METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING METIUS

maart - augustus 2013 nr 197

METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING “METIUS”

Rusland

Arizona Utrecht

Italië

Rusland

Canada

Hierbij een foto van de maan op 17-1-2013. Deze is gemaakt met een HP full hd webcam. Belichtingstijd: automatisch, gevoeligheid eveneens. kijker: 160mm f 800; gekit triplet. De camera hing in het primair focus van de kijker. De lucht was niet 100% helder. Vocht en wat nevel.Even later was het bewolkt. De webcam was voor astrofotografie bewerkt. De autofocus was er uit, een deel van de elektronica en het filter was verwijderd. De hierbij gezonden opname is gewoon 1 foto, niet een bewerkt filmpje.

Hans de Nobel.

Op de achtergrond Olympus Mons Deze grootste bekende vulkaankrater in het zonnestelsel ligt op Mars

blz 2

maart - augustus 2013

De leenkijker

METIUS

Onze leenkijker, een Celestron Nexstar 5SE, is beschikbaar voor leden van onze vereniging. De kijker, met computersturing, is te reserveren via www.metius.nl

MAGAZINE

De kosten bedragen € 15 per periode van ca.30 dagen (met een borg van € 50).

Jaargang 34 - nr 197 - oplage 155 maart-september 2013 Coverfoto: Onlangs sloeg er in de Oeral nabij Tsjeljabinsk een meteoriet in. Daarvan en van andere inslagen een plaatje

Inhoudsopgave Lezing over de delta voorbeschouwing Van uw voorzitter Excursie van de werkgroep weerkunde Leven en werk van Simon Stevin (lezing) Sterrenwacht te koop Gaia Agenda voor Algemene ledenverg. Terugblik op 2012 Notulen ALV 2012 Jaarrekening Van quadrant tot sextant Hemelse hangjongeren Kaeskoppenstad Het interstellair medium en sterformatie Hemelkalender De groene flits Symposium exoplaneten

van de redactie Ook dit jaar kreeg de redactie uitgebreide verslagen van het bestuur over het wel en wee van de vereniging. Uiteraard zijn we blij dat onze vroede vaderen de leden grondig wil informeren. Wegens de beperkte ruimte in het blad zijn er een aantal rubrieken zoals “de vraag van een gek” en “hemelverschijnselen” komen te vervallen. Op de vorige vraag over de kans van slagen op waterstoffusie in kernreactoren is overigens geen antwoord binnen gekomen. Zijn er dan geen Metius leden die vetrouwen hebben in de\ze technologie? Wegens de meteoriet inslag in de Oeral is er een en ander aan meteoriet grappen gepubliceerd.

prof H Vrijling Mees Visser Karel de Leeuw Henk Verbeek Piet Cijsouw Piet Cijsouw Wim Komen Wim Komen Wim Komen Rian van der Weiden Klaas kroesen Wim Komen Mees V Chris S Henk V Henk Klippel Marcella Houweling Hans Dijkstra Piet Cijsouw

blz4 blz 5 blz 6 blz 7 blz 8 blz 9 blz 11 blz 11 blz 18 blz 20 blz 21 blz 22 blz 23 blz 24 blz 25 blz 26 blz 26

Metius Magazine is het officiële orgaan van de:

· Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS” · Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht

Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS”: Webpage: Voorzitter: Secretaris: Penningmeester:

http://www.metius.nl M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545 [email protected] W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840 [email protected] A.M. van der Weiden; Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel:072-515 45 35 [email protected] Bankrekening AWSV Metius ABN AMRO: 62.90.77.673

alg. bestuurslid:

Rob Steegs Benesserlaan 258 1911 VJ Uitgeest Tel: 06-26686666 [email protected] Piet Cijsouw J.A.Radeckerweg 39, 1871 CJ Schoorl Tel: 072-8506409 [email protected] Ledenadministratie: H. Zwart, Schouw 28, 1771 EP Wieringerwerf Tel.: 0227 - 603489 [email protected] Redactie:

Hans Dijkstra (0224- 297783) en Sake Haijma (072- 5612999) E-mail: [email protected].

Reproductie:

Traject “de Stern” Schagen.

Hans en Sake

Metius Magazine

blz 3

A.W.S.V. “METIUS” ACTIVITEITEN Korte inhoud van de lezingen

Lezing Metius op 22/3/13 Brengt polderen de Delta in gevaar ? de veiligheid tegen overstromen van de Nederlandse Delta Rondom de herdenking van de watersnoodramp publiceerde de Volkskrant een interview met de minister van Infrastructuur en Milieu. Zij vroeg de lezer dringend: 'Hebben jullie een ton in huis?'. De 10 liter plastic ton met lucifers, kaarsen, zaklantaarn, batterijen, radio, etc. Het overlevingspakket dat de overheid aanbeveelt. Zouden er in de nacht van 1 februari 1953 minder slachtoffers gevallen zijn als men een evacuatieplan op de keukendeur had hangen en er bij iedereen een tonnetje op zolder had gelegen? Het intervieuw toont de verschuiving van preventie naar gevolgenbeperking, die nu in de waterwereld gaande is. Men noemt dat meer-laagsveiligheid (MLV): preventie door dijken, beperking van de schade door ruimtelijke inrichting (terpen,niet wonen in diepe delen) en evacuatie. Ook het (verplicht) verzekeren van de overstromingsschade wordt als een oplossing voorgesteld. Het merkwaardige is dat enorme omvang van de schade bij een overstroming, die duidelijk te zien is in de beelden van de overstromingen in New Orleans, Birma, Australie, Thailand, Japan en recent New York niet goed doordringt, net zo min als de betrekkelijk geringe effectiviteit van de heroische reddingen. De grote schade bij een overstroming

heeft heeft Nederland altijd geinspireerd om de primaire verdediging te versterken en zo mogelijk in de richting van de waterwolf te verschuiven. De afsluitdijk en het deltaplan tonen dat. Langzaam is daarbij de waardenafweging verschoven van economie naar milieu zoals de Oosterscheldekering en Ruimte voor de Rivier laten zien. Het deltaplan van de Cie Veerman volgde die tendens afgezien van de aanbeveling om de veiligheid van de dijken met een factor 10 te vergroten. Voor een verhoging van de veiligheid is, gezien de groei van bevolking en economie sinds de eerste Deltacommissie, alle reden. In de werkelijkheid is de ontwikkeling zorgwekkend. De vijfjaarlijkse toetsing van de waterkering beoordeeldt een groeiend percentage (2001-> 19% 2006-> 24% 2012-> 33%) van de dijken als onvoldoende. Het HoogWaterBeschermingsPlan (HWBP), de versterkingsoperatie, houdt het kennelijk niet bij. Sinds 1990 is het inzicht in de veiligheid van dijken verder gegroeid. Er zijn meer faalmechanismen dan overstromen. Een dijk kan ondermijnd worden of afschuiven. Die aanvankelijk academische notie werd bewezen door Wilnis en de doorbraken in New Orleans. Met name in het rivierengebied zijn onze dijken daardoor minder veilig dan gedacht. Er is dus alle reden voor een diepgaande herijking van de beveiliging van onze Delta tegen hoogwater, hopelijk voordat de natuur ons daartoe dwingt.

Een actueel overzicht vindt u op www.metius.nl De lezingen vinden plaats in het Wijkcentrum De Oever. Amstelstraat 1, 1823 EV Alkmaar Aanvang 20:00 uur Toegang niet-leden €5,=

22 maart Veiligheid van onze Delta prof Vrijling voorafgegaan door de ALV 26 april Variabele sterren Drs. F. Nieuwenhout 17 mei eigen avond Na afloop van iedere lezing zal, indien de weergoden ons gunstig gezind zijn, de leen- telescoop buiten worden opgesteld

CV prof Vrijling Han Vrijling (1947) behaalde in 1974 zijn ingenieursdiploma aan de Technische Hogeschool in Delft met een scriptie over geprefabriceerde kantoorgebouwen. In 1980 voltooide hij de studie bedrijfseconomie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam. Na een korte periode op het ontwerpbureau van de Adriaan Volker Groep, werd hij uitgezonden naar de bouw van de handelshaven in Jubail (S.A.) om als projectingenieur de bouw van hulpwerken en de opening van een steengroeve te realiseren. In 1976 werd hij namens Dosbouw afgevaardigd naar het ontwerp van de stormvloedkering in de Oosterschelde. Daar ontwikkelde hij de probabilistische benadering van het ontwerp van de kering. Gedurende het verdere verloop van het project rees hij door de rangen om uiteindelijk lid te worden van het projectmanagementteam. Hij was verantwoordelijk voor al het onderzoek van het project.

blz 4

Na de voltooiing van de kering in 1986 werd hij plaatsvervangend hoofd van de hoofdafdeling Waterbouw van de Bouwdienst van Rijkswaterstaat. In 1989 werd hij hoofd van de onderzoeks- en automatiseringsafdeling van de Bouwdienst. In dat zelfde jaar werd hij benoemd als deeltijd-hoogleraar Probabilistisch Ontwerpen aan de TU Delft. In 1995 volgde zijn benoeming tot hoogleraar Waterbouwkundige Constructies en Probabilistisch Ontwepen. Van 1980 tot 2005 was hij betrokken bij een groot aantal waterbouwkundige ontwerpprojecten in binnen- en buitenland. Na de overstroming van New Orleans leidde hij diverse analyses van deze ramp en de gevolgen. Hij maakte ook deel uit van de Cie Veerman die in 2009 de voltooiing van de NoordZuidlijn aanbeval. Hij is nu lid van het Projectcommissariaat NoordZuidlijn. Ook is hij technisch directeur van Horvat & Partners. Sinds augustus 2012 is hij met emeritaat.


Column van de voorzitter Is het u ook zo opgevallen dat er zoveel filmpjes van zijn? Ik heb het natuurlijk over de meteoor, die insloeg in de omgeving van Tsjeljabinsk. Die filmpjes, dat vond ik persoonlijk het meest intrigerend. Dat is toch toevallig dat zoveel mensen hun camera op die meteoor gericht hadden! Maar wat blijkt nu? Het rechtssysteem in Rusland is dusdanig dat het verstandig is om een webcam op het dashboard van je auto te installeren om eenduidig te registreren wie de schuldige is bij een onverhoopt auto ongeval, zodat niet penningen o.i.d. de doorslag geven bij de rechter. Bij sommigen – en ook bij mij- rees daarnaast de prangende vraag waarom zo’n meteoor zo heet moet worden? Immers hete soep koel je af door er over te blazen. Welnu deze meteoor wordt buitengewoon krachtig geblazen. Met een onvoorstelbare vaart van 15 km/sec. Deze verwondering is inmiddels ook doorgedrongen bij de Werkgroep Theoretische Sterrenkunde. Een enthousiast team is bezig met Kaeskoppenstad, as. 29 en 30 juni, waarbij Alkmaar terugblikt naar de Middeleeuwen. Onze Vereniging wil daar graag aan meewerken door onze naamgever Metius eer aan te doen door hem uit te beelden. Op het plein voor de Laurentius kerk wordt een heuse Latijnse School opgetuigd, waarin Metius in debat gaat met zijn tegenstander, die hardnekkig blijft beweren dat de Zon om de Aarde draait. Dat speelde in die tijd. We hebben daarvoor natuurlijk vrijwilligers nodig. Als iedereen een paar uur voor zijn rekening neemt is het nog leuk ook. Doet u mee? Van Chris Sijm heeft de Vereniging een paar prachtige DVD’s gekregen. Buitengewoon interessant: Over Newton en andere

Bij de voorpagina Op 15 februari sloeg er een meteoor in in Rusland. Dat deed letterlij veel stof op waaien. Er raakten mensen gewond en er werden filmpjes op Youtube geplaatst. Uniek is een dergelijke gebeurtenis niet Daarom koos de redactie er voor wat bekende en minder bekende meteoorkraters op de cover te plaatsen.

Britse wetenschappers, mogelijkheid van leven elders enz., enz. Verder kregen we van een zekere mevrouw Ouwersloot uit een erfenis van haar moeder een kijker, die zij gekregen had bij haar afscheid als juf van de basis school in Egmond. De kijker staat bij mij thuis en is gratis beschikbaar. Wie het eerst komt, het eerst maalt. Wel even eerst bellen. Tot mijn vreugde kan ik u meedelen dat de sterrenkunde cursus in Schagen doorgaat, dank zij de niet aflatende inzet van het docententeam. Proficiat! Sommigen van ons weten hoezeer de website geteisterd werd door virus pestilentiën. Dat probleem is nu omzeild door de website te verkassen. E.e.a. is gebeurd onder deskundige leiding van Marco Seynen. Hartelijk dank! Voor de goede orde deel ik u mee dat de besturen van de Stichting en de Verenging vergaderd hebben ter voorbereiding van de ALV van 22 maart, die om 18.45 begint. Daarna, om 20.00 volgt de Metius-lezing door prof. Vrijling over de “Delta en onze Veiligheid”. Voorafgaande aan de afgelopen Metius –lezing werd u al uitgenodigd door de Werkgroep Weerkunde voor een interessante excursie naar het ECN windmolentestpark op zaterdag 20 april. Zie voor verder info in dit blad of direct bij Karel de Leeuw. En met gepaste trots wijs ik er nog eens even op hoe het gat vanwege een ter elfder ure niet opdravende spreker opgevangen werd. Wat doe je dan? Inderdaad, terug vallen op de kwaliteit die de Vereniging zelf in huis heeft. Deze keer was dat Piet Cijsouw, die een prima verhaal hield over hoe afstanden in de ruimte gemeten worden. Dat meld ik maar met gepaste trots. Op diezelfde avond gingen we ook over tot de verkoop van boeken uit onze overvolle archiefkast tegen een door de koper zelf vast te stellen vergoeding, met als richtprijs € 0.50. Daar was zowaar een boek onder van de beroemde Eddington. Hans Klein Woud werd de gelukkige bezitter. Mees Visser

Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht: Voorzitter: Secretaris: Penningmeester: Leden:

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545, [email protected] W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840, [email protected] W.J. Braakman; De Wieken 8, 1829 AN Oudorp [email protected] L.J. Lambach, Kateellan 16, 1829 BD Oudorp Tel.: 072 - 5124114, [email protected] A.M. van der Weiden, Statuionsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel.:072 - 5154535, [email protected] R.B. Kroonenberg, Koperwiek 13, 1645 TN Ursem Tel.: 072 - 752 9111, [email protected]

Een gek kan meer vragen dan 10 wijzen kunnen beantwoorden. In deze rubriek kunnen leden prangende vragen stellen waarop anderen soms een antwoord weten.

Het gebeurt geregeld dat er op een vraag geen antwoord komt uit de vereniging. Laten we hopen dat deze vraag wel een antwoord krijgt. Er scheurde eind februari 2013 een kleine planetoide tussen de geostationaire satellieten door. Nagenoeg op het zelfde moment een inslag in Rusland. Volgden beide objecten ook (bijna) de zelfde baan zodat kan worden verondersteld dat ze ooit één geheel waren?

Metius Magazine

blz 5

Werkgroepen in Metius Werkgroep

Voorzitter

E-mail

Telefoon

Werkgroep Cursus Sterrenkunde

Piet Cijsouw

[email protected]

072-8506409

Werkgroep Public Relations

Henk Verbeek

[email protected]

0226-321131

Werkgroep Lezingen

Mees Visser

[email protected]

072-5124545

Werkgroep Metius Jaarprijs

Leendert Lambach

[email protected]

072-5123114

Werkgroep Metius Magazine

Hans Dijkstra

[email protected]

0224-297783

Werkgroep Metius Website

Harry Zwart

[email protected]

0227-603489

Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop

Frans Nieuwenhout

[email protected]

072-5622754

Werkgroep Theoretische Weer- en Sterrenkunde (TWS)

Martin van den Bogaerde

[email protected]

072-5123375

Werkgroep Weerkunde

Karel de Leeuw

[email protected]

0226-316316

Werkgroep Mediatheek

Wim Koomen

[email protected]

072-5335840

Werkgroep Sterrenwacht Bakkum

Rob Steegs

[email protected]

06-26686666

Kascontrolecommissie

Cas Jansen

[email protected]

072-5119438

Vertegenwoordiging Verenigingsraad KNvWs

Hans de Nobel

[email protected]

072-5611015

Excursie wie gaat er mee? In de werkgroep weerkunde was er behoefte om het veld in te gaan.En dan niet met een thermometer en/of een anemometer in de hand. Zo is het gekomen dat we ons gaan laten voorlichten over de stand van zaken m.b.t. windenergie. Op 20 april a.s. (nog steeds een enigzins voorlopige datum!) is de werkgroep te gast bij het Windturbinetestpark van ECN in de Wieringermeer. Aangezien deze materie waarschijnlijk meer Metiusleden aanspreekt is besloten deelname aan de excursie voor alle leden open te stellen. Om praktische redenen is het maximum aantal deelnemers gesteld op 16. Omdat dit aantal bij de copy deadline al was bereikt moet u er rekening mee houden dat er nog een latere datum gepland zal worden. Toch is het zaak uw belangstelling snel te laten blijken.Op 16 maart sluit de inschrijving! Namens de werkgroep weerkunde, Karel de Leeuw , [email protected]

blz 6


“Leven en werk van Simon Stevin (1548-1620)” Lezing door Prof. Dr. Walter van Rensbergen op 26 oktober 2012. (Samengevat door Henk Verbeek) Walter van Rensbergen is hiervoor helemaal van Brussel gekomen en zal voor de nacht worden opgevangen door Karel de Leeuw. Van Rensbergen is verbonden aan het astrofysisch instituut van de Vrije Universiteit van Brussel (VUB). In tegenstelling tot de vrije universiteit van Amsterdam werd de VUB gesticht door Pierre Théodore Verhaeghen- voorvechter van het vrijzinnig atheïsme- als liberaal tegenwicht voor de Katholieke Universiteit Leuven en ter aanvulling van de door Willem I gestichte Rijksuniversiteiten van Luik en Gent. Hij studeerde wiskunde in Brussel en promoveerde in de natuurwetenschappen te Utrecht. Net als Cees de Jager is Walter een sportman, hij werd tweemaal Belgisch kampioenen liep eerst de fond (halve afstand) voordat hij marathonloper werd. Hij belooft de Hollandse uitspraak met het verkeerde accent in Stevin te volgen. Stevin is in België veel minder bekend als hier te lande; op een straatnaambordje te Brussel met zijn naam staat als toelichting dat het een “Belgisch” wiskundige was. Je vraagt je dan af; was België toen al bekend? Als je bedenkt dat België de gelatiniseerde benaming voor Lage Landen is, dan is er niets nieuws onder de zon. Stevin was van Brugge en noemde zich daarom Simon Stevin Bruggelingh. Hij toont een dia met onze Adriaan Metius erop waarop Mees vertelt dat er net een boekje is verschenen over Metius. Walter reageert hierop dat hij een dergelijk boekje voor slechts F 12,50 graag wil afnemen en verbaast zich dat we hier in Nederland ook al met de euro rekenen. Over geld gesproken; Escher ontwierp in 1951 een bankbiljet van 25 gulden. Stevin houdt

de clootkrans in zijn linkerhand. Aan deze krans zitten loden ballen die elkaar in balans houden onder invloed van de zwaartekracht. Hij kende de wetten van de statica! Ook het probleem van dragers op een helling met de last hoog en laag wordt afgebeeld, met ontbinding van krachten in vectoren wordt duidelijk dat de voorste er het best afkomt met de last hoog terwijl de achterste hem liever laag zal dragen. Een beroemde uitspraak van Stevin ontbreekt niet op het biljet; “Wonder en is gheen wonder”, waarmee gezegd wordt dat alle wonderlijke dingen een fysische verklaring hebben. En dat in een tijd dat verklaringen vanuit religieuze achtergrond werden gegeven. Stevin schreef 17 boeken, alle in het Nederlands op één na die in het latijn uitkwam. Hij vond dat Nederlands erg geschikt was om wetenschap voor de gewone man toegankelijk te maken. De Franse taal was eerder geschikt voor poëzie dan voor wetenschap. Stevin was een brede wetenschapper, hij was vaardig in boekhouden (winst en verlies tabellen), in toondichten, in taalkunde (woorden als scheikunde, natuurkunde en wiskunde zijn door hem bedacht). Hij was wiskundige, natuurkundige, ingenieur (vernufteling) staatkundige en militair strateeg. Natuurkundige proeven als met de valproef uit in een toren te Delft, communicerende vaten, de gelijkmatige voortplanting van druk in een vloeistof (Pascal) deed hij eerder dan degenen die er hun naam aan verbonden. Hij bouwde forten met de mogelijkheid vanuit het fort de vijand van achteren te belagen als steun voor Maurits tegen de Spanjaarden, bouwde windmolens, wist hoe een schip te beladen en hoe het getij ontstaat. Stevin was humanist, godsdienst kwam niet voor in zijn denkwereld, reden waarom hij verkoos uit te wijken naar de noordelijke Nederlanden vanwege de gruwelijkheden die de Spanjaarden begingen tegen “verkeerd gelovigen”. Zij werden veroordeeld door de Katholieke Inquisitie, moesten een vulgaire naam aannemen en hun bezit werd platgebrand. Hij begon Maurits te helpen met zijn wiskundelessen en militaire strategie en hield daarbij genoeg tijd over om in Leiden te kunnen studeren. Het tientallig stelsel bestond weliswaar maar werd door Stevin ook algemeen gemaakt, hij vond een notatie voor decimalen en daarmee maakte hij de rekenregels voor optellen, vermenigvuldigen en worteltrekken. In z’n boek “de beghinselen van de weeghconst” legt hij de optelling van krachten uit met vectoren en constateert dat het Eeuwig roersel niet kan! In zijn wisconstighe gedachtenissen behandelt hij het oplossen van de vierkantsvergelijking en het numeriek oplossen van differentiaal – en integraalvergelijkingen. Hier wordt Leibnitz wel erkend als de grondlegger. Hij stelt de regels vast voor perspectief tekenen en wat de sterrenkunde betreft geloofde hij Copernicus die in zijn heliocentrisch model de planeten in cirkelbanen laat draaien rond de zon als middelpunt. In het model van Stevin draaien de planeten in cirkels om iet of wat verschillende middelpunten. Copernicus was qua denkrichting al ver in de goede richting. In Italië werd hij door zijn wiskundemeester Ferrari gewezen op de Alfonsine tabellen in Venetië die over 250 jaar sterrenkundige metingen bevatten. Het geocentrische beeld van Ptolemeus stond op het kantelpunt, maar niet zonder slag of stoot. Een regel uit die tijd was dat de verhouding aarde water 30/70 is. Problemen ontstaan als de zeevaarders nieuwe landen inpalmden waardoor de 30/70 verhouding werd verstoord. Maar er was ook een oplossing. De cartografen tekenden simpel-

Metius Magazine

blz 7

weg één of ander buitenland kleiner op de kaart tot de verhouding weer klopte. De Fransen claimen dat zij de stervormige forten hebben uitgevonden (Vauban 1633 -1707) maar het fort Moers had Stevin al in 1604 opgericht. In 1602 werd door hem op het Scheveningse strand een zeilwagen gestart met daarop een delegatie geuzen, het publiek bestond uit gevangen genomen Spaanse officieren (Nieuwpoort) die duidelijk gemaakt werden hoe snel de geuzen ter plaatse konden zijn als de Spanjaarden zich vanuit zee op onze kust zouden wagen. De zeilwagen reed in twee uur 80 km! Simon was de onwettige zoon van Cathelijne van der Poort en Antheunis Stevin uit Ieper, zijn grootvader Adriaan Stevin was burgemeester van Veurne en zijn grootmoeder was Francine de Visch. Deze mensen leefden in een tijd dat de Stellingen van Maarten Luther wel bekend waren, mensen als Erasmus, Vesalius, Mercator, Ortelius en Snellius waren beroemde tijdgenoten. Karel V had een affaire met Maria van

Gheynst en hun dochter Margareta van Parma werd zelfs de landvoogd. Het geschrift van Copernicus werd gedrukt door ene Petreius die er zelf nog wat aan had toegevoegd (waardoor het standpunt van C. werd afgezwakt). De uitvinder van de boekdrukkunst is per land verschillend. Stevin trouwt in 1610 met Catharina Carels en koopt een huis in Den Haag aan de Raamstraat, het echtpaar had al vier kinderen. Toen België zich verzelfstandigde mocht ieder van de 9 provincies een standbeeld van een beroemde zoon of dochter gaan oprichten. Zo werd in Brugge na veel oppositie van francofielen en katholieken een standbeeld van Stevin opgericht. Een nieuwe erkenning voor hem is dat er een Vlaams onderzoekschip voor oceanografie naar hem is genoemd. Erkenning buiten België is bv. de afbeelding van zijn grafschrift in ieder boek van de Feynman series op de inleidende bladzijde. Bij Den Oever staat zijn standbeeld aan het begin van de afsluitdijk. Een groot man met een geweldige creatieve geest hoort absoluut thuis in het rijtje van de andere groten. Wat is er gebeurd dat dit niet overal zo vanzelfsprekend is?

Beste leden van Metius en sterrenvrienden Mijn goede vriend Arie Nagel heeft zijn kijker naar Spanje verhuisd, waar hij mee doet aan een “op afstand bediend” geheel zodat hij nu thuis veel vaker dan in Nederland zijn hobby Astrofotografie kan uitoefenen. Daardoor is zijn chalet in Heeze (ten zuiden van Eindhoven) vrij gekomen; tot dusverre maakte hij daar zijn opnamen vanuit een “blokhut” met verschuifbaar dak. Hij wil zijn chalet nu verkopen, liefst aan iemand die de behuizing van de kijker weer zou gebruiken. Je weet nooit of er iemand een “nuttig” vakantiehuisje in het zuiden zou willen hebben. informatie bij

Piet Cijsouw.

J.A. Rädeckerweg 39 1871 CJ Schoorl tel. 072-8506409 e-mail [email protected] blz 8


Verslag van de Metiuslezing van 24 januari 2013 Spreker: Dr. Anthony BrownOnderwerp: GAIA Onze spreker is werkzaam aan de Universiteit Leiden en van daaruit nauw betrokken bij het GAIA-project. Hij is de voorzitter van de groep van ongeveer vierhonderd wetenschappers die zorg draagt voor de gegevensverwerking van de data die GAIA met ongeveer 1 Mbps naar de aarde zal terugzenden, gegevensverwerking die in een aantal landen tegelijk zal plaats vinden. In Leiden wordt nu de software voor het onderdeel fotometrie gemaakt. GAIA is een Europees project, dat tot doel heeft de structuur van ons Melkwegstelsel vast te leggen en het recente verleden ervan te ontrafelen. Dit gebeurt door van een groot aantal sterren (ongeveer een miljard) met tot dusver ongekende nauwkeurigheid de positie aan de hemel te bepalen. De nauwkeurigheid zal voor sterren tot de 10e magnitude van de orde van 7 microboogseconden zijn (het boogje aan de hemel dat ongeveer overeenkomt met de grootte van een munt van één Euro op de maan). Voor zwakkere sterren wordt de nauwkeurigheid wel wat geringer, waarbij GAIA zal gaan tot sterren van de 20e magnitude. Verder zullen de posities van de sterren op verschillende tijdstippen vergeleken worden, gedurende de 4 à 5 jaar die de missie zal duren. Dat levert de parallax op (dit is de halve lengte van de ellipsvormige beweging die een ster aan de hemel lijkt te maken als afspiegeling van de beweging van de aarde om de zon), en daarmee de afstand van zo’n ster, en ook de eigen beweging langs de hemel van die sterren. Met behulp van fotometrie via diverse filters wordt van deze sterren ook de kleur, de chemische samenstelling en daarmee de temperatuur, de leeftijd, de lichtkracht en de extinctie vastgelegd. Tenslotte wordt via (beperkt) spectroscopisch onderzoek de snelheid naar ons toe of van ons af gemeten.

Een en ander leidt er dan toe, dat van een groot aantal sterren in meer dan de helft van de schijf van de Melkweg de ruimtelijke eigenbeweging zichtbaar gemaakt kan worden. In de illustratie is te zien welk bereik GAIA zal hebben: van sterren in de witte gebieden worden metingen verwacht; bij de kleuren rood en geel en bij de blauwe punt nabij de zon eveneens, maar dan met oplopende dichtheid.

Uit die gegevens zullen sterstromen tevoorschijn komen, sterstromen die ooit ontstaan zijn door het invangen van kleinere sterrenstelsels door ons eigen Melkwegstelsel. Die oorspronkelijk compacte sterhopen of kleine sterrenstelsels zijn door de getijdewerking tijdens het invangen ver uit elkaar getrokken, maar de ontstane “slierten” zijn nog steeds herkenbaar als men maar de ruimtelijke snelheden van de individuele sterren kent. Helaas beschikken we tot nu toe niet over voldoende gegevens om over grotere delen van de Melkweg heen die sterstromen te herkennen, en dat is dus waar GAIA in moet voorzien. Als dit slaagt, dan hopen we een reconstructie te kunnen maken van de manier waarop ons melkwegstelsel andere sterrenstelsels heeft ingevangen: een vorm van “astro-archeologie”.

In technische zin is GAIA een vervolmaking van de eerdere HIPPARCOS-satelliet, die soortgelijke metingen heeft gedaan via eenzelfde principe. Maar HIPPARCOS was veel beperkter: er werden ca. 120.000 sterren tot magnitude 7 à 8 gemeten, met een positienauwkeurigheid tot 10 milliboogseconden. Toch revolutionair nauwkeurig vergeleken met wat er via aardse methoden bereikbaar is! Over GAIA als ruimtevaartuig GAIA is een instrument met een massa van ongeveer 2.000 kg met een cilindervormige instrumentenmodule van drie meter hoogte en anderhalve meter diameter, staand op een schild (opgevouwen tijdens de lancering) van 10 m diameter waarop de zonnepanelen zijn gemonteerd, gegroepeerd rond een vaste antenne. GAIA zal in de loop van 2013 (in september?) met een Russische Sojoez-raket worden gelanceerd vanaf een nieuw lanceerplatform van de ESA in Frans Guyana. GAIA komt niet in een baan om de aarde, maar wordt gebracht naar het Lagrangepunt L2. Dit is een positie ongeveer 1.500.000 km vanuit de zon gezien “achter” de aarde. In dit punt is de gezamenlijke aantrekkingskracht van zon en aarde zoveel groter dan die van de zon alleen, dat de omlooptijd (alhoewel de baan ruimer is dan die van de aarde) net weer één jaar bedraagt. GAIA blijft dus “achter” de aarde met de aarde mee om de zon draaien. Zo’n baan is echter niet stabiel: in feite moet GAIA een soort slingerbeweging om L2 heen maken en zijn er regematig koerscorrecties nodig (waarvoor GAIA een raketmotor aan boord heeft) om de afwijkingen binnen de perken te

Metius Magazine

blz 9

houden. Verder heeft GAIA heel lichte reactiemotoren voor de standregeling. GAIA zal heel langzaam om zijn as wentelen, één omwenteling per ongeveer zes uur. Bovendien zal GAIA de as van deze wentelbeweging in de loop van het jaar geleidelijk laten draaien. De instrumenten van GAIA In de instrumentenmodule zijn twee rechthoekige spiegels opgenomen, waarvan het licht via een ingewikkeld systeem van hulpspiegels (leidend tot brandpuntsafstanden van 35 meter!) tezamen op een paneel van CCDchips (in totaal 1 GB groot) valt. Dit paneel bevat stroken voor achtereenvolgens de identificatie van de sterren, een nauwkeurige doorgangsbepaling, spectraal onderzoek en fotometrie. De beide hoofdspiegels staan onder een hoek van 106½ graad, een hoek die tot op hoge nauwkeurigheid constant moet worden gehouden. Het instrument overigens dat deze nauwkeurigheid tot op picoboogseconden bewaakt, is ontworpen en gefabriceerd door TNO. GAIA “kijkt’ dus naar twee richtingen tegelijk, en ziet de twee beelden over elkaar heen geprojecteerd. Daarmee wordt het mogelijk om sterbeelden van de eerste spiegel te vergelijken met gelijktijdig voorkomende sterbeelden van de tweede spiegel. Het idee is, dat je de positie van een ster liever niet moet bepalen ten opzichte van een naburige (maar veel verder weg staande) ster, maar ten opzichte van een ster die in een min of meer loodrecht daarop staande kijkrichting heeft. De reden daarvoor is weer, dat in het eerste geval de parallax van de referentiester meetelt in de fout die zal ontstaan, terwijl in het tweede geval de parallax van de referentiester wordt geëlimineerd. Althans, wanneer je in handige richtingen kijkt. Zie de afbeelding, waarin van een ster die niet te ver afligt van de lijn die loodrecht staat op het vlak van de aardbaan de parallax wordt gemeten. Enerzijds (aan de linkerkant) met behulp van een referentiester die ver weg maar in ongeveer dezelfde richting staat, anderzijds (aan de rechterkant) met een verre ster ongeveer in het aardbaanvlak, met gebruik making van gunstige posities. Je meet in feite φ1 en φ2 om de parallax 2ω van de te onderzoeken ster te bepalen. Daarbij kom je links uit op 2ω = 2ѱ + φ2 – φ1, waar 2ѱ de (onbekende, in ieder

blz 10

geval storende) parallax is van de referentiester. Maar rechts krijg je eenvoudigweg 2ω = φ2 – φ1, omdat op de voor de meting gebruikte tijdstippen de referentiester in dezelfde richting staat. Wat mogen we nog meer van GAIA verwachten? GAIA zal een aantal “bonus”-mogelijkheden opleveren: detectiemogelijkheden waarvoor GAIA niet ontworpen is, maar die vanzelf als extraatje zullen ontstaan. We mogen denken aan: De detectie van exoplaneten. Vanwege de zeer nauwkeurige astrometrie mogen we verwachten, dat onregelmatigheden in de eigenbeweging zodanig zichtbaar worden, dat de meeste exoplaneten ter grootte van minstens Jupiter tot op een afstand van 10 lichtjaar gevonden kunnen worden. Verdergaande controle van de algemene relativiteitstheorie door het zien van verplaatsingen van sterren ten gevolge van het gravitatieveld van een planeet uit ons zonnestelsel. De detectie van near earth objects: meteoren en kometen die zeer dicht bij de aarde langs komen. Bestaande programma’s om deze objecten te detecteren kunnen in de richting van de zon (d.w.z. overdag) niets zien; GAIA staat verder weg en kan dichter langs de zon kijken. Near earths objects zijn in principe gevaarlijk voor de aarde (en de mensheid), maar we weten er nog te weinig vanaf om ons ertegen te kunnen beschermen. Het kan zijn, dat overigens onverklaarbare verschuivingen van verre sterren in de achtergrond van een dichtbij staande ster aanleiding zal geven tot conclusies als de aanwezigheid van een planeet bij die dichtbij staande ster die met zijn zwaartekrachtveld de positie van die verre ster verandert. De lezing was uitermate boeiend, waarbij veel informatie op een zeer duidelijk wijze naar voren werd gebracht. De gebruikte illustraties (tekeningen en animaties) waren van hoog niveau. De spreker werd dan ook met een langdurig en hartelijk applaus bedankt aan het einde van zijn voordracht. Hij verklaarde zich bereid om t.z.t., wanneer er resultaten zijn, terug te komen voor een vervolglezing.


Agenda voor de Algemene Ledenvergadering van de AWSV Metius

Datum : vrijdag 22 maart 2013 Locatie : Wijkcentrum “de Oever”, Amstelstraat 1, 1823 EV Oudorp Aanvang : 18.45 uur 1. Opening en vaststellen agenda 2. Mededelingen en binnengekomen stukken m.b.t. deze vergadering. 3. Goedkeuring van de notulen van de ALV van 30 maart 2012. 4. Goedkeuring van het jaarverslag van de AWSV Metius. 5. Behandeling financieel jaaroverzicht 2012 & begroting 2014. 6. Verslag van de kascommissie over 2012. 7. Vaststellen van de contributies voor 2014. 8. Goedkeuring van het financiële jaaroverzicht 2012 en goedkeuring van de begroting 2013. 9. Samenstellen nieuwe kascommissie.. 10. Bestuurssamenstelling Vereniging. 11. Verzoek van een school om samen te werken aan een sterrenwacht met koepel op het dak van de school. 12. Ideeën vanuit de Vereniging. 13. Rondvraag. 14. Sluiting.

ad. 3 De notulen van de ALV van 30 maart 2012 zijn opgenomen in het maartnummer van MM. ad. 4 Het jaarverslag van de AWSV Metius is eveneens in deze uitgave van MM opgenomen. ad. 5 Het financieel jaaroverzicht 2012 en de begroting 2014 zijn opgenomen in genoemde uitgave van MM. ad. 7 Het bestuur stelt voor de contributie voor 2014 vast te stellen op € 25,00 voor leden, €12,50 voor gezinsleden en €10,00 voor jeugdleden. De toegangsprijs voor betalende bezoekers blijft €5,00. ad. 9 De heren C. Jansen (vz), De Leeuw en Schaaf vormen in 2012 de kascommissie. De heer Schaaf is in 2012 toegetreden als reserve lid. De heer Jansen treedt in 2013 af. In deze ALV moet er een nieuw reservelid worden gekozen. ad.10 De heer Van der Weiden is aftredend en stelt zich herkiesbaar. Eventuele voorstellen voor tegenkandidaten kunnen cf. artikel 10, lid 2 van de statuten tot uiterlijk 7 dagen voor de ALV schriftelijk bij de secretaris ingediend worden. Ter informatie: het bestuur van de stichting Metius Sterrenwacht bestaat uit de heren M. Visser (vz), W. Koomen (secr), W. J Braakman (penn), R.W v.d. Weiden, R. Kroonenberg en L. Lambach. Ad. 12 Leden worden uitgenodigd om ideeën m.b.t. het functioneren van de vereniging kenbaar te maken.

Wim Koomen Secretaris

Terugblik 2012 Voor u ligt weer een uitgebreid verslag van het afgelopen jaar 2012, dank zij het nijvere werk van onze secretaris Wim Koomen en de penningmeester Rian van der Weiden, die een voortreffelijk beleid voert, want de contributie bleef ongewijzigd en dat in een tijd van crisis. Helaas ontviel ons dit jaar ons erelid Jan Deugd. Een groot veelzijdig technicus van weinig woorden. We namen afscheid van hem in het crematorium te Schagen. Helaas lukte het ook dit jaar niet om zijn zonnespectrograaf te demonstreren, daarom prijs ik me gelukkig dat Jan en ik samen een paar keer proef gedraaid hebben en met succes. We namen ook afscheid van Frans Nieuwenhout als bestuurslid van de Vereniging; hij is opgevolgd door Rob Steegs, ook een waarnemer pur sang. Om het uiteendrijven van de Stichting ( materiële belangen) en de Vereniging ( overige activiteiten) te voorkomen hebben we besloten om de bestuursvergaderingen van de Vereniging vooraf te doen gaan met een bestuursvergadering van de Stichting. Daar nemen we meestal zo’n half uur voor om de klokken op elkaar af te stemmen. Dat lukt prima en we doen dat twee keer per jaar. Een woord van dank naar de Metius Magazine Redactie is zeker op zijn plaats. Geweldig dat we leden hebben die zich daar voor willen inzetten! Ook dit jaar was er een sterrenkunde cursus, zelfs twee: één in Castricum en de andere in Alkmaar. Het is altijd weer een feest om de certificaten te mogen uitreiken omdat het telkens weer enthousiaste mensen zijn. De inzet van het team docenten werd dit jaar beloond met de Metius jaarprijs.

De jongste loot van Metius is natuurlijk de Werkgroep Weerkunde en het doet me deugd u te melden dat het met deze boreling goed gaat. In het zaaltje van het buurthuis in Overdie was de laatste keer zelfs een tweede rij stoelen nodig! Omdat we natuurlijk de aansluiting met deze dynamische maatschappij niet willen missen is er apart aandacht besteed aan de website en PR. We hopen daarvan de vruchten te plukken in de komende tijd. Een hoogtepunt vond ik de geanimeerde excursie naar de sterrenkundige vereniging Orion te Bovenkarspel. Het was een ware uitwisseling in een prima sfeer, culinair onderstreept met een heerlijk etentje in het restaurant IJgenwijs. Een ander hoogtepunt was de lancering van het boek “Wiskunde als familiebedrijf” op 1 oktober. Het gaat over de man waar onze Vereniging naar genoemd is. En wij waren daar uitgenodigd om het boek in ontvangst te mogen nemen. Een hele eer! Het waarnemen zat dit jaar niet mee door de weersomstandigheden, ondanks verwoede pogingen van Rob Steegs. Omdat de gewone leenkijker niet meer werd uitgeleend, is die verkocht: Angelique is de gelukkige. Het goede nieuws is dat het waarnemen via de ABT een impuls krijgt door een gebruiksvriendelijker interface, waarover u later uitgebreider wordt geïnformeerd. Hopelijk haalt dat u over de drempel om van de ABT gebruik te maken. En natuurlijk hadden we onze Metius lezingen en Eigen Avonden. Eén spreker kwam uit Brussel, Walter van Rensbergen, die een prima verhaal hield over Simon Stevin. Aangezien hij niet op die avond terug kon reizen kreeg hij vriendelijk onderdak bij Karel de Leeuw. Naar verluidt hebben ze beiden een fantastische avond gehad. Een ander hoogtepunt vonden velen de Me-

Metius Magazine

blz 11

tiuslezing over zwaartekrachtsgolven. Waar maak je dat toch mee dat je voor zo weinig geld zo’n fantastische avond hebt. Voor de Stopera ben je al gauw € 100 kwijt en valt het vaak tegen terwijl dit nog geen € 4 kost en ongekende vergezichten oplevert. Ook dit jaar dus was er weer die aanhoudende fascinatie over het uitspansel. Ik hoop van harte dat dit een vervolg heeft in het komende seizoen.

Gewoon lid Gezinslid Jeugdlid 0 Totaal 131

130 1 0 137

136 1

ACTIVITEITEN VAN DE COMMISSIES EN WERKGROEPEN Mees Visser Onderwijs HET BESTUUR Het bestuur kwam in 2012 twee keer bijeen voor een bestuursvergadering. Het is gebruikelijk dat de eerste vergadering in februari plaatsvindt. Op die avond ligt de nadruk vooral op de voorbereidingen voor de a.s. ALV. De tweede vergadering vindt in het najaar plaats. Dan ligt de nadruk op lopende (en niet-lopende) zaken en wordt een aanzet gegeven voor de begroting van het komende jaar. De organisatie van de Landelijke Sterrenkijkdagen, de Eigen avonden, de Nacht van de Nacht en de excursie kwamen voor rekening van het bestuur. Ook de uitvoering van die evenementen is voor een belangrijk deel in de handen van de bestuursleden. Bestuurssamenstelling: Tijdens de ALV van maart 2011 is de samenstelling van het bestuur van de Vereniging vastgesteld:

Naam

Functie

Datum aftreden

Mees Visser Voorzitter maart 2015 Wim Koomen Secretaris maart 2014 Rian van der Weiden Penningmeester maart 2013 Rob Steegs Lid maart 2015 Piet Cijsouw Lid maart 2014

Metius heeft in het jaar 2012 twee inleidende sterrenkundecursussen verzorgd: één in het voorjaar voor de Volksuniversiteit Castricum (die inmiddels helaas is opgeheven) en één in het najaar voor de Volksuniversiteit Alkmaar en omgeving. Beide cursussen droegen de naam “Sterrenkunde: een kennismaking”; de inhouden waren vrijwel identiek hetgeen ervan getuigt dat de vernieuwing die vanaf 2010 heeft plaatsgevonden tot een stabiel geheel heeft geleid. Beide cursussen bestonden uit 9 avonden theorie plus één avond waarnemen. Voor de cursus in Castricum werd deze laatste avond gerealiseerd bij de sterrenwacht van Metius in Bakkum; voor de cursus in Alkmaar is hetzelfde de bedoeling maar door weersomstandigheden heeft dit niet meer in 2012 plaats kunnen vinden. De cursus in Castricum had 18 deelnemers, waarvan er 17 het getuigschrift hebben verkregen. In Alkmaar waren er 11 deelnemers, die allen het getuigschrift ontvingen. Blijkens zowel de resultaten van de afgenomen enquêtes als de persoonlijke antwoorden op vragen die tijdens de uitreiking van de getuigschriften werden gesteld, heeft men de cursussen zeer op prijs gesteld. De deelnemers aan beide cursussen kregen gratis toegang tot de Metiuslezingen binnen hun cursusperiode. Piet Cijsouw.

Werkgroep PR Contributie: De jaarcontributie voor 2012 bedroeg € 25,50 voor leden, € 10,-- voor jeugdleden en € 12,50 voor gezinsleden. De entreeprijs voor de lezingen voor belangstellenden is vastgesteld op € 5,00

Het bestuur van de stichting is als volgt samengesteld: Mees Visser (in 2015 aftredend) Wim Koomen (2014) Willem Jan Braakman Rob Kroonenberg Leendert Lambach (2014) Rian van der Weiden (2013)

Voorzitter Secretaris

Lid

Penningmeester (2013) (2015) Lid Lid

De vereniging stelt zich tot doel het populariseren van de weeren sterrenkunde in Alkmaar en omgeving in de meest brede zin. In dat kader worden PR activiteiten gedaan. De Metius website wordt verzorgd door Harry Zwart en de andere activiteiten door Gerard Hoogeland die het stokje per 1 juli 2012 aan mij heeft overgedragen. Vanaf die datum heb ik voor de lezingen in het najaar de persberichten opgesteld en ter beschikking gesteld aan zo’n 10 lokale en regionale bladen. Daarnaast heb ik een bijdrage geleverd voor een campagne voor de cursus sterrenkunde in de volkshogeschool Alkmaar waarvoor een advertentie is geplaatst en flyers en posters zijn gedrukt en uitgedeeld op diverse plaatsen, vooral bibliotheken. Het persbericht daarvoor bleek niet door de kranten te zijn gebruikt. De aankondiging van de lezingen is nu ook te vinden op de website van science out, die opereert landelijk en plaatst zelf sommige events in de landelijke dagbladen. http://www.scienceout.nl/ De aankondiging van lezingen in het informatieblad van de Koepel gebeurt op hun initiatief m.b.v. onze website. Henk Verbeek

Ledenbestand: De vereniging heeft een gezonde groei doorgemaakt met een ledenbestand, dat inmiddels is opgelopen van 131 naar 137 leden. Type leden 1-1-2012 31-12-2012

blz 12

Aantal per Aantal per

Werkgroep Lezingen Er wordt op het moment weer hard gewerkt om op meerdere manieren aan sprekers te komen In 2012 hebben we weer 7 lezingen verzorgd met externe sprekers. Daarnaast stonden de “Eigen avonden” op het pro-


gramma.

27-01-2012 24-02-2012 Prof. M. Spaans 30-03-2012 27-04-2012 18-05-2012 28-09-2012 26-10-2012 gen 30-11-2012 21-12-2012

Huygens door Prof. Dr. V. Icke Over het ontstaan van leven op aarde door Hubble beelden door Drs. E. Mathlener Ruimtereizen door Prof. Ir. K.F. Wakker Eigen avond door diverse sprekers Saturnus, Huygens en Titan door Dr. H. Olthof Simon Stevin door Prof. Dr. W. van RensberGravitatie door Prof. Dr. J. van den Brand Eigen avond door diverse sprekers

Overzicht van het aantal bezoekers per lezing volgens de intekenlijsten

Maand Aantal 2011 Aantal 2012 Januari 43 65 Februari 58 70 Maart 50 52 April 38 35 Mei Eigen Avond 26 September 48 Oktober 47 39 November 58 December Eigen Avond

24 57 67 18

22

Totaal 386 431

Metiusvertegenwoordiging in de verenigingsraad Eenmaal per jaar komt in Utrecht de Verenigingsraad (VR) van de KNvWS bij elkaar. Dit keer was dat op 15 mei. Deze keer is Hans de Nobel wederom de vertegenwoordiger van Metius geweest. Er was de nodige discussie over de notulen van de vorige vergadering, maar die rimpels werden vlot gladgestreken. Hans heeft benadrukt, dat de data voor de Landelijke Sterrenkijkdagen niet in schoolvakanties gepland moeten worden, hetgeen vorig jaar als hinderlijk werd ervaren. Ook was er in de vergadering aandacht voor het meer integreren van de werkgroepen weerkunde. De KNvWS is in overleg met het KNMI of er nuttige activiteiten zijn te organiseren, die verder uitgewerkt kunnen worden. Zodra hier meer over bekend is neemt de KNvWS kontakt met Metius op

Eigen Avond in mei

Op vrijdag 18 mei 2012 is een Eigen Avond gehouden, tevens de laatste bijeenkomst van het seizoen 2011 - 2012. Deze vond vroeg in de maand plaats vanwege het daaropvolgende Pinksterweekeinde. Van het bestuur was Rob Steegs aanwezig; overige bestuursleden waren verhinderd. Het totaal aantal aanwezigen bedroeg 24; sluiting om 22:15. 1. Inleiding en geplande waarneemactiviteiten te Bakkum (Rob Steegs). De aanwezigen worden welkom geheten. In het kort wordt verteld dat de spectroscoop momenteel in reparatie is; de besturingskast is defect vanwege

een doorgebrande transformator. De documentatie is inmiddels aanwezig, verkregen door bemiddeling van de zoon van Jan Deugd. De planning is om na het voltooien van de reparatie en het inregelen van de besturing, een waarneemdag te organiseren, met als onderwerp onze eigen ster: de Zon. Deze zullen we dan waarnemen met behulp van de 20cm. Celestron kijker voorzien van een foliefilter, de zonneprojector, de spectroscoop en het liefst ook met behulp van een Hα kijker. Inge belooft na te gaan wie van de leden zo’n instrument heeft. Omdat de Zon op een maximum afstevent, is er veel activiteit te zien zoals zonnevlekken en protuberansen. De datum zal te zijner tijd bekend worden gemaakt door middel van een mailing aan alle leden. Vraag van de leden: Zijn er nog activiteiten gepland voor de Venus overgang op 6 juni? Antwoord: Er zijn geen activiteiten gepland. De Zon staat heel laag, alleen het einde van de overgang is zichtbaar, en het tijdstip (vroeg op de ochtend op een werkdag) maken het tot een onwaarschijnlijk succes. Tip van Leendert: Er zijn wereldwijd telescopen online die real-time beelden van de overgang zullen laten zien. Ook op Youtube zullen ongetwijfeld filmpjes worden gepubliceerd (net als van de 2004 overgang). 2. Kaeskoppenstad 2013 (Henk Verbeek). Metius is benaderd voor een bijdrage aan het evenement Kaeskoppenstad in 2013. Men wil in 2013 extra aandacht schenken aan historische personen die een bijdrage hebben geleverd aan de wetenschap. Adriaan Metius mag daarbij niet ontbreken! Men laat ons vrij te bedenken hoe we dit gestalte willen geven. Belangrijk is daarbij een groot publiek (> 30.000 bezoekers) en met name de jeugd (bèta onderwijs) aan te spreken. Er zijn diverse ideeën, van het uitbeelden van Metius (Mees is bij verstek als vrijwilliger “aangewezen”) tot het inrichten van een sterrenwacht inclusief messing instrumenten. Op de website van Metius staat gelukkig veel te lezen over Metius. Het instellen van een werkgroep is toch wel nodig hiervoor. Henk peilde de belangstelling op ludieke wijze: “Wie wil er NIET meedoen aan het organiseren?!” Conclusie: iedereen is bereid... Wordt ongetwijfeld vervolgd. 3. Cursus Sterrenkunde (Hans Klein Woud). De grondig gemoderniseerde cursus sterrenkunde is voor het eerst, en met succes, gegeven in de VU Castricum. Het docententeam dat als vanouds bestaat uit Piet Cijsouw, Henk Klippel en Hans Klein Woud is uitgebreid met Hans Dijkstra en Rob Steegs. De cursus nieuwe stijl is wat ingekort, zo wordt er weinig of niets verteld over de historie, en ook de wiskunde is weggelaten. Desondanks is de Relativiteitstheorie goed uit te leggen! De cursus bestaat nu uit 10 avonden van 2 uur en er is voorzien in een waarneemavond. De cursisten hebben na afloop een enquête ingevuld, waaruit grote tevredenheid bleek zowel over de inhoud als over de docenten. Met wenste alleen meer aandacht voor de Zon. Deze succesvolle cursus heeft ook enkele nieuw leden opgeleverd. Er zijn plannen voor een vervolgcursus. Deze cursus vereist wel enige voorkennis: wiskunde en natuurkunde op HAVO/VWO niveau. Ook bijzonder geschikt voor Metius leden die hun kennis willen bijspijkeren!!

Metius Magazine

blz 13

Nadere info volgt via e-mail of het Metius Magazine. 4. Foto’s, van en door Rob Kroonenberg. Rob laat enkele prachtige opnamen zien, onder meer van de dubbelster Izar (ook bekend als ε Bootis), M42 inclusief het beroemde Trapezium, en van Wega met daarbij de komeet HondaMrkos-Pajdusakova. Wel is er verwarring over deze opname: hoewel de komeet duidelijk zeer groen blijkt, is er ook gesuggereerd dat dit een melkwegstelsel is genaamd PGC2121919. Dit melkwegstelsel is echter onvindbaar op diverse kaarten en catalogi, en vanwege de kleur is de kans toch wel groot dat het toch een komeet betreft. Vereist nader onderzoek.... 5. Werkgroep Weerkunde (Karel de Leeuw). De Werkgroep Weerkunde bestaat uit 6 a 8 leden, die elke 4 weken bij elkaar komen. De rode draad wordt gevormd door het boek “Weerkunde, meteorologie voor iedereen” door Kees Floor. Er wordt per bijeenkomst een hoofdstuk besproken en uitgediept. Het boek is bijna uit, en het volgende seizoen zal meer diepgang niet geschuwd worden. Ook zijn er plannen om een weerballon op te laten. Er ontstaat een korte discussie over wat nu wel en niet de lucht in mag worden gestuurd, en tot welke afmetingen en hoogte. Ook wordt duidelijk de wens kenbaar gemaakt dat de activiteiten van de diverse werkgroepen, zoals de data van de bijeenkomsten, op de Metius website moeten worden vermeld. Prima idee! 6. Excursies (Rob Steegs). De mening van de aanwezigen is gepeild ten aanzien van toekomstige (mini)excursies. Er is gesproken over het Teylers Museum te Haarlem, de Leidse Sterrewacht en het KNMI. Er blijkt veel animo te zijn, zelfs 2 excursies per jaar zijn welkom! Wel zullen we gebruik moeten maken van ons netwerk, zodat we meer te zien krijgen dan het gewone publiek. 7. Interessante websites (Rob Steegs). Gedurende de avond komt het medium Internet regelmatig ter sprake. Als interessante websites zijn genoemd: www.meteoblue.com met uitgebreide weervoorspellingen voor de waarnemer, www.spaceweather.com met alles over de Zon en haar effecten op de Aarde, en www.youtube.nl genoemd in verband met filmpjes van de Venus overgang. Rob Steegs

Eigen Avond in december

Op 21 december was er weer de tweede Eigen Avond van het jaar 2012. Ruimte om elkaar te ontmoeten en er werd ook tijd ingeruimd om leden hun eigen verhaal te laten vertellen. Hiervan volgt een kort verslag, niet noodzakelijk in de juiste volgorde. . Hans Klein Woud beet de spits af met ervaringen over zijn studie Sterrenkunde. Hij vertelde over zijn ervaring in globale termen en hoopt dat eens dunnetjes en met meer details over te doen op de Werkgroep Theoretische Sterrenkunde. Frans Nieuwenhout onthulde ons dat de op Afstand Bestuurbare Telescoop, die er een stuk gebruiksvriendelijker uit ziet: een sterrenkaart is als startpunt zodat je meteen weet waar je ongeveer zit. Vervolgens vertelde Karel de Leeuw hoe het in de jonge Werk-

blz 14

groep Weerkunde aan toegaat. Ze bespreken daar een weerkunde boek van Kees Floor, dat op internet te zien is incl. vele verhelderende animaties. De laatste keer waren er elf leden, wat noopte tot een dubbele rij stoelen! Rob Steegs ging in op de activiteiten van de Werkgroep Waarnemen en herinnerde ons aan de wat tegenvallende zomer, zodat we zelfs niet één keer de zonnespectrograaf hebben kunnen gebruiken. Jammer. Hij riep ons op om ons aan te melden voor het onderhoud aan de sterrenwacht, in het bijzonder het voegwerk van de fundatie en schilderwerk van het PWN huisje. Het bestuur streeft er naar om voor de leden interessante Metius-lezingen en excursies te organiseren. Staande deze bijeenkomst vroeg Mees Visser naar suggesties voor lezingen: 1. Antares detector 2. Higgs deeltje nu en in de toekomst 3. Curiosity op Mars 4. Messenger satelliet Mercurius 5. Kernen van melkwegstelsels 6. Theorie van Erik Verlinde als alternatief voor de oerknaltheorie 7. Ontstaan, evolutie en opbouw van sterren (zoals de zon) 8. Sterbedekkingen zowel door maan als door andere sterren/planeten 9. Donkere materie en donkere energie 10. Weerkunde. Zo ook voor excursies: 1. Bezoek aan Sonnenborgh in Utrecht 2. Sackler museum in Leiden ( astrofysica) 3. Leidse sterrenwacht. 4. Maken van lenzen - spiegels. Ook werd de mening gepeild om als Vereniging mee te doen met Kaeskoppenstad 2013. Althans daarvoor is Metius gevraagd om daar aan mee te doen. Het idee is dat we de historische figuur Metius uitbeelden, op een creatieve manier die interessant genoeg is voor het publiek dat zich dan al wandelend begeeft door de tot de Middeleeuwen omgebouwde binnenstad van Alkmaar. Daarbij kan gedacht worden aan een klaslokaal, waar bv één van de Metius-leden een “sterrenkundig” verhaal houdt voor een klasje met leergierige pupillen. We hebben dus een Metius nodig, hoeft natuurlijk niet per se een man te zijn, een travestiet – verkleding van de persoon van de andere sekse - is ook goed mogelijk en figuranten, die het lokaal bevolken om publiek te trekken. Dat zou een mogelijkheid zijn. Een peiling onder de aanwezigen leverde een commissie op bestaande uit Chris Sijm, Henk Verbeek en ikzelf, die de uitvoerbaarheid van dit idee binnenkort bespreken. Als je dit leuk vindt, laat me dat dan weten en dan word je uitgenodigd om verder mee te denken. De avond werd afgesloten door Hans de Nobel, die eigen opnamen van Orion liet zien, bij verschillende belichtingstijden en filters. Hij wist gaaf te vertellen hoe hij op een uiterst voordelige manier aan zijn loodzware lens kwam. De details verklap ik hier niet, dat moet u echt zelf maar aan Hans vragen. Alles bij elkaar was het een geanimeerde avond, uitstekend verzorgd door de leden zelf incl. een drankje op kosten van de penningmeester. Kortom een prima avond helemaal in de geest van hoe de Eigen Avond bedoeld is! Mees Visser

Metius Jaarprijs en erelidmaatschap In de commissie is de heer Braakman als voorzitter opgevolgd door de heer Lambach. De commissie heeft aan het bestuur voorgesteld om “de cursus” de Metius jaarprijs toe te kennen. De heer Lambach geeft een


motivatie: Bij de oprichting van de Vereniging is de cursus in het leven geroepen. Vanaf 1998 is die daadwerkelijk in werking getreden. Hij heeft zelf in 1999 deelgenomen en is daarna (net als zovele cursisten) lid geworden van Metius. Als voorzitter heeft hij later vele diploma’s mogen uitreiken. Een enkele keer is de cursus niet doorgegaan vanwege te weinig aanmeldingen, maar ook is er een paar keer een dubbele cursus geweest. De cursus heeft veel voor de Vereniging betekend. En niet alleen in de vorm van het groeiend aantal leden. Het bestuur heeft dit voorstel van harte aangenomen en heeft besloten om alle docenten, uit het heden en verleden, de prijs toe te kennen. Het is een boek geworden met een ex libris van Metius op het schutblad naar een ontwerp van Harriet Koomen. Bij de symbolische uitreiking van de prijs aan de heer Braakman vult de voorzitter de heer Lambach verder aan. De cursus is zeer belangrijk voor de popularisering van de sterrenkunde en…het levert nog geld op! De ontwikkeling in presentatietechnieken is leuk om te memoreren. Van overheadsheets via lcdscherm naar Power Point presentaties met laptop en beamer. In de loop van de avond wordt een aantal boeken aan de (oud) docenten uitgedeeld. De overigen krijgen hun boek later thuis bezorgd. In zijn dankwoord memoreert de heer Braakman de samenwerking met de Volks Universiteit Alkmaar e.o. en het feit, dat de cursisten altijd zeer enthousiast zijn. Redenen om vooral door te gaan met de cursus! Applaus!

kers van de site meldden dat de virusscanner ingreep bij het bezoeken van onze site. Een Trojan-virus leek agressief aanwezig te zijn. Reden genoeg om de website offline te halen en een onderzoek te starten. Marco dook in de gegevens die op de server staan en heeft diverse tests uitgevoerd. Uiteindelijk bleek, ver verstopt in de data, een verwijzing naar een inmiddels niet meer bestaande website de boosdoener te zijn. Gelukkig een onschuldige aanleiding, waar de virusscanners op afgingen. De link is verwijderd en de website kon weer online.

Metius Magazine

Reeds eerder in Metius Magazine vermeld, althans bij velen van de vereniging bekend, bespreken we het omvangrijke boek “An Introduction to Modern Astrophysics (MODAS), van Caroll & Ostlie. Dit boek behandelt vele aspecten van de sterrenkunde. Aandacht is besteed aan hemelmechanica, stervorming, inwendige van sterren, de steratmosfeer en aanverwante onderwerpen. Denk hierbij aan de SRT en de ART, de laatste hoofdstukken omvat de kosmologie. Hierin wordt aandacht besteed aan onderwerpen zoals uitdijing van het heelal etc.

In het afgelopen jaar is MM wederom 4x verschenen, waarvan het maart/april nummer zoals gebruikelijk met de gegevens voor de Algemene Leden Vergadering als dubbeldik nummer. De oplage van MM is 140 stuks, een aantal meer dan het aantal leden, omdat het magazine ook aan externen verstuurd wordt, zoals Zenit, het bestuur van de KNVWS, onze gewaardeerde adverteerders en een bevriende vereniging in het noorden van het land. Maar ook de sprekers, schrijvers van een fijn artikel in MM, de bibliotheken van Alkmaar en een aantal sponsors en dergelijke (met het oog op promotie van onze vereniging, zoals de Landelijke Sterrenkijkdagen en de clubavond) ontvangen een nummer. De redactie is ook erg blij met de inbreng van (vooral de al jaren voor het blad schrijvenden) Klaas Kroesen en Marcella Houweling en natuurlijk ook alle andere leden die (on)regelmatig een bijdrage leveren. Met deze inbreng van onze leden is en blijft het blad een spreekbuis van onze hele vereniging. Hans Dijkstra

Website De werkgroep Metius Website is in 2012 qua samenstelling aangepast. De huidige bezetting is: Harry Zwart (website beheer), Gerard Hoogeland, Marco Seijnen en Rob Steegs (reserve beheer), Henk Verbeek (PR- coördinator) en Piet Cijsouw (vanuit het bestuur). In 2012 is een begin gemaakt met het stap voor stap actualiseren van de website. Piet doorzoekt de site op verouderde data en onjuiste gegevens en doet voorstellen voor aanpassingen. Om de inhoud van de website te verbeteren wordt, daar waar nodig, Henk als PR-coördinator nadrukkelijk betrokken bij de aanbevelingen. Het afgelopen jaar is de website weer goed bezocht. Maar liefst 3.265 maal tikte de teller een individuele bezoeker aan. Sinds de meting in 2007 is gestart, werd de website ruim 24.500x bezocht! Medio juli 2012 werd er groot alarm geslagen. Diverse gebrui-

Harry Zwart

Werkgroep Theoretische Sterrenkunde (WTS) Verwijzend naar voorgaande jaarverslagen van de werkgroep WTS is op te merken dat werkgroep de bijeenkomstenfrequentie van eens per maand nog steeds strak aanhoudt. Zo is de werkgroep in het jaar 2012 negen maal bij elkaar geweest. De locatie is nog steeds het buurthuis “Oud Overdie” Kortenaerkade 23, te Alkmaar. De werkgroep omvat 12 leden, te weten de heren: H. van der Werve, M.H.H. Höfelt, H.A. Verbeek, H.T. Klippel, P.L. Cijsouw, L. Lambach, S. Haijma, R.B. Kroonenberg, M.Visser, W.Kuipers, J.Klein Woud, M.A. van den Bogaerde Daarnaast ontvangen belangstellenden ter informatie de agenda en verslagen van de WTS bijeenkomsten.

Om de onderwerpen goed te kunnen volgen, is enige kennis van de basis begrippen van de wiskunde en rekenkunde en begrippen als kinetische energie ( ½ mv²) en de thermische energie (kB T) wel nodig. Vragen en opmerkingen van toehoorders worden overigens door de sprekers zo goed en zo kwaad uiteengezet en verklaard. Bedenk dat drie van de vijf docenten van de Metius – sterrenkunde cursus, leden zijn van de werkgroep WTS. Binnen de werkgroep is afgesproken om korte samenvattingen te componeren en deze te publiceren in Metius Magazine, om zo grotere bekendheid te geven aan de werkgroep WTS. Het aantal onderwerpen in het jaar 2012 was divers. Naast de behandelde hoofdstukken uit het boek MODAS, is onder andere aandacht besteed aan het Higgs deeltje. Als voorbeeld moge dienen, de bijdrage van de heer Cijsouw, een samenvatting van hoofdstuk 9 uit MODAS, gepubliceerd in MM januari / februari 2012 nummer 192. Aansluitend in MM van september / oktober 2012 nummer 194 vindt u op pag. 15 een bijdrage van de heer Klippel. Deze bijdrage behandelt het onderwerp “Het Inwendige van Sterren”. Uit voorgaande is af te leiden dat de werkgroep naar behoren functioneert. Verder heeft de penningmeester van de Vereniging een bedrag beschikbaar gesteld om de kosten van de WTS bijeenkomsten beheersbaar te houden. Dit geldt overigens ook voor de andere werkgroepen. De werkwijze is als volgt: Bij overschrijding van de werkelijke kosten, er wordt van de leden een bijdrage gevraagd van EUR

Metius Magazine

blz 15

3.= legt de vereniging het verschil bij. Of bij een teveel wordt het bedrag wederom in de pot gedaan. Martin van den Bogaerde.

Doordat het apparaat nu een stuk gebruiksvriendelijker is geworden hopen we dat we in 2013 velen van u kunnen overhalen om het nogmaals te proberen. Wie nog geen inlogcodes heeft: stuur een email naar: [email protected]. Frans Nieuwenhout

Werkgroep Sterrenwacht Bakkum en waarnemen Het waarneemjaar 2012 ging uitstekend van start. Op 16 januari, en op 22 maart waren de omstandigheden erg gunstig, en is er veel plezier beleefd aan de wonderen van de sterrenhemel. Zo was de hemel in januari zeer transparant. Door gebruik te maken van een UHCS filter was het uitzicht op bijvoorbeeld de Orion nevel spectaculair. Op 27 maart leken de omstandigheden ideaal om met de cursisten Sterrenkunde waar te nemen. Gezien de grootte van de groep, zo’n 15 personen, was ervoor gekozen om buiten waar te nemen met 2 kijkers. Helaas was er toch veel sluierbewolking maar dit mocht de pret niet drukken. De heldere objecten waren goed te zien, maar nevels waren helaas onzichtbaar. Op het einde van de avond slaagden we er nog in Saturnus in het vizier te krijgen, wat een leuke afsluiting van de gezellige avond was. Er waren plannen om in de zomer een waarneemmiddag te organiseren, om de zon waar te nemen. Eerst moest echter de besturing van de spectroscoop worden gerepareerd, die tijdens een test rooksignalen produceerde. Helaas is door ongunstige weersomstandigheden, en de beperkte beschikbaarheid van een Hα kijker, het er niet van gekomen. Het nieuwe waarneemseizoen ging weer uitstekend van start met het waarnemen van de Perseïden. In tegenstelling tot voorgaande jaren kozen we ervoor om op het strand bij Egmond aan Zee te gaan waarnemen. Er werd gestart met een kop koffie op een terrasje, en zonder te worden geplaagd door muggen konden we met een groep van meer dan 10 personen genieten van het hemelse schouwspel. De start van het nieuwe seizoen bleek achteraf meteen de afsluiting, want door ongunstige weersomstandigheden is er sindsdien niet meer waargenomen, met één uitzondering: de Nacht van de Nacht.

Rob Steegs

Werkgroep Weerkunde Voor de werkgroep Weerkunde was 2012 een jaar van consolidatie. Na de (her)oprichting in 2011 beschikken we inmiddels over een stabiele basis. Van de geplande 9 bijeenkomsten konden er 8 doorgang vinden. Alleen in september speelde het buitengewoon fraaie nazomerweer ons parten. En onze leden vinden september blijkbaar een uitstekende vakantiemaand. Maar vrijwel alle andere bijeenkomsten kenden een goede opkomst. Reeds geruime tijd staan er 12 personen op de uitnodigingenlijst en de eerlijkheid gebied te zeggen dat onze vergaderruimte er ook niet meer aan kan. Als een rode draad door al onze vergaderavonden loopt de behandeling van de online-versie van het boek WEERKUNDE (Meteorologie voor iedereen). Dit is een boek dat voor ons het goede niveau heeft. Bovendien is het internet altijd dichtbij als er andere bronnen geraadpleegd moeten worden. Uiteraard kwamen er in de loop van het jaar ook andere zaken aan de orde. In juni konden we bij wijze van seizoenafronding genieten van een film van National Geographic: Stormen op onze planeet en daarbuiten. Voor de oktoberavond had een van de onze leden de statistieken van de afgelopen zomer uitgeplozen en geordend. Een prima poging om het 2012-zomerweer objectief te beoordelen. Vermeldenswaardig is verder een goed onderbouwde uitleg van de Corioliskracht. Tot slot kregen we in de laatste twee maanden uitleg over optische verschijnselen in de atmosfeer. Wat nog steeds niet van de grond is gekomen zijn activiteiten buiten de vergaderruimte. Contacten met het KNMI over eventuele waarnemingen bloeden dood. Hieraan ten grondslag liggen hoogstwaarschijnlijk budgettaire redenen. Privatisering van overheidsdiensten heeft natuurlijk ook zijn schaduwkanten. Als we echter met een positief geluid mogen afsluiten: Een excursie naar het windturbinetestpark van ECN in het voorjaar van 2013 is zo goed als zeker. Karel de Leeuw

Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop (ABT) Overige activiteiten De op afstand bestuurbare kijker van Metius is ook in 2012 weer veel gebruikt. In totaal zijn er in dit jaar 9981 opnames gemaakt door zeven Metius leden. Dit was als volgt verdeeld: Twan Bekkers 33 Reijer van de Brink 191 Jaap Los 21 Lango Metten 879 Frans Nieuwenhout 319 Marco Seynen 10 Inge van de Stadt 8528 Marco Seynen, met assistentie van Inge van de Stadt, heeft een nieuwigheid aan de besturingssoftware toegevoegd. De kijker kan nu via een soort planetarium programma naar het gewenste object gestuurd worden. Doordat je een overzichtskaartje te zien krijgt waarin de helderste en meest gunstig gelegen objecten, zoals bolhopen en sterrenstelsels, in aangegeven zijn, is het vinden van een geschikt waarneemobject nu heel gemakkelijk worden. Je kunt nu ook goed zien welke objecten hoog aan de hemel staan en welke binnenkort achter de bomen of huizen zullen verdwijnen. Begin 2013 zal deze nieuwe versie verspreid gaan worden onder iedereen die zich aangemeld heeft (inmiddels zijn er nu 40 mensen die de inlogcodes hebben ontvangen om de kijker te kunnen bedienen).

blz 16

Mediatheek De mediatheek is op alle avonden van de lezingen opengesteld en mag telkens weer op een (kleine) belangstelling verheugd zijn. Landelijke Sterrenkijkdagen Op vrijdag 9 & zaterdag 10 maart 2012 nam de AWSV Metius weer deel aan de jaarlijkse Landelijke Sterrenkijkdagen. De Nicolaas Beetsschool, waar we jaren welkom zijn geweest, had net een nieuwe direktie gekregen, die niet wenste mee te werken, behalve voor een (onbekende) financiële bijdrage. Dit was voor Metius een reden om hier niet meer de LSK te houden. Gelukkig hadden we in het verleden een paar keer prettig samengewerkt met de school “de Zes Wielen” in Oudorp. Het hoofd van de school was meteen enthousiast en stelde de school belangeloos ter beschikking. Een heel prettig gebaar. Vrijdagavond was het niet geweldig waarneemweer. Toenemende bewolking, die op het moment van beginnen bijna alles verborg wat we zo graag aan de bezoekers wilden laten zien. De belangstelling was matig, naar schatting zo'n 45 belangstellenden. De hoofdreden was, dat de PR voor het grootste ge-


deelte mislukte, zodat we nog van geluk mochten spreken, dat de juf vele kinderen en hun ouders enthousiast had gemaakt. Zaterdag was de belangstelling nog minder, slechts 22 personen en het weer werkte ook niet mee. We hebben er het beste van gemaakt. Marcella Houweling, Inge van der Stadt, Chris Sijm en Angelique Schoonderwoerd waren de dames van Metius die hun medewerking verleenden en Huub Brugman, Mees Visser, Rob Steegs en Rian van der Weiden waren de Metiusmannen die meededen. Bijzondere vermelding is hier op zijn plaats voor Geertje Visser, de echtgenote van onze voorzitter, die de bar voor haar rekening nam. Over eventuele deelname aan de Landelijke Sterrenkijkdagen in volgende jaren gaat het bestuur zich beraden. Wim Koomen Voordracht VVAO Op uitnodiging van de activiteitencommissie van afd. Bergen van de VVAO (de Vereniging van Vrouwen met een Academische Opleiding) hield Piet Cijsouw op 12 december voor deze groep dames een voordracht met als titel: “Alles draait – over de bewegingen in ons zonnestelsel”. In deze voordracht kwamen de overheersende draairichting in het gehele zonnestelsel, de beperkte beweging van Mercurius en Venus ten opzichte van de zon en de deels retrograde beweging van de buitenplaneten aan de orde. Een aantal illustraties is gegeven met het planetariumprogramma “Stellarium”. De reacties uit het publiek waren over het algemeen positief, maar het noodzakelijke voorstellingsvermogen aangaande bewegingen in de ruimte bleek voor een aantal toehoorsters toch moeilijk aangesproken te kunnen worden. Piet Cijsouw

Workshop Paulusschool Via Hans Dijkstra kreeg Metius begin november het bijzondere verzoek om de leerkrachten van de RK basisschool Paulus in Castricum wegwijs te maken dan wel te enthousiasmeren over ruimtevaart en sterrenkunde. Ze hadden daar het plan opgevat om een project over dit thema te beginnen, zo gaat dat tegenwoordig. Edoch bij sommige leerkrachten was er sprake van watervrees. Nu waren Henk Verbeek en ik daar al in maart 2011 geweest, dus togen we daar weer gezamenlijk naar toe op 8 november 2012. En schoven daar aan, aan een tafel waar om heen het onderwijzend team zat geschaard. Er was 45 minuten voor ingeruimd en het werd anderhalf uur, waar Henk er duidelijk in slaagde om de leuke, wonderlijke en anekdotische kant van sterrenkunde te belichten. Vooral historisch verhalen hadden hun belangstelling. Daarom grepen we op deze RK school de gelegenheid aan om de uitspraak van Galilei te citeren, die in het Engels nog mooier loopt: “Science knows how heavens go, Religion how to go to heaven. Mooi toch als een school zijn identiteit helder wil hebben. Enfin, na anderhalf uur hadden de leerkrachten minder last meer van watervrees. Mees Visser

Lezing in de Nieuwpoort Op zondag 26 februari was Metius uitgenodigd om in woon- en zorgcentrum “de Nieuwpoort” een verhaal te vertellen over sterrenkunde. Ondergetekende heeft dat op zich genomen en trok gewapend met beamer, laptop en USB-stick naar een twintigtal bejaarde toehoorders en hun begeleidsters. Grote verrassing was het ontbreken van een verlengsnoer, dat in het gehele huis volledig onvindbaar was. Iedereen bleef maar naar de spreker

kijken en verwachtte wonderen. Die heb ik dan ook verricht door bij de overburen aan te bellen en daar voor twee uur een verlengsnoer te lenen. Het werd toch nog een geslaagde middag waar de aanwezigen getrakteerd werden op een reis door de ruimte met als vertrekpunt onze eigen aarde. Wim Koomen

Nacht van de Nacht 2012 Op zaterdag 27 oktober hebben Henk Verbeek en ik ons gespoed naar theater De Binding, in Zuid-Scharwoude om daar ons Metius-aandeel aan de Nacht van de Nacht te leveren. Verleden jaar was dat op de basisschool De Zes Wielen in Oudorp, daarvoor op de Nicolaas Beets School. En nu dan in De Binding. Het was voor mij een hele puzzel om daar te komen. De route ging via Karel de Leeuw om hem namens Metius het fotoboek First Light als dank voor het omzien naar en onderdak bieden aan onze spreker Walter van Rensbergen te geven. Daarna kwam ik door te ver doorrijden in een wegomlegging terecht die tot onherbergzame oorden leidde, althans zo ervoer ik dat. Op mijn “schreden” terugkerend kwam ik dan aan toen Henk Verbeek al met zijn presentatie bezig was voor een aandachtig luisterend gehoor. Een boeiend verhaal over de Maan, waarvan ik steeds meer herinnerde totdat ik tenslotte besefte dat het mijn eigen presentatie was. Een prima verhaal met als klapstuk het ruiken van Maanstof in een plastiek zakje. Er werd flink gesnoven en iedereen – jong en oud- stak zijn neus erin. Daarna verzorgde de milieugroep als intermezzo een goed verhaal over vleermuizen. Die vinden hun weg in het donker met een ingebouwde radar die bij sommige vleermuizen op zo’n 100.000 Hz. werkt. Na dit verhaal gingen de meesten wandelen om van het donker te genieten en met een kleinere groep gingen we verder over sterrenkunde. Allereerst vroeg ik aan de overgebleven groep mensen, nu ze het verhaal van Henk hadden gehoord, hoe iemand op de Maan de Aarde aan de hemel zou zien. Zou dat ook een baan zijn, net zoals op de Aarde? Enfin, over het antwoord verbaasden we ons toch wel allemaal een beetje. Want voor een Maanbewoner blijft de Aarde op één punt aan de hemel staan!! Vervolgens hadden we het over een prachtige planetaire nevel, het Kattenoog, en over misverstanden rondom gewichtsloosheid. Zo werd duidelijk dat André Kuipers en de Maan constant vallen. Zonder zwaartekracht zou de afstand Maan-Aarde elke seconde 0.36 cm groter worden en dat gebeurt niet omdat de Maan precies ook die afstand valt!! En daarmee wordt de “cirkel” letterlijk en figuurlijk gesloten. Onder het publiek waren ook twee VMBO scholieren die een werkstuk moesten maken over ruimtevaart. Hun specifieke vragen werden na afloop door Karel de Leeuw, Henk Verbeek, Piet Cijsouw en mij beantwoord, met de aantekening dat Piet het leeuwendeel voor zijn rekening nam en dat ook wij ademloos toeluisterden. Kortom, een geslaagde avond. Mees Visser Wim en Rob waren door boswachter Evert-Jan Woudsma van PWN “geronseld” om deel te nemen aan dit evenement op 27 oktober. Metius zou aanwezig zijn met kijkers en een laptop + beamer. De avond startte met een regenbui, het klaarde echter het snel op en kwam de volle(!) maan te voorschijn. Onderweg naar de bewuste open plek in de duinen bij Heemskerk werd Rob nog geïnterviewd door een journaliste van Heemskerk FM, wat enkele dagen later werd uitgezonden. Eén kijker werd op de maan gericht, en één op de dubbelster Albireo α Cygni. Wim zorgde voor een presentatie “inleiding tot de sterrenkunde”, beschermd door een grote “party tent” en van energie voorzien door een aggregaat. Er werden aanvankelijk zo’n 200 bezoekers verwacht, het wer-

