METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING METIUS

maart -augustus 2012 nr 193

METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING “METIUS”

Nu of nooit

6 Juni 2012

Excursie naar Orion op zaterdag 21 april 2012 Laatst is Mees, onze voorzitter, op bezoek geweest in de sterrenwacht Orion in Bovenkarspel. Indrukwekkend én interessant wat daar allemaal met noeste vlijt tot stand is gebracht. Daarom is er op zaterdag 21 april een excursie naar deze sterrenwacht met een programma dat in het teken staat van een ontmoeting tussen twee naburige verenigingen. Programma 16.30 16.30-17.30 17.30-18.30 18.30-19.30 19.30-ca. 21.00

aankomst Orion vertelt hapje eten in het restaurant, Metius vertelt bezoek telescoop

Het adres is: Streekbos paviljoen, Veilingweg 21,1611 BN, Bovenkarspel. Het vervoer onderling regelen met eigen vervoer. Opgave bij Mees Visser ([email protected]) liefst per email en vòòr 7 april 2012

blz 2

maart

-

april 2012

De leenkijkers

METIUS

Onze leenkijkers, een 60 mm lenzen kijker en een Celestron Nexstar 5SE, zijn beschikbaar voor de leden van onze vereniging. De 60 mm kijker is vooral geschikt voor het bekijken van de maan en planeten. De kosten bedragen € 10 resp. € 15 per periode van 3 maanden (+ borg van € 30). Geïnteresseerden voor de lenzenkijker kunnen zich melden bij Frans Nieuwenhout. Tel 072-56 22745 of [email protected] De Celestron Nexstar 5SE (met computersturing), is te reserveren via www.metius.nl De kosten bedragen € 15 per periode van ca.30 dagen (met een borg van € 50).

MAGAZINE Jaargang 33 - nr 193 - oplage 155 maart/april 2012 Coverfoto: Let op! Venusovergang op 6 juni 2012. U krijgt een nog één kans dit verschijnsel mee te maken in uw leven. Zie ook ‘Van de redactie’ en blz 5

Inhoud Metius Magazine maart/april 2012 Metius lezing ‘Het getij op aarde en in het heelal’ door Kees Veth................................. Metiuslezing ‘Ontstaan van leven op aarde’ door prof. Marco Spaans ......................... Aardlicht verraadt leven heelal ...................................................................................... Agenda Algemene Ledenvergadering AWSW Metius ................................................... Jaarverslag AWSW Metius over 2011 ........................................................................... Notulen Algemene ledenvergadering AWS Metius 2011................................................ Financien 2011 ............................................................................................. ................ Bizarre wetenschap ...................................................................................................... Zonnevlekken waarnemen ........................................................................... ................ Bij neutrino’s is er wel eens een draadje los ................................................................. Vraag van een gek en een antwoord! ........................................................................... Maandag 16 januari: waarneemdag ............................................................................. Bericht van de werkgroep waarnemen ......................................................................... Vorstelijke winter .......................................................................................................... Hemelkalender ............................................................................................................. Van de redactie: Het laaste nummer van onze eerste jaargang ligt nu voor u. "Wil je op de omslag van Metius Magazine ?" vroegen wij aan magere Hein. "Ja ik wil...." sprak hij. "....altijd en overal." Hein vroeg niet eens waarom we hem uitnodigden..... Zeker niet gewend aan welkom zijn. Maar het zit zo: In 2012 heb je nog één kans om een Venusovergang mee te maken. De volgende gebeurt pas over jaren. Geen lid van Metius bestaat dan nog. Wie kort ná 6 juni 2012 geboren wordt moet extreem oud worden om er ook eens een te beleven. De hele komende generatie gaat geen Venus in de overgang meer mee maken. Tja... de kosmos zet je wel aan het denken over de nietigheid van de mens. Naast immense afstanden ook nog een barre klok. Hans en Sake

6 7 9 9 10 15 17 18 20 21 22 23 24 24 25

Metius Magazine is het officiële orgaan van de:

· Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS” · Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht

Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS”: Webpage: Voorzitter:

http://www.metius.nl M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545 [email protected] Secretaris: W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840 [email protected] Ledenadministratie: H. Zwart, Schouw 28, 1771 EP Wieringerwerf Tel.: 0227 - 603489 [email protected] Penningmeester: A.M. van der Weiden; Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel:072-515 45 35 [email protected] Giro A.W.S.V. "Metius": 5245026 te Alkmaar Giro Stichting Metius Sterrenwacht: 3543896 te Alkmaar Redactie: Hans Dijkstra (0224- 297783) en Sake Haijma (072- 5612999) E-mail: [email protected]. [email protected] [email protected] Opmaak: Hans Dijkstra en Sake Haijma Reproductie: Traject “de Stern” Schagen.

Lezingen en verenigingbijeenkomsten vinden plaats in Wijkcentrum “de Oever” Amstelstraat 1 1823EV Alkmaar - Oudorp

Metius Magazine

blz 3

A.W.S.V. “METIUS” ACTIVITEITEN Korte inhoud van de lezingen Het kleurrijke heelal van de Hubble-telescoop Op aarde wordt ons zicht op de sterrenhemel altijd bemoeilijkt door de atmosfeer. Niet alleen wolken hinderen het zicht, maar de lucht zelf absorbeert het licht bij interessante golflengten. Bovenal echter versmeert de bewegende lucht het beeld, waardoor er een grens is aan de scherpte van aardse telescopen. De oplossing is een telescoop in de ruimte. . Bijna wekelijks stuurt de PR-afdeling van het Space Telescope Science Institute persberichten met nieuwe resultaten de wereld in. De ruimtetelescoop heeft ons een nieuwe kijk gegeven op het ontstaan en de dood van sterren, de planeten in ons eigen zonnestelsel zowel als de grote structuren in het heelal. Regelmatig onderhoud en verbeteringen hebben er voor gezorgd dat de telescoop lange tijd goed heeft kunnen functioneren. Nog steeds is hij in gebruik, maar door problemen met de gyroscopen is zijn toekomst steeds ongewisser en ook sommige astronomische detectors doen het intussen niet meer. Na de ramp met het ruimteveer Columbia zag het er lange tijd naar uit dat de laatste onderhoudsmissie definitief geschrapt zou worden, maar in na lang beraad heeft men toch besloten door te zetten. In mei 2009 vond deze succesvolle plaats. Men hoopt nu dat Hubble nog bruikbaar blijft tot ver in het volgende decennium. Edwin Mathlener

SF films suggereren dat het allemaal heel eenvoudig is. In de tv serie "Star trek" accelereren ruimteschepen met illustere namen in korte tijd tot Warp 7 om dapper te gaan naar plaatsen waar nog nooit iemand was. (To boldly go were no one has gone before) Dat allemaal met 7x de lichtsnelheid. Zelfs Warp 1 zou al voor veel problemen zorgen. Er is nogal wat voor nodig om een mens tot die snelheid op te zwepen. Piloten die meedoen aan de Red Bull Air Race kunnen maximaal 14 G aan. (als ze een speciaal pak aan hebben. ) Voor de veiligheid gaan ze niet verer dan 12 G. Zonder pak verliest een mens het bewustzijn bij 6 G. Bloed verlaat vitale organen vanwege centifugale krachten. Om met een versnelling van 12 G een snelheid van 3 x 108 m/sec te halen heb je tijd nodig. Ruim 9 maanden! (3 x 108 : 12 = 2,5 x 107 sec; dat is 9,6 maanden) Ga je met meer kracht versnellen zodat binnen 2 seconden het ruimtevaartuig Warp snelheden ontwikkelt dan worden menselijke lichamen geplet tot tomatenpuree tegen hun stoelen. Gelukkig maar dat in startrek ruimteschepen traagheiddempers zijn ingebouwd. Wat zal professor Wakker hierover te melden hebben?

maart

De lezingen vinden plaats in het Wijkcentrum De Oever. Amstelstraat 1, 1823 EV Alkmaar Aanvang 20:00 uur Toegang niet-leden €4,50

Vrijdag 30 maart 2012 Hubble beelden door: Edwin Mathlener Zaterdag 21 april excursie bovenkarspel

Ruimtereizen.

blz 4

Een actueel overzicht vindt u op www.metius.nl

-

april 2012

Vrijdag 27 april 2012 Ruimtereizen door: prof. Wakker Vrijdag 18 mei 2012 Eigen avond Na afloop van iedere lezing zal, indien de weergoden ons gunstig gezind zijn, de leen- telescoop buiten worden opgesteld

Van uw voorzitter Voor u ligt een buitengewoon leesbaar nummer van uw lijfblad Metius Magazine, zoals altijd voor de Algemene Leden Vergadering extra dik vanwege alle stukken conform de statuten en het huishoudelijk reglement. Wat is er zoal gebeurd? Sinds het laatste nummer is de commissie Metius-lezingen in de weer om het lezingen programma voor 20122013 rond te krijgen. Het belooft een boeiend programma te worden; het is op één oor na gevild. Voor de volgende ronde willen we in het najaar de leden vragen wat hun specifieke wensen zijn. Naast de Vereniging is er een Stichting en het is goed klaarheid te hebben over de relatie tussen die twee. Welnu de Stichting is onder meer indertijd in het leven geroepen voor de materiële goederen zoals de sterrenwacht Bakkum, leenkijker, laptop, beamer enz. De Stichting is daar eigenaar van en de Vereniging mag daar gebruik van maken en neemt de normale gebruikskosten voor haar rekening. Hetzelfde onderscheid tussen eigenaar en gebruiker vindt u bv. bij de belastingheffing door het waterschap Hollands Noorderkwartier. Dus zo gek is dat nog niet. We hebben ook de moeite genomen om het huishoudelijk reglement van de Vereniging op te poetsen.

Op de ALV zal uw instemming gevraagd worden. Afgelopen jaar zijn we op excursie geweest naar het Pannenkoekinstituut; deze keer zijn we op 21 april te gast bij onze buren: de sterrenkundige vereniging Orion in Bovenkarspel. Toen ik daar laatst was viel mijn mond open van verbazing over wat daar tot stand is gebracht. Heel inspirerend. Zie verder in dit nummer voor details. Op de laatste bestuursvergadering bij Wim Koomen thuis (lage bestuurskosten!) hebben we afscheid genomen van Frans Nieuwenhout. Wanneer Frans tot het bestuur is toegetreden, is in nevelen gehuld. Maar dat het vele jaren zijn, laat zich raden. Wij zullen zijn constructieve en evenwichtige inbreng missen en hopen dat de vrijgevallen tijd onverminderd Metius ten goede zal komen. Een aparte pluim verdient Rian, onze penningmeester want die is er weer in geslaagd om ook dit jaar met een positief saldo af te sluiten.Tenslotte mag ik niet onvermeld laten dat mijn oud-werkgever Shell, die vrijwilligerswerk stimuleert, wederom Metius gul heeft bedacht, wat goed uitkomt voor de aanschaf van een nieuwe laptop. Om al die geldstromen goed bij te houden wil Rian alle inkomsten en uitgaven bijhouden op de moderne manier: digitaal. Dus geen kasgeld meer. Om dat te bewerkstelligen togen wij beiden naar de ABN Amro, die een interessante aanbieding had ( lage bankkosten en hogere rente). We hebben daar geanimeerd een indrukwekkende stapel formulieren getekend om dat te formaliseren; een hele ervaring, dankzij Metius! Mees Visser

Bij de voorplaat Sinds de uitvinding van de telescoop, aan het begin van de 17e eeuw, is het nog maar 7 keer gebeurd dat de planeet Venus te zien is geweest, afgetekend tegen de zon. De laatste keer gebeurde dat in 2000. Van die overgang toont de omslag een paar afbeeldingen. De volgende keer zal zijn in juni 2012. Daarna moeten we meer dan 100 jaar wachten tot het verschijnsel zich opnieuw voordoet.

Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht: Voorzitter: Secretaris: Penningmeester: Leden:

Hein is niet te beroerd om u er van te doordringen dat dit uw laatste kans is om Venus voor de zon te zien staan. Op meerdere plaatsen in dit magazine wordt u hieraan herinnerd. Vooral in de 17e en 18e eeuw hebben sterrenkundigen hun best gedaan om de Venusovergang nauwkeurig te observeren. Men hoopte daarmee de afstand van de aarde tot de zon, die toen nog niet precies bekend was, te kunnen meten. Ook al is deze wetenschappelijke vraag inmiddels beantwoord, het blijft een bijzonder verschijnsel . Naar deze mini-eclips van de zon wordt in ieder geval met veel spanning uitgezien; de ringvormige zonsverduistering van ongeveer 2 weken eerder, krijgt beduidend minder aandacht.

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545, [email protected] W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840, [email protected] W.J. Braakman; De Wieken 8, 1829 AN Oudorp [email protected] L.J. Lambach, Kateellan 16, 1829 BD Oudorp Tel.: 072 - 5124114, [email protected] A.M. van der Weiden, Statuionsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel.:072 - 5154535, [email protected] R.B. Kroonenberg, Koperwiek 13, 1645 TN Ursem Tel.: 072 - 752 9111, [email protected]

Ahum... Deadline voor kopij: 15 augustus 2012

Metius Magazine

blz 5

Het getij op aarde en in het heelal Op 25 november 2011 is drs. Kees Veth bij ons te gast om inzicht te verschaffen in het hoe en waarom van getijden. De heer Veth, inmiddels gepensioneerd, was tot voor kort als fysisch oceanograaf verbonden aan het NIOZ op Texel. Eenieder van ons is vertrouwd met verschijningsvormen van getijden in de vorm van eb en vloed op onze kust. Aristoteles bracht in de derde eeuw voor Chtistus de getijbeweging al in verband met de maan, terwijl Plinius de Oudere in 42 na Christus een vrij nauwkeurige beschrijving van het verschijnsel gaf in relatie tot de zon en de maan. De oude grieken hadden er overigens weinig last van; in de Middellandse zee is het verschil tussen hoog en laag water gering. Alexander de Grote zag later aan de kust in het huidige Pakistan grotere verschillen. Evenals nog weer later Julius Ceasar toen hij aan Het Kanaal naar Engeland stond. Maar laten we ons bezig houden met de vraag waarom we dit verschijnsel waarnemen. Newton heeft in de 17de eeuw aangegeven hoe we het getij kunnen verklaren. In de formule voor de zwaartekracht is de afstand tussen twee objecten in het kwadraat in de noemer te vinden. De afstand heeft dus zeer grote invloed op de sterkte van de zwaartekracht. Zoveel zelfs dat de invloed van de maan op de getijden bijna twee maal zo groot is als die van de zon, ondanks de relatief

deze golf. Dan is er echter al ruim 48 uur verstreken. De getijden in de Noordzee zijn sowieso gecompliceerd: de grootste invloed heeft de getijdengolf die ten noorden van Schotland binnenkomt , maar er is natuurlijk ook invloed

vanuit Het Kanaal. Bovendien ontkomt de voortschrijdende golf natuurlijk ook niet aan de Corioliskracht , die het water vanuit het noorden langs de Engelse oostkust dwingt. Bij de Nederlandse kust komt het hoge water dan weer vanuit het zuiden opzetten. Plaatselijke geografische omstandigheden hebben grote invloed op het verschil tussen Hoog en Laag. Midden op de oceaan bedraagt het verschil enkele decimeters , terwijl in de buurt van Calais een hoogteverschil van wel 6 meter wordt gemeten. Recordhouder op dit gebied is de Bay of Fundy die zich bevindt tussen Nova Scotia en New Brunswick aan de oostkust van Canada. Aldaar worden verschillen gemeten van meer dan 20 meter. Overigens zijn er meer invloeden die het voorspellen van getij beinvloeden. Zo bezit de maanbaan een zekere excentriciteit en maakt de verbingingsas tussen aarde en maan een hoek van ongeveer 66,5 graden met de draaiingsas van de aarde. (net als onze zon). Als we alle invloeden die van buiten op de aardse watermassa inwerken berekenen en optellen kunnen we dus theoretisch goede voorspellingen doen. Reeds lang geleden heeft Lord Kelvin een analoge computer ontworpen waarmee deze voorspellingen konden worden gedaan. Een zeer kleine massa van onze maan. Door de grote rol die voorbeeld van het grote belang van een nauwkeurige gede afstand speelt, is het eenvoudig te zien dat de door de gevens was een prognose van het getij op de kust van maan uitgeoefende kracht op het water in onze oceanen Normandië. Daar was het voor de planning van de gealliafhankelijk is van de plek. Andere invloeden zijn de stand eerde invasie in juni 1944 letterlijk van levensbelang! van de zon en het feit dat de watermassa aan de van de Vermeldenswaard is dat ook meteorologische omstandigmaan afgekeerde zijde een centrifugale kracht onderheden een grote rol spelen. Een voor ons aansprekend vindt. Dit laatste is weer het gevolg van het feit dat aarde voorbeeld was de langdurige stuwing van het het water en maan om een gezamenlijk zwaartepunt draaien. op de Hollandse kust in februari 1953. De invloed van de Als we alle invloeden van de aardrotatie (daar komt de in- langdurige noordwester die leidde tot de dijkdoorbraken vloed van de zon om de hoek kijken) en de beweging van in Zuidwest-Nederland is geschat op 3 meter extra water de maan combineren, kunnen we voorspellingen doen bovenop het springtij. over tijdstip van hoog- of laagwater. De verdeling van het Hier komen we overigens bij een andere bijzondere situaland over de globe voorkomt echter dat het heel eenvoutie. Twee maal per maand staan maan, aarde en zon ondig is. Alleen in de zuidelijke pool zee vinden we een geveer op een lijn. band van water die de gehele aarde omspant. De gebundelde krachten zorgen dan voor een zogeSlechts hier kan een ongestoorde getijdengolf ontstaan. naamd springtij. Ook dan is het effect niet altijd hetzelfde; Tot bij ons in de Noordzee merken we de invloed van de excentriciteit in de maanbaan zorgt ervoor dat de afblz 6 maart - april 2012

stand tot de maan op dat moment groot is of juist klein. En aangezien de maan de grootste invloed heeft zorgt dat voor een aanmerkelijk verschil. En als u dat bij de volgende volle of nieuwe maan wilt controleren, moet er rekening mee houden dat dit effect op de Hollandse kust pas 2 dagen later zichtbaar is! Over de hele aarde worden bijzondere verschijnselen waargenomen die samenhangen met getijde krachten. Bepaald door plaatselijke omstandigheden zijn er in sommige riviermondingen en zee-engten golven waar te nemen die het wassende water aan kondigen. Een soort vloedgolf die we niet mogen verwarren met een, uit aardverschuivingen voortkomende, Tsunami... Van een andere orde, hoewel ook veroorzaakt door zwaartekracht, zijn de getijdekrachten in het heelal. Het meest plastische voorbeeld is de onvoorzichtige astronaut die zich te dicht in de buurt van van een zwart gat waagt. Hij zal ervaren (maar niet kunnen navertellen) dat de zwaartekracht bij zijn voeten veel groter is dan bij zijn hoofd. Dit leidt dan tot "spaghettificatie" van de astronaut. Overal in het heelal worden effecten van getijdekrachten waargenomen of in ieder geval vermoed. Zo is het zeer waarschijnlijk dat de draaing van de maan om zijn eigen as inmiddels zodanig is afgeremd door geVerslag Metius lezing prof. Marco Spaans.

tijdekrachten dat wij nu altijd tegen dezelfde kant van dit hemellichaam aankijken. Het zwaartepunt van de maan zal waarschijnlijk niet helemaal in het midden liggen en nu dus dichter bij de aarde zijn dan het middelpunt van de bol. Een ander bekend voorbeeld is de vulkanische activiteit op de Jupitermaan Io. Men denkt dat getijdekrachten van andere manen, Europa en Ganymedes, ervoor zorgen dat Io wat schommelt. Dat heeft dan weer tot gevolg dat getijdekrachten van Jupiter het oppervlak van Io kneden waardoor opwarming optreedt die ook het vulkanisme in stand houden. Tot slot wordt door sterrenkundigen aangenomen dat het op relatief korte afstand passeren van een ander sterrenstelsel de oorzaak kan zijn geweest van het ontstaan van de armen van onze eigen melkweg. Om 21.55 uur bedankt onze voorzitter de spreker en sluit een zeer informatieve avond af. Indien u zich in de getijden wilt verdiepen met behulp van formules raad ik u aan Wikipedia te raadplegen. Een eenvoudiger uitleg vond ik op: http://www.poseidon.be/info/ws/getij.pdf Karel de Leeuw. Vervolgens richt prof. Spaans zich op de Interstellaire chemie: Gas-stof interacties.

Onderwerp: Het ontstaan van leven op aarde. Datum: vrijdag 24 februari 2012. Na de introductie door onze voorzitter Mees Visser nam prof. Spaans het woord en liet een verbazend mooie powerpoint presentatie zien. Hij begon met een kort overzicht vanaf de Big Bang 13,7 miljard jaar geleden. Stervorming trad pas na 400 miljoen jaar op. Grote sterren waarvan een aantal hun bestaan eindigden als nova’s, supernova’s of hypernova’s. De door kernfusie gevormde elementabundanties zijn daardoor verspreid door de hele kosmos nu. Toch bestaan de gevormde interstellaire stofwolken voor het grootste deel uit waterstof, daarna helium(1/10 minder), zuurstof,koolstof, silicium, zwavel, ijzer(1/1000 minder) etc. Dit proces is essentieel voor het ontstaan van leven. In zo’n wolk ontstaan door schokgolven van supernova explosie verdichtingen die dan weer triggeren tot nieuwe stervorming. In ons melkwegstelsel ontstaan 1-3 nieuwe sterren per jaar. Onze zon is zo ontstaan 5 miljard jaar geleden, met de aarde 500 miljoen jaar daarna. Zo’n ineenstortende wolk gaat sneller draaien( zoals pirouette op ijs) en vormt een protoster. Dat wordt, als de massa groot genoeg is een ster, en de wolk eromheen verdicht zich gedeeltelijk tot planeten. Het kan dus heel goed zijn dat er leefgemeenschappen voor onze zonnetijd gefunctioneerd hebben. Vraag van prof. Spaans aan ons:”Waarom hebben we daar dan nog niets van gemerkt?” Die vraag beantwoordde hij op het laatst (Fermi paradox).

De gas chemie is als volgt: In de stofwolken vormen zich verbindingen; dat zijn trage reacties door de geringe dichtheid(1000-2 miljoen deeltjes/cm3). Spectroscopisch zijn die deeltjes te bepalen, bv C6H1. Koolstof atomen rijgen zich aaneen en dan komt er een waterstof atoom langs die zich eraan verbindt. Er zijn 131 moleculen ontdekt met tot 13 atomen(HC11N). Er zijn ook ringvormige moleculen ontdekt. De zoektocht gaat voort. De vaste stofchemie is: Eerst atomen na de big bang, dan stervorming (plasma) en dan molecuulvorming. In laboratoria probeert men dit proces na te bootsen. Daar ontstaat ook molecuulvorming. Welke sterren zijn geschikt? Zijn er planeten(exoplaneten) zoals de onze met mogelijk leven? Geschikte sterren zijn er meer dan genoeg. De helft van de sterren zijn dubbelsterren en daar kunnen planeten ook een baan om die twee draaien. Het opsporen van deze exoplaneten is lastig. Nu zijn er zo’n 700 gevonden. Er zijn 2 manieren om de exoplaneten op te sporen: 1. Door een tijdelijke lichtintensiteit van een ster kun je de passage van een planeet vermoeden; 2. Door het heen en weer zwaaien van een ster kun je de massa van de veroorzakende planeet bepalen. De meeste planeten zijn gasreuzen zoals Jupiter, die het eenvoudigst op te sporen zijn door hun grote volume en gewicht.

Metius Magazine

blz 7

Belangrijk voor de vorming van leven op aarde is het zware bombardement van meteorieten 700 miljoen jaar na de vorming van de aarde. Daarin zaten aminozuren. Dat zorgde voor koolzuur, stikstof, methaan(verdampte) en ook water, dat eerst verdampte en atmosfeer werd. Geen zuurstof!!! Eerste bewijs voor leven op aarde: 3,6 miljard jaar geleden. Hoe begon het? Er zijn 3 dingen nodig: Energie, water?, organische moleculen, informatie en replicatie. Via studie van extremofielen (organismen in vulkanen, hydrothermale bronnen op de oceaanbodem etc.) heeft men kunnen bepalen welke vloeistoffen leven mogelijk maken behalve water. Ook ammoniak, methaan en ethaan. Dergelijke omstandigheden maken de alternatieve abiotische synthese route mogelijk. Ik mailde prof Spaans met de vraag hoe niet levende anorganische verbindingen zich organiseren in hogere verbindingen. Dit was zijn antwoord:

Spectroscopisch is de atmosfeer van zo’n planeet te bepalen als deze de baan tussen de betreffende ster en de aard kruist. Dat gebeurde bij 10%. Maar die staan dicht bij de ster en dan verbrandt de boel. In zo’n atmosfeer moet zitten: water, koolzuur, ozon. De temperatuur moet niet te hoog of te laag zijn. Bijvoorbeeld Venus is te heet (480º); Mars (-50º). Een planeet vergelijkbaar met de aarde is nog niet gevonden. Wat is er verder nodig voor leven zoals op aarde? (Heritable zone genoemd): Voldoende lange levensduur centrale ster (10 mil jard jaar); Voldoende massa van de centrale ster; Voldoende lux, niet teveel, niet te weinig; Voldoende massa van de aarde. Het helium is al uit de atmosfeer verdwenen maar zuurstof en koolzuur zijn zwaar genoeg om te blijven; Voldoende rotatie; voor de centripetale krachten. De maan doet dat niet; Mooie, bijna ronde baan rond de centrale ster; De nabijheid van de maan zorgt voor een stabiele rotatie van de aarde.(= unieke situatie voor de aarde!); Noodzaak van Jupiter als grote massa; Plaattectoniek; Een magnetisch veld; De aanwezigheid van oceanen.

“Het is niet zo dat de natuur gericht steeds meer ingewikkelde en complexe verbindingen nastreeft. Wanneer een complexe verbinding zich echter spontaan voordoet, en deze verbinding een chemisch voordeel oplevert zoals stabiliteit of snelle reactiviteit, dan zal een dergelijke verbinding dus beter ''overleven'' ten opzichte van andere moleculen. Al met al kan er dan een spontaan pad naar grotere complexiteit ontstaan. Dit is wat ik wilde zeggen tijdens mijn verhaal. In de biologie noemt men dit zelf-organisatie.” Het is teleologie versus evolutie als uitgangspunt. Noodzaak om te komen tot een levende cel: Nucleïne zuren (DNA, RNA), purines, fosfaten, suikers. Proteïnes/enzymen 22 aminozuren. Membranen (Fosfeten, glycerol en vetzuren). Vanuit organisch materiaal uit de ruimte en a-biotische synthese reacties op de vroege aarde is een prebiotische soep ontstaan die prebiotische polymeren is gaan vormen en daarna leiden tot oorsprong van leven. Als eerste de zuurstofloze RNA wereld en daarna de zuurstofrijke DNA wereld. Daarna nog een boeiende uiteenzetting over chiraliteit. Links of rechtshandigheid. Leven koos de linkszijdige symmetrie. (Zijn we daarom ook meestal linkshandig?) Tenslotte de Fermi paradox: Hoe komt het dat we niets vernomen hebben van eerdere leefvormen? Zijn antwoord: de grote tussenruimten en de korte duur van be-

Als dat geen wonder heet dat dit allemaal zo gunstig uitgepakt heeft dan weet ik het niet meer! Wie niet in wonderen gelooft is geen realist, zei Ben Goerion destijds. Vaste stoffen uit de ruimte zijn alleen te bestuderen via meteorieten en van de ruimtevluchten.Chemische analyse van de Murchison meteoriet laat aminozuren zien, voornamelijk aromatische CH verbindingen, maar ook gewone aminozuren, fullerenen etc. blz 8

maart

-

april 2012

schavingen! Al met al een geslaagde bijeenkomst met levendige, kritische vragen uit de toehoorders. Zelfs in de pauze werd de arme professor Marco nog bestookt met vragen! Zijn Powerpoint presentatie werd mij door Henk Klippel Aardlicht verraadt leven heelal Van onze verslaggever Govert Schilling. AMSTERDAM. Sterrenkundigen hebben leven in het heelal ontdekt. Niet op een verre exoplaneet, maar op onze eigen aarde. Niet door hun telescoop op het slaapkamerraam van de buren te richten, maar door naar de maan te kijken. De gebruikte techniek kan in de verre toekomst ook worden ingezet om.leven te vinden op planeten bij andere sterren. Kort na nieuwemaan, als de maan nog maar een heel smal sikkeltje is, kun je het donkere deel van de maan vaak ook zien. Dat donkere deel wordt niet door de zon verlicht, maar door de aarde. In feite gaat het om zonlicht dat door de aarde wordt weerkaatst. Dit zogeheten aardlicht (ook wel het `asgrauwe schijnsel' genoemd) is nu nauwkeurig onderzocht met de Europese Very Large Telescope in Chili. Daarbij werd vooral gekeken naar de polarisatie van het aardlicht, en hoe die polarisatie afhangt van de golflengte. De resultaten staan in het tijdschrift Nature. De precieze vorm van zo'n `polarisatiespectrum' is van allerlei factoren afhankelijk, zoals de samenstelling van de dampkring (zuurstof!), de verdeling tussen land en water en de aanwezigheid van bewolking op het reflecterende deel van de aarde. Maar ook vegetatie laat een duidelijke Agenda voor de Algemene Ledenvergadering van de AWSV Metius

ter hand gesteld, hij had een memororystick bij zich waardoor ik ter plaatse de presentatie te pakken kreeg. Deze presentatie is op aanvraag bij mij verkrijgbaar. ( [email protected]). Theo Bruin vingerafdruk achter in het polarisatiespectrum. Wat met de aarde kan, kan in principe ook met een verre exoplaneet (een planeet die om een andere ster draait dan de zon). Ook die weerkaatst het licht van haar moederster. Door dat gereflecteerde sterlicht te bestuderen, zou je erachter kunnen komen of er zuurstof in de dampkring zit en of er op het oppervlak leven voorkomt. Spectropolarimetrie is een techniek waarmee Nederlandse astronomen veel ervaring hebben. Christoph Keller van de Leidse Sterrewacht en Daphne Stam van het SRON Netherlands Institute for Space Research schreven in Nature allebei een commentaar, waarin ze wijzen op het belang van de nieuwe resultaten voor toekomstig onderzoek aan exoplaneten. Voor de Very Large Telescope is een nieuw instrument in de maak dat dit soort metingen kan verrichten. Maar volgens Keller zal zelfs de toekomstige European Extremely Large Telescope nog niet in staat zijn om op deze manier kleine, aarde-achtige exoplaneten te bestuderen - daar is een futuristische ruimtetelescoop voor nodig. Zowel Keller als Stam zou graag eerst eens een kleine telescoop op de maan zetten. Daarmee is het aardlicht continu te bestuderen. Op die manier wordt veel ervaring opgedaan met deze techniek voor het op afstand detecteren van leven. Geknipt uit de Volkskrant van 3 maart

ad. 5 ad. 7

Datum : vrijdag 30 maart 2012 Locatie : Wijkcentrum “de Oever”, Amstelstraat 1, 823 EV Oudorp Aanvang: 18.45 uur

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. ad. 3 ad. 4

ad. 9

Opening en vaststellen agenda. Mededelingen en binnengekomen stukken m.b.t. deze vergadering. Goedkeuring van de notulen van de ALV van 25 maart 2011. Goedkeuring van het jaarverslag van de AWSV Metius. Behandeling financieel jaaroverzicht 2011 & begroting 2013. Verslag van de kascommissie over 2011. Vaststellen van de contributies voor 2013. Goedkeuring van het financiële jaaroverzicht 2011 en goedkeuring van de begroting 2012. Samenstellen nieuwe kascommissie. Huishoudelijk Reglement van de vereniging. Bestuurssamenstelling Vereniging. Metius Jaarprijs. Ideeën vanuit de Vereniging. Rondvraag. Sluiting. De notulen van de ALV van 25 maart 2011 zijn opge nomen in het maartnummer van MM. Het jaarverslag van de AWSV Metius is eveneens in

ad. 10

ad.11

ad 12

deze uitgave van MM opgenomen. Het financieel jaaroverzicht 2011 en de begroting 2013 zijn opgenomen in genoemde uitgave van MM. Het bestuur stelt voor de contributie voor 2012 vast te stellen op € 25,00 voor leden, €12,50 voor gezinsleden en €10,00 voor jeugdleden. De toegangsprijs voor be talende bezoekers wordt €5,00. De heren C. Jansen (vz), Bolten en De Leeuw vormen in 2011 de kascommissie. De heer De Leeuw is in 2011 toegetreden als reservelid. De heer Jansen treedt in 2012 af. In deze ALV moet er een nieuw reservelid worden gekozen. De heer Visser (vz) is aftredend en stelt zich herkies baar. De heer Nieuwenhout treedt eveneens af en is niet meer herkiesbaar. De heer Steegs is bereid ge vonden om toe te treden tot het bestuur. Eventuele voorstellen voor tegenkandidaten kunnen cf. artikel 10, lid 2 van de statuten tot uiterlijk 7 dagen voor de ALV schriftelijk bij de secretaris ingediend wor den. Ter informatie: het bestuur van de stichting Metius Sterrenwacht bestaat uit de heren M. Visser (vz), W. Koomen (secr), W. J Braakman (penn), R.W v.d. Wei den, R. Kroonenberg en L. Lambach. Het huishoudelijk reglement is herzien en is via email verzonden. Bij de ingang van de zaal zullen een paar papieren versies klaarliggen. Leden worden uitgenodigd om ideeën m.b.t. het functioneren van de vereniging kenbaar te maken.

Wim Koomen Secretaris

Metius Magazine

blz 9

Contributie: De jaarcontributie voor 2011 bedroeg € 25,50 voor leden, € 10,voor jeugdleden en € 13,75 voor gezinsleden. De entreeprijs voor de lezingen voor belangstellenden is vastgesteld op € 4,50

Jaarverslag AWSV Metius over 2011 VAN DE VOORZITTER Terugblik 2011

Het bestuur van de stichting is als volgt samengesteld: Het afgelopen jaar werd gelukkig weer gekenmerkt met verschillende hoogtepunten. U kunt het allemaal lezen in het hiervolgende verslag van onze secretaris Wim Koomen, die daar veel werk in gestoken heeft en Rian van der Weiden, onze penningmeester. Het resultaat mag er zijn. Ik pik er een paar punten uit. Uniek was het verlenen van het erelidmaatschap aan Jan Deugd en het uitreiken van de Metius Jaarprijs 2011 aan Klaas Kroesen. Er werd een heuse enquête opgetuigd met professionele ondersteuning van een oud NIPO directeur, over het reilen en zeilen van onze vereniging en dat leidde warempel tot een revival van de Werkgroep Weerkunde uit een diepe winterslaap. Ook de Werkgroep Sterrenwacht Bakkum werd nieuw leven ingeblazen. En de Werkgroep ABT haakte daarop in met een introductiecursus om de drempel te verlagen. En met succes. En het schijnt dat die drempel helemaal geslecht gaat worden. Maar nu loop ik vooruit. Geweldig was het dat er weer leden zijn om de vorige MM redactie op te volgen. En dat doen ze kleurrijk. Een dieptepunt was dat de cursus sterrenkunde aan de Volksuniversiteit in Alkmaar niet door kon gaan, na zoveel inspanning en moeite. Knap vond ik het incasseringsvermogen van het kersverse docententeam om niet bij de pakken neer te zitten; integendeel, een cursus werd gelanceerd in Castricum! Dat is toch klasse. En natuurlijk hadden we de Metius-lezingen, gewoontegetrouw op de laatste vrijdag van elke maand, iets waar veel leden veel plezier aan beleven. We genoten van de excursie naar het Pannekoekinstituut, en dat afgesloten werd -geheel in lijn met de naam van dit instituut- met een geanimeerd etentje. En tot slot, de penningmeester wist het jaar met een positief saldo te sluiten. Mees Visser HET BESTUUR Het bestuur kwam in 2011 twee keer bijeen voor een bestuursvergadering. Het is gebruikelijk dat de eerste vergadering in februari plaatsvindt. Op die avond ligt de nadruk vooral op de voorbereidingen voor de a.s. ALV. De tweede vergadering vindt in het najaar plaats. Dan ligt de nadruk op lopende (en niet-lopende) zaken en wordt een aanzet gegeven voor de begroting van het komende jaar. De organisatie van de Landelijke Sterrenkijkdagen, de Eigen avonden, de Nacht van de Nacht en de excursie kwamen voor rekening van het bestuur. Ook de uitvoering van die evenementen is voor een belangrijk deel in de handen van de bestuursleden.

Mees Visser Wim Koomen Willem Jan Braakman Rob Kroonenberg Leendert Lambach Rian van der Weiden

Voorzitter Secretaris Penningmeester Lid Lid Lid

Ledenbestand: De vereniging heeft een gezonde groei doorgemaakt met een ledenbestand, dat inmiddels is gegroeid van 128 naar 131 leden. Type leden Gewoon lid Gezinslid Jeugdlid Totaal

Aantal per 1-1-2011 128 1 0 129

Aantal per 31-12-2011 130 1 0 131

Er hebben 9 leden opgezegd en 12 nieuwe leden hebben zich aangemeld. ACTIVITEITEN VAN DE COMMISSIES EN WERKGROEPEN Onderwijs De bedoeling was dat Metius voor de Volksuniversiteit Alkmaar en omgeving in de herfst een grote cursus van 10 avonden zou verzorgen, maar door een tegenvallend aantal aanmeldingen (5) kon dit geen doorgang vinden. Deze cursus zou de tweede uitvoering van de vorig jaar vernieuwde algemene inleidende cursus zijn, zij het dat die cursus intussen is gestroomlijnd (en daarmee van 12 tot 10 avonden teruggebracht) terwijl ook andersoortige verbeteringen op grond van de ervaringen bij de eerste uitvoering zijn aangebracht. Metius verzorgde in het jaar 2011 nog wel één inleidende cursus van wat lager niveau over sterrenkunde, in het najaar. Het was een korte cursus (6 avonden) voor de Stichting Welzijn Bergen, gehouden in gebouw De Oorsprong te Schoorl met Willem Jan Braakman als docent. Deze cursus was een vervolg op twee soortgelijke cursussen van eerdere jaren, maar kon ook onafhankelijk daarvan worden bezocht. Vier van de deelnemers hebben aan alle drie cursussen meegedaan; zij hebben daarmee in essentie de gehele inhoud van de boven genoemde grote cursus doorlopen. Aan de korte cursus in Schoorl deden 7 cursisten mee, die allen een diploma uitgereikt kregen. Wegens slecht weer is de geplande waarneemavond uitgesteld tot in het voorjaar van 2012. Piet Cijsouw.

Bestuurssamenstelling: Werkgroep PR Tijdens de ALV van maart 2011 is de samenstelling van het bestuur van de Vereniging vastgesteld: Naam

Functie

Datum aftreden

Mees Visser Wim Koomen Rian v d Weiden Frans Nieuwenhout Piet Cijsouw

Voorzitter Secretaris Penningmeester Lid Lid

maart 2012 maart 2014 maart 2013 maart 2012 maart 2014

blz 10

maart

-

De PR-groep heeft de gebruikelijke zaken weer geregeld zoals: -het vermelden en promoten van lezingen, cursussen, en andere bijeenkomsten op onze eigen website; - het mailen van gegevens van onze bijeenkomsten e.d. naar een aantal lokale kranten in de hoop dat dit geplaatst wordt; - het doorgeven van deze gegevens aan web kranten voor plaatsing in activiteiten agenda’s; - het behulpzaam zijn met het maken van een internet-enquête; - het verzorgen van de mailing naar de eigen leden. Het blijkt dat de belangstelling voor de lezingen groot is. De zaal werd steeds behoorlijk gevuld.

april 2012

De Metius-cursus te Alkmaar is helaas niet doorgegaan door te weinig inschrijvingen. Waarschijnlijk is een van de oorzaken hiervan dat de plaatselijk kranten niet of te laat onze kopij plaatsten. Verder was er in Alkmaar sterke concurrentie ontstaan door o.a. de activiteiten van InHolland waarbij een cursus sterrenkunde met Govert Schilling was georganiseerd. Gelukkig hebben de PR- activiteiten wel goed en op tijd gewerkt om de cursus te Castricum (overigens begonnen in januari 2012) mogelijk te maken.

ging bij de VR het bestuur werk uit handen neemt. Dat is en moet de bedoeling ook blijven. Hans de Nobel - hij is het gezicht van de AWSV Metius bij de VR - heeft namens Metius dat voorstel in de bijeenkomst van februari 2011 met verve en met succes verdedigd. Ook hield Hans met succes en pleidooi, om bij het staken van de stemmen over personen niet meer te dobbelen! De VR-bijeenkomst ging daarmee accoord. Een tweede bijeenkomst in april 2011 was noodzakelijk om het statutair vereiste quorum te halen. Daarmee werden de voorgestelde wijzigingen aangenomen.

Gerard Hoogeland Namens de Metiusvertegenwoordiging in de VR, Leendert Lambach & Hans de Nobel. Werkgroep Lezingen Eigen Avond in mei Er wordt op het moment weer hard gewerkt om op meerdere manieren aan sprekers te komen In 2011 hebben we weer 6 lezingen verzorgd met externe sprekers. Daarnaast stonden de “Eigen avond” en de “Hoedjesavond” op het programma. 28-01-2011 25-02-2011 25-03-2011 29-04-2011 20-05-2011 30-09-2011 28-10-2011 25-11-2011 16-12-2011

Lichtverschijnselen aan de hemel door Drs. C. Floor. De nieuwe horizon van het heelal door Prof. J. Heise. Hoe werd de uitdijing van het heelal ontdekt? door Prof. Dr. H.J. Habing. Radiotelescoop Dwingeloo door Prof. Dr. H. van Woerden. Eigen avond door diverse sprekers Newton en zijn principia door Prof. Dr. H.J. Cohen. De Gould Belt door Dr. J. de Bruijne. Het getij op aarde en in het heelal door Drs. C. Veth. Eigen avond door diverse sprekers.

Overzicht van het aantal bezoekers per lezing

Op 20 mei vond deze bijeenkomst plaats, gewoontegetrouw de Metius avond waar de leden elkaar beter ontmoeten en vertellen wat hun weer- en sterrenkundig zo drijft. Allereerst valt te melden dat de opkomst aanzienlijk hoger was dan in december afgelopen jaar. Er was toen een weeralarm afgegeven, als ik mij niet vergis vanwege ijzel, vrieskou e.d. In elk geval was Martin van de Bogaerde toen niet komen fietsen maar komen lopen! Allereerst werd de enquête besproken waarover een goede discussie op gang kwam, die natuurlijk veel tijd in beslag nam. De resultaten hiervan al eerder in Metius Magazine gepubliceerd. Jammer was het, dat Gerard Hoogeland deze avond niet kon presenteren, want dankzij zijn toewijding en die van Marco Seynen is het een zeer geslaagde enquête geworden. Beiden héél hartelijk dank. Na een pauze waarin de penningmeester ons onthaalde op een gratis kop koffie vertelde Wim Koomen enthousiast over het populariseren van de sterrenkunde op scholen, bezoekers van dagopvang bij Reigersdaal, de jeugdgevangenis Doggershoek enz. Zijn oproep om daaraan mee te doen op vrijwillige basis werd beloond met een opgave! Piet Cijsouw verhaalde over de TWS groep en het meerjaren programma, omdat ze daar bezig zijn om een boek door te werken van meer dan 1000 bladzijden. Het per persoon afrekenen van de kosten voor huur van het zaaltje incl. koffie & thee meestal zo’n € 3,57 vanwege een rond bedrag gedeeld door het aantal deelnemers, levert op zo’n avond de ingewikkeldste problemen op. Ook hier bleek weer dat onder de aanwezigen er belangstelling bestaat om ook met deze groep mee te gaan doen. Tot slot liet Hans de Nobel eigen gemaakte opnamen zien van de Plejaden, waar je duidelijk de kleuren rood, blauw en geel van de sterren kon zien. En daarmee sloot hij deze kleurrijke avond op een waardige wijze af. Mees Visser Eigen Avond in december

Verslag van Verenigingsraadvertegenwoordiging 2011 De bijeenkomst van de verenigingsraad (VR) stond in 2011 in het teken van een aanpassing van de Statuten, van het Huishoudelijk reglement en van het besluit over het dr. J. van de Biltfonds. Een hele kluif, waaraan het KNVWS bestuur in de afgelopen jaren een hoop voorbereidend werk heeft verricht. Met betrekking tot één artikel in het voorstel voor de Statutenwijziging heeft de AWSV Metius vooraf een tegenvoorstel ingediend, waarvan de strekking is dat de afvaardiging naar de VR-bijeenkomst juist niet beperkt zou moeten worden tot één of meer bestuursleden van de vereniging, zoals door het bestuur van de KNVWS werd voorgesteld. Het bestuur van Metius is al lang van mening dat een bestuur afvaardiging, zoals wij die kennen in de vorm van de door de ALV vast te stellen vertegenwoordi-

De Eigen Avond werd dit jaar gehouden op 16 december. Er waren ongeveer 26 deelnemers waaronder twee gasten. Wim Koomen spande zich weer in om de zaal op een huiselijke manier in te richten. Mede ook daardoor heerste er een aangename sfeer, waarin veel werd uitgewisseld, wat onderbroken werd met een inspirerend verhaal van Lango Metten over zijn sterrenkundige waarnemingen onder de rook van Rome. We waren allemaal onder de indruk van de fraaie kijker die hij daar heeft en dat werd gedemonstreerd met gedetailleerde opnamen van maan kraters. Omdat de penningmeester verhinderd was namen we de kans waar om op kosten van Metius een consumptie per persoon te nuttigen, in de kantine ruimte, waar de onderlinge uitwisseling van ervaringen e.d. weer vlot hervat werd. Na de pauze kreeg Hans Dijkstra het woord en ging met de zaal in gesprek over Metius Magazine. Hij opperde het m.i. prima idee om leden van onze Vereniging te interviewen en

