K.N.V.W.S. Sterrenkundige Kring Minnaert. Utrecht

K.N.V.W.S. Sterrenkundige Kring Minnaert Utrecht

Programma 2009 - 2010

Bestuur Sterrenkundige Kring Minnaert

Voorzitter

R.P. Wielinga Nijenrodeplantsoen 116 3554 TT Utrecht tel 06-45383079 e-mail: [email protected]

Penningmeester

J.F.S. de Jongh Oudegracht 401/BD 3511 PH Utrecht tel 030-2319941 e-mail: [email protected]

Secretaris/ Ledenadministratie

Ph.C. de Zwart Leliestraat 51 3702 CA Zeist tel: 030 - 6918967 e-mail: [email protected]

Lid/coördinator waarnemingsavonden

W.L. Imbens Waterigeweg 12B 3703 CN Zeist tel: 030-6914546 e-mail: [email protected]

2

STERRENKUNDIGE KRING MINNAERT te UTRECHT Hieronder vindt u alle lezingen voor het seizoen 2009-2010 2009

dinsdag 6 oktober

Prof. Dr. J.F.J. van den Brand VU/NIKHEF Gravitatiegolven en de Einsteintelescoop (gezamenlijk met het Natuurkundig Gezelschap)

2010

dinsdag 27 oktober

Dr. R.P. de Groot NSO Planetaire exploratie, Europa op weg naar de Maan, Mars en verder

dinsdag 24 november

Dr. C. Floor Het weer in satellietbeelden

dinsdag 12 januari

Dr. H.J. Zuidervaart Huygens Instituut Ruim 400 jaar telescopisch onderzoek van de sterrenhemel

KNMI

(gezamenlijk met het Natuurkundig Gezelschap) dinsdag 26 januari

Drs. Klaas-Jan Mook Intelligent leven in het heelal en de Fermi paradox

dinsdag 16 februari

Amateuravond met verschillende sprekers + Ledenvergadering

dinsdag 23 maart

Drs. D. Kruijssen SIU. Bolvormige sterrenhopen: overlevenden Uit het verre verleden

dinsdag 27 april

Prof. Dr. J. Heise SRON Donkere stroming en de grote schaal-structuur van het heelal

U komt toch ook dit seizoen? Wij rekenen op u. De lezingen en eventuele wijzigingen zullen gepubliceerd worden in het maandblad Zenit en in het Informatieblad, in de agenda van de website van de Stichting De Koepel: www.dekoepel.nl en op de website van Govert Schilling: www.allesoversterrenkunde.nl De lezingen beginnen steeds om 20.00 uur, de zaal is open vanaf 19.45 uur. Zes daarvan worden gehouden in de Collegezaal, die van 6 oktober in de Terrezaal van Sonnenborgh - museum & sterrenwacht, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Traditiegetrouw worden elk jaar twee lezingen gehouden samen met het Natuurkundig Gezelschap in Utrecht. De eerste van 6 oktober 2009 vindt dus plaats in Sonnenborgh, de tweede, 12 januari 2010, in zaal 208 (Zonnezaal) van het Minnaertgebouw, De Uithof (te bereiken via de ingang van het Buys Ballot-laboratorium, Princetonplein 5, 3584 CC Utrecht). 3

Korte inhoud van de lezingen Gravitatiegolven en de Einsteintelescoop

Jo van den Brand

De detectie van gravitatiegolven – kleine verstoringen van ruimtetijd die voorspeld zijn door Albert Einstein - vormt een van de meest belangrijke en fundamentele onderzoeksgebieden in de natuurkunde. Directe observatie zal ons volledig nieuwe inzichten in ons universum verschaffen die niet verkregen kunnen worden met enige andere technologie – inclusief inzichten over het allereerste begin. De directe meting van gravitatiegolven maakt het mogelijk om te ‘luisteren’ tot aan de allereerste triljoenste van een seconde na de Big Bang. Prof. dr. Johannes van den Brand (VU Amsterdam en Nikhef) gaat in op de plannen voor de zogenaamde Einstein telescoop, een panEuropees observatorium voor gravitatiegolven. Hij verwacht dat precisiemetingen van de effecten van sterke en dynamische gravitatievelden eventuele mankementen in het solide en succesvolle bouwwerk van Einstein’s Algemene Relativiteitstheorie zullen onthullen. Planetaire exploratie, Europa op weg naar de maan, mars en verder

Rolf de Groot

Het Europese exploratieprogramma Aurora is in 2001 van start gegaan. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft een langetermijnstrategie voor planetaire exploratie uitgezet en vele voorbereidende technologische en wetenschappelijke missiestudies uitgevoerd. Dit heeft geleid tot twee nieuwe ESA-programma’s (ExoMars en Aurora Core), die tijdens de ESA ministersconferentie in Berlijn (december 2005) zijn goedgekeurd en waarin Nederland participeert. In de presentatie zal nader ingegaan worden op de verschillende ESA (en NASA) plannen en in het bijzonder op de rol die Nederlandse wetenschappers en bedrijven daarin kunnen spelen.