Metius Magazine

blz 17

den er uiteindelijk méér dan 700! Gelukkig was Reyer van de Brink aanwezig, die de maankijker onder zijn hoede nam. De Nacht van de Nacht was een verrassende ervaring, en een groot succes. De organisatie rondom het waarnemen werkt dankzij het goede team helemaal naar tevredenheid. Rob Steegs

Excursie naar Orion in Bovenkarspel

Op 21 april bracht een grote groep leden een bezoek aan onze zustervereniging Orion in Bovenkarspel. Bij aankomst viel al meteen op, dat ze een geweldig onderkomen hebben. Een modern gebouw met voldoende parkeerplaatsen. Een restaurant op de begane grond hoorde niet bij de vereniging, maar bleek na afloop een welkome aanvulling van een zeer geslaagde dag. Boven werden we verwelkomd door leden van het bestuur in hun tentoonstellingsruimte, waar vele zaken betreffende ster-

Notulen van de Algemene Ledenvergadering (ALV) van de AWSV Metius

renkunde waren uitgestald. Hierachter bleek zich een mooie zaal te bevinden waar we een onderhoudende lezing kregen over het reilen en zeilen van de vereniging Orion. Ook boven mochten we een kijk(je) nemen. Hier was een grote sterrenkijker opgesteld, die beschermd werd tegen de elementen door een zeer mooie en moderne koepel. Om jaloers op te worden, maar we moeten onze tekortkomingen onder ogen zien. Orion bevindt zich haast middenin de bewoonde wereld en onze sterrenwacht is gelegen in het duingebied van de PWN. Een groot verschil als men iets wil organiseren waar aanloop voor vereist is. De ondergaande zon werd bekeken en toen het donkerder werd hebben we nog blikken kunnen werpen op diverse hemelse verschijnselen. De uitermate geslaagde dag werd afgesloten met een heerlijk en vooral gezellig diner in het voornoemde restaurant. Dank je wel Orion voor de fijne ontvangst. Volgend jaar weer!

Wim Koomen, secretaris

secretaris - zonder verdere opmerkingen goedgekeurd en getekend. 4.

Datum Locatie

: vrijdag 30 maart 2012, 18.45 uur : De Oever Oudorp

0. Aanwezig Mevrouw Van de Stadt en de heren Braakman, Brouwer, J.C. Dijkstra, Haijma, Hoogeland, C. Jansen, Klein Woud, Klippel, Koomen (secr.), R.B. Kroonenberg, Lambach, De Leeuw, Liefting, Los, Nieuwenhout, Schaaf, Steegs, Verbeek, Verweij, M. Visser (voorz.), Van der Weiden (penn.), Afmelding van mevrouw Koomen en de heren Franse, Zomerdijk en Cijsouw (die de spreker ophaalt van het station). 1.

Opening

Om 18.45 uur opent de voorzitter de vergadering en heet de aanwezigen welkom. In totaal zijn 18 leden en 4 bestuursleden aanwezig op deze algemene ledenvergadering. De penningmeester biedt na de vergadering een kopje koffie of thee aan. De agenda wordt vastgesteld, zoals voorgesteld. 2. Mededelingen en binnengekomen stukken m.b.t. deze vergadering Binnengekomen is het idee van de heer Lemmens om een mobiele sterrenwacht te gaan optuigen om o.a. scholen te gaan bezoeken. Aangezien de eerste schattingen van de kosten ver boven de € 140.000 dreigen te gaan komen heeft het bestuur besloten om hier niet aan mee te doen. 3. 2011

Goedkeuring van de notulen van de ALV van 25 maart

De notulen van de ALV van 25 maart 2011 zijn als bijlage in Metius Magazine opgenomen. Inhoudelijk en tekstueel zijn er geen opmerkingen. De notulen worden - onder dankzegging aan de

blz 18

Goedkeuring van het jaarverslag van de AWSV Metius

Het jaarverslag wordt door de vergadering goedgekeurd. De voorzitter bedankt alle leden die een bijdrage hebben geleverd om dit jaarverslag mogelijk te maken. Het geeft een mooi beeld van wat er zich binnen de vereniging afspeelt. De vergadering spreekt met applaus waardering uit voor het jaarverslag. 5. 2013

Behandeling financieel jaaroverzicht 2011 & begroting

De penningmeester geeft uitgebreid uitleg over de financiën van de Vereniging. Daarnaast deelt hij mee, dat de werkgroepen niet meer individueel hoeven bij te dragen aan de kosten van hun werkzaamheden. Zij krijgen €100 per seizoen van de Vereniging voor de financiële activiteiten, zoals zaalhuur. Hierna zijn er geen verdere vragen. De vergadering dank de penningmeester voor zijn inzet. 6.

Verslag van de kascommissie over 2011

De voorzitter nodigt de heer C. Jansen uit om namens de kascommissie verslag te doen. De heer Jansen vertelt op 27 februari een bezoek te hebben gebracht aan de penningmeester. De kas was in orde bevonden en de stukken waren zeer overzichtelijk en verzorgd. Alles duidt op een solide beleid en de boekhouding is in balans. Complimenten aan de penningmeester, die de kas weer op de (euro)cent kloppend heeft gehouden. De heer Jansen levert het ondertekende kascontroleverslag in bij het bestuur. De heer Jansen stelt voor de penningmeester te dechargeren betreffende de financiële stukken. Dit voorstel wordt door de vergadering met applaus overgenomen. De voorzitter bedankt de kascontrolecommissie voor het werk, dat ze gedaan heeft. 7.


Vaststellen van de contributie voor 2013

Voorgesteld wordt de contributie vast te stellen op het afgeronde bedrag van € 25,00. Het gezinslidmaatschap op € 12,50 Het jeugdlidmaatschap op € 10,00 en de toegangsprijs voor niet-leden voor de lezingen op € 5,00. Vraag van de heer Verbeek of dat laatste niet een beetje veel is (in de regio is € 3,00 usance) antwoordt de penningmeester, dat de bezoekers dan eerder over de streep getrokken worden om lid te worden. Daarnaast is dit bedrag eenvoudiger af te rekenen bij binnenkomst. De vergadering gaat daarna unaniem akkoord met dit voorstel. 8. Goedkeuring van het financiële jaaroverzicht 2010 en goedkeuring van de begroting 2011 De vergadering keurt de genoemde financiële stukken unaniem goed. De heer Braakman geeft uitleg over de financiën van de Stichting. Hier zijn geen vragen over, zodat de Stichting doorgaat met het goed beheren van de centjes. 9.

Samenstellen nieuwe kascommissie

De voorzitter bedankt de heer Jansen voor zijn inzet voor de kascommissie. Hij treedt af vanwege het roulerend systeem van de commissie. De heer Bolten, die tweede lid is heeft echter te kennen gegeven zijn lidmaatschap van de Vereniging op te zeggen. Als gevolg hiervan verzoekt de voorzitter of de heer Jansen nogmaals bereid is om als voorzitter van de kascontrolecommissie op te treden. De heer Jansen is hiertoe bereid. Het reserve lid, de heer De Leeuw schuift nu op als lid en de heer Schaaf is bereid het nieuwe reserve lid te worden. De kascommissie voor 2013 bestaat daarmee uit de heren C. Jansen(voorzitter) en De Leeuw en als reserve lid de heer Schaaf. De voorzitter bedankt de heren C. Jansen, De Leeuw en Schaaf voor hun bereidheid. 10.

Huishoudelijk Reglement van de Vereniging

Het huishoudelijk reglement van de Vereniging was gedateerd en was aan herziening toe. De heer Lambach heeft zich ingespannen om deze klus, na zijn bestuurslidmaatschap, op zich te nemen. Hij geeft uitleg over de redenen en de inhoud van het nieuwe reglement. Het is in 1996 samengesteld en heeft het dus eigenlijk nog lang volgehouden. Het oude reglement was negen bladzijden en het nieuwe “slechts” iets meer dan zes. Het is dus goed opgeschoond en aangepast aan deze tijd. Iedereen heeft het kunnen bestuderen. Er zijn geen vragen of opmerkingen, waarna het ter stemming is gebracht. Alle aanwezigen gaan akkoord, dus wordt het nieuwe reglement aangenomen. Hierna wordt het op de website gepubliceerd. 11.

Bestuurssamenstelling Vereniging en Stichting

Vanwege knip- en plakwerk is de toelichting op punten in de agenda niet volledig exact weergegeven. Excuses van de secretaris.De voorzitter meldt, dat het niet goed is voor een Vereniging als bestuursleden te lang aan het pluche blijven kleven. Het is dus niet verwonderlijk, dat de heer Nieuwenhout na vele jaren aftreedt. Hij blijkt sinds 1999 bestuurslid te zijn geweest. De voorzitter is in zijn toespraak lovend over de positieve inbreng en de constructieve samenwerking. Kort vertelt hij nog over het grote Metius project: de ABT, waarvan hij de voortrekker is geweest. Gelukkig blijft hij wel actief als voorzitter van de ABT-werkgroep. De voorzitter bedankt hem voor de vele jaren inzet voor de Vereniging en geeft als aandenken een boek, getiteld Quantum van Manjit Kumar. Vanwege het niet op tijd leveren van het boek door de firma BOL.COM (te laat besteld?) overhandigt de voorzitter zijn eigen (al gelezen) exemplaar, dat voor de nodige hilariteit zorgt. Zo gauw het nieuwe boek binnen is zal dit aan de heer Nieuwenhout gegeven worden. De heer Nieuwenhout spreekt een kort dankwoord en vertelt, dat hij het bestuurswerk met plezier heeft gedaan en dat hij blij

is de ABT meer aandacht te kunnen geven. Hierna geeft hij het boek aan de voorzitter retour. Als opvolger stelt het bestuur de heer Steegs voor. Hij introduceert zich kort, ook omdat hij nog niet zo lang lid is. Hij is verleid lid te worden van de Vereniging vanwege de sterrenwacht; hij is tenslotte waarnemer pur sang. Inmiddels heeft hij als voorzitter van de werkgroep waarnemen deze werkgroep nieuw leven ingeblazen, dat al geresulteerd heeft in meerdere succesvolle waarneemavonden in de duinen. Naast sterrenkunde heeft hij als hobby het repareren van historische ontvangers. De vergadering stemt in met de heer Steegs als nieuw bestuurslid. De voorzitter is zelf aftredend, maar heeft zich herkiesbaar gesteld. Er zijn geen tegenkandidaten gemeld, waarna hij door de vergadering met applaus wordt herkozen. 12.

Metius Jaarprijs 2011

In de commissie is de heer Braakman als voorzitter opgevolgd door de heer Lambach. De prijs is nog onderweg. Die is namelijk verzorgd door de heer Cijsouw, die zoals altijd de spreker van het station haalt. De voorzitter besteedt echter wel meteen aandacht aan de prijs. De commissie heeft aan het bestuur voorgesteld om “de cursus” de Metius jaarprijs toe te kennen. De heer Lambach geeft een motivatie: Bij de oprichting van de Vereniging is de cursus in het leven geroepen. Vanaf 1998 is die daadwerkelijk in werking getreden. Hij heeft zelf in 1999 deelgenomen en is daarna (net als zovele cursisten) lid geworden van Metius. Als voorzitter heeft hij later vele diploma’s mogen uitreiken. Een enkele keer is de cursus niet doorgegaan vanwege te weinig aanmeldingen, maar ook is er een paar keer een dubbele cursus geweest. De cursus heeft veel voor de Vereniging betekend. En niet alleen in de vorm van het groeiend aantal leden. Het bestuur heeft dit voorstel van harte aangenomen en heeft besloten om alle docenten, uit het heden en verleden, de prijs toe te kennen. Het is een boek geworden met een ex libris van Metius op het schutblad naar een ontwerp van Harriet Koomen. Bij de symbolische uitreiking van de prijs aan de heer Braakman vult de voorzitter de heer Lambach verder aan. De cursus is zeer belangrijk voor de popularisering van de sterrenkunde en…het levert nog geld op! De ontwikkeling in presentatietechnieken is leuk om te memoreren. Van overheadsheets via lcdscherm naar Power Point presentaties met laptop en beamer. Onlangs is er weer veel energie gestoken in de vernieuwing van de cursus, hetgeen helaas niet geresulteerd heeft in een cursus in Alkmaar. Gelukkig is er in Castricum voldoende belangstelling getoond om daar wel een cursus te organiseren. In de loop van de avond wordt een aantal boeken aan de (oud) docenten uitgedeeld. De overigen krijgen hun boek later thuis bezorgd. In zijn dankwoord memoreert de heer Braakman de samenwerking met de VolksUniversiteit Alkmaar e.o. en het feit, dat de cursisten altijd zeer enthousiast zijn. Redenen om vooral door te gaan met de cursus! Applaus! 13.

Ideeën vanuit de Vereniging

Er zijn geen opmerkingen vanuit de vergadering. Dit komt ook door de behandeling van de voorgaande agendapunten. 14.

Rondvraag

15.

Sluiting

Er zijn geen verdere vragen.

De voorzitter sluit om 19.44 uur de vergadering en bedankt alle aanwezigen voor hun komst en hun bijdrage. Wim Koomen, Secretaris

Metius Magazine

blz 19

Jaarrekening

A.M. van der weiden


blz 20

Van quadrant tot sextant Wanneer wij navigatie instrumenten uit de oudheid vergelijken met bv. het huidige GPS systeem dan vallen duidelijke verschillen onmiddellijk op. De instrumenten van oudere datum verraden vakmanschap en grote kennis van natuur en wiskunde en hebben charme . Naast kennis en inzicht kennis vragen ze bovendien vaardigheid in het gebruik ervan.

Het doet ons onmiddellijk denken aan Eise Eisinga die het planetarium in Franeker heeft ontworpen en gebouwd. Alleen al als we de toenmalige stand van de techniek en wetenschap in aanmerking nemen , is dit een geweldig staaltje van kennis en ambachtelijke vaardigheid en doorzettingsvermogen. De ontwikkeling van de scheepvaart heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de ontwikkeling van navigatie-instrumenten. De basis hiervoor is gelegd bij de Grieken en overgenomen door de Arabieren. Heel veel termen die nu nog in gebruik zijn zoals azimut ( langs de zon) en zenit ( recht boven het hoofd) zijn van Arabische oorsprong. Ook de naamgeving van sterren heeft een Arabische oorsprong zoals Rigel ,Betelgeuze ,Wega .

IIk laat het instrumentarium de revue in historische volgorde passeren om daarna op enkele daarvan wat nader in te gaan. De volgorde ziet er als volgt uit : quadrant met als variant de Davidsquadrant daarna octant en sextant.

Het quadrant bestaat uit een kwartcirkel met een schietlood. Dit gaf de gemeten hoek weer .Echter bij slecht weer was het minder bruikbaar vanwege het slingeren . Bij gevolg slingerde ook het schietlood met alle gevolgen voor de nauwkeurigheid van de meting. Het astrolabium is een verbeterde versie van het quadrant en is lange tijd het belangrijkste instrument geweest voor navigatie. De geschiedenis van het instrument kent vele interessante bijzonderheden. Ptolemeus heeft de techniek voor het eerst beschreven in het jaar 200 en 200 jaar later werd het pas ingevoerd. Quadrant en Jakobsstaf hadden het nadeel dat rechtstreek in de zon moest worden gekeken . De Davisquadrant had als voordeel dat niet rechtsreeks in de zon hoefde gekeken te worden met als gevolg minder oogletsel. De Jakobsstaf had dit nadeel wel. De sextant lijkt me ook niet geheel vrij van gevaar voor de ogen. Ik heb het daarom niet aangedurfd om er mee naar de zon te kijken. Om nog even terug komen op de Jakobsstaf, het is een oud navigatie instrument. Vroeger kon men daarmee s’nachts de positie bepalen. Door de dwarslat over de hoofdlat te schuiven kon men zowel de poolster als de horizon aan het uiteinde van de staf in lijn zien. Op de staf kon men de hoogte graad aflezen Op die manier wist men hoe dicht of hoe ver men van de evenaar of de poolcirkel was. Als interessante bijzonderheid kan nog worden vermeld dat tot ver in de 18 de eeuw met de beschikbare apparatuur het niet mogelijk was de ooster -en westerlengte te bepalen. Daarna zijn daarvoor hulpmiddelen beschikbaar gekomen. Als laatste wil ik nog een navigatie instrument ter sprake brengen van respectabele ouderdom. Het is erg bekend en wordt nog steeds veel gebruikt wordt en dat is het kompas. Ze zijn er in soorten en maten. Het is van Chinese oorsprong. Het begon met een houtje waarop magnetiet bevestigd werd. Dat liet men op water drijven. Langzamerhand is daaruit het kompas ontstaan.

In deze bijdrage heb ik een aantal instrumenten zij het in vogelvlucht - de revue laten passeren. In volgende bijdragen nemen wij nog enkele instrumenten wat uitvoeriger onder de loep .A l met al is het interessante materie en daarom is het waard om het aan de orde te stellen. Vandaar. Klaas Kroesen

Metius Magazine

blz 21

Hemelse hangjongeren. Met materialen van ruimteorganisatie NASA bouwen acht jongeren aan een radiotelescoop. “Amateurs leveren een grote bijdrage aan de wetenschap”. Zonder lawaai te maken druppelt een aantal pubers de hoofdzaal binnen van Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen in Middelburg. Elke vrijdagavond komen ze bijeen voor hun hobby: sterren kijken. “Het zijn onze hangjongeren”, zegt vrijwilliger Marja Jongepier (54). De jongeren ondergaan het grapje gedwee. Ze schenken zichzelf fris in en nemen plaats aan een grote tafel. Sterrenwachtvoorzitter Rijk-Jan Koppejan (52) zit – zoals het een voorzitter betaamt - aan het hoofd. Hij vertelt over zijn jongensdroom: astronoom, sterrenkundige worden. De werkelijkheid bleek banaler: hij zette een bedrijf op in stoffen en naaibenodigdheden. De jongeren luisteren braaf. Zij hebben dezelfde droom die hun voorzitter ooit had: een carrière in de astronomie. De eerste stappen zijn gezet: acht van deze jongeren bouwen gezamenlijk een eigen radiotelescoop. Daarmee kunnen ze stormen waarnemen op de zon en op Jupiter. De oudste van de jongeren – Jorn Witteveen (18) – vond op internet een lesprogramma van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. Dat programma bestaat onder meer uit een bouwpakket voor een radiotelescoop en is bedoeld voor Amerikaanse middelbare scholen. De NASA wilde het voor 200 dollar (154 euro) ook wel naar de Middelburgse jongeren sturen. Zo kwam er een jaar geleden een pakket aan in de Zeeuwse hoofdstad met daarin twee koperen draden, een zogeheten Jove Receiver, om radiosignalen uit het heelal op te vangen, kabels om een en ander te verbinden en een gebruiksaanwijzing. De jongeren werken sinds een jaar aan de radiotele-

scoop. “Hij is klaar, maar we moeten nog finetunen”, zegt Witteveen. Samen met zijn astronomievrienden laat hij de installatie zien. In de tuin van het grachtenpand van de Sterrenwacht staan vier stalen sprieten. “Dat zijn de leidingbuizen van de Praxis”, zegt VWO-scholier Martijn Janse (16). Tussen de sprieten – 6 meter hoog – hangen de koperen draadjes. Die zijn verbonden met een kabel. De kabel gaat een houten schuurtje binnen. Daar staan de Jove Receiver en een laptop. Het laptopscherm toont een grafiek van de signalen die de koperdraden opvangen. “We hebben veel last van signalen van de scheepvaart”, zegt Lennart van Sluijs (17). “Of we horen Marokkaanse radio of Sky Radio”. Voor een goed begrip: Sky Radio is het radiostation. Maar “hemelradio” is wel blz 22

wat de jongeren ontvangen. Witteveen toont op het scherm een grafiek van een paar weken geleden: een groen lijntje met af en toe een piek. “Die pieken zijn zonnestormen”. Waarom die zo interessant zijn? “Omdat ze zoveel invloed hebben op de aarde”, legt voorzitter Koppejan uit. “Door zonnestormen verandert het klimaat op aarde. We weten nog weinig, maar de invloed is waarschijnlijk groot. De zon heeft cycli van elf jaar. Als er weinig zonnestormen zijn, is het op aarde kouder. Daarom hebben we gemiddeld eens in de elf jaar een Elfstedentocht”. Er zijn astronomen die stellen dat de zon ook een cyclus heeft van vierhonderd jaar. Rond 1650 was er sprake van een kleine ijstijd met koude winters en natte, koele zomers. “Mogelijk gebeurt dat weer”, zegt Koppejan. En klimaatverandering doe wordt veroorzaakt door de uitstoot van koolzuurgas (CO2) door de autorijdende mens? Ook daar hebben Koppejan en de jongeren een mening over. “Bedrijven beweren dat om subsidie te krijgen voor zogenaamde groene projecten”, zegt VWO-scholier Van Sluijs. De jongeren zijn allemaal enthousiaste amateur-astronomen dankzij Jorn Witteveen. Hij moest zes jaar geleden van zijn school op maatschappelijke stage en werkte een week als vrijwilliger bij de Volkssterrenwacht. Zijn vader had hem er al eens mee naar toe genomen. Witteveen hield na zijn stage spreekbeurten voor verschillende klassen van de Christelijke Scholengemeenschap Walcheren. Zo enthousiasmeerde hij een aantal schoolgenoten voor astronomie.Witteveen studeert sinds een paar maanden Advanced Technology – een Engelstalige basisstudie met onder meer wiskunde, natuurkunde en elektrotechniek – aan de Universiteit Twente in Enschede. Hij is nog maar één keer uit geweest, vertelt hij. “Ik zit van kwart voor negen tot half zes op school”. Zijn Chinese medestudenten liggen volgens Witteveen wegens het vele uitgaan regelmatig te slapen in de collegebanken. Dat Nederland de competitie met China en andere opkomende landen verliest, zoals zo vaak wordt beweerd, geloven hij en zijn astronomievrienden niet. Zij werken hard, zijn ambitieus en creatief. “De Chinezen kopiëren alleen”, zegt Janse. De jonge amateur-astronomen hebben illustere voorgangers. Zo vond de Middelburgse brillenslijper Hans Lipperhey in 1608 de telescoop uit. En de Zeeuwse Amerikaan Lodewijk van der Berg (80) was in 1985 de eerste geboren Nederlander in de ruimte. De Zeeuwse vlag die Van der Berg meenam in de ruimte, hangt nu in de grote zaal van de Sterrenwacht.Mede dankzij de achttien sterrenwachten heeft Nederland een levendige astronomische cultuur. De volkssterrenwacht in Middelburg – sinds 1967 – had in zijn bestaan nog nooit zoveel donateurs (600) en vrijwilligers als nu. Dat is mede het resultaat van de viering van het 400-jarig jubileum van de telescoop. De astronauten Lodewijk van der Berg en André Kuipers kwamen ervoor naar Middelburg. Die hernieuwde belangstelling voor astronomie is belangrijk “want het is een van de weinige disciplines waarbij amateurs zo’n grote bijdrage leveren aan de wetenschap”, zegt Koppejan. Als de radiotelescoop van de jongeren eenmaal goed werkt, sturen zij hun waarnemingen ook naar NASA. Je weet maar nooit. Voor u geknipt uit Elsevier van 10 november 2012 Wim Komen


KAESKOPPENSTAD Wij zoeken enthousiaste Metiusleden die mee willen werken op 29 en/of 30 juni 2013 aan Kaeskoppenstad. Wij, het team, hebben er veel zin in en hopen dat we jullie ook enthousiast kunnen maken! Op 29 en 30 juni vind in d’Oude Stad van Alkmaar alweer de zesde editie plaats van Kaeskoppenstad. Twee dagen lang wordt het meest historische gedeelte van Alkmaar teruggebracht naar de tijd rond 1600. De Victorie wordt gevierd en gouden tijden breken aan voor de stad. Ruim 500 figuranten bieden zich elk jaar vrijwillig aan om van dit evenement een succes te maken. Het monumentale decor van d’Oude Stad aangevuld met tonnen, zand, stro, waslijnen, bootjes in de gracht maken dat de bezoeker zich echt waant in de 16de eeuw. Omdat dit jaar de exacte wetenschap in de schijnwerpers staat is ons, de AWSV Metius, gevraagd om daar aan mee te werken. Het accent ligt dit jaar op educatie en geschiedenis. Bijvoorbeeld door de historische Alkmaarders Murmellius (Wiskunde), Snellius (Natuurkunde) en Metius (Sterrenkunde) uit te beelden, die lesgeven op de Latijnse school. De bijlagen laten zien dat dit gebeurt op het plein voor de Laurentiuskerk aan het Verdronkenoord , waar de Latijnse school opgebouwd wordt! Natuurkunde proeven zoals die van Galilei over zwaartekracht worden uitgevoerd, de buis van Torricelli enz., enz. Welnu wij willen dat verlevendigen met een dispuut tussen Metius en zijn studenten over hét thema dat toentertijd speelde: "Draait de Aarde om de Zon of is het andersom?" Het script wordt door Henk Verbeek geschreven. Dat dispuut duurt niet langer dan ca. 10 minuten, want het is een kort verblijvend en verder wandelend publiek en dat kan dus niet te lang duren en wordt 3 of 4 x per uur herhaald. Enfin, we hebben enthousiaste mensen nodig die de rol van Metius (in historisch kostuum) willen spelen en aangevers in de klas die in debat gaan met Metius. Kortom, wij zoeken mensen, aangevers en “Metiussen”, die één of twee uren hierbij betrokken willen zijn en weer worden afgelost door een volgend span. Hierbij roepen we je op om hieraan mee te doen en zo AWSV bredere bekendheid in Alkmaar te geven. Het opstellen van een telescoop, met volginrichting en projectiescherm voor het afbeelden van de zon, in de buurt van de school met iemand die toelichting geeft, zou ook zeer welkom zijn. O te laten zien dat we de zon op één plaats kunnen laten schijnen zou een groepje met kennis van elektronica en constructies een spiegel kunnen laten draaien. Oftewel een heliostaat bouwen en die demonstreren aan mensen die van sterrenkunde houden maar daarbij ook van experimenteren of fotograferen. Dit laat zien dat onze Vereniging voor meerdere smaken aantrekkelijk is.

Latijnse school op kerkplein

natuurkunde proeven

Latijse school klaslokalen

Kortom meld je als vrijwilliger voor dit evenement bij Mees Visser, Chris Sijm of Henk Verbeek

Metius Magazine

blz 23

Het interstellair Medium en Sterformatie (Bericht van de werkgroep theoretische sterrenkunde WTS) Bij onze studie van het Boek “An Introduction to Modern Astrophysics” zijn we najaar 2012 aangekomen bij hoofdstuk 12 over “Het Interstellair Medium en sterformatie”. Ook dit keer een zeer uitgebreid hoofdstuk en zodoende zijn hieraan een 3-tal bijeenkomsten besteed. In tegenstelling tot hoofdstuk 10 waarbij de fysica van een ster in stabiel evenwicht op de hoofdreeks werd behandeld is nu juist de evolutie van een ster vanuit een gaswolk tot het bereiken van de hoofdreeks aan bod geweest. Het hoofdstuk bestaat uit 3 hoofdonderwerpen: 1. Interstellair stof en gas, 2. Het ontstaan van protosterren, 3. De evolutie van een ster tot het bereiken van de hoofdreeks. Het is een cyclisch proces: uit de interstellaire gaswolken ontstaan de sterren en na verloop van tijd sterven deze sterren en lossen weer op in de interstellaire ruimte. Op korte tijdschaal zijn de processen meestal quasi-stationair, op lange tijdschaal is er een voortdurende evolutie. 1. Interstellair stof en gas verzwakken en verstrooien het licht van sterren. Deze effecten zijn afhankelijk van de grootte van de stofdeeltjes en het soort moleculen waaruit het interstellaire medium bestaat. De natuurkundige aspecten hiervan worden behandeld. Een van de effecten is dat blauw licht meer verstrooid wordt dan rood licht waardoor de sterren roder lijken dan de temperatuur van de ster aangeeft en dat reflectienevels er blauwer uitzien. Dit effect is vergelijkbaar met de rood ondergaande zon en met de blauwe hemel op aarde. Het voornaamste bestanddeel van interstellaire materie is waterstof (70%) in de vorm van neutraal waterstof (=H I), geïoniseerd waterstof(=H II), of moleculair waterstof (H2). Verder Helium(28%) en ca. 2% andere elementen zoals C, Si, O,… Tot nu toe zijn ruim 125 verschillende soorten moleculen geïdentificeerd, van tweeatomig (H2,CO,…), drie-atomig (zoals H2O) en hoger zoals methaan, tot zelfs 12-atomige moleculen. Interstellaire chemie is een apart vak geworden. Detectie van HI gas vindt plaats dmv de ontvangst van de beroemde 21 cm radiogolven (voorspeld door prof. Van der Hulst en prof. Oort in 1944 en voor het eerst gedetecteerd in 1951).Moleculaire H2 wolken geven geen 21 cm radiogolven af en zijn dus moeilijk te detecteren. Detectie vindt meestal indirect plaats door detectie van tracers zoals CO, CH, die wel emissielijnen uitzenden. Diverse soorten interstellaire wolken en hun eigenschappen worden uitgebreid beschreven. Naast de gigantische

blz 24

HI wolken zijn dit o.a. diffuse moleculaire H2 wolken, de grote complexe wolken van gas en stof zoals de Orion nevel met daarin de paardenkopnevel, tot de zogenoemde Bokglobulen waarin vrijwel zeker stervorming plaats vindt. 2. Interstellaire wolken kunnen door de zwaartekracht samentrekken en dan sterren gaan vormen. Hiervoor is wel een bepaalde minimum massa van de wolk nodig afhankelijk van de aanvangsdichtheid en temperatuur van de wolk. Hiervoor geeft het Jeans criterium een goede inschatting. Als voorbeeld: Voor een diffuse HI wolk met een temperatuur van 50 K en deeltjesdichtheid 5x108 per m3 heeft een Jeansmassa van ca. 1500 zonsmassa. Waargenomen diffuse HI wolken hebben meestal een massa kleiner dan 100 zonsmassa. Dus deze wolken zijn stabiel tegen instorten. Een dichte moleculaire wolk met een temperatuur van ca. 10 K en dichtheid 1010 per m3 heeft een|Jeansmassa van ca. 8 zonsmassa. Waargenomen wolken met een massa van ca 10 zonsmassa zijn dan onstabiel , kunnen samentrekken en ster(ren) vormen. Uitgebreid wordt ingegaan op het fenomeen van het instorten van een gas/stofwolk tot een “voorloper”ster (= protoster). In het begin is nog sprake van isotherme vrije val richting centrum van de wolk, daarna verloopt het instorten langzamer en meer adiabatisch. Ook het fragmenteren van een grote instortende wolk en het ontstaan van sterhopen worden besproken. 3. Gedetailleerde computer berekeningen zijn nodig om het proces van de evolutie van een protoster naar een ster op de hoofdreeks goed te kunnen volgen. In 1965 zijn voor het eerst goede computer berekeningen uitgevoerd van de stervorming voor verschillende stermassa’s. Resultaten van recente berekeningen zijn behandeld. Het blijkt o.a dat de tijd voor de vorming van een ster meer dan omgekeerd evenredig is met de massa van de uiteindelijke ster. Voor de zon is dit ca. 40 miljoen jaar, voor een ster massa 5 zonsmassa is dit al na ca. 1 miljoen jaar. Tot zover mijn samenvatting van hoofdstuk 12. Zoals eerder bericht behandelde hoofdstuk 10 de ster gedurende zijn verblijf op de hoofdreeks. In het nog te bespreken hoofdstuk 13 wordt de evolutie van de ster na het verlaten van de hoofdreek behandeld. Er zijn op onze bijeenkomsten natuurlijk veel meer details en natuurkundige achtergronden besproken dan in deze samenvatting weergegeven. Indien er nog Metiusleden zijn die ook interesse hebben om mee te doen met deze astrofysische discussies, jullie zijn van harte welkom bij de WTS . Henk Klippel


Hemelkalender

zo/ma 10/11 maart 0.47 uur (11 maart), minimum van de bedekkingsveranderlijke ster Algol. Tot 19.53 uur is Algol van magnitude +2,1. In bijna vijf uur tijd neemt haar helderheid af tot magnitude +3,4.

vr-zo 15-17 maart Dit weekend worden in Nederland de Landelijke Sterrenkijkdagen gehouden. zo/ma 17/18 maart 2 uur (18 maart), de maan 1° ten zuiden van Jupiter. Bekijk de samenstand op de avond van 17 maart. Ook Aldebaran staat in de buurt. ma 18 maart 20.00 uur, bedekking van 107 Tauri, een ster van magnitude +6,5 in het sterrenbeeld Stier. Rond het genoemde tijdstip schuift de donkere maanrand voor deze ster. De maan is voor 41% verlicht. Gebruik een telescoop die minimaal 50x vergroot. vr 29 maart 3.01 uur, rakende bedekking van de ster SAO 158197 (magnitude +7,0) in het sterrenbeeld Maagd. Dat is te zien in een smalle zone die loopt over Schoonebeek, Beilen, Oosterwolde, Drachten, Leeuwarden en Oosterend (Terschelling). Ten zuiden van deze li in wordt de ster volledig door de maan bedekt, ten noor den ervan komt het slechts tot een conjunctie. vr/za zo 31 maart Pasen. Ook in 1991 en in 2002 viel Pasen op 31 maart, en dat zal in 2024 opnieuw het geval zijn. En dat is het einde van deze lijaar reeks. zo 31 maart Vanavond staan de vier heldere manen ten westen van Jupiter (links in een omkerende telescoop). Van Jupiter naar buiten zijn dat achtereenvolgens lo, Europa, Callisto en Ganymedes. zo 31 maart / ma 1 april 0 uur (1 april), Mercurius bereikt zijn grootste ochtend-elongatie, 27°50' ten westen van de zon. Dit is de grootste elongatie van Mercurius in de periode 2000-2100. Maar desondanks is het voor onze noordelijke streken een ongunstige elongatie, want de verbindingslijn zon-Mercurius maakt een kleine hoek met de horizon. za 25 mei 6.25 uur, Volle Maan. De maan staat nu op de grens van de sterrenbeelden Weegschaal en Schorpioen. Bij deze Volle Maan vindt opnieuw een maansverduistering plaats, ditmaal in de bijschaduw van de aarde. Het maximum is om 6.10 uur. De grootte van deze eclips in de bijschaduw is echter slechts 2%, en de buitenste delen van de bijschaduw zijn zo flets dat er niets van te zien zal zijn. zo 26 en ma 27 mei 12 uur (27 mei), Mercurius 2°22' ten noorden van Jupiter. De twee planeten zijn aan het eind van de burgerlijke schemering laag boven de noordwestelijke horizon te zien. Ook Venus staat in de buurt. Bekijk deze samenstand in de avondschemering van 26 en 27 mei. Zoek een waarneemplaats met uitzicht op de horizon en maak eventueel gebruik van een verrekijker. Op 27 mei om 11 uur staan de drie planeten het dichtst bij elkaar: ze passen dan binnen een cirkel met een schijnbare diameter van

2°26'. di 28 mei 23 uur, Venus 1°00' ten noorden van Jupiter. Bekijk deze samenstand een uur eerder, als het tweetal nog boven de westnoordwestelijke horizon staat. Ook Mercurius staat in de buurt. Zorg voor uitzicht op de horizon en gebruik eventueel een verrekijker. ma/di 10/11 juni 1 uur (11 juni), de maan 6° ten zuiden van Mercurius. Rond 22.15 uur kunt u hun samenstand waarnemen, maar gemakkelijk is dat niet. De heldere planeet Venus kan als richtpunt dienen. Zoek een waarneemplaats met vrij uitzicht op de westnoordwestelijke horizon en gebruik eventueel een verrekijker. di/wo 11/12 juni 20 uur, Mercurius 1°57' ten zuiden van Venus. Probeer rond 22.30 uur of de samenstand te zien is. Zoek een plek met vrij uitzicht op de westnoordwestelijke horizon en gebruik een verrekijker. Mercurius is honderd keer zo zwak als Venus en het is twijfelachtig of hij met het blote oog waarneembaar is in de avondschemering. vg van de zonneschijf gaat al vanaf 65°44' noorderbreedte de bovenrand van de zon niet meer onder. vr/za 21/22 juni 1 uur (22 juni), de maan in conjunctie met Antares. De maan staat 6° ten noorden van de ster. zo 23 juni do 31 juli Begin van de astronomische lente (equinox) op het noordelijk halfrond van Mars. 23.51 uur, Nieuwe Maan. De maan staat precies in de richting van de zon, in het sterrenbeeld Kreeft, en is nu niet te zien.Zodra de maan na deze Nieuwe Maan weer als een smalle sikkel aan de hemel staat, is de ramadan afgelopen en begint Id alFitr oftewel het suikerfeest. Volgens de Umm al-Qura kalender van Saoedi-Arabië begint het suikerfeest op 8 augustus na zonsondergang. In Nederland zal de smalle maansikkel op zijn vroegst pas op de avond van 9 augustus laag boven de westelijke horizon te zien zijn.

ma/di 12/13 augustus 19 uur (12 augustus), maximum van de Perseïden. kijken.De Perseïdenzwerm is een van de bekendste meteorenzwermen. di 27 augustus 3 uur, Neptunus in oppositie. De verre planeet staat nu de hele nacht boven de horizon en kan met een kleine kijker worden opgespoord in het sterrenbeeld Waterman. za 31 augustus 5.58 uur, rakende bedekking van de ster SAO 95866 (magnitude +8,3) in het sterrenbeeld Tweelingen. Gezien vanuit een smalle zone die over de stad Groningen, Drachten, Sneek, Den Oever en Julianadorp loopt, scheert de ster langs de rand van de maan. Ten noorden van deze lijn wordt de ster totaal door de maan bedekt, ten zuiden ervan is slechts een conjunctie van deze twee hemellichamen waarneembaar. De maan is voor 25% verlicht. Bekijk dit verschijnsel bij een vergroting van minimaal 100x. voor u samengesteld met hulp van de sterrengids door Marcella van Houweling en Hans Dijkstra

Metius Magazine

blz 25

De groene flits

Ongeveer 40 jaar geleden kocht ik het boek "Natuurkunde van het vrije veld" van prof Minneart. Nou ja, boek? 3 kloeke delen van om en nabij 400 pagina's elk. Minneart besteedt daarin veel aandacht aan licht en kleur in het landschap. Uitgebreid beschrijft hij in deel 1 de "groene flits." Soms stuurt de ondergaande (rode) zon vlak voor hij achter de horizon verdwijnt helder groen licht naar de waarnemer. Dat kan de indruk wekken van een flits. Vanaf het moment dat ik dat las heb ik elke zonsondergang die ik meemaakte gekeken of er een groene flits optrad. In 40 jaar nooit wat gezien. Eind februari 2013 was ik op studiereis naar Marokko met 11 collega's. We bezochten een agrarische school, een Koran school, diverse agrarische bedrijven en een onderzoek station. Hoe kan je aaltjes die in de bodem de groei van tomaten benadelen met zonlicht (Daarvan heef Marokko heel veel) om zeep helpen? We ontmoetten een leraar ergens hoog in het Atlas gebergte die in een wegrestaurantje uitleg gaf over het Marrokaanse onderwijssysteem. Dat restaurantje was niet verwarmd en dikke truien waren geen overbodige luxe. Hij vertelde dat de armste leerlin-

Het symposium Exoplaneten Op 1 december 2012 werd het KNVWS-symposium over Exoplaneten gehouden, in één van de gebouwen van de Universiteit Utrecht die ondanks het daar opheffen van de sterrenkundeopleiding bereid was om gastvrijheid te verlenen. Er wordt door de KNVWS jaarlijks een dergelijk symposium verzorgd, steeds met een duidelijk thema, steeds met gerenommeerde sprekers. Het onderwerp van dit symposium was voorbereid in het septembernummer van het tijdschrift Zenit dat bijna geheel aan exoplaneten (planeten bij andere sterren dan de zon) was gewijd, maar dupliceringen leverde dit niet op: de lezingen gingen in aanzienlijk meer detail in op het onderwerp. Xander Tielens (Sterrenwacht Leiden) opende de rij van sprekers met een boeiend verhaal over de ontwikkeling van de gedachtenvorming over de vorming van leven met de omstandigheden die daarvoor nodig zijn, uitmondend in een beschrijving van de tegenwoordige inzichten omtrent de vorming van ons zonnestelsel. Daarbij komen o.a. het “late heavy bombardment” en de migratie van de planeten naar hun tegenwoordige banen aan de orde. Niek de Kort (voorzitter van de KNVWS) vervolgde met een algemene beschrijving van de tegenwoordige technieken om achter het bestaan van planeten bij andere sterren te komen, daarmee een kader scheppend waar de andere sprekers op terug kunnen vallen. Karel van der Hucht (SRON) sprak over planetoïden en hun banen, over “near earth objects”, over de monitoring daarvan, over de kans op inslagen en de mogelijke schade die een inslag zou kunnen opleveren. In de lunchpauze was er, zoals gebruikelijk bij deze symposia, gelegenheid om de informatiemarkt te bezoeken, inkopen op de boekenmarkt te doen of contacten te leggen met vertegenwoordigers van werkgroepen, volkssterrenwachten of leveranciers van astronomische apparatuur. Na de lunch ging het programma verder met een lezing door Ban Braam (TNO) over het gebruik van interferentietechnieken

blz 26

gen uit de bergen lege flessen naar school namen om die daar te vullen met water. Thuis was er geen waterleiding en geen electra. Om bij te komen van de kou in de bergen wilde ik van de hotelsauna in Agadir gebruik maken. Helaas. De stroomvoorziening in Agadir was uitgevallen. Noodaggregaten hielden de belangrijkste funties van het hotel aan de praat maar daar hoorde de sauna niet bij. Ook de verlichting in de hotelkamers niet. Wij gasten kregen allemaal een paar kaarsjes. Ik besloot dan maar de ondergaande zon te gaan fotograferen. Door de zoeker van mijn spiegelreflex zag ik dan eindelijk na zoveel jaar de groene flits. Ik knipte nog wel een plaatje... maar de flits was al voorbij. Toch was het segmentje van de zon wat nog boven de horizon piepte duidelijk groenig. In de hoop dat volgende dag het verschijnsel zich opnieuw zou voordoen stelde ik mijn telescoop (8 cm Swarovski) op met een filmcamera er aan. Tevens schroefde ik mijn grootste lens aan de body van de spiegelreflex. (500 mm telelens). Tja... De volgende dag geen flits meer. Maar ik heb hem gezien en ben niet meer groen van jaloezie op anderen die er over vertellen. Hans Dijkstra

Foto’s hier naast

bij pogingen om directe beelden van exoplaneten te verkrijgen. Daarbij is essentieel dat het licht van de centrale ster (de ster waaromheen zo’n planeet een baan beschrijft) geheel wordt uitgedoofd. Plannen voor “in formatie vliegende” satellieten die samenwerken bij die interferentietechniek werden geschetst. Frans Snik (Sterrenwacht Leiden) vervolgde met de beschrijving van een alternatieve techniek die berust op het gebruik van polarisatie: het licht van de centrale ster is ongepolariseerd, maar dat van de exoplaneet heeft een (kleine) gepolariseerde component zoals normaal is bij weerkaatst licht. Door opnames gemaakt met polarisatiefilters in verschillende richtingen “van elkaar af te trekken” hoopt men een beeld van de exoplaneet zelf over te houden. André van Es (CAMRAS) vertelde aansluitend over de wijze waarop de oude radiotelescoop in Dwingeloo is opgeknapt en ter beschikking is gekomen aan amateurs die zich op radioastronomie toeleggen, en koppelt daar een verhaal over SETI aan vast: de organisatie die op vele golflengtes in het radiogebied luistert naar signalen die een intelligente oorsprong zouden kunnen hebben. Onze eigen Frans Nieuwenhout (maar nu sprekend vanuit de Werkgroep Veranderlijke Sterren van de KNVWS) was de laatste spreker. Hij liet ons weten op welke wijze je als amateur via het nauwkeurig schatten van de helderheid van sommige sterren de “dip” kunt bepalen die behoort bij de overgang van een exoplaneet over zijn centrale ster. Daarbij kwam ook het gebruik van wiskundige modellen aan de orde, die dit verschijnsel in detail beschrijven, en het “fitten” van de waarneemresultaten aan zo’n model. Zoals steeds, was de symposiumdag er één met een overvloed aan informatie over een interessant astronomisch onderwerp. We zijn dan ook voldaan naar huis gegaan. Hoogstens met het besef, dat het jammer is dat er zo weinig leden van Metius naar deze symposia gaan. Volgend jaar beter? Piet Cijsouw.


Agadir Marokko 21 febr 2013

Op de achtergrond komeet McNeath in Chili

Het laatste glimpje zonlicht was niet rood De originele opname toont een groene kleur

Metius Magazine

blz 27

LID WORDEN VAN

A.W.S.V. “METIUS” Indien u lid wilt worden van de Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “Metius” kunt u zich opgeven bij het secretariaat (zie pag. 2 van dit blad). U kunt zich ook opgeven op één van onze verenigings-avonden. De contributie bedraagt € 25 per jaar. Personen onder de 20 jaar betalen € 10,00 per jaar. Gezinslid € 13,75 per jaar. Bij lidmaatchap heeft u o.a. recht op: ·

· ·

gratis deelname aan alle verenigingsactiviteiten (incl. lezingen en werkgroepen); gratis toegang tot de sterrenwacht; gratis abonnement op Metius Magazine.

Ruimte voor adres sticker

ADVERTEREN IN

METIUS Magazine Ook u kunt adverteren in Metius Magazine. Wij bieden de volgende mogelijkheden aan (prijzen geldig vanaf seizoen 2009-2010). Commerciële advertenties A4-formaat:€ 85,- per jaar; A5-formaat:€ 55,- per jaar; A6-formaat:€ 35,- per jaar; A7-formaat:€ 25,- per jaar. Bij plaatsing van een advertentie ontvangt u Metius Magazine gratis. Indien u geen prijs stelt op ontvangst van Metius Magazine krijgt u € 8,- korting op het advertentietarief. Niet-commerciële advertenties door niet-leden Tegen betaling op aanvraag. Niet-commerciële advertenties door leden Gratis tot max. 400 leestekens (incl. spaties).

blz 28


METIUS MAGAZINE ALKMAARSE WEER- & STERRENKUNDIGE VERENIGING METIUS

Recommend Documents