Metius Magazine

blz 11

vroeg hardop wie dat leuk zou vinden om te doen. Ik wil graag die oproep steunen: wie wil dat eens per kwartaal doen? Dat moet toch interessante verhalen opleveren! Zelf heb ik indertijd Klaas Kroesen en Jan Deugd geïnterviewd, wat buitengewone ontmoetingen waren, die ik niet graag had willen missen. Terwijl Inge van de Stadt de computer aan het opstarten was, vond Henk Verbeek nog de tijd om een anekdote te vertellen, waarna Inge nog enkele opmerkelijke foto’s van Jupiter bij mist liet zien. Iedereen zat daar met verbazing en open mond naar te kijken: een bijzonder slot van een geanimeerde Eigen Avond. Mees Visser Metius Jaarprijs en erelidmaatschap Het bestuur heeft gemeend om aan de heer Kroesen de Metius Jaarprijs 2011 uit te reiken vanwege zijn inzet als scribent voor Metius Magazine. Vele artikelen over het weer hebben ons Magazine voorzien van uiterst interessante (en ook prima leesbare!) stukken. Als dank overhandigt de voorzitter een boek over (uiteraard) weerkunde aan de heer Kroesen. Het bestuur streeft al vele jaren naar een (her)oprichting van een werkgroep weer en hoopt met het uitdelen van deze jaarprijs een stap in de goede richting gezet te hebben. De heer Kroesen bedankt het bestuur voor de prijs en besluit met een verhaaltje over zijn lidmaatschap vanaf 1994 tot heden. Vervolgens wordt de redactie van Metius Magazine in het zonnetje gezet, die gedurende veel jaren gezorgd heeft voor een fijn verenigingsblad. Het is jammer, dat ze er na veel jaren mee willen stoppen, maar de vereniging heeft hier alle begrip voor, want vrijwilligerswerk is tenslotte eindig. Mevrouw Van der Stadt en de heer Brugman worden bedankt met een boekenbon en een verrassingsdoos Westmalle, waar ze allebei liefhebber van blijken te zijn. Helaas is de heer Deugd niet aanwezig, maar het bestuur heeft besloten om ook hem in het zonnetje te zetten vanwege zijn positieve inbreng binnen de vereniging. Hij heeft aan de basis gestaan van de sterrenwacht in de duinen. En zelfs tot op de dag van vandaag is hij merkbaar aanwezig. Vorig jaar heeft hij eigenhandig de aandrijving van de koepel gerepareerd en de zonnespectrograaf aangepakt, zodat die weer te gebruiken is. Voor iemand van zijn leeftijd is dat een prestatie van jewelste, waar de vereniging wel even bij stil mag staan! Bij dezen wordt hem dan ook het ERELIDMAATSCHAP van de vereniging aangeboden. De vergadering steunt dit voorstel met een welgemeend applaus. Gelukkig kwam de heer Deugd wel naar de lezing, waardoor dit heugelijke feit toch nog aan hem medegedeeld kon worden. Mees Visser Metius Magazine In het afgelopen jaar is MM wederom 4x verschenen, waarvan het maart/april nummer zoals gebruikelijk met de gegevens voor de Algemene Leden Vergadering als dubbeldik nummer. De oplage van MM is 155 stuks, een aantal meer dan het aantal leden, omdat het magazine ook aan externen verstuurd wordt, zoals Zenit, het bestuur van de KNVWS, onze gewaardeerde adverteerders en een bevriende vereniging in het noorden van het land. Maar ook de sprekers, schrijvers van een fijn artikel in MM, de bibliotheken van Alkmaar en een aantal sponsors en dergelijke (met het oog op promotie van onze vereniging, zoals de Landelijke Sterrenkijkdagen en de clubavond) ontvangen een nummer. De redactie is ook erg blij met de inbreng van (vooral de al jaren voor het blad schrijvenden) Klaas Kroesen en Marcella Houweling en natuurlijk ook alle andere leden die (on)regelmatig een bijdrage leveren.

blz 12

maart

-

Met deze inbreng van onze leden is en blijft het blad een spreekbuis van onze hele vereniging. De nieuwe redaktie heeft enthousiast het stokje van de oude redaktie overgenomen en hoopt alle leden een goed leesbaar verenigingsblad te kunnen leveren. Hans Dijkstra en Sake Haijma Website Telescoop (ABT), waaronder de conditie en de status In 2011 hebben maar liefst 3287 bezoekers de website geraadpleegd. 93% van de bezoekers komt uit Nederland; 3% uit de USA en 1% uit België. De overige 3% komt uit andere Europese landen, Rusland, Canada, Israël en zelfs enkele hits uit China en de Virgin Islands. Op de website is nieuws over de lezingen te vinden en andere activiteiten van de vereniging. Leuk zijn ook de gegevens van de Afstand Bestuurbare van de telescoop. Vaste onderdelen die zichzelf verversen zijn o.a. de buienradar, Astronomy Picture of the Day (APOD) en de maanfase. Er zijn geen wijzigingen in het concept van de website te verwachten. Zijn er echter ideeën die iets aan de website toevoegen dan horen we dat natuurlijk graag. Harry Zwart Werkgroep Theoretische Sterrenkunde (TWS) Vergeleken met voorgaande jaren zijn naar mijn bescheiden mening geen schokkende veranderingen op te merken. De werkgroep functioneert naar mijn mening goed. We komen nog steeds samen in het buurthuis “Oud Overdie” aan de Kortenaerkade 23, te Alkmaar, waar we over een goede vergaderruimte kunnen beschikken. De frequentie is nog steeds eens per maand. Wat de begroting betreft, wij – de leden van de groep – kunnen ons unaniem vinden in de wijze hoe wij met de kosten omgaan. Reeds eerder aangegeven dat wij naar alle tevredenheid een omslagsysteem hanteren. Aansluitend is op te merken voor 2012 geen specifieke plannen te hebben, daar de werkgroep het boek “An Introduction to Modern Astrophysics” (MODAS) gebruikt. Dit boek omvat 30 hoofdstukken, dus voldoende stof om binnen de werkgroep over te praten. Naar aanleiding van een eerdere vraag meer bekendheid te geven aan de werkgroep TWS, wordt nu een samenvatting geschreven van een ieder onderwerp / hoofdstuk uit MODAS aan de redactie van MM gestuurd met het verzoek dit in MM op te nemen. Zo is reeds een essay geschreven door de heer P. Cijsouw over “Steratmosferen”. De heer H. KleinWoud heeft naar aanleiding van het CERN experiment, te weten neutrino’s sneller dan licht een WTS bijdrage geschreven. TWS groep behandelt naast MODAS eveneens actuele onderwerpen uit de dagbladen. De werkgroep bestaat uit een harde kern van 10 personen. Verder krijgt een aantal belangstellende leden de verslagen en verdere info van de WTS werkgroep per mail toegezonden. Martin van den Bogaerde.

april 2012

Werkgroep Sterrenwacht Bakkum De werkgroep waarnemen in Bakkum funktioneert dit jaar prima. De kontakten onderling, waar nodig, zijn prettig en efficiënt. De gekozen procedure voor de bezoekers van de sterrenwacht (aankondiging minimaal 24 uur van te voren en een definitief bericht kort voor aanvang) werkt uitstekend. Voor wat betreft het instrumentarium is er op dit moment geen behoefte aan een budget. Mijn oculairen en accessoires stel ik ter beschikking, zodat Metius (voorlopig) niet hoeft te investeren. Lastiger zijn de onroerende goederen. Zowel onderhoud als storingen zijn moeilijk in te schatten. De fundering van de koepel moet binnen niet al te lange tijd opnieuw worden gevoegd en geschilderd. De koepel werkt, maar zal dit niet nog jaren blijven doen. Veel hangt af van het belang van de sterrenwacht voor Metius als vereniging (vinden we dat we ook bij weinig belangstelling van leden een sterrenwacht moeten hebben?) en van de belangstelling van de leden zelf. Momenteel staan er in totaal 24 leden op de mailinglist. Het weer is de belangrijkste beperkende faktor. Van verschillende leden is het verzoek gekomen voor een individuele waarneemavond, maar daar is vanwege het weer niet veel van terechtgekomen. Voorlopig is er echter voldoende belangstelling! Waarnemen van de zon, tevens met behulp van de spectroscoop. Onderzoeken in hoeverre onze astrocamera van toegevoegde waarde is voor waarnemingen (real time) en fotografie. Een vijftal waarnemers heeft in augustus de handen weer uit de mouwen gestoken en de “tuin” aangepakt om overgroeien te voorkomen. Een zeer gezellige aangelegenheid! Rob Steegs Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop (ABT) De ABT heeft in 2011 goed gefunctioneerd en is op de zomermaanden na vrijwel altijd beschikbaar geweest voor gebruik door Metius leden. Dat is ook goed te zien aan het record aantal van 11.822 opnames die in 2011 gemaakt zijn. Uiteraard moet hier bij vermeld worden dat een deel hiervan bestaat uit dark frames die voor de beeldbewerking nodig zijn. De verdeling over de waarnemers was als volgt: Naam Reijer van den Brink Frans Nieuwenhout Lango Metten Marco Seynen Inge van de Stadt

Waarnemingen in 2011 7 1652 478 92 10593

Aan het eind van het jaar is drie maal een eenvoudige cursus gegeven in het gebruik van de afstand bestuurbare telescoop. In totaal hebben 15 mensen deze cursus gevolgd. Vanwege de grote belangstelling is het de bedoeling om deze cursus voortaan jaarlijks te gaan geven. Frans Nieuwenhout Werkgroep Weerkunde De werkgroep is inmiddels zover dat we een vergaderschema hebben tot de zomerstop; d.w.z. t/m mei. De activiteiten zijn op dit moment nog beperkt tot het bespreken van een boek, namelijk “Weerkunde van Kees Floor. Op dit moment hebben wij onze handen hieraan vol, maar we zijn aan het uitzoeken of een activiteit in samenwerking met het KNMI er in zit. Op de afgelopen bijeenkomst hebben we voor het eerst gebruik gemaakt van de beamer van de vereniging; en met succes. Helaas bleek de laptop van de vereniging geen aansluiting voor een LAN kabel te hebben. Daarom zijn we aangewezen op een

laptop van een van de leden. Het zal dus niet verbazen dat we op dit moment geen budget nodig hebben. Wat mogelijk wel nodig zal zijn is dat de vereniging een nieuwe laptop aanschaft! Wat moeilijk te zeggen valt, is wie er daadwerkelijk deel uitmaken van de werkgroep. Als coördinator hanteer ik een verzendlijst waarop ook leden staan die zich hebben aangemeld. Daar zijn dan ook mensen bij die we nog nooit op een bijeenkomst hebben gezien. Op dit moment zou ik willen zeggen dat er een tiental leden is met regelmatige inbreng. Kees Slikker is voor de werkgroep tweede man. Karel de Leeuw OVERIGE ACTIVITEITEN Mediatheek De mediatheek is op alle avonden van de lezingen opengesteld en mag telkens weer op een (kleine) belangstelling verheugd zijn. Deze belangstelling hopen we in de toekomst te verhogen om meer boeken en Dvd’s te kunnen uitlenen. Landelijke Sterrenkijkdagen Op vrijdag 11 & zaterdag 12 maart 2011 nam de AWSV Metius weer deel aan de jaarlijkse Landelijke Sterrenkijkdagen. De Nicolaas Beetsschool had, net als in de voorafgaande jaren de school belangeloos ter beschikking gesteld. Een heel prettig gebaar. Vrijdagavond was een waarneemavond uit duizenden; fantastisch helder met de maan in zijn eerste kwartier. Op het schoolplein stonden de kijkers van Hans de Nobel (2x), Rob Kroonenberg, Rian van der Weiden en Henk Verbeek. Een kijkfeest niet alleen naar de maan, maar ook naar sterren, sterrenhopen en naar nevels. De belangstelling was matig, naar schatting zo'n 45 - 50 belangstellenden. Opvallend was de mix van oudere en van hele jonge belangstellenden; 50-50 lijkt een redelijke schatting. Als altijd was er ook weer een binnenprogramma met Wim Koomen als verteller over een reis door de ruimte, Hans de Nobel die het jeugdige publiek het hoe en waarom van een zonsverduistering en een maansverduistering uitlegde en met Huub Brugman en Marcella Houweling als quizmasters. Daarnaast vertelde Huub nog over het ontstaan van een tsunami (heel actueel!) Angelique was weer in haar element als gastvrouw, Chris Sijm bediende de elektroquiz en Geertje Visser samen met Harriet Koomen stonden achter het buffet met koffie én koek. Inge zat achter de PC, die in verbinding stond met de ABT en toonde aan geïnteresseerden wat er zoal te zien was. Anton Zegveld maakte een fotoverslag van het gebeuren, dat te zien is op onze website. Het weer op zaterdag was anders; de dag begon met Alto Stratus, een min of meer egaal grijs wolkendek dat tegen de avond veranderde in Cirrus, waardoor de maan toch redelijk goed zichtbaar was. Maar daar bleef het bij. Zo'n 25 geïnteresseerde bezoekers, deels jeugdig, maakten gebruik van de kijkers van Rob Steegs en van Rian. Binnen presenteerde Gerard Hoogeland een verhaal over ons zonnestelsel en de afstanden daarbinnen. Huub Brugman stond samen met Marcella klaar voor de quiz, maar daarvoor ontbrak voldoende belangstelling. Omstreeks 22:00 uur liep ook de tweede en laatste dag rustig naar een eind en kon de Nicolaas Beetsschool weer ingericht worden zoals wij 'm vrijdagavond vonden. Leendert Lambach & Wim Koomen Metius deelname aan de Nacht van de Nacht 2011 Op zaterdag 29 oktober nam Metius weer deel aan de inmiddels vierde Nacht van de Nacht manifestatie. De obs De Zes

Metius Magazine

blz 13

Wielen was weer één van de plaatsen waar je van 19:00 21:00 uur moest zijn om iets van de sfeer te proeven. Een altijd even enthousiaste schoolleiding had een hele hoop leerlingen en hun ouders opgetrommeld om te komen kijken en te komen luisteren. Van sterrenkijken kwam helaas niets terecht; De maan was net nieuw en omstreeks 19:00 uur al te laag en de bewolking maakte later op die avond kijken niet meer mogelijk. Jammer, want er was veel jeugdige belangstelling om door een telescoop te kijken. Mees verzorgde een leuk interactief verhaal en de Nacht van de Nacht begeleiders verzorgden hun deel. Ook de gemeente Alkmaar was vertegenwoordigd en verzorgde een korte presentatie over duurzaam beheer. Hieronder verstaan zij het verstandig omgaan met energie in de meest brede zin van het woord. Omstreeks 21:00 uur ging iedereen weer zijns weegs; om 23:30 uur stond Jupiter hoog aan de hemel te stralen. Te laat voor de Nacht van de Nacht, maar niet te laat om er nog even naar te kijken. In Schagen werd ook aandacht besteed aan het thema "laat het donker donker". Hans Dijkstra vertoonde er een korte PowerPoint presentatie. Hij vertelde daarbij van onderzoek naar sterrenkundige "kennis" bij zeehonden en trekvogels. Dergelijk onderzoek is gedaan in planetaria. Zowel zeehonden die 's nachts zwemmen als vogels die 's nachts vliegen blijken de sterrenhemel te herkennen. In de presentatie werden tevens opnamen vertoond van Heerhugowaard bij nacht. Nachtelijk duister was daarbij ver te zoeken. Daarna volgde een demonstratie met het computerplanetarium "Stellarium".Sterrenkaartjes van Cassiopeia om de helderheid van de hemelachtergrond te bepalen werden daarbij uitgedeeld. Stellarium biedt de mogelijkheid om de graad van lichtvervuiling van 0 tot 7 in te stellen. Het laatste deel van de avond werd er een kampvuur aangestoken waarbij Hans de mythe van Callisto en Arcas vertelde. Zij werden door Zeus in Grote en Kleine Beer veranderd. De echte sterrenhemel liet zich ook hier niet zien... maar, en dat is heel laat voor de tijd van het jaar, vleermuizen waren er nog volop waar te nemen. Daartoe waren batdetectoren geactiveerd die de ultrasone geluiden van deze nachtdieren binnen de gehoorgrenzen van het menselijk oor brachten. Met een set nachtkijkers (verouderde restlichtversterkers van het leger) werden de vleermuizen ook gezien. Leendert Lambach (vanuit Alkmaar) en Hans Dijkstra (vanuit Schagen) Missie Maan 1 : Verdonkeremaand of verduistering van licht? Op 24 maart om 8 uur in de ochtend stonden we op de stoep van de Paulusschool in Castricum om voor groep 5 het maanwonder door onze sterrenkijker te laten aanschouwen. Het weer werkte goed mee, de zon scheen volop en je verwacht dan toch nog wel de maan ergens te zien. Maar helaas het laatste kwartier was al ondergegaan. Het was alsof iemand de maan had verduisterd, figuurlijk gesproken. Wim Koomen zal hier wel meer van weten. Dit doet mij denken aan een kwestie van verduistering van licht, die ik eens meemaakte, maar daarover later. Meester Jaap had de klas goed voorbereid; er was zelfs een leerling, die een mooie kijker had meegebracht. We gingen over naar het alternatieve programma; het praatje en de vragen. De kinderen waren erg enthousiast, ze bleken de maan al gezien te hebben toen ze opstonden. Ze wisten ook dat hij nu dichterbij staat. Ze willen weten hoeveel sterren er eigenlijk zijn en wat er gebeurt als de aarde botst met de maan of een andere planeet en hoeveel planeten zijn er buiten het zonnestelsel. Een hele cruciale vraag was, wat er zal gebeuren zonder maan. Tja, een aardas die instabiel wordt kan uraniaanse toestanden opleveren, waarbij de bovenkant per omwenteling 2 x de evenaar passeert, niet zo goed voor het groentetuintje en de andere dingen die we verbouwen. M.a.w. wij mensen kunnen het wel vergeten, zo belangrijk is toch die maan voor ons. Als

blz 14

maart

-

toefje op dit samenzijn wat al zeker anderhalf uur had geduurd, nog even aan de maan ruiken. De kinderen mochten klappen evenredigheid met hun waardering, nou dat leverde een oorverdovend applaus op. Wij konden tevreden huiswaarts keren en nagenieten van zoveel enthousiasme voor dit onderwerp. Hoe zat dat met die lichtverduistering? Wel, er was op mijn gasbedrijf een incassomedewerker Gerard (tevens interland voetbalgrensrechter). Gerard probeert in gevallen waar de betalingen uitblijven die situatie te veranderen, door te praten, te regelen en soms af te sluiten. Dat afsluiten had een bepaalde volgorde; eerst de kabel, dan het gas en tenslotte het “licht”, dat vergde ook goede afstemming met die collega bedrijven CAI en PEN toentertijd. Op één van zijn tochten zag Gerard in een portiek een dik snoer uit de brievenbus komen wat naar het algemene stopcontact ging. Dit was natuurlijk niet in de haak, want afgezien dat je geen energie mag doorleveren over de erfgrens ging het hier overduidelijk om een geval van diefstal. Gerard belde mij op en vroeg wat moet ik hiermee? “Je knipt de kabel door en je gaat naar de politie en laat proces-verbaal opmaken van verduistering van licht”. De agent heeft het allemaal in de computer geklopt, maar strandde op de vraag; welke kleur heeft het vermiste voorwerp? De computer kon niet verder zonder een antwoord. Gerard wist als gasman dat stroom natuurlijk rood is en dat bleek kennelijk voor de PC het juiste antwoord, want die ging weer verder. Sinds die tijd weten wij dat stroom rood is en bleken daardoor over kennis te beschikken die bij de PEN zelf ontbrak. 2 : Op donderdagavond zeven uur troffen wij elkaar op de RK basisschool “Het Kompas” in Alkmaar Noord. Hier werden we opgewacht door het team: Ciska en onder meer Hans en Wim. Wat meteen opviel was de grote spiegelkijker Meade LX 75, die het team voor de gelegenheid in elkaar had gezet, want ze wilden het moment ook benutten om daar wegwijs in te worden gemaakt, maar dat was na afloop. Het moment zelf was bedoeld om met de groepen 6, 7 en 8 naar de maan te kijken, wat ons nu door de weergoden werd belet, maar dat wilden ze te goed houden. Dan over naar het alternatieve programma met het verhaal. Daarop was Mees helemaal voorbereid en ondanks een kortstondig compatibiliteitsprobleem kon worden gestart. De zaal stroomde inmiddels vol met leerlingen die ook de ouders hadden meegenomen; ik telde er zeker meer dan zestig. Een inventarisatie leverde vragen op als; wanneer kunnen we met het vliegtuig naar de maan tot waaruit bestaan de Saturnusringen en hoe ver en hoe groot zijn de hemellichamen. Mees z’n verhaal kende drie hoofdstukken 1. Wat weet je van de maan; zegswijzen en spreekwoorden; 2. Waarom valt hij niet op de aarde; 3. Eb en vloed. Met boeiende animaties werd het meer inzichtelijk gemaakt. Dat er 4,5 meter verschil is in Vlissingen had ik ook niet verwacht. Er werden veel vragen gesteld, iedereen was heel geboeid. Mees bracht naar voren dat de maan zich langzaam van ons verwijdert en mogelijk helemaal los gaat komen. Dit ontlokte iemand de opmerking; “Hoe lang duurt dit nog” waarop Mees antwoordde: “We zijn bijna klaar”, maar dat bleek nou juist niet de bedoeling van de vragensteller. Radio Noord Holland werd door Mees volledig op de hoogte gebracht en zou het zaterdag ochtend gaan uitzenden. Het publiek gaf aan er echt van genoten te hebben 3 : Op donderdag 10 maart had Wim Koomen een Missie Maan bijeenkomst georganiseerd op de OBS De Zes Wielen in Alkmaar/Oudorp. Ondanks twijfels over het weer ging de bijeenkomst door. En wat voor een bijeenkomst; het leek wel of alle leerlingen, vergezeld van een of twee ouders gehoor hadden gegeven aan de oproep van de schoolleiding. Totaal 100 leerlingen waarvan 30 onderbouw. Om 19;00 uur was het binnen echt stampvol met dol enthousiaste bezoekers. Henk Verbeek gaf twee keer een presentatie over de Maan; wat zie je, hoe ontstaat eb en vloed en waarom valt ze niet. Door de drukte was er

april 2012

ook nog éénmaal een gelegenheid om aan de maan te ruiken. Na de tweede presentatie kon aan mineralen worden geroken zoals die op de maan voorkomen. Dit geurpakket is samengesteld door geurdeskundigen en met behulp van de piloot van de Apollo 16: Charley Duke, de tiende man op de maan. Bij het passeren van de luchtsluis valt er stof van het ruimtepak tijdens het uittrekken, wat dan een typische maanlucht afgeeft. Aangezien geuren sterk aan het geheugen zijn gekoppeld, zal opnieuw ruiken van deze geur onmiddellijk de associatie worden gelegd met de maan door slechts enkele ruimtevaarders, maar nu ook door een groep Alkmaarders op de avond van missie maan. Van echt kijken naar de maan of naar een ster kwam niets terecht; de lucht bleef dicht bewolkt met weliswaar af en toe iets van de maan. Maar dat was te weinig en de stevige wind was ook niet echt een aanmoediging om een kijker op te stellen. Dat deel van de missie mislukte, maar de verwachtingen van de schoolleiding over de missie werden o. i. beloond. Het was een leuke, maar hele drukke avond. Henk Verbeek & Leendert Lambach Excursie naar het Anton Pannekoek Instituut in Amsterdam Op donderdag 17 februari 2011 brachten 18 personen, waarvan 16 Metiusleden en twee introducees een bezoek aan het Anton Pannekoek Astronomisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam. Met de trein (en deels met de auto) vanuit Alkmaar naar het Science Park en vandaar te voet naar het nieuwe onderkomen van de bètafaculteit van de UvA. Professor dr. Huib F. Henrichs verwelkomde ons en nam ons vervolgens mee naar Notulen van de Algemene Ledenvergadering (ALV) van de AWSV Metius Datum Locatie 0.

: vrijdag 25 maart 2011, 18.45 uur : Wijkcentrum De Oever, Oudorp Aanwezig

Opening

Mededelingen en binnengekomen stukken m.b.t. deze vergadering

Er zijn geen mededelingen en geen ingekomen stukken. 3.

Wim Koomen, secretaris

4.

Om 18.45 uur opent de voorzitter de vergadering en heet de aanwezigen welkom. In totaal zijn 19 leden en 3 bestuursleden aanwezig op deze algemene ledenvergadering. De penningmeester biedt na de vergadering een kopje koffie of thee aan. De agenda wordt vastgesteld, zoals voorgesteld. 2.

Leendert Lambach

secretaris - zonder verdere opmerkingen goedgekeurd en getekend.

De dames Koomen, Schoonderwoerd en Van de Stadt en de heren Van den Bogaerde, Brouwer, J.C. Dijkstra, Groot, C. Jansen, Klein Woud, Klippel, Koomen (secr), Kroesen, R.B. Kroonenberg, Lambach, De Leeuw, Lensink, Liefting, Schaaf, Steegs, M. Visser (voorz.), Van der Weiden (penn), Van der Werve en Zomerdijk. Afmelding van mevrouw Kappers en de heren Brugman en Nieuwenhout. 1.

de zonnekijker, die opgesteld staat in een van de twee sterrenkoepels. Het zicht was beperkt door een lichte sluierbewolking, waardoor de zonnevlekken, die voor opschudding zouden kunnen zorgen, maar net zichtbaar waren. Maar het zicht werd geleidelijk aan steeds beter. Een half uur later waren wij in de gelegenheid om in de andere koepel door de spiegeltelescoop een prachtig zicht te hebben op Jupiter en z'n vier manen. Daar bleef het niet bij; de maan zelf en daarna de Orionnevel. Vooral dat laatste was een wonderbaarlijke ervaring voor diegenen die een eenvoudige 5 inch kijker (zoals onze leenkijker) gewend zijn. In de ruimte beneden hingen schitterende opnames, die met die kijker waren gemaakt. Ook de brochure die wij later ontvingen bevatte een indrukwekkende serie foto’s, gemaakt door de studenten. Om ca. 19:45 uur werd de excursie afgesloten. Terugkijken op die middag/avond rest maar één conclusie: een heel geslaagde excursie, mede door het enorme enthousiasme van onze gastheer Huib Henrichs. Hij was de avond daarvoor tot ver in de donderdagochtend actief geweest bij de begeleiding van zijn studenten; een mooie heldere avond heb je in ons landje niet voor het oprapen. Vijf excursiedeelnemers bleven na afloop nog eten in het restaurant tegenover het gebouw van de UvA. Dat vormde een gezellige afsluiting van de excursie, die definitief eindigde met de aankomst van de trein in Alkmaar. Volgend jaar weer!

Goedkeuring van de notulen van de ALV van 26 maart 2010

De notulen van de ALV van 26 maart 2010 zijn als bijlage in Metius Magazine opgenomen. Inhoudelijk en tekstueel zijn er geen opmerkingen. De notulen worden - onder dankzegging aan de

Goedkeuring van het jaarverslag van de AWSV Metius

Het jaarverslag wordt door de vergadering goedgekeurd. De voorzitter bedankt alle leden die een bijdrage hebben geleverd om dit jaarverslag mogelijk te maken. Het geeft een mooi beeld van wat er zich binnen de vereniging afspeelt. De vergadering spreekt met applaus waardering uit voor het jaarverslag. 5.

Behandeling financieel jaaroverzicht 2010 & begroting 2011 & begroting 2012 (voorstel)

Vraag: de plusrekening met daarop € 3600 brengt niet zoveel op. Antwoord: wordt aan gewerkt. Vraag: wat betekent LSK? Antwoord: Landelijke SterrenKijk dagen. Suggestie: Metius Magazine op internet. Antwoord: is al meerdere keren behandeld en afgewezen. Opmerking uit de zaal: is bij andere verenigingen mislukt. Hierna geen verdere vragen. 6.

Verslag van de kascommissie over 2009

De voorzitter nodigt de heer De Nobel uit om namens de kascommissie verslag te doen. De heer De Nobel geeft aan op 16 maart, samen met de heer C. Jansen, een bezoek te hebben gebracht aan de penningmeester. De kas was in orde bevonden en de stukken waren overzichtelijk. Een klein kasverschil wordt als schoonheidsfoutje geaccepteerd. De bankafschriften zijn prima verzorgd. Alles duidt op een solide beleid en de boekhouding is in balans. Complimenten aan de penningmeester, die de kas weer op de (euro)cent nauwkeurig kloppend heeft gehouden. De heer De Nobel levert het ondertekende kascontroleverslag in bij het bestuur. De heer De Nobel stelt voor de penningmeester te dechargeren betreffende de financiële stuk-

Metius Magazine

blz 15

ken. Dit voorstel wordt door de vergadering met applaus overgenomen. Er was wederom slechts één opmerking, in het bijzonder, dat de bestuurskosten zo laag waren! Complimenten voor het bestuur vanwege de zuinigheid. De voorzitter bedankt de kascontrolecommissie voor het werk, dat ze gedaan heeft. 7.

Goedkeuring van het financiële jaaroverzicht 2010 en goedkeuring van de begroting 2011

De vergadering keurt de genoemde financiële stukken unaniem goed. 8.

Samenstellen nieuwe kascommissie

De voorzitter bedankt de heer De Nobel voor diens inzet voor de kascommissie. Hij treedt af, waardoor de heer C. Jansen nu voorzitter wordt. De heer Bolten schuift nu op als lid en de heer De Leeuw is bereid reservelid te worden. De kascommissie voor 2012 bestaat daarmee uit de heren C. Jansen(voorzitter) en Bolten en als reservelid de heer De Leeuw. De voorzitter bedankt de heren C. Jansen, Bolten en De Leeuw voor hun bereidheid. 9.

Vaststellen van de contributie voor 2012

Voorgesteld wordt de contributie te handhaven op € 25,50. Dit voorstel wordt aangenomen. De toegangsprijs voor niet-leden blijft ongewijzigd op € 4,50. 10.

Bestuurssamenstelling Vereniging en Stichting

De heer Lambach treedt na vele bestuursjaren af. De voorzitter dankt hem hier uitgebreid voor zijn inzet voor de vereniging en biedt hem een grote bos bloemen aan. De heer Lambach spreekt ook een dankwoord, gevolgd door een kleine geschiedenis hoe het allemaal zo gekomen is. Het bestuur stelt de heer Cijsouw voor als bestuurslid. Er zijn geen tegenkandidaten aangemeld, waarna het voorstel door de vergadering wordt aangenomen. De heer Lambach legt wederom de financiën van de stichting uit. Hierin is o.a. een grote pot geld gereserveerd om bijvoorbeeld in de (verre) toekomst de sterrenwacht af te breken. De inkomsten van de stichting bestaan slechts uit rente. Hij deelt hierna het financiële overzicht uit. Vraag van mevrouw Van der Stadt: de opbrengsten van de cursus behoren eigenlijk aan de vereniging toe en niet aan de stichting. Bestuur: heeft de aandacht. Ook de heren Nieuwenhout en Koomen treden af. Ook hier hebben zich geen tegenkandidaten aangemeld. Zij worden door de vergadering met applaus herkozen. 11.

blijken te zijn. Helaas is de heer Deugd niet aanwezig, maar het bestuur heeft besloten om ook hem in het zonnetje te zetten vanwege zijn positieve inbreng binnen de vereniging. Hij heeft aan de basis gestaan van de sterrenwacht in de duinen. En zelfs tot op de dag van vandaag is hij merkbaar aanwezig. Vorig jaar heeft hij eigenhandig de aandrijving van de koepel gerepareerd en de zonnespectrograaf aangepakt, zodat die weer te gebruiken is. Voor iemand van zijn leeftijd is dat een prestatie van jewelste, waar de vereniging wel even bij stil mag staan! Bij dezen wordt hem dan ook het ERELIDMAATSCHAP van de vereniging aangeboden. De vergadering steunt dit voorstel met een welgemeend applaus. Gelukkig kwam de heer Deugd wel naar de lezing, waardoor dit heugelijke feit toch nog aan hem medegedeeld kon worden. 12.

De voorzitter vertelt, dat er een enquête met ideeën en suggesties is uitgegaan naar alle leden. Op de eigen avond in mei komt het bestuur hier op terug. De heer Franse (niet alleen lid van Metius, maar ook van volkssterrenwacht Philippus Lansbergen uit Middelburg!) vraagt zich af, wat Metius voor de jeugd doet. Voorzitter antwoord, dat er een groot verschil tussen de Zeeuwse vereniging en de onze ligt in het feit, dat zij midden in de stad gehuisvest is, een jeugdafdeling heeft en een jeugdhonk. Onze sterrenwacht is redelijk onbereikbaar voor nieuwsgierigen en we hebben geen eigen onderkomen. De heer Franse wil graag, dat de jeugd van ongeveer 16 jaar gemotiveerd wordt om “iets” te gaan doen met sterrenkunde. Mevrouw Schoonderwoerd stelt voor om meer voor scholen te gaan doen, bijvoorbeeld knutselen met sterrenkunde als idee. Mevrouw van der Stadt wil graag de zaterdagmiddag inschakelen bij de Landelijke SterrenKijk dagen. Het bestuur gaat alle drie de voorstellen bestuderen. De heer Franse nodigt tot slot alle Metius-leden uit om een bezoek te brengen aan “zijn” sterrenwacht in Middelburg. 13.

Wim Koomen, secretaris

Metius Jaarprijs 2011

Vervolgens wordt de redactie van Metius Magazine in het zonnetje gezet, die gedurende veel jaren gezorgd heeft voor een fijn verenigingsblad. Het is jammer, dat ze er na veel jaren mee willen stoppen, maar de vereniging heeft hier alle begrip voor, want vrijwilligerswerk is tenslotte eindig. Mevrouw Van der Stadt en de heer Brugman worden bedankt met een boekenbon en een verrassingsdoos Westmalle, waar ze allebei liefhebber van

maart

-

Er zijn geen vragen voor de rondvraag

14. Sluiting De voorzitter sluit om 19.40 uur de vergadering en bedankt alle aanwezigen voor hun komst en hun bijdrage.

Het bestuur heeft gemeend om aan de heer Kroesen de Metius Jaarprijs 2011 uit te reiken vanwege zijn inzet als scribent voor Metius Magazine. Vele artikelen over het weer hebben ons Magazine voorzien van uiterst interessante (en ook prima leesbare!) stukken. Als dank overhandigt de voorzitter een boek over (uiteraard) weerkunde aan de heer Kroesen. Het bestuur streeft al vele jaren naar een (her)oprichting van een werkgroep weer en hoopt met het uitdelen van deze jaarprijs een stap in de goede richting gezet te hebben. De heer Kroesen bedankt het bestuur voor de prijs en besluit met een verhaaltje over zijn lidmaatschap vanaf 1994 tot heden.

blz 16

Ideeën vanuit de vereniging

april 2012

Financieen

Metius

blz 17

Bizarre wetenschap In 2011 verkreeg ik van de Sint het boek "Bizarre wetenschap"van Reto U.Schneider. Er wordt verteld van allerlei merkwaardige experimenten. Zo werd er aan de guillotine onderzocht of een afgehakt hoofd nog bewustzijn heeft. Darwin speelde fagot bij een worm om te onderzoeken of wormen oren hebben. Hoe reageert de geest op een ondersteboven wereld die wordt bekeken door een speciale bril? Ik vond er ook het onderzoek van Buys Ballot naar het Dopplereffect. Dat werd zo leuk verteld dat ik het voor u in Metius Magazine heb gezet. Hans Dijkstra 1845 Hoornisten op de spoorbaan Het had een concert voor dadaïsten kunnen zijn: de locomotief die op 3 juni 1845 op het spoor tussen Utrecht en Maarssen heen en weer reed, trok één enkele open wagon, waar drie mannen op stonden. Één van hen vulde getallen in op een formulier, een tweede speelde een g op zijn hoorn zodra de derde hem daartoe het teken gaf. Naast de stoker op de locomotief tuurde Christoph Buys Ballot in de lucht en hoopte dat het weer niet zou omslaan. Het eerste experiment had de 28-jarige natuurkundige in februari moeten afbreken. De sneeuw was de muzikanten in het gezicht gewaaid en de kou had hun instrumenten ontstemd. Maar deze dinsdag was een warme zomerdag, en Buys Ballot maakte een goede kans zijn experiment te kunnen uitvoeren. Een experiment dat met hulp van zes hoornisten moest verifiëren wat een Oostenrijkse professor in 1842 over de kleur van sterren had geschreven.

llokomotief voor Buys Ballots experiment Drie jaren waren verstreken sinds Buys Ballot een "werkje van de dhr. Doppler" in handen had gekregen. In deze verhandeling, Ueber das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderen Gestirne des Himmels, postuleerde Christian Doppler dat iemand die met hoge snelheid een lichtbron zou naderen of zich daarvan zou verwijderen, die lichtbron in een andere kleur zou zien dan als hij niet in beweging zou zijn. Normaal was dit verschijnsel niet te zien, omdat het zich pas bij zeer hoge snelheden voordeed. Maar Doppler was ervan overtuigd dat wie zijn theorie bevestigd wilde zien, alleen maar naar de sterren hoefde te kijken. Astronomen hadden de sterren aan de nachthemel in twee categorieën ingeblz 18

maart

-

deeld: witte en kleurige. De witte waren enkele sterren, die niet leken te bewegen, terwijl de kleurige vaak tot dubbelsterren behoorden: twee sterren, die om elkaar heen draaien. Doppler geloofde dat de kleur van de dubbelsterren ermee te maken had dat ze zich beurtelings van de aarde verwijderden en haar naderden. De theorie die hij hierover opstelde, is als Doppler-effect de geschiedenis van de natuurkunde in gegaan. Na diverse discussies over de aard van het licht was men het er in Dopplers tijd over eens dat licht zich als een golf voortbeweegt en dat de verschillende kleuren ontstaan doordat lichtgolven met verschillende snelheden oscilleren: violet licht het snelst, rood het langzaamst, daartussenin net als in de regenboog blauw, groen, geel en oranjekleurig. Of iemand rood of blauw ziet hangt ervan af hoe snel na elkaar de "golfslagen" van het licht in zijn ogen arriveren. Tot Dopplers verbazing had nog nooit iemand opgemerktmerkt dat ook de beweging van de lichtbron en die van de waarnemer daarbij een rol speelt. Wie naar een lichtbron toe beweegt, gaat de golf tegemoet en ordt in een snellere opeenvolging door de golfslag van het licht getroffen dan als hij zich niet van zijn plaats beweegt. Wie zich daarentegen van de lichtbron verwijdert, beweegt zich voor de golven uit, die nu meer tijd nodig hebben om hem in te halen en dus in een tragere opeenvolging bij hem aankomen. Hetzelfde geldt ook in het omgekeerde geval, als de waarnemer niet beweegt en het licht wel Doppler vergeleek het effect met een schip dat tegen de golven in vaart en "in dezelfde tijd een groter aantal en veel heviger golfslagen ontmoet dan een dat niet in beweging is of zelfs in de richting van de golven mee beweegt". Ook rekende hij in zijn werk uit welke snelheid er voor nodig zou zijn om het effect met het blote oog te zien: "33 mijl per seconde." Een getal dat iedere onderzoeker, hoe optimistisch ook, ontmoedigde het Dopplereffect experimenteel te toetsen. Maar er was een oplossing, die ook Doppler niet was ontgaan: evenals licht beweegt ook geluid zich als golf voort, alleen veel langzamer dan licht, en dus zou het gepostuleerde effect "ook volmaakt" voor geluidsgolven gelden. Geluid is een golf uit snelle kleine veranderingen van de luchtdruk, die ons oor kan waarnemen. Evenals bij een schip dat tegen de golven in vaart, treffen de golfslagen van het geluid het oor in snellere opeenvolging als men zich naar de bron toe beweegt, wat de toon hoger doet lijken dan hij door de bron wordt afgegeven. Doppler berekende dat een geluidsbron de waarnemer met een snelheid van 68 voet per seconde (70 km per uur) zou moeten naderen om een b als een halve toon hogere c te laten klinken. Zeventig kilometer per uur, dat was een snelheid die sinds de uitvinding van de stoomlocomotief in de vorige eeuw tot de mogelijkheden behoorde. Buys Ballot wendde zich tot de directeur van de Rijn-Spoorweg, die zijn "aanzoek, om eene locomotief te mogen gebruiken, welwillend opnam, en na spoedig gevolgde goedkeuring van Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken, heeft Zijn Ed. met de hoogste bereidwilligheid mij derzelver gebruik tot dit wetenschappelijk doel vergund".

april 2012

Als geluidsbron wilde Buys Ballot aanvankelijk de fluit van de locomotief gebruiken. Die klonk luid en was daardoor over grote afstanden goed te horen. Maar bij voorproeven constateerde hij dat de toon ervan te onzuiver was dan dat een musicus de hoogte ervan nauwkeurig zou hebben kunnen bepalen. En dus breidde Buys Ballot de kring van zijn medewerkers uit met een handvol van de beste hoornisten die hij in Utrecht kon vinden. Een van hen reed met twee assistenten op de wagon mee, de anderen wachtten, in drie groepen verdeeld, op 400 meter van elkaar langs het spoor. Op de heenweg speelde de hoornist op de wagon een g in dienst van de wetenschap, en de musici langs het spoor noteerden het toonverschil. Op de terugweg werden de rollen omgedraaid: nu speelden de hoornisten langs het spoor, en de musicus op de wagon probeerde de toonhoogte te bepalen. Zo eenvoudig als Buys Ballot zich het experiment had voorgesteld, zo verraderlijk bleek de uitvoering ervan. Om een zo groot mogelijk toonverschil te bewerkstelligen zou de locomotief zo snel mogelijk hebben moeten rijden, maar hoe sneller hij reed, des te slechter kon men in het lawaai dat hij maakte de hoorns horen. Maar als de locomotief te langzaam reed, werd het toonverschil zo klein dat het niet meer te horen was. Uiteindelijk koos Buys Ballot snelheden tussen 18 en 72 km per uur, die hij met twee klokken bepaalde. Tot zijn ergernis slaagde de stoker er echter niet in de snelheden constant te houden. Buys Ballots grootste probleem lijkt echter niet van technische, maar van menselijke aard te zijn geweest. Ondanks een nauwkeurig draaiboek bleken de musici niet in staat op precies de afgesproken tijden te spelen. Nu eens vergat er een zijn g, dan weer speelden plotseling twee hoornisten tegelijk. In Poggendorff's Annalen der Physik und Chemie raadde Buys Ballot navolgers aan de proeven met "meer gedisciplineerde personen" te herhalen. Nadat Buys Ballot de experimenten met ventielhoorns van de derde juni op 5 juni met luider klinkende signaalhoorns had herhaald, kon hij Dopplers theorie ondanks enige "onregelmatigheden" bevestigen. De musici waren het erover eens dat de toon hoger was als de hoornist naderbij kwam, dan wanneer hij zich verwijderde. Dat dit effect bij het geraas van een langsrijdend rijtuig niet te

horen was, zoals enige musici vóór het experiment hadden betoogd, kon Buys Ballot op een simpele manier verklaren: het rijtuig bracht geen zuivere toon voort, maar een mengsel van verschillende hoge tonen. De verschuiving daarin was zelfs voor een muzikaal gehoor onmogelijk vast te stellen. Om een soortgelijke reden geloofde Buys Ballot ook dat Doppler het bij het verkeerde eind had. Zijn theorie was ongetwijfeld juist, maar ze was niet de verklaring voor de kleur van de sterren. Ook het licht van de sterren was een mengsel, en wel van verschillende kleuren. Als die alle¬maal tezamen door het Doppler-effect naar boven zouden worden geschoven, dan zou de laagste frequentie, het rood dus, er eigenlijk in moeten ontbreken. Doppler geloofde dat deze kleurverandering bij dubbelsterren zichtbaar is, maar hij zag daarbij over het hoofd dat sterren ook in het onzichtbare, infrarode deel van het spectrum stralen. Infrarode lichtgolven zijn nog iets langzamer dan rode, en worden door het Doppler-effect simpelweg naar het zichtbare gebied getild. Voor de waarneming door het menselijk oog verandert er daarom praktisch niets. Doppler had voor de titel van zijn verhandeling nu net het verschijnsel - de kleur van de dubbelsterren - uitgekozen dat niet door een Doppler-effect tot stand komt. Vandaag de dag zou Doppler waarschijnlijk geen dubbelsterren meer als bewijs van zijn theorie aanvoeren, maar de ambulance: ieder kind weet dat de sirene hoger klinkt als de ziekenauto nadert, en lager als hij zich verwijdert. Op het Doppler-effect zijn tegenwoordig talloze technische toepassingen in de astronomie, chemie en geneeskunde gebaseerd. Navigatiesystemen van vliegtuigen werken ermee, de theorie van de oerknal had zonder het Doppler-effect niet kunnen worden opgesteld, en ook de radarcontrole maakt er gebruik van. Zo ver keek Buys Ballot niet in de toekomst. De enige praktische toepassing van het Doppler-effect zag hij in de mogelijkheid "dat er misschien eens betere muziekinstrumenten kunnen worden gebouwd". Uit "Bizarre wetenschap" van Reto U. Schneider ISBN 90 855 3009-1

WARE LIEFDE Metius Magazine

blz 19

Zonnevlekken waarnemen Het waarnemen van de zon is een boeiende aangelegenheid die overdag kan worden uitgevoerd. Onze dagster laat een grote hoeveelheid verschijnselen zien die niet alleen een lust voor het oog zijn, maar ook vrij gemakkelijk op de gevoelige plaat kunnen worden vastgelegd. Verder is het natuurlijk interessant om kennis te nemen van de boeiende processen die in de zon maar ook op de zon en in de wijde omtrek van de zon – de corona - plaatsvinden. De theorie achter de verschijnselen is een hoofdstuk apart.

De zonnevlekkencyclus is in 1843 door Swabe ontdekt en later door Wolf verder ontwikkeld, vandaar het begrip Wolfgetal. Deze cyclus speelt een cruciale rol bij het verschijnsel zonnevlekken. De duur van 11 jaar is een vuistregel. In werkelijkheid varieert deze duur. De complexe processen kunnen door de amateur met behulp van de vereiste apparatuur worden waargenomen. De hobby is overdag te beoefenen, waarbij men zich kan koesteren in de warme zonnestralen. Kou hoeft niet te worden geleden zoals bij het nachtelijk waarnemen

stellen. Wil men toch gebruikmaken van de zoeker dan moet deze voorzien worden van lasglas no. 13. Het beschermen van de ogen is het allerbelangrijkste. Daar moet veel zorg aan besteed worden. Nu iets over het waarnemen zelf. Het vlekkenpatroon bestaat uit groepen vlekken en solitaire vlekken. Voor de liefhebbers bestaat de mogelijkheid om de vlekken te classificeren.Daarvoor bestaan twee methoden t.w. de methode McIntosh en die van Waldmeijer. Het bepalen van het aantal vlekkengroepen lijkt misschien eenvoudig maar het is moelijker dan het lijkt. Vooral bij veel groepen die ook nog dicht bij elkaar liggen is het niet zo eenvoudig om onderscheid te maken tussen de groepen afzonderlijk. Ook hier geldt oefening baat kunst. Verder moet onderscheid gemaakt worden tussen echte vlekken en poriën. Poriën worden niet meegeteld. Echte vlekken zijn te herkennen aan de zwarte kern en bij een goede seeiïng aan de penumbra; dat is de lichte ring om de zwarte kern. Een porie is grijs.Echter bij een slechte seeiïng is dat onderscheid minder scherp. Ook hier is ervaring de beste leermeester. Het aantal vlekkengroepen wordt geteld en vermenigvuldigd met de faktor 10. Daarbij wordt het aantal vlekken opgeteld. en ziedaar we hebben het zonnevlekkengetal van de waarnemer. Het SIDC, dat is het Sunspot Index Data Center van de Koniklijke Sterrenwacht te Ukkel in Belgie, publiceert maandelijks het voorlopige zonnevlekkengetal, aangeduid met de letter R’i. Het wordt ook wel het Wolfgetal genoemd naar Rudolf Wolf die het in 1848 invoerde. Onze Werkgroep Zon bepaalt aan de hand van het zonnevlekkengetal van het SIDC en de zonnevlekkengetallen van de waarnemers de zgn. k- faktor van de waarnemers. De k-faktor is een omrekenfaktor om met de eigen waarnemingen te kunnen aansluiten op die van anderen. Zo kunnen vlekkentellingen ook vergeleken worden met die uit vroeger tijden. De k-faktor wordt bepaald door een aantal faktoren. Om een paar te noemen: het gebruikte instrument, de lensopening, de waarneemplaatsen en de seeiing.

Om te beginnen eerst iets over de apparatuur. Een lenzentelescoop verdient wel de voorkeur, al is het alleen maar vanwege het gebruiksgemak. Met een verstelbaar krukje is het gemakkelijk plaatsnemen achter de telescoop en dat komt het waarneemgemak zeer ten goede. De k-faktor zegt niets over de kwaliteit van de waarneEen lensopening van 60 tot 80 mm is wel voldoende. Erg mingen. Echter de spreiding in de k-faktoren zegt daar belangrijk is een goed zonnefilter – liefst een glazen filter wel iets over. Voor de spreiding - berekend met een be- want dat is naar mijn menig het veiligst. Er is folie in de paalde formule -gebruikt men het internationale begrip handel, dat is ook erg goed, maar wel kwetsbaar. Door standaarddeviatie. Dit is een begrip afkomstig uit de stade aanwezigheid van kleine gaatjes bestaat de mogelijktistiek en te definiëren als een maat voor de spreiding heid dat er ongefilterd zonlicht doorheen kan komen. van een variabele of van een verdeling om het maar een Het is tevens belangrijk om de zoeker buiten gebruik te beetje officieel te zeggen. blz 20 maart - april 2012

Hoe kleiner de variatie des te beter is de kwaliteit van de waarneming. Vooral door de standaardvariatie word je geconfronteerd met de kwaliteit van de eigen waarnemingen. Een betere benadering van de kwaliteit van de waarnemingen kan worden verkregen door de standaarddeviatie te delen door het k-getal. Het gaat hierbij niet de grootte van het getal maar om het constant zijn van dit getal. Als dit in de loop der jaren kleiner wordt gaat de kwaliteit van de waarnemingen vooruit. Ook kan men met dit getal de spreiding in de loop der jaren vergelijken. Maandelijks geeft de Werkgroep Zon een bulletin uit met de gegevens van SIDC en de resultaten van de waarnemers Het SIDC verstrekt meer gegevens zoals de 10,7cm straling en de Ak index . Dit laatste heeft te maken met het magneetveld van de aarde. Kortom een veelheid van gegevens wordt ter beschikking gesteld. Verder bestaat de mogelijkheid om de zonnevlekken te fotograferen. Dat kost meer moeite dan het waarnemen van de zonnevlekken. De atmosferische omstandigheden spelen daarbij een grote rol. Meerdere foto’s moeten genomen worden om de beste uit te kunnen kiezen. Omdat

meerdere foto’s nodig zijn is een digitale camera het meest aangewezen instrument. Met b.v. een spiegelreflexcamera meerdere foto’s nemen zonder aanvaardbaar resultaat brengt kosten met zich mee. Het is daarom veel goedkoper om een digitale camera te gebruiken. Bovendien kan men deze bewerken. Tot zover het waarnemen van zonnevlekken. Omdat er meer te zien is op en aan de zon komt er nog een vervolg op deze bijdrage. Klaas Kroesen

Bij neutrino’s is er ook wel eens een draadje los Over de kabelaansluitingen die niet goed waren, willen we het niet meer hebben. Helaas ... warpspeed blijft nog even buiten bereik. Voor altijd? Hier nog wat elementaire deeltjes cartoons en een link naar “ Nino” om te vieren dat Einstein vooralsnog overeind bleef. The fantastic voyage of Nino the neutrino link: http://www.youtube.com/watch?v=dhkCMO1lG7g

Metius Magazine

blz 21

Vraag van een gek: Bestaan mini zwarte gaten eigenlijk wel? In kernen van melkwegstelsels zitten hele grote .... Ook super zware sterren kunnen als zwart gat eindigen. Soms lees je in krant over mini zwarte gaten. De laatste keer dat ik er over las was naar aanleiding van een zelfmoord. Een jonge vrouw in India had vernomen dat in Cern de nieuwe deeltjes versneller zou worden opgestart. Er zou daardoor een mini zwart gat ontstaan wat de planeet zou verzwelgen. Ze vreesde het einde van de wereld en wilde dat niet mee maken. Voor mij zijn ideeën over kleine gaatjes erg interessant, vooral als ze helemaal pikzwart zijn. Wie kan iets zinnigs zeggen over deze mini gaatjes?

Vraag uit het vorige magazine: Waarom neemt de getijdenkracht af met de derde macht van de afstand?

G m / (R – r)2 en G m / R2. Het verschil tussen die twee krachten is de getijdenkracht: de extra aantrekkingskracht van de maan op een testmassa aan de ʺvoorkantʺ van de aarde, vergeleken met de ʺgemiddeldeʺ kracht. Die extra kracht heeft blijkbaar als grootte (neem het verschil en breng alles op de noemer R2 . (R –r)2)

De redactie ontving het volgende wijze antwoord:

G m [ R2 – (R-r)2 ] / [ R2 . (R–r)2 ] ofwel G m r (2 R – r) / [ R2 . (R–r)2 ] .

Waarom een derde macht? De aantrekkingskracht van de maan op een testmassa ter grootte 1 (kg) ergens op een afstand van R (meter) van de maan is G m / R2 , waar G de gravitatieconstante van Newton is en m de massa van de maan (in kg). Die kracht is dus omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand van de testmassa tot de maan, en hij is uiteraard op de maan gericht. Neem nu de testmassa eerst in het punt aan het oppervlak van de aarde dat geheel aan de maanzijde ligt (vanaf de maan gezien dus de ʺvoorkantʺ van de aarde) en daarna in het middelpunt van de aarde (in het laatste geval krijg je de gemiddelde kracht op een willekeurige massa ter grootte 1 op aarde).

Omdat r klein is ten opzichte van R kunnen we in de teller de factor 2R – r wel vervangen door 2R en in de noemer R – r wel door R; dan komt er in benadering 2 G m r / R3 Een resultaat dus dat omgekeerd evenredig is met de derde macht van de afstand van de aarde tot de maan. De extra kracht is naar de maan gericht; dit levert de getijdenbult aan de maanzijde van de aarde op. Op dezelfde manier vind je de extra kracht aan de ʺachterkantʺ van de aarde; die is even groot maar van de maan af gericht. Hij levert dus ook een getijdenbult op. Piet Cijsouw.

De eerste kracht is de grootste van de twee, omdat hij de kleinste afstand tot de maan heeft. De afstanden tot de maan zijn resp. R – r en R, waar nu R de afstand aarde – maan is en r de straal van de aarde. De aantrekkingskrachten zijn dus resp.

blz 22

maart

-

april 2012

Maandag 16 januari: een geslaagde waarneemavond Eindelijk. Na maanden afwachten, en ergeren aan sombere wolkenluchten en tijdens spaarzame heldere nachten vloeken op de Maan (binnensmonds, natuurlijk) is het in januari zover! Zowel het KNMI als de onvolprezen website meteoblue.com voorspellen een heldere hemel, bij lichte vorst. Dus, zoals gebruikelijk, ’n dag van te voren een “early warning” e-mail gestuurd aan de waarneemgroep (alweer 26 leden), en op de dag zelf rond 18:00 een definitief Groen Licht. Op naar Bakkum, om kwart voor zeven ter plaatse om de sterrenwacht in gereedheid te brengen. Het blijft spannend om de koepel te openen, en te ontdekken of alles de aanvallen van de elementen heeft doorstaan. Oculair in de kijker, en de calibratie uitvoeren op enkele heldere sterren zodat we gebruik kunnen maken van de Go-To. Toch ook maar de laser uitlijnen, want de eenvoudige GoTo wil wel eens eigenwijs zijn. Bovendien is het wel zo leuk om de laser nu en dan even in te schakelen waardoor we kunnen zien naar welk plekje aan de hemel we kijken. Langzaam wordt het donker. De invloed van de aanwezige condenssporen (contrails) lijkt erg mee te vallen. Wel is de atmosfeer wat onrustig, zodat de maximale vergroting beperkt zal blijven. Geen probleem, er is meer dan genoeg om naar te kijken, en veel juweeltjes hebben geen sterke vergroting nodig, in tegendeel. Rond half acht zijn er in het bos stemmen te horen, en aan de zwaaiende zaklampen te zien heeft men toch weer ons goed verborgen plekje weten te vinden. Onderweg naar de sterrenwacht heeft bijna iedereen een bijzonder heldere meteoor gezien. Helaas stond de koepel verkeerd gericht, zodat deze tractatie aan ondergetekende onopgemerkt voorbijging. In totaal zijn we met z’n zevenen (geen zusters onder deze zeven, vanavond) en we beginnen met de koepel westwaarts te draaien. Daar is een goede reden voor, want de objecten aan de westelijke hemel verdwijnen richting de horizon, en terwijl we deze als eerste bekijken komen de juweeltjes aan de andere kant van het firmament juist in een betere positie. De telescoop wordt met behulp van een telecompressor op de laagst mogelijke vergroting ingesteld, namelijk 45x. Dat is nodig om de prachtige dubbele open sterrenhoop C14 in Perseus helemaal in beeld te kunnen krijgen. Honderden sterren zijn zichtbaar, het wemelt ervan tegen de achtergrond van de melkweg. Als je goed kijkt, zie je dat sommige sterren een beetje gelig, of zelfs roodachtig zijn. Dat zijn de helderste sterren in deze groep, die zoals bekend het snelst evolueren en in het Rode Reuzen stadium terecht zijn gekomen. De kleurverschillen zijn wel subtiel; niet iedereen kan dit waarnemen.

Vervolgens staat Jupiter te lonken, de koepel wordt bijgedraaid en spoedig staat Jupiter in beeld met drie satellieten. Drie?! Er zouden er vier te zien moeten zijn! Maar Io en Europa staan zo dicht bij elkaar dat ze moeilijk te scheiden zijn. Aan het einde van de avond nog snel even kijken.... En inderdaad: de twee manen staan nu duidelijk op enige afstand van elkaar. Twee, drie wolkenbanden zijn goed zichtbaar bij 120x. We proberen ook een stapje hoger te gaan, maar helaas is 155x net iets teveel voor de warme lucht boven Castricum. Als mannen onder mekaar kunnen we het niet nalaten ook naar de fraaie Zeven Zusters te gluren. M45 kan maar net helemaal in beeld worden gekregen bij de laagste vergroting, en de dames schitteren met ijzige afstandelijkheid in hun mooiste blauw. Vervolgens gaan we naar het zuidoosten naar het mooiste sterrenbeeld van de Winterhemel: Orion. En natuurlijk meteen naar de Grote Orionnevel M42. Omdat het hier een gasnevel betreft wordt een UHC-S filter op het oculair geschroefd wat het licht van de nevel vrijwel onbelemmerd doorlaat, en de hemel duidelijk donkerder maakt. Wat een enorm detail, de fijnste uitlopers zijn duidelijk te zien, alles tot lichten gebracht door het Trapezium, een groepje pasgeborenen in het hart van de nevel. We zijn er even stil van... Inmiddels zijn we zowat tot op het bot verkleumd, dus gaan we vanuit onze groene iglo de Eskimonevel in Tweelingen opzoeken. Deze planetaire nevel is vrij klein, maar helder en voorzien van een duidelijk zichtbare centrale ster. Het beste is deze ster te zien als je net naast het neveltje kijkt; perifeer waarnemen heet dat. Deze nevel moet toch wel op zijn minst met 120x bekeken worden, anders zou je hem zomaar kunnen aanzien voor een ietwat onscherp sterretje. Tenslotte nog naar de Voerman. Hier bekijken we M36 en M37, beide open sterrenhopen. M36 is een leuke verzameling sterretjes van de negende tot de elfde magnitude. Indrukwekkender is M37, met sterren van ongeveer dezelfde helderheid, echter zijn het er veel meer, wat een indrukwekkend schouwspel oplevert. Het is inmiddels na tienen, zo koud dat de vingers de kijker niet meer willen bedienen, en de warmte van Thuis lonkt. Opruimen en wegwezen. Er blijft toch niets meer te wensen over...

Rob Steegs Bij een volgend object is dit nu juist weer heel [email protected] lijk: γ Andromedae, een prachtige en makkelijke dubbelster. De hoofdster is goudgeel, en de wat zwakkere begeleider blauw op een afstand van 10 boogseconden. We kijken met 120x vergroting, deze ster is een lust voor het oog en binnen het bereik van iedere kijker. Metius Magazine

blz 23

Bericht van de werkgroep weerkunde Beste Metius leden, Reeds in het vorige Metius magazine zijn jullie geïnformeerd over de wederopstanding van de werkgroep Weerkunde. De aangekondigde bijeenkomst op 30 november j.l. werd ook weer goed bezocht . Er is een begin gemaakt met de bespreking van het boek "Weerkunde, meteorologie voor iedereen" van de hand van Kees Floor. Veteraan Hans de Nobel nam hierin, ondanks een tegenstribbelende laptop, het voortouw. Naast deze activiteit wordt er nog gekeken naar het doen van waarnemingen in samenwerking met het KNMI. Een vorstelijke winter Wat hebben we een fantastische vorstperiode achter de rug. Bij het schrijven van dit stukje tekst en het bijna verstrijken van de deadline van de redactie is de vorst zo goed als voorbij. Al weet je het in Nederland natuurlijk nooit. Op vrijdag 3 februari trok een heftige sneeuwbui over ons land. Met name de drie noordelijke provincies en Noord-Holland werden in een paar uur bedolven onder een dik pak sneeuw van wel 15 tot 20 cm. Ik schaatste die dag door de Eilandspolder bij De Rijp. De sneeuw dwarrelde eerst nog gezellig naar beneden. Maar toen ik later na door het ijs te zijn gezakt met een warme kop koffie in de auto zat begon het hard te waaien met aan het einde nog een heuse onweersklap. Overigens de enige in Nederland, we hadden mazzel. Het verkeer in Nederland stond in no time muurvast. En de treinen reden natuurlijk ook niet meer. Weet u het nog? Sneeuwval meten we in Nederland in centimeters, maar in de wintersportgebieden gaat het al snel over meters. Ik ben hydroloog bij een waterschap en ik en mijn vakgenoten willen ook graag weten hoeveel millimeter water er valt. Daarvoor hebben we verwarmde neerslagmeters in het veld staan. De sneeuw smelt daarin direct. Met het intrede van de dooi zal het water uiteindelijk de bodem inzakken, of de gemalen moeten het wateroverschot uit de polder naar de boezem pompen. Door de aanhoudende vorst bleef de sneeuw 10 dagen liggen. De sneeuw was niet best voor de ijsvloer, maar er waren voldoende baantjes in de polders geveegd om op de schaats of prikslee van de winter te genieten. Zelfs kortebaan wedstrijden met de Nederlandse top op de Keizersgracht in Amsterdam! Dat was al 15 jaar niet gebeurd. Om vorstperiodes met elkaar te vergelijken gebruiken we het Hellmann getal (H). Gustav Hellmann was een belangrijke Duitse meteoroloog. Er is ook een neerslagmeter door hem bedacht en naar hem vernoemd. De waarde van H bereken je door alle gemiddelde dagtemperaturen onder nul, liggende tussen 1 november en 31 maart, bij elkaar op te tellen en te vermenigvuldigen met -1. In de Bilt heeft deze winter, tot 15 februari dan, een H waarde van 88,4 verzameld. Daar hoort de classificatie 'normale winter' bij. De koudste winter was die van 1963 en had een H blz 24

maart

-

De werkgroep is dus goed gestart en het ziet ernaar uit dat we in 2012 met ongeveer 10 enthousiaste Metiusleden verder gaan. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat er niemand meer bij kan en daarom nog wat informatie voor jullie: De volgende bijeenkomsten zijn op: 21 maart, 18 april en 16 mei . Waar: Buurthuis Oud Overdie , Kortenaerkade 23 , 1813 SV Alkmaar Tijd: 20.00 uur Vriendelijke groeten, Karel de Leeuw , coördinator. waarde van 345,9. De tweede plaats is voor de winter van 1947 met een H waarde van 342,8. Als we kijken naar de jaren die wat recenter in ons geheugen liggen, in deze eeuw is de koudste winter die van twee jaar terug. Het jaar 2010 staat op de 31ste plaats met een H waarde van 94,7. Daar zitten we dit jaar dus niet al te ver vanaf. In een lijst van 111 jaar is het uiteindelijk geen slechte winter geweest. Maar lang geen elfstedenwinter, want de H waarden van die winters liggen allemaal rond de 150 of hoger. Maar het kan zijn dat ik voor mijn beurt schrijf, want met het weer weet je het eigenlijk nooit geheel zeker. Helemaal in Nederland niet. Ik ben in april jarig en herinner mij daarom maar al te goed het gezegde: Aprilletje zoet heeft ook nog wel eens een witte hoed. Met de hoed wordt het begin bedoeld, in dit geval het begin van de maand. En bij het lezen van dit artikel is het voor jullie bijna begin april. Dus wat staat u te wachten. Wel, het KNMI heeft een aantal reeksen op internet gezet van temperatuurmetingen verricht op verschillende plaatsen in Nederland, lopende vanaf 1901 tot nu. Uit de reeksen is af te leiden dat de laagste meting in april is verricht op 12 april in 1986. Maar liefst 9,4 graden vorst. De hoogste temperatuur is in Venlo op de 21ste in 1968 gemeten; +32,2 graden. En dat terwijl in datzelfde jaar twee weken eerder -7,4 op de thermometer was af te lezen. Een verschil van 40 graden in twee weken! Bijna ongelofelijk. Een rare maand, die april. Maar geniet ervan, wat het weer u ook mag brengen. Met een vriendelijke groet, namens de werkgroep weerkunde, voor deze keer, Rob Tijsen

april 2012

Hemelkalender

12 april, 2 uur: voor waarnemers in Antarctica wordt de dwergplaneet Pluto bedekt door de maan. We vermelden dit slechts als curiositeit: Pluto is van magnitude +14, veel te lichtzwak om hem bij de maan te kunnen zien. za/zo 21/22 april: Bij helder weer is dit de beste nacht om de Lvriden te bekijken. Het maximum van deze meteorenzwerm valt in de ochtend van 22 april rond 7 uur. zo 22 april, 22 uur: de zeer smalle maansikkel bevindt zich 2° ten noorden van Jupiter. Neem deze samenstand rond 21.30 uur waar, als het tweetal nog wat hoger boven de horizon staat. Gebruik eventueel een verrekijker om de maan en Jupiter laag boven de westnoordwestelijke horizon te vinden.

Mei Maart za 3 maart, 21 uur: Mars in oppositie. De Marsoppositie van dit jaar is niet gunstig. De planeet bevindt zich in de buurt van het aphelium van zijn ellipsvormige baan. De kleinste afstand tussen de aarde en Mars bedraagt nu 101 miljoen kilometer, en dat leidt tot een maximale diameter van het Marsschijfje van 13,89". do/vr 8/9 maart, 0:15 uur: (9 maart), vannacht is er een minimum van bedekkingsveranderlijke Algol (bèta Persei). Het hele minimum neemt bijna tien uur in beslag, di 13 maart: Vanavond staan de vier galileïsche satellieten allemaal ten oosten van Jupiter (rechts in een omkerende telescoop). Vanaf Jupiter naar het oosten zijn dat achtereenvolgens Europa, Io, Callisto en Ganymedes. 15 maart, 12 uur: Venus bevindt zich 3° 16' ten noorden van Jupiter. De planeten zijn alleen in de avond te zien. Bekijk deze mooie samenstand daarom in de voorafgaande en de volgende avonden. di 20 maart, 6:14 uur: equinox. Het middelpunt van de zonneschijf gaat door het lentepunt (lengte W00'00") en hiermee begint per definitie de astronomische lente. De lente begint dus niet steevast op 21 maart! Dit jaar start de lente op de ochtend van 20 maart. Sinds 1896 is het begin van de lente niet meer zo vroeg in het jaar geweest. do 29 maart: Als de banen van de aarde en Venus cirkelvormig waren, zouden we op het tijdstip van Venus' grootste elongatie het pla¬neetschijfje precies half verlicht zien. In werkelijkheid zijn de planeetbanen een beetje elliptisch. Daarom gebeurt Venus' halve fase (dichotomie) niet precies op het moment van de grootste elongatie. Uit berekeningen volgt dat de dichotomie van Venus vandaag om 8 uur moet plaatsvinden, dit is twee dagen na de grootste elongatie. De atmosfeer van Venus zorgt ervoor dat het tijd¬stip van de de waargenomen dichotomie meer¬dere dagen afwijkt van dat van de theoretische dichotomie. April di 3 april.19 uur: de maan staat 6° ten zuiden van Regulus. Bekijk deze samenstand in de avondschemering. Ook de planeet Mars staat in de buurt. Venus staat zeer dicht tegen de Pleiaden aan. Bekijk deze mooie samenstand met een verrekijker. vr 6 april 21:19 uur: Paasmaan. Deze volle maan is de eerste na de lente-equinox en regelt dus de datum van het joodse en het christelijke paasfeest.

vr 4 mei 2011: Vandaag bereikt Venus de zeer hoge declinatie van +27'49'27" . Op het mo¬ment van haar meridiaandoorgang te Utrecht (16.11 uur) staat de planeet 65°44' boven de horizon. Dat is ruim vier graden hoger dan de zon op de dag van de zomerzonnewende. Dit is de hoogste declinatie die Venus in de periode 1900-2200 bereikt. ma 21 mei,1:47 uur: Nieuwe Maan. De maan gaat bijna door de dalende knoop van haar baan. Dat betekent dat er een zonsverduistering zal plaatsvinden. Omdat de maan nabij het apogeum van haar baan staat, zal deze zonsverduistering ringvormig zijn. zo 27 mei: Kibladag. De zon staat vandaag om 11:18 uur MEZT nagenoeg recht in het zenit van Mekka, de heilige stad van de islam (waar het dan middag is). Daarom geeft de kompasrichting van de zon vandaag op dit tijdstip de kibla, de gebedsrichting naar Mekka, aan. Juni vr 1 juni: Vandaag begint de weerkundige zomer. Deze omvat de maanden juni, juli en augustus. De astronomische zomer begint dit jaar op 21 juni (zie aldaar). vr/za 1/2 juni, 0 uur (2 juni): Titan staat in grootste oostelijke elongatie. Deze satelliet bevindt zich nu ruim 3' ten oosten van Saturnus en is al met een kleine telescoop waarneembaar. ma 4 juni 13:12 uur: Volle Maan. De maan is vlak bij de klimmende knoop van haar baan, wat betekent dat er een maansverduistering zal plaatsvinden. Het betreft een gedeeltelijke verduistering die vanuit Europa niet te zien is. wo 6 juni: Vandaag is er een Venusovergang. Venus trekt als een donker stipje over de zonneschijf. In de Benelux is slechts het einde van dit zeldzame hemelverschijnsel waarneembaar. De laatste inwendige aanraking (begin van de uittrede) begint om 6:37 uur. Te Utrecht staat de zon dan slechts negen graden boven de horizon. De laatste uitwendige aanraking heeft plaats om 6:55 uur, als de zon op een hoogte van elf graden staat. De volgende Venusovergangen zijn op 11 december 2117 en 8 december 2125. Alleen de laatste is vanuit onze streken te zien en dan alleen nog maar het begin. di 12 juni: Probeer Mercurius in de avondschemering te vinden, ongeveer 30 à 40 minuten na zonsondergang. De planeet bevindt zich boven de noordwestelijke horizon. Op 3' á 4' rechts' van Mercurius staat een sterretje van de derde grootte. Dit is epsilon Ge-

Metius Magazine

blz 25

mini, van het sterrenbeeld Tweelingen. zo 17 juni,10 uur: voor waarnemers in het noorden van Canada wordt Jupiter bedekt door de maan. Waarnemers in Europa moeten het doen met een samenstand. do 21 juni,1:09 uur: zomerzonnewende. Op dat tijdstip bereikt het middelpunt van de zonneschijf het zomerpunt van de ecliptica (lengte 90°00'00"), en hierdoor zijn grootste noordelijke declinatie (+23'26'10"). Dat is per definitie het begin van de astronomische zomer op het noordelijk halfrond. ma 25 juni,19 uur: vannacht staat Titan maximaal ten westen van Saturnus. De maan kan nu gemakkelijk met een kleine sterrenkijker worden gezien. vr 29 juni,17 uur: Pluto is in oppositie met de zon. De verre dwergplaneet is een object van magnitude 14 in het sterrenbeeld Boogschutter Juli 5 juli, 6 uur: de aarde bereikt het aphelium van haar elliptische baan. Ze staat nu het verst van de zon. De afstand tussen de middelpunten van zon en aarde bedraagt nu 1,016.675 AE, dit is 152 miljoen kilometer. zo 15 juli, 3:52 uur: de maan bedekt Jupiter. Omdat de maan en Jupiter laag aan de hemel staan, is een waarneemplaats met een goed uitzicht op de oostnoordoostelijke hori¬zon onontbeerlijk. Ondanks het feit dat Jupiter aan de verlichte maanrand verdwijnt, is deze planeetbedekking gemakkelijk waarneembaar. De planeet is helder en de maan is maar voor 16% verlicht. De wederverschijning gebeurt aan de donkere maanrand. Ook de vier grote manen van Jupiter worden door de maan bedekt. zo 15 juli: Kibladag. De zon staat vandaag om 11:27 uur MEZT nagenoeg recht in het zenit van Mekka, zie ook 27 mei

Augustus wo 8 augustus: Vanaf 4:35 uur trekken de schaduwen van lo (satelliet 1) en Europa (satelliet 2) tegelijk over Jupiter. Deze dubbele schaduwovergang duurt tot 6:28 uur, maar het einde is vanuit de Benelux niet waarneembaar omdat de zon dan al is opgekomen.

vijftig per uur Minder mensen kennen de Geminiden, een net zo rijke zwerm die in december de hemel opluistert. Het waarnemen van deze laatste zwerm is doorgaans een zeer koude bedoening. di 14 augustus, 17 uur: de planeten Saturnus en Mars staan op één lijn met de ster Spica. Bekijk deze samenstand in de avondschemering, als het drietal laag boven de zuidwestelijke horizon staat. De drie hemellichamen zijn van vergelijkbare helderheid. do 16 augustus, 14 uur: Mercurius bereikt zijn grootste elongatie, 18°42' ten westen van het midden van de zonneschijf. Het betreft een gunstige ochtendverschijning. Mercurius en Venus bereiken bijna gelijktijdig hun grootste westelijke elongatie (zie ook 15 augustus). vr 17 augustus,17.54 uur: Nieuwe Maan. Vandaag is de maan niet waarneembaar, want ze staat (schijnbaar) te dicht bij de zon. Deze Nieuwe Maan luidt het begin in van de islamitische maand Shawwal en ue Lesriviteiten (Id al-Fitr of het Suikerfeest) waarmee de vastenmaand ramadan wordt afgesloten. vr 24 augustus, 13 uur: Neptunus is in oppositie in het sterrenbeeld Waterman. De planeet kan al met een kleine telescoop worden opgezocht, uitgaande van de sterren bèta en jota Aquarii. Neptunus bevindt zich nu op declinatie -11°26'. Voor de geografische breedte van Utrecht verheft hij zich nu maximaal 26° boven de zuidelijke horizon. za 25 augustus: Rond deze datum zal Sirius, de helderste ster aan de nachthemel, na haar jaarlijkse conjunctie met de zon weer met het blote oog zichtbaar worden. Met deze ge¬beurtenis, die op lagere breedtegraden rond het begin van onze jaartelling doorgaans op 19 juli plaatsvond, beginnen de zogeheten Hondsdagen. Dit is een periode van weersextremen die volgens het volksgeloof wel veertig dagen lang konden aanhouden. Ten gevolge van de precessie en onze meer noordelijke ligging vindt deze gebeurtenis hier ruim een maand later plaats. De beste tijd om te kijken is rond 6:00 uur in oostzuidoostelijke richting. Sirius komt om 5:40 uur op, de zon om 6:44 uur. Gebruik Jupiter, die iets rechts boven Sirius staat, of de gordelsterren van Orion, die nagenoeg op één lijn met Sirius liggen, als hulpmiddel. Deze hemelkalender is voor u samengesteld doo Marcelle v Houwelingen en Hans Dijkstra. In de sterrengids en op de website van Metius vindt u meer uitgebreide informatie

za 11 augustus: Naar verwachting bereikt Mira , de ster waaraan de Miraveranderlijken hun benaming danken, vandaag haar maximum. Gemiddeld bereikt Mira magnitude +3,5, maar zij kan ook beduidend helderder of zwakker pieken. Een maximum van +2,1 behoort tot de mogelijkheden. Bij de meeste maxima is Mira gemakkelijk met het blote oog te vinden. Dit jaar ook? Kijk, vóór het begin van de ochtendschemering, zelf maar. za zo ma 11 12 en 13 augustus: Deze nachten zijn de Perseïden, één van de rijkste meteorenzwermen, het actiefst. Het maximum valt op 12 augustus rond 14 uur 's middags, dus de nacht ervoor en erna zijn de meeste vallende sterren aan de hemel te zien. De omstandigheden zijn dit jaar vrij gunstig. De maansikkel die later in de nacht verschijnt s te zwak om te storen. De meeste meteoren verschijnen waarschijnlijk tussen 2 en 6 uur wanneer de radiant hoog staat: bij een donker( en heldere hemel zo'n

blz 26

maart

-

april 2012

voor u geknipt uit Trouw 25-1-2012

Marcel Urban, Orion

komeet C 2009P1 (Garradd) amateur Belgie Zonnevlekken Han van Gelderen Orion

Op 21 maart gaat Metius op bezoek bij Orion. Hier vier mooie waarnemingen van leden van Orion en één komeet foto van een amateur uit Belgie Heeft u nog een foto of tekening? Stuur die naar [email protected]

Maan Jos Lankrijer Metius Magazine

blz 27

LID WORDEN VAN

A.W.S.V. “METIUS” Indien u lid wilt worden van de Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “Metius” kunt u zich opgeven bij het secretariaat (zie pag. 2 van dit blad). U kunt zich ook opgeven op één van onze verenigings-avonden. De contributie bedraagt € 25,50 per jaar. Personen onder de 20 jaar betalen € 10,00 per jaar. Gezinslid € 13,75 per jaar. Bij lidmaatchap heeft u o.a. recht op: ·

· ·

Ruimte voor adres sticker

gratis deelname aan alle verenigingsactiviteiten (incl. lezingen en werkgroepen); gratis toegang tot de sterrenwacht; gratis abonnement op Metius Magazine.

Ruimte voor uw advertentie Jaarrekeningen verzorgen, Administreren, Salarisadministraties verzorgen, Betalingsadministraties verzorgen, Belastingaangiftes verzorgen, Begrotingen maken, Berekenen resultaten, Balansen, Debiteurenbeheer, Online boekhouden, VVE beheer, VVE administratie, Nabestaandenadministratie, Management rapportages produceren, ZZP administratie, Inkomstenbelasting verzorgen, Omzetbelasting uitrekenen, BTW berekenen, Vennootschapsbelasting verzorgen, Boekhoudingen verzorgen

ADVERTEREN IN

METIUS Magazine Ook u kunt adverteren in Metius Magazine. Wij bieden de volgende mogelijkheden aan (prijzen geldig vanaf seizoen 2009-2010). Commerciële advertenties A4-formaat:€ 85,- per jaar; A5-formaat:€ 55,- per jaar; A6-formaat:€ 35,- per jaar; A7-formaat:€ 25,- per jaar. Bij plaatsing van een advertentie ontvangt u Metius Magazine gratis. Indien u geen prijs stelt op ontvangst van Metius Magazine krijgt u € 8,- korting op het advertentietarief. Niet-commerciële advertenties door niet-leden Tegen betaling op aanvraag. Niet-commerciële advertenties door leden Gratis tot max. 400 leestekens (incl. spaties).

blz 28

maart

-

april 2012