weerbaarheid
Alle politieambtenaren volgen tegenwoordig een driedaags programma (Mentale Kracht), waarin inzicht wordt gegeven in stress en presteren onder druk. Ook worden mentale vaardigheden geleerd, zoals doelen stellen, aandachtcontrole, stressmanagement, visualisatie en energiemanagement.Waar is deze aanpak op gebaseerd?
Mentale weerbaarheid en presteren onder druk Erik Hein
Binnen de Nationale Politie is er steeds
te hoog ervaart en als het niet voldoen
meer (wetenschappelijke) aandacht
aan die eisen zijn welbevinden in ge-
voor presteren onder druk, stress en
vaar brengt’. En als het welbevinden in
mentale weerbaarheid. Dit artikel
gevaar komt, is de emotie ‘angst’ bijna
bespreekt het effect van stress op pres-
altijd een onderdeel van de stressres-
teren vanuit drie theoretische invals-
pons.
hoeken en beschrijft de training van mentale weerbaarheid als een proces
Subjectieve inschatting
met verschillende fases, eigenschap-
Alvorens tot bepaalde acties te komen
pen en mogelijke interventies.
vindt er in een (potentieel) bedreigende situatie altijd eerst een subjec-
Stress en presteren
tieve inschatting (‘appraisal’) plaats:
Er bestaan vele theoretische model-
1. Een primaire inschatting, waarin
len die vanuit diverse perspectieven –
wordt beoordeeld of de situatie po-
bijvoorbeeld biologisch, psychologisch
tentieel schadelijk/bedreigend is;
of biomedisch – de relatie tussen stress
2. Een secundaire inschatting, waarbij
en presteren beschrijven en verkla-
het individu nagaat of hij/zij over
ren. Voor de dagelijkse politiepraktijk
mogelijkheden beschikt om de drei-
is de essentie van al deze theorieën
ging te neutraliseren of het gevaar te
‘dat stress invloed heeft op cogni-
ontlopen.
tieve, emotionele en fysieke prestaties
Het (h)erkennen van dit subjectieve
van agenten’. Het streven is uit deze
inschattingproces is cruciaal voor
modellen ‘evidence based’ concrete
succesvolle weerbaarheidtraining.
richtlijnen voor de training en vorming
Mensen verschillen in de mate waarin
van alledag te destilleren.
ze een situatie als stressvol ervaren en verschillen ook in de vaardigheden
Definitie
om daar mee om te gaan! Principes als
Er bestaan veel definities van het be-
individualiteit en specificiteit, stan-
grip stress. In dit artikel hanteren we
daardbegrippen in de (fysiologische)
de definitie van Lazarus & Folkman1:
trainingsleer, gelden ook in het domein
‘Er is sprake van stress als iemand de
van stress en weerbaarheid.
eisen die aan hem worden gesteld als
18
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
Stressrespons
ginggerelateerde informatie (aandacht
van het zenuwstelsel, waardoor we
De effecten van stress op lichaam en
effecten). Dan wordt waar we op letten
sneller en met meer kracht reageren op
geest noemen we de ‘stressrespons’.
eerder als bedreigend geïnterpreteerd
stimuli. De uitvoering van met name
We bespreken kort drie belangrijke
(interpretatie effecten) en neemt de
fijnmotorische handelingen wordt
theoretische invalshoeken op stress
kans op dreiging gerelateerd gedrag
sterk bemoeilijkt. Naast het minder
en presteren: een psychologisch, een
toe (gedragsmatige effecten).
soepel uitvoeren van doelgericht
fysiologisch en een neurowetenschap-
Vertaald naar de praktijk kunnen
gedrag worden dreiging gerelateerde
pelijk perspectief.
aandachteffecten ‘tunnelvisie’ tot gevolg
gedragingen juist wel gefaciliteerd.
hebben: men heeft alleen nog maar
Onderzoek laat zien dat mensen, als
Psychologische invalshoek
oog voor de dreiging en ziet en hoort
onderdeel van de freeze-flight-fight
De Vrije Universiteit (VU) doet vanuit
niets meer in de omgeving. Een voor-
reactie, makkelijker en sneller van de
een psychologische invalshoek al jarenlang onderzoek2,3 naar het preste-
beeld is de zogenaamde ‘wapenfocus’,
dreiging weg bewegen (vluchten) dan
waarbij de aandacht van de agent zich
dat ze er naar toe bewegen. Ook wor-
ren van politieagenten onder stress. Zij
volledig richt op het wapen van de
den er fouten gemaakt als bewegingen tegen het gevoel van mensen in gaan,
Persoonskenmerken Situatiekenmerken Stress
zoals bijvoorbeeld het gedwongen af-
Doelgerichte controle
Waarnemen
Selecteren
Uitvoeren
stappen op een gevaarlijke situatie. Mensen kunnen door extra mentale inspanning (Mentale Kracht) hun pres-
Mentale Kracht
tatie handhaven of verbeteren, onder meer door het forceren van doelgericht
Stimulus gedreven processen
Aandacht effecten Interpretatie effecten Gedragsmatige effecten
Figuur 1. Integraal model voor de effecten van stress op doelgericht bewegingsgedrag (gebaseerd op Nieuwenhuys & Oudejans4).
presenteren een zogenaamd ‘Integraal
opponent, ten koste van taakrelevante
Model voor de effecten van stress op
informatie, zoals bijvoorbeeld een mo-
doelgericht
bewegingsgedrag’4,
dat in-
gelijk trefvlak op de tegenstander. Bij
handelen, het voorkomen van stimulus gedreven effecten en het verminderen van stress. Hierover later meer.
Conclusies psychologisch perspectief Stress kan leiden tot • beperkte waarneming (tunnelvisie) en het missen van taakrelevante informatie; • het verkeerd (bedreigender dan werkelijk) interpreteren van informatie; • een verstoring van gecoördineerd bewegen en de fijne motoriek. Stress stimuleert primair dreiging gerelateerd bewegingsgedrag (vluchten, ontwijken). Deze primaire responsen kunnen doelgericht gedrag – naar de dreiging toe bewegen – sterk verstoren. Persoonskenmerken en situationele kenmerken spelen ook een rol in het integrale model van presteren onder druk.
haakt op bestaande aandachtmodellen,
voetballers die een penalty moeten ne-
waaronder de ‘aandacht controle the-
men zien we iets soortgelijks, namelijk
orie (ACT)’ van Eysenck. In het model
dat te lang kijken naar de keeper (de
wordt een onderscheid gemaakt tussen
‘dreiging’ die ontweken moet worden)
doelgerichte controle en zogeheten
er juist toe leidt dat de ballen dichter-
stimulus gedreven processen.
bij de keeper terecht komen.5
In het eerste geval zijn de waarne-
Interpretatie effecten leiden er toe dat
ming en de selectie en uitvoering van
situaties eerder als bedreigend worden
(adequate) handelingen doelgericht
gezien. Mensen met hoogtevrees zien
en gecontroleerd. In een als dreigend
een zelfde afstand van boven af als
ervaren situatie kunnen stimulus ge-
dieper dan mensen zonder hoogte-
dreven processen de overhand krijgen
vrees. En gestresste agenten zullen
en specifieke invloed uitoefenen op
eerder een vuurwapen in de handen
Fysiologische invalshoek
waarnemen, selecteren en uitvoeren.
van een verdachte (menen te) zien dan
Met betrekking tot de fysiologische
Deze stimulus gedreven processen ko-
niet gestresste agenten.
effecten van stress kunnen we onder-
men voort uit een verschuiving van de
Gedragsmatige effecten bestaan onder
scheid maken tussen centrale, perifere,
aandacht van taakrelevante naar drei-
meer uit een toenemende gevoeligheid
hormonale en psychologische reacties.
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
19
Op centraal niveau is er sprake van ver-
Neurowetenschappelijke invalshoek
meer) cortisol als een sluipmoordenaar
hoogde activiteit van de hersenschors
Mede door de toegenomen technische
actief is. Naast een aantasting van het
(corticale arousal). Het centrale zenuw-
mogelijkheden (scans) is er enorm
immuunsysteem is uiteindelijk een
stelsel probeert vast te stellen wat het
veel aandacht voor het functioneren
totale burn-out het mogelijke gevolg.
gevaar is en wat er gedaan moet wor-
van de hersenen onder stress. Hierbij
Weerbaarheid gaat daarom niet alleen
den. Zoals we later zullen zien vindt er
is er met name veel aandacht voor de
over acute stress, maar net zo goed
onder stressvolle omstandigheden in
relatie tussen de neocortex en het lim-
over functionele adaptatie aan chro-
de hersenen een ‘gevecht’ plaats tus-
bische systeem, met name de amyg-
nisch stressvolle omstandigheden.
sen het rationele brein (met name de
dala. Doelgericht rationeel gedrag
neocortex) en het (oudere) emotionele
staat onder controle van de neocortex,
De optimale zone
brein (met name de amygdala).
terwijl de amygdala 24/7 scant of er
Bij dit alles is het belangrijk te consta-
Stressvolle omstandigheden leiden er
gevaar dreigt. Wordt de ‘knop’ van
teren dat stress niet enkel een vijand
tevens toe dat het ‘gaspedaal’ van het
de amygdala ingedrukt, dan volgen
is, maar tot op zekere hoogte ook een
autonome zenuwstelsel wordt ingetrapt:
er razendsnelle en ongecontroleerde
vriend! Deze gedachte wordt het beste
activatie van het sympathische zenuw-
freeze-flight-fight (en soms ook fright)
geïllustreerd aan de hand van het
stelsel. Dit deel van het zenuwstelsel zet
reacties.6
bekende omgekeerde-U model van de
talloze (perifere) fysiologische reacties
als het ‘gekaapt’ worden van het brein
optimale zone, gebaseerd op het on-
in gang, waaronder een toename van de
(‘hijacking of the brain’), omdat er
derzoek van Yerkes en Dodson.
hartfrequentie, bloeddruk en spierspan-
geen of weinig controle of aanpassing
Ofschoon er talloze nuances op dit
ning. Dit alles met als doel vecht- of
mogelijk is. De primaire actietendens
model zijn aangebracht biedt het in
vluchtreacties mogelijk te maken.
kan nog wel eens de verkeerde zijn!
de praktijk nog steeds een effectief
Het hormonale systeem draagt via
Denk bijvoorbeeld aan het bijten van
handvat voor training en interventies.
de secretie van (onder meer) adrena-
voetballer Luis Suarez: wellicht een
Het standaardmodel zegt dat er voor
line en cortisol bij aan het klaarmaken
functionele reactie wanneer je belaagd
optimale prestaties een zekere mate
van het lichaam voor de strijd. Deze
wordt, maar niet op het voetbalveld.
van arousal vereist is, een optimale
hormonen spelen een belangrijke rol
Zeker voor first responders is het zaak
zone. Bij een te lage arousal ben je niet
bij het vrijmaken van energie, maar
om juist onder de meest chaotische om-
scherp en presteer je dus niet optimaal,
ook bij eventuele pijnmodulatie en
standigheden min of meer weloverwo-
maar ga je over de top (teveel arou-
wondgenezing. Adrenaline heeft daar-
gen handelingskeuzes te blijven maken.
sal), dan neemt de prestatie ook af. De
bij vooral effect op de korte termijn en
Er is binnen defensie en politie, maar
stressrespons werkt dan belemmerend
cortisol meer op de langere termijn.
eigenlijk bij alle high risk activiteiten
en doelgericht gedrag wordt vervan-
(denk bijvoorbeeld aan parachutesprin-
gen door stimulus gedreven gedrag en
gen) dan ook veel aan gelegen om de
fight-flight actie tendensen. Uit recent
amygdala onder controle te houden.
onderzoek7 blijkt dat baseline adrenali-
Dit is een mentale vaardigheid die door
neniveaus de zone van optimaal func-
training kan verbeteren.
tioneren beïnvloeden. Mensen met een
Conclusies fysiologisch perspectief
• Stress kan leiden tot een veelheid van lichamelijke reacties waaronder zweten, trillen, verhoogde hartslag en ademhaling, verhoogde spierspanning, enzovoorts. Het is van belang dat men deze signalen (her) kent, zodat ze niet een extra stressor worden. • Met name de zogenaamde ‘hormonale dump’ van vooral adrenaline heeft sterke invloed op de prestatie. Het is essentieel deze effecten te (her) kennen en zowel een te weinig als een teveel aan adrenaline te managen. Zie later de paragraaf over de optimale zone.
20
Men beschrijft dit ook wel
lage adrenaline baseline komen tijdens
Conclusies
stressvolle situaties op een optimaal
In tabel 1 worden een aantal belang-
prestatieniveau, terwijl mensen met
rijke conclusies met betrekking tot de
een hoog basisniveau de kans lopen er
effecten van stress op menselijk hande-
overheen te schieten!
len samengevat.
Een tweede belangrijk fenomeen is dat een prestatiecurve individuele ken-
Chronische stress
merken vertoont. Personen verschillen
In het kader van weerbaarheid is het
in de mate waarin zij dezelfde situ-
belangrijk op te merken, dat met name
atie als stressvol ervaren, waardoor de
ook langdurige, niet acute stress ertoe
curve bij een bepaalde activiteit per
leidt dat de sympathicus te vaak en te
persoon verschillend kan zijn.
lang wordt ingeschakeld (sympathi-
Een derde belangrijke aanwijzing is
cotonie), dat de parasympathicus on-
dat sommige activiteiten (grofmoto-
voldoende functioneert en dat (onder
risch, kracht) zeer geschikt zijn voor
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
Stressrespons
Subjectieve waardering / individuele en situationele kenmerken
Psychologische effecten
Door de verschuiving van een doelgericht aandachtsysteem naar een stimulus gedreven aandachtsysteem verandert de waarneming, worden stimuli meer/vaker als dreiging geïnterpreteerd en wordt primair bewegingsgedrag (freeze, flight, fight) gestimuleerd.
Fysiologische effecten
De stimulatie van het sympathische zenuwstelsel en het hormonale stelsel leiden onder meer tot een verslechtering van de fijne motoriek, versterking van grof motorisch handelen en minder soepel bewegen. De grote ‘adrenaline dump’ veroorzaakt talloze potentieel verstorende lichamelijke verschijnselen, waaronder verhoogde hartslag en ademhaling, zweten, trillen, enzovoorts.
Neurowetenschappelijke effecten
Met name bij angstgerelateerde stressoren – waarbij daadwerkelijk fysieke schade mogelijk is – wordt het cognitieve vermogen van mensen sterk beperkt en is er een toenemende invloed van primaire hersendelen, met name het limbische systeem. Primaire stressreacties, variërend van fight-flight en soms ook ‘fright’ (bevroren, apatisch) domineren het gedrag.
Tabel 1. Effecten van stress op presteren.
hoge adrenalineniveaus, terwijl andere
is er dan met name aandacht voor het
merkt zich dan door:
(fijnmotorische taken, cognitie en
voorkomen of bestrijden van post trau-
– grotere weerstand (stressbestendig-
reflectie) juist te lijden hebben onder
matische stoornissen. Weerbaarheid is
hoge adrenaline- en arousalniveaus.
echter een integraal concept, met aan-
– een kortere copinglijn, dat wil zeg-
Dit alles betekent dat stress niet voor
dacht voor de korte en lange termijn,
gen sneller en efficiënter omgaan
iedereen hetzelfde betekent, dat de in-
voor acute en chronische stress en voor
vloed van stress mede bepaald wordt
zowel directe actie als herstel.
door de aard van de taak die uitge-
Op basis van het ‘resilience’ model8
gen sneller en efficiënter herstellen
voerd moet worden en dat mentale
van John Hopkins, het onderzoek van
van de stress.
weerbaarheidstraining, net als alle
Roos Delahaij9 en het werk van Fran-
heid)
met stress; – een kortere herstellijn, dat wil zeg-
andere training, persoons- en taakspecifiek moet zijn. Het gaat om de optimale prestatiezone van een specifiek individu in een specifieke context en niet om ‘one size fits all’. Mentale weerbaarheidstraining werd jarenlang gedomineerd door een koppeling van de hartslag aan pre-
Component van weerbaarheid
Omschrijving
Weerstand
Stressbestendigheid
Coping
Omgaan met stress
Herstel
Herstellen van een stressvolle situatie
Adaptatie
Weerbaarder worden door leren en ervaring
Tabel 2. Integraal Model van Weerbaarheid met vier componenten.
cies afgebakende taken. Deelnemers werd verteld dat boven een bepaalde
cesco Wessels10 is een integraal Model
Weerstand
(absolute) hartslag de fijne motoriek
van Weerbaarheid ontwikkeld, met
Weerstand is de mate waarin iemand
‘wegviel’ en prestatievermindering een
vier componenten (zie tabel 2). In dit
een situatie als stressvol ervaart: zijn
feit was. In deze ‘one size fits all’ bena-
model onderkennen we ook nog gefa-
stressbestendigheid. Iemand met een
dering werd geen rekening gehouden
seerde aspecten van stress:
‘hoge weerstand’ zal een situatie als
met verschillen tussen mensen en ta-
Mentale weerbaarheid is in dit model
minder stressvol ervaren als iemand
ken en het effect van getraindheid. Het
geen eindpunt, maar een proces van
met een ‘lage weerstand’. Eerder
hoeft geen betoog dat deze benadering
continu ervaren, leren, trainen en uit-
beschreven we al dat dit afhankelijk
tot slechte resultaten en teleurgestelde
eindelijk aanpassen. Net als bij fysieke
is van een primaire en secundaire
deelnemers leidde.
training zien we bij dit proces een su-
inschatting, gebaseerd op persoons-
percompensatiecurve met een
kenmerken en op de situatie. Mensen
Model Mentale Weerbaarheid
a) basisniveau;
verschillen op basis van persoonlijke
Tot voor kort ontbrak het aan een
b) stressrespons, gemoduleerd door
eigenschappen in hun stressbestendig-
integraal model Mentale Weerbaar-
coping;
heid en kunnen bovendien in de ene
heid. Trainingen richtten zich eenzij-
c) herstel;
situatie heel stressbestendig zijn (hoge
dig vooral op hetzij het acute incident
d) adaptatie.
weerstand) en in een andere totaal
(acute stress), hetzij de afloop en
Een toename van de mentale weer-
niet. Cruciaal voor de ‘inschatting’ is
gevolgen daarvan. In het laatste geval
baarheid (positieve adaptatie) ken-
het zelfvertrouwen dat mensen hebben
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
21
om de situatie aan te kunnen. Iemand
Om de self-efficacy te vergroten zijn
overigens ook een tussenstation zijn
die geloofd dat hij de uitdaging aan
nog een aantal andere mentale vaar-
– via het verminderen van de stressres-
kan (hoge mate van self-efficacy) zal minder stress ervaren.8-11
digheden van belang die in het drie-
pons – om de weg vrij te maken voor
Omdat weerstand sterk individueel
worden aangereikt, namelijk:
Probleemgerichte coping betekent dus
en situatiespecifiek is, wordt uitge-
– gedachtencontrole, waaronder posi-
het aanpakken van de bron van het pro-
daagse programma Mentale
gaan van een taakspecifieke theorie
Kracht3
tieve zelfspraak;
van zelfvertrouwen: de ‘self-efficacy’
probleemgerichte acties.
bleem. In de sport kan dat een tegen-
– emotie regulatie vaardigheden, dat
stander zijn, in de politiepraktijk een
theorie van Bandura. De belangrijkste
wil zeggen (h)erkennen van stress-
gevaarlijke situatie of een verdachte.
pijlers van self-efficacy zijn eerdere
verschijnselen en emotionele reacties
Om het probleem aan te pakken en de
succeservaringen, positieve zelfspraak,
en deze kunnen reguleren.
klus te klaren worden vanuit de sport-
positieve coaching en het kunnen
psychologie en het programma Mentale
Coping
Kracht diverse mentale vaardigheden
Deze vier facetten vormen dan ook
Wordt de weerstand eenmaal over-
aangeleerd. Het kernbegrip daarbij is
een belangrijk uitgangspunt voor het
schreden dan vindt er een stressreac-
‘bij je taak blijven’.
versterken van de weerstand.
tie plaats. De manier waarop mensen
Taak- en doelgericht werken sluit
omgaan met stress wordt ‘coping’
tevens aan bij het eerder bespro-
Trainen van de weerstand
genoemd. In de context van dit arti-
ken integrale model van stress en
In overeenstemming met het situa-
kel onderscheiden we twee belang-
presteren4 en de neurowetenschap-
reguleren van emotionele
spanning.11
tionele en dispositionele
pelijke inzichten rondom de
karakter van mentale weer-
effecten van het emotionele
baarheid zal het trainen van
brein op rationeel handelen.
de weerstand taakspecifiek
In beide theorieën wordt
moeten zijn. Voorbeelden zijn
gestreefd naar het behoud
omgaan met fysiek bedrei-
van rationeel en doelgericht
gende situaties of omgaan
handelen. In de training
met onzekerheid. Zoals
1
Mentale Kracht worden
gezegd is de weerstand met
2
hiervoor vaardigheden
name afhankelijk van de
besproken en beoefend aan
3 4 5 6
inschatting die de persoon maakt (‘is het gevaarlijk? en ‘kan ik het?’). Veruit de belangrijkste de-
de hand van de aandachtcirkels van Eberspacher (zie figuur 2). Om doelgericht te blijven
terminant van stressbesten-
handelen (cirkel 1) – dat wil
digheid is dan ook het (zelf)
1 = 2 = 3 = 4 = 5 = 6 =
vertrouwen dat een persoon heeft in zijn eigen kunnen en het geloof de situatie te kunnen controleren. Is dat
ik en mijn taak (bewegingen) directe afleidingen (weer, publiek, scheids, materiaal enz.) is-behoort te zijn vergelijking winnen/verliezen consequenties van winst/verlies zinsvraag (wat doe ik hier?)
aanwezig, dan zal de stress-
Figuur 2. Aandachtcirkels van Eberspacher.
reactie minimaal zijn. Het vergroten
zeggen het probleem op te lossen of in ons geval vaker: probleemgerichte coping – kunnen de volgende mentale vaardigheden worden ingezet:
– doelen stellen;
van de self-efficacy is dan ook een
rijke vormen van coping, te weten
– aandachtcontrole;
cruciale pijler voor het vergroten van
probleemgerichte en emotiegerichte
– gedachtencontrole;
de weerstand: ‘succeservaringen opdoen
coping.1
– visualiseren.
(trainen) in taakrelevante (stressvolle)
Probleemgerichte copingstrategieën
situaties’. Net als bij de fysieke trai-
zijn effectief wanneer de oorzaak
Doelen stellen
ning geld ook hier dat het aangeboden
van het probleem daadwerkelijk op
Dit kan onder meer betekenen een
stressniveau afgestemd moet zijn op
te lossen is. Als dat niet het geval is,
plan van aanpak maken: hoe en op
de stressbestendigheidsgrens van het
dan is het beheersen van de stressres-
welke wijze pakken we het probleem
individu: niet te laag, niet te hoog,
pons door emotiegerichte strategieën
aan? Het tactische en technische strijd-
maar optimaal.
waardevol. Emotiegerichte coping kan
plan in de sport. Doelen (bij)stellen
22
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
is een cognitieve activiteit en vereist
actie. Iemand neemt zijn (komende)
dan ook dat we nog in de ‘ratio’ zitten.
acties nog een keer door en visualiseert
Doelen stellen is echter meer dan plan-
mogelijke scenario’s.
matig werken. Het brengt en houdt
reflecteren op stressvolle situaties; – fysieke strategieën, waaronder aandacht voor fysieke fitheid, energiemanagement en voeding.
ons tevens in het hier en nu, een cruci-
Emotiegerichte coping
ale voorwaarde voor probleemgerichte
Ofschoon de coping literatuur een
Adaptatie
coping. Een ander effect van doelen
voorkeur heeft voor probleemgerichte
Om wederom de vergelijking te trek-
stellen is dat het bijdraagt aan de emo-
coping is er zeker ook plaats voor
ken met het inspanningsfysiologische
tionele coping, dat wil zeggen dat de
emotiegerichte coping strategieën. In de
concept van de supercompensatie: het
rationele activiteit van doelen stellen
eerste plaats wanneer het probleem
gaat op langere termijn niet om het
de activatie van de amygdala (en dus
niet op korte termijn op te lossen is en
herstellen van een stressor, maar om
van de stressrespons) vermindert.
er wel sprake is van een stressreactie
het vergroten van de belastbaarheid,
omdat de weerstandsgrens is over-
door functionele en positieve adap
Aandachtcontrole
schreden.
tatie.
De deelnemers aan de training Men-
Emotiegerichte copingstrategieën
Adaptatie in het licht van mentale
tale Kracht maken ook kennis met de
richten zich niet op het probleem zelf,
weerbaarheid betekent dat de diverse
aandachtstijlen theorie, gebaseerd op
maar op het beheersen van de stress-
aspecten van weerbaarheid door
het werk van Nideffer. Deze maakt
respons. Twee belangrijke vaardig-
ervaring, reflectie, leren en training
onderscheidt in vier aandachtstijlen:
heden die het programma Mentale
toenemen:
groot buiten, klein buiten, groot bin-
Kracht hierbij aanbiedt zijn:
– verhogen van de weerstand;
nen en klein binnen. Elke taak vereist
– spanningsregulatie;
– verbeteren van de copingstrategieën;
een specifieke aandachtstijl en de
– gedachtencontrole.
– verbeteren en versnellen van het
bewustwording daarvan leidt er toe
Spanningsregulatie richt zich op het
dat mensen hun aandacht effectief en
reguleren van de stressreactie. Een
gericht op de taak blijven richten in
belangrijke vaardigheid daarbij is het
Werkt het?
plaats van te worden afgeleid of gehin-
gebruik van de ademhaling, de psy-
Als het effect van fysieke trainingspro-
derd door een op dat moment onge-
chofysiologische brug tussen bewuste
gramma’s al lastig te ‘meten’ is, dan
schikte aandachtrichting.
processen en het autonome zenuw-
geldt dat nog meer voor het effect van
stelsel.13
herstelvermogen.
Gebruik van ademhalings-
mentale trainingsprogramma’s. Meer
Gedachtencontrole
methoden kan de stressreactie sterk
nog dan een sportwedstrijd is politie-
Dit is een andere belangrijke vaardig-
verminderen, waardoor er weer ruimte
werk zeer onvoorspelbaar en speelt het
heid voor het reguleren van de stress-
komt voor doelgerichte controle. Zie
zich af in een zeer complexe situatie.
reactie. Een belangrijke component van
hiervoor ook het veelbelovende onder-
Bij gebrek aan valide uitkomstmaten
gedachtencontrole is de ‘self talk’. Deze
zoek naar de ‘Iceman’, Wim Hof.
is het te begrijpen dat het effect van
wordt gebruikt om zeer uiteenlopende
Mentale Kracht programma’s wordt
doelen te bereiken.12 Zo is positieve
Herstel
afgemeten aan het ziekteverzuim. Dit
zelfspraak – een ‘can do’ in plaats van
Afhankelijk van de intensiteit en duur
heeft echter als nadeel dat we dan
‘can not’ instelling – één van de pijlers
van de stressvolle situatie moeten
weer in een (negatief) ‘medisch’ pa-
van zelfvertrouwen (self-efficacy) en
mensen herstellen van de gebeurtenis.
radigma terecht komen in plaats van
dus belangrijk voor het verminderen
Dit is te vergelijken met de opgaande
in een positief ‘prestatie’ paradigma,
van de stressreactie. Gedachtencontrole
lijn van de (fysieke) supercompensa-
met aandacht voor het steeds sterker
kan tevens ingezet worden om in cirkel
tie curve: stress – bijvoorbeeld fysieke
maken van mensen.
1 van de aandachtcirkels te blijven.
training – leidt tot vermoeidheid en
Een andere mogelijkheid is het ont-
De kern van de zaak is dat gedachten
dan is rust nodig om weer op het oude
wikkelen van tests die ‘aan de voor-
invloed hebben op emoties en het inzet-
belastbaarheidsniveau terug te keren.
kant’ iemands mentale weerbaarheid
ten van functionele gedachten bijdraagt
Binnen het programma Mentale Kracht
kunnen voorspellen. De Radboud
aan effectieve coping.
wordt aandacht besteedt aan de vol-
Universiteit in Nijmegen onderzoekt14
gende herstelinterventies:
bijvoorbeeld welke automatische
– emotiemanagement, waaronder
stressreacties politiemensen vertonen
Visualiseren Visualiseren kan worden toegepast tijdens de (korte) voorbereiding op een
‘debriefing’ en collegiale opvang;
(bevriezen, vechten of vluchten) en
– cognitieve strategieën, waaronder
hoe die reacties in het brein worden
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
23
aangestuurd. Met deze informatie is vervolgens beter te voorspellen hoe de politiemensen later op stressoren zullen reageren. Mogelijk leidt dit ook tot tests die kunnen voorspellen welke mensen een grotere kans lopen op het ontwikkelen van posttraumatische stressklachten.
Tot slot Ofschoon nog lang niet iedereen er aan wil, wordt mentale training niet alleen in de sport, maar ook voor diverse andere doelgroepen steeds meer gemeengoed. Niet vanuit een ‘ziektemodel’, maar juist vanuit een prestatiemodel. Daarin gaat mentale weerbaarheid hand in hand met fysieke weerbaarheid en krijgt het handen en voeten via
6. Bishop S et al. (2004). Prefrontal cortical function and anxiety: controlling attention to threat-related stimuli. Nature Neuroscience, 7 (2), 184-188. 7. De Neve J-E et al. (2013). Born to lead? A twin design and genetic association study of leadership role occupancy. The Leadership Quarterly, 24 (1), 45-60. 8. Everly GS Jr, McCormack DK & Strouse DA (2012). Seven characteristics of highly resilient people: insights from Navy SEALs to the “greatest generation”. International Journal of Emergency Mental Health, 14 (2), 87-93. 9. Delahaij R (2009). Coping under acute stress: The role of person characteristics. Academisch proefschrift Universiteit van Tilburg. 10. Wessels F & Delahaij R (2012). Wat doe je nu?! Mentale weerbaarheid en leiderschap. Nieuwegein: Arko Sports Media. 11. Wouw A van der (2008). Bouwen aan zelfvertrouwen. Sportgericht, 62 (4), 18-20. 12. Kox M et al. (2014). Voluntary activation of the sympathetic nervous system and attenuation of the innate immune response in humans.
Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA, 111 (20), 7379-7384. 13. Williams JM, Zinsser N & Bunker L (2010). Cognitive techniques for building confidence and enhancing performance. In: JM Williams (ed.), Applied sport psychology. Personal growth to peak performance. Columbus (OH): McGraw-Hill. 14. Roelofs K et al. (2014). Ongoing project ‘Police-in-action’. Explores the role of freeze-fightflight reactions in stress-vulnerability and resilience in policemen. Nijmegen: Radboud Universiteit.
Over de auteur
Erik Hein (1970) is bewegingswetenschapper en IBT docent bij de Politie Midden-Nederland. Zijn interessegebieden zijn de fysieke en mentale weerbaarheid van sporters en first responders.
concreet trainbare eigenschappen als stressbestendigheid, coping, herstel en adaptatie. Het effectonderzoek hiernaar staat nog in de kinderschoenen, maar alle trainers en coaches op het
(Advertentie)
veld en in de zaal die werken aan mentale weerbaarheid weten het al lang: mentale kracht-training werkt!
Met dank aan Henk Kraaijenhof en Gerard Willemsen (VU en Politie Amsterdam) voor de jarenlange inspiratie, kennis en begeleiding.
Referenties 1. Lazarus RS & Folkman S (1984). Stress, Appraisal, and Coping. New York: Springer. 2. Nieuwenhuys A, Willemsen GPT & Oudejans RRD (2012). Schieten of niet schieten? Politiewetenschap, deel 53b. Apeldoorn: Politie & Wetenschap/Reed Business. 3. Berg G van den, Bomhof E & Kelder P (2014). Mentale weerbaarheid van politiemensen en leiderschap. Tijdschrift voor de Politie, 76 (2/14), 23-27. 4. Nieuwenