasachtig systeem, is behoorlijk opwindend', zegt hij opgetogen.

vooral in vaste stoffen waarin de magnetische eigenschappen van atomen een rol spelen - kan dat omgekeerd zijn. In 2005 rekende Mosk voor dat ook een stelsel van plukjes bose-einsteingas in een rooster van kruisende lasers juist een maximumenergie heeft. Stabiel 'Het was een beetje een rare ingeving in de marge van mijn optische onderzoek, die ik toch maar heb gepubliceerd, ook al leek het toen allemaal nogal denkbeeldig', zegt hij. Mosk is vooral blij met de Duitse metingen omdat ze laten zien dat materie onder het absolute nulpunt redelijk stabiel blijft en zich thermodynamisch verder normaal gedraagt. Technisch lijkt vooral de automatische versterking van signalen een interessante optie, denkt Mosk. Maar er is meer. Het gegeven van een negatieve druk biedt bijvoorbeeld mogelijke nieuwe aanknopingspunten voor de kosmologie, waar een raadselachtig soort anti-zwaartekracht het universum uit elkaar lijkt te drijven.

Figu ur: Bee lden van b enede n n ul. Duitse ond erzoekers re gistree rden hoe kaliumatomen die in een speciale to estand ge van gen zij n g eze t in een kr uisvuu r van la ser s, e ven ei gensch appen krijgen di e du iden op een temperatuur ond er h et ab-

Op zichzelf is een temperatuur onder het absolute nulpunt voor fysici niet vreemd, omdat zij temperatuur zien als een getal dat de energieverdeling in een gas wiskundig beschrijft. In een gewoon gas is er een minimum-energie en geen maximum. Maar in andere fysische systemen - doorgaans

Impressie van de Eigen Avond Op 21 december was er weer de tweede Eigen Avond van het jaar 2012. Ruimte om elkaar te ontmoeten en er werd ook tijd ingeruimd om leden hun eigen verhaal te laten vertellen. Hiervan volgt een kort verslag, niet noodzakelijk in de juiste volgorde.. Hans Klein Woud beet de spits af met zijn studie Sterrenkunde ervaring. Hij vertelde over zijn ervaring in globale termen en hoopt dat eens dunnetjes en met meer details over te doen op de Werkgroep Theoretische Sterrenkunde. Frans Nieuwenhout onthulde ons dat de op Afstand Bestuurbare Telescoop, die er een stuk gebruiksvriendelijker uit ziet: een sterrenkaart is als startpunt zodat je meteen weet waar je ongeveer zit. Hopelijk wordt in dit nummer er nog meer over gezegd. Vervolgens vertelde Karel de Leeuw hoe het in de jonge Werkgroep Weerkunde aan toegaat. Ze bespreken daar een weerkunde boek van Kees Floor, dat op internet te blz 16

zien is incl. vele verhelderende animaties. De laatste keer waren er elf leden, wat noopte tot een dubbele rij stoelen! Rob Steegs ging in op de activiteiten van de Werkgroep waarnemen en herinnerde ons aan de wat tegenvallende zomer, zodat we zelfs niet één keer de zonnespectrograaf hebben kunnen gebruiken. Jammer. Hij riep ons op om ons te melden voor het onderhoud aan de sterrenwacht, in het bijzonder het voegwerk van de fundatie en schilderwerk van het PWN huisje. Het bestuur streeft er naar om voor de leden interessante Metius-lezingen en excursies te organiseren. Staande deze bijeenkomst vroeg Mees Visser naar suggesties voor lezingen: 1. Antares detector 2. Higgs deeltje nu en in de toekomst 3. Curiosity op Mars 4. Messenger satelliet Mercurius 5. Kernen van melkwegstelsels 6. Theorie van Erik Verlinde als alternatief voor de


7. 8. 9. 10.

oerknaltheorie Ontstaan, evolutie en opbouw van sterren (zoals de zon) Sterbedekkingen zowel door maan als door an dere sterren/planeten Donkere materie en donkere energie Weerkunde.

Zo ook voor excursies: 1. Bezoek aan Sonnenborgh in Utrecht 2. Sackler museum in Leiden (astrofysica) 3. Leidse sterrenwacht. 4. Maken van lenzen - spiegels. Ook werd de mening gepeild om als Vereniging mee te doen met Kaeskoppenstad 2013. Althans daarvoor is Metius gevraagd om daar aan mee te doen. Het idee is dat we de historische figuur Metius uitbeelden, op een creatieve manier die interessant genoeg is voor het publiek dat zich dan al wandelend begeeft door de tot de Middeleeuwen omgebouwde binnenstad van Alkmaar. Daarbij kan gedacht worden aan een klaslokaal, waar bv één van de Metius-leden een “sterrenkundig” verhaal houdt, voor een klasje met leergierige pupillen. We hebben dus een Metius nodig, hoeft natuurlijk niet perse een man te zijn, een travestiet – verkleding van de persoon van de andere sekse - is ook goed mogelijk en figuranten, die het lokaal bevolken om publiek te trekken. Dat zou een mogelijkheid zijn. Een peiling onder de aanwezigen leverde een commissie op bestaande uit Chris Sijm, Henk Verbeek en ikzelf, die de uitvoerbaarheid van dit idee binnenkort bespreken. Als je dit leuk vindt, laat me dat dan weten en dan word je uitgenodigd om verder mee te denken.

Sterrenkundecursus De cursus “Sterrenkunde: een kennismaking” van najaar 2012, door Metius gegeven voor de Volksuniversiteit Alkmaar, is tot een einde gebracht. Nee, nog niet echt: de waarneemavond moet nog plaatsvinden, die was vanwege het minder goede weer in de herfst nog niet mogelijk. Laten we die nog te komen slotbijeenkomst nu dus nog maar beschouwen als een feestelijke toegift. Er waren 11 cursisten, die het zo te horen goed naar de zin hebben gehad: ze deden enthousiast mee tijdens de cursus, en de afsluitende enquête was weer heel positief. Tijdens de uitreiking van de getuigschriften door Metius-voorzitter Mees Visser heeft die aan alle deelnemers gevraagd om te vertellen welk onderwerp ze het meest gegrepen had. En toen kwamen er verrassende persoonlijke reacties, die vrijwel allemaal uitdrukten dat het heelal imponerend is en dat wij daar maar moeilijk een goed begrip voor kunnen krijgen – en tegelijkertijd dat de cursus bij dat verkrijgen inzicht een fijne rol heeft gespeeld.

De avond werd afgesloten door Hans de Nobel, die eigen opnamen van Orion liet zien, bij verschillende belichtingstijden en filters. Hij wist gaaf te vertellen hoe hij op een uiterst voordelige manier aan zijn loodzware lens kwam. De details verklap ik hier niet, dat moet u echt zelf maar aan Hans vragen. Alles bij elkaar was het een geanimeerde avond, uitstekend verzorgd door de leden zelf incl. een drankje op kosten van de penningmeester. Kortom een prima avond helemaal in de geest van hoe de Eigen Avond bedoeld is!

Onze sterrenwacht behoeft enig onderhoud. Kan je schilderen, voegen of een (rechter) handje helpen?

Mees Visser

animaties kon naspelen. Hans Dijkstra, die met het idee voor deze site kwam en de invoering ook technisch mogelijk heeft gemaakt, verdient alle lof voor zijn initiatief. We gaan verder met het organiseren van de volgende inleidende cursus, maar ook met het opzetten van een vervolgcursus van Metius die waarschijnlijk ergens in 2014 voor het eerst gegeven zal gaan worden. Een cursus die ongetwijfeld voor veel mensen moeilijker wordt, omdat daarin ook plaats zal zijn voor onderwerpen waarin wiskunde en natuurkunde een duidelijk rol spelen. Piet Cijsouw.

Nieuw was het gebruik van een speciale cursistensite, waarop men de powerpoint-presentaties na kon lezen en een aantal grotere Metius Magazine

blz 17

Andalusië (Spanje), een planetoïde ontdekt. Ze kreeg als voorlopige aanduiding ‘2012 DA14’. Het bleek een aardscheerder (NEA) te zijn, die op 15 februari 2013 de aarde zal passeren. Waarschijnlijk ligt de kleinste afstand tot de aarde in de orde van 20.000 km - dat is binnen de baan van de geostationaire satellieten! De planetoïde, met een omvang van enkele tientallen meters, zal zich zeer snel langs de hemel verplaatsen en daarbij zal ze kortstondig mogelijk de zevende grootte bereiken. Voor de meest recente baanelementen en efemeriden zie de website ssd.jpl.nasa.gov.

Hemelkalender In februari heeft u de kans om een aardscheerder te zien! Maak een tekening van het juiste gebied aan de hemel en doe dat een kwartier of zo later weer (verrekijker volstaat). Ook kan in maart een komeet worden bewonderd, misschien zelfs met “ongewapende” ogen. 3 januari,15 uur, maximum van de Bootiden. Dit jaar zal deze meteorenzwerm niet zo'n spectaculaire verschijning zijn. De maan is net vol geweest, dus die stoort, met name in de nanacht. Het beste moment om te kijken is de nacht van 2 op 3 januari, vooral de laatste uren daarvan. Tegen de ochtendschemering staat de radiant hoog en zien we bij helder weer zo'n vijf tot tien Bootiden per uur. do 3 en vr 4 januari 20 uur De grootste Saturnusmaan staat nu bijna 3' ten westen van zijn planeet (links in een omkerende telescoop). Bedenk dat Saturnus nu een ochtendobject is. Het tweetal kan daarom pas in de nanacht worden bekeken. Dit verrschijnsel kan ook worden gezien in de nanacht van za 19 en zo 20 januari, za 5 januari De grote manen van Jupiter bevinden zich vanavond alle vier ten westen van de planeet (links ervan in het beeldveld van een omkerende telescoop). Het lijkt alsof er ten oosten van Jupiter een vijfde grote maan staat, maar dit is SAO 76571: een ster van magnitude +5,9 in het sterrenbeeld Stier.

do 28 februari en vr 1 maart 19 uur (28 februari), Titan in grootste oostelijke elongatie ten opzichte van Saturnus (rechts in een omkerende telescoop). Hun onderlinge afstand bedraagt nu 3'. Bekijk dit verschijnsel in de nanacht van 28 februari en 1 maart, nadat Saturnus en Titan zijn opgekomen. zo 10 maart 3 uur, komeet C/2011 L4 (PANSTARRS) in het perihelium van haar baan. Over een paar dagen verschijnt ze 's avonds in het westen. wo 13 maart 8 uur, Japetus bereikt zijn maximale westelijke elongatie ten opzichte van Saturnus. Als Japetus in westelijke elongatie staat, kijken we tegen het heldere halfrond van deze maan aan. Hij bereikt dan een helderheid van +10,2. Bij de grootste oostelijke elongatie is de donkere zijde naar de aarde gekeerd en wordt japetus niet helderder dan +11,9. Japetus staat vanochtend ruim 8' ten westen van Saturnus (links in een omkerende telescoop). wo 13 maart Vanavond staat komeet 2011 L4 (PANSTARRS) op ruim 1° boven Uranus, laag boven de westelijke horizon. Dit is waarschijnlijk de laatste mogelijkheid om Uranus voor zijn conjunctie met de zon waar te nemen. Op dit moment is het nog niet duidelijk hoe de helderheid van de komeet zich gaat ontwikkelen. Het is vrijwel zeker dat zij binnen bereik van een verrekijker komt, maar misschien is ze zelfs met het blote oog te zien.

zo 13 januari 13 uur, de maan 6' ten noorden van Mars. Bekijk het tweetal 's avonds rond 18 uur in het zuidwesten. Mars is tussen de maan en de horizon te vinden. ma 11 februari 18.30 uur, de smalle maansikkel staat laag boven de westzuidwestelijke horizon, 34 uur na het moment van Nieuwe Maan. In de nabijheid bevinden zich de planeten Mercurius en Mars. Mercurius is twee magnituden helderer dan Mars. Gebruik eventueel een verrekijker.

Voor u samengesteld met gegevens uit de sterrengids Ook dit jaar bevat die gids een schat aan gegevens voor zowel de beginnende als de gevorderde amateur. U kunt hem bestellen via stichting de Koepel of de boekhandel.

Marcella Houweling vr/za 15/16 februari Op 23 februari 2012 werd op de sterrenwacht La Sagra in blz 18 januari - februari 2013

Opname van Klaas Kroese Zie zijn artikel

LID WORDEN VAN

A.W.S.V. “METIUS” Indien u lid wilt worden van de Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “Metius” kunt u zich opgeven bij het secretariaat (zie pag. 2 van dit blad). U kunt zich ook opgeven op één van onze verenigings-avonden. De contributie bedraagt € 25 per jaar. Personen onder de 20 jaar betalen € 10,00 per jaar. Gezinslid € 13,75 per jaar. Bij lidmaatchap heeft u o.a. recht op: ·

· ·

Ruimte voor adres sticker

gratis deelname aan alle verenigingsactiviteiten (incl. lezingen en werkgroepen); gratis toegang tot de sterrenwacht; gratis abonnement op Metius Magazine.

ADVERTEREN IN

METIUS Magazine Ook u kunt adverteren in Metius Magazine. Wij bieden de volgende mogelijkheden aan (prijzen geldig vanaf seizoen 2009-2010). Commerciële advertenties A4-formaat:€ 85,- per jaar; A5-formaat:€ 55,- per jaar; A6-formaat:€ 35,- per jaar; A7-formaat:€ 25,- per jaar. Bij plaatsing van een advertentie ontvangt u Metius Magazine gratis. Indien u geen prijs stelt op ontvangst van Metius Magazine krijgt u € 8,- korting op het advertentietarief. Niet-commerciële advertenties door niet-leden Tegen betaling op aanvraag. Niet-commerciële advertenties door leden Gratis tot max. 400 leestekens (incl. spaties).

blz 20


METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING METIUS

Recommend Documents