Het weer in satellietbeelden

Cees Floor

Begin jaren zestig van de vorige eeuw werden de eerste weersatellieten in een baan rond de aarde gebracht. Als de televisiecamera op de rondtollende satelliet toevallig even de aarde in beeld kreeg, steeg in de controlekamers een luid gejuich op. De weinig gedetailleerde zwart-witbeelden lieten in de dampkring en op het aardoppervlak dan ook verschijnselen zien die niet eerder op een dergelijke manier in beeld waren gebracht. Inmiddels zijn we vijfenveertig jaar verder. Het aantal instrumenten op de satellieten is uitgebreid, het gaat niet meer uitsluitend om toepassingen in de weerkunde, de beelden zijn aanzienlijk scherper en de laatste vijf jaar deels zelfs in 'ware kleuren'. Of de aarde in beeld komt is geen verrassing meer; de sensoren van de satelliet zijn onafgebroken op de aarde gericht en de tijden waarop men nieuwe beelden van de aarde en de atmosfeer mag verwachten, zijn ruim van tevoren bekend. Wat daarop te zien is, blijkt vaak nog wél onverwacht. De schitterende opnamen weten steeds weer te boeien en stellen ons in staat te genieten van verschijnselen waarvan onze ouders en voorouders geen weet hadden en van uitzichten waarop zij geen zicht hadden.

4

Ruim 400 jaar telescopisch onderzoek van de sterrenhemel

Huib Zuidervaart

In 2008 was het vierhonderd jaar geleden dat een brillenmaker in Den Haag een ‘seecker instrument om verre te sien’ demonstreerde. Op dat moment werd daar met Spanje onderhandeld over wat in 1609 het 12-jarig bestand zou worden. De stad was daardoor overladen met diplomaten vanuit geheel Europa, die het nieuws over het wonderbaarlijke instrument van de brillenmaker snel wisten te verspreiden. Een pamfletschrijver uit 1608 meldde over deze gebeurtenis: ‘De bewuste glazen zijn erg nuttig bij belegeringen en dergelijke aangelegenheden, omdat men van een mijl of meer alle dingen even duidelijk kan zien alsof ze dichtbij ons zijn. Zelfs sterren die normaal onzichtbaar zijn voor ons oog, vanwege hun geringe omvang en lichtzwakte, kunnen door middel van dit instrument worden gezien’. Dit is het eerste bericht dat melding maakt van de telescoop als sterrenkundig waarnemingsinstrument. Naar verluid was het dit bericht, dat Gallileï aanzette tot het samenstellen van zijn eigen versie van de ‘Hollandse verrekijker’, een instrument waarmee hij in 1609 en 1610 zijn vermaarde ontdekkingen aan de sterrenhemel heeft gedaan. Daarna heeft de verrekijker een grote vlucht genomen, hoewel het decennia heeft geduurd, voordat de telescoop ook bruikbaar werd voor minder geoefende specialisten. In de lezing zal een globaal overzicht worden gegeven van de ontwikkelingen die de optische telescoop heeft doorgemaakt, vanaf zijn introductie in 1608, ongeveer tot aan de tweede wereldoorlog.

Intelligent leven in het heelal en de Fermi paradox

Klaas-Jan Mook

De rode draad van de voordracht wordt gevormd door de zogenaamde Fermi-paradox. Deze paradox houdt in dat, indien we aannemen, dat intelligente beschavingen in het universum veel voorkomen, we daar op grond van een aantal redelijke overwegingen, duidelijke bewijzen van zouden moeten kunnen vinden. Sterker, deze buitenaardse beschavingen zouden de aarde reeds ver in het verleden veelvuldig moeten hebben bezocht. Toch beschikken we tot op heden nog over geen enkel bewijs dat zoiets inderdaad het geval is, vandaar de paradox. De lezing vangt aan met een korte beschrijving over het leven van de natuurkundige Enrico Fermi en de naar hem genoemde paradox. Vervolgens wordt ingegaan op een aantal belangrijke grondbeginselen van de wetenschap en staan we uitgebreid stil bij het beeld dat de mens heeft met betrekking tot zichzelf, het universum, en zijn plaats daarin. Daarna volgt de kern van het betoog. Een groot aantal mogelijke oplossingen van de paradox worden behandeld, waarbij uitgebreid wordt ingegaan op het ontstaan en de evolutie van het leven op Aarde en wat ons dat leert over het voorkomen van leven in het heelal in het algemeen en intelligent leven in het bijzonder. Het al dan niet bestaan van UFO’s en vliegende schotels krijgt ruime aandacht, het SETI-project wordt besproken en er wordt ook ingegaan op de (on)mogelijkheden van het maken van interstellaire reizen. Vervolgens wordt er ingegaan op het ontstaansproces van planetenstelsels en de voorwaarden waaraan moet worden voldaan voor het ontstaan van leven zoals wij dat kennen. We gaan verder met de diverse bedreigingen en moeilijkheden die de intelligente beschaving tijdens zijn ontwikkeling ondervindt, zowel afkomstig uit het Universum als vanuit zichzelf. Uiteindelijk resulteren al deze overwegingen in een conclusie waarmee de paradox kan worden opgelost en kunnen we wetenschappelijk verantwoorde uitspraken doen over het al dan niet voorkomen van andere intelligente levensvormen in het heelal.

5

Amateur-avond

Leden van Minnaert

Minnaertleden, die zelf waarnemen of andere activiteiten op sterrenkundig of weerkundig gebied hebben, zullen kort iets vertellen over hun werk en resultaten. Wilt u zelf ook iets vertellen, geeft u zich dan op bij het bestuur vóór 1 januari 2010.

Bolvormige sterrenhopen: overlevenden uit het verre verleden . Diederik Kruijssen Bolvormige sterrenhopen zijn de oudste structuren in het nabije heelal. Gestaag en schijnbaar onverstoord draaien zij hun banen rondom het Melkwegstelsel. Wie goed kijkt, ziet echter dat bolvormige sterrenhopen langzaam uiteen worden getrokken door getijdenkrachten van de Melkweg. Ze zijn de enige overlevenden van een miljarden jaren durend bloedbad en vormen zo de ene procent die niet ten prooi is gevallen aan de vraatzucht van hun moederstelsel. Gelukkig voor ons dragen ze onophoudelijk de littekens van deze voortdurende slijtageslag. Via die kenmerken vertellen bolvormige sterrenhopen ons wat ze de afgelopen twaalf miljard jaar hebben moeten doorstaan. En het was allesbehalve makkelijk... Donkere stroming en de grote-schaal-structuur van het heelal

John Heise

Onze opvatting van het heelal als geheel is gebaseerd op de aanname dat wij geen bijzondere plaats in het heelal innemen (het zgn. Coperniaanse of Kosmologisch principe). Samen met de wetten van de zwaartekracht levert dat een uiterst eenvoudig model van een expanderend heelal zoals we dat ook waarnemen. Is het heelal echt zo simpel? Nieuwe waarnemingen knagen steeds meer aan de poten van het model. Om het basis idee te redden moeten we nieuwe begrippen introduceren, zoals Donkere Energie. Onlangs is ook een grootschalige systematische beweging gevonden (Donkere Stroming gedoopt) van clusters op grote afstand. Als dat echt waar blijkt te zijn, past dat helemaal niet in het model. In deze lezing bespreek ik de grote-schaal stuctuur van het heelal en de consequenties voor onze begrip over het heelal als geheel.

Algemene Ledenvergadering Op dinsdag 16 februari 2010 is er, na de presentaties van de amateurs, een korte algemene ledenvergadering. Agenda en stukken zullen per e-mail worden toegestuurd. Waarnemingsavonden Binnen Minnaert is een groep leden actief met het waarnemen van de sterrenhemel. Waarneemavonden vinden plaats op van tevoren geplande zaterdagavonden van 20.00 tot 23.00. Voor het komende seizoen zijn de waarneemavonden gepland op 17 oktober, 14 november en 12 december. De planning voor de waarneemavonden in de periode januari - april 2010 volgt later. Evenals voorgaande jaren worden de waarneemavonden gehouden bij Ruud Zaalberg, Neereind 39, 3998 WJ Schalkwijk. Gedurende een half uur wordt de actuele sterrenhemel besproken. Daarna wordt er waargenomen met de aanwezige en/of zelf meegebrachte kijkers. Communicatie over de waarneemavonden vindt voornamelijk plaats via de e-mail. Bent u ook geïnteresseerd, stuur dan een e-mail naar de coördinator Wim Imbens zodat u opgenomen wordt in de lijst van actieve waarnemers. Vanaf dat moment wordt u op de hoogte gehouden van de laatste informatie.

6

Excursie voorjaar 2010 In het voorjaar van 2010 hopen we weer een excursie te organiseren. Op dit moment denken we aan een bustochtje naar Brussel en Ukkel, waar zich de Koninklijke Sterrenwacht met een planetarium en het KMI bevinden. U zult later hierover worden geïnformeerd. Jubileum Kring Minnaert Op 27 september 1934 werd de afdeling Utrecht van de NVWS opgericht. Dit jaar vieren we dit 75 jarig bestaan van de afdeling. We vieren dat, door samen met de afdeling ’t Gooi een symposium te organiseren bij het KNMI in de Bilt. De inschrijving hiervoor is inmiddels al gesloten. Voor de leden van de Kring Minnaert willen wij het jubileum nog eens vieren op een intieme bijeenkomst. Deze zal plaatsvinden op 14 november 2009, op Fort Vechten Marsdijk 2, 3981 Bunnik, ten zuiden van de A12. Het programma ziet er voorlopig als volgt uit: 16:00 : ontvangst met thee /koffie 16:30 : lezing over een onderwerp met betrekking tot de persoon Minnaert, details volgen 17:15 : borrel 18:00 : stamppotbuffet Na het buffet is er de gelegenheid tot gezamenlijk waarnemen. Bij slecht weer wordt voor de avond nog een film of presentatie geregeld. Voor leden die uitsluitend afhankelijk zijn van openbaar vervoer zal een haal- en brengdienst van/naar station Bunnik geregeld worden. Nadere details volgen binnenkort per e-mail. Hebt u geen e-mail, neem dan contact op met een van de bestuursleden. . Adreswijzigingen U wordt vriendelijk verzocht, bij onjuiste adressering of bij verhuizing, het juiste adres door te geven aan de secretaris. Dit geldt ook voor uw emailadres. Contributie Het verenigingsjaar van de kring loopt van 1 januari t/m 31 december. De contributie over het kalenderjaar 2010 bedraagt nog steeds € 7,- . Wij verzoeken u, dit begin 2010 over te maken op gironummer 255927 t.n.v. Sterrenkundige Kring Minnaert, onder vermelding: ‘contributie 2010’. Mocht u de contributie voor 2009 nog niet overgemaakt hebben, verzoeken wij u dit z.s.m. te doen, onder vermelding: ‘contributie 2009’. Indien u de vereniging met een extra bijdrage wilt steunen, dan kunt u dit overmaken op hetzelfde gironummer, onder vermelding van ’donatie’. Bibliotheek Als lid van de Sterrenkundige Kring Minnaert kunt u gebruik maken van de bibliotheek van de Stichting De Koepel, welke ook in de sterrenwacht gehuisvest is. U kunt daarvoor tijdens kantoortijden terecht op de sterrenwacht. Verdere informatie is telefonisch verkrijgbaar bij de Stichting De Koepel, telefoon 030-2311360.

7

Sonnenborgh - museum & sterrenwacht De collegezaal, waar de bijeenkomsten van de Sterrenkundige Kring Minnaert worden gehouden is onderdeel van Sonnenborgh - museum & sterrenwacht . Een bezoek aan dit museum, waartoe ook het oude middeleeuwse bastion behoort, is erg de moeite waard. De openingstijden zijn dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur. Op zon- en feestdagen ook van 13.00 tot 17.00 uur. Op deze dagen zijn er speciaal medewerkers aanwezig die om 14 en 15 uur dialezingen over de zon verzorgen. Bij helder weer kunt u met verschillende telescopen op een (veilige) manier de zon bekijken. En van eind september tot begin april zijn er iedere vrijdag- en zaterdagavond van 20.00 tot 21.30 uursterrenkijkavonden. Telefonisch reserveren. Voor meer informatie: Sonnenborgh - museum & sterrenwacht Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht tel 030 - 2302818 www.sonnenborgh.nl

Jongerenwerkgroep voor sterrenkunde De JWG is de werkgroep van de KNVWS, die speciaal is opgericht voor jongeren van ongeveer 8 tot 21 jaar. De JWG is inmiddels uitgegroeid tot een grote vereniging binnen de KNVWS met ongeveer eenzelfde structuur. Zij organiseert kampen, landelijke bijeenkomsten, waarnemingsacties en –avonden, etc. Er zijn 10 regionale afdelingen door het hele land, waaronder ook een in Utrecht. Deze afdeling Utrecht organiseert ongeveer 10 x per jaar een bijeenkomst voor jongeren van 8 tot 14 jaar op de Sonnenborgh. Daar kunt u en/of uw kinderen eens langskomen. Ze vinden plaats op Sonnenborgh museum & sterrenwacht te Utrecht in de collegezaal op zaterdagmiddagen vanaf 14.00 uur. Kijk voor de juiste data op de website www.sterrenkunde.nl/jwg/utrecht of mail naar [email protected] .

Secretaris Ph.C. de Zwart Leliestraat 51 3702 CA Zeist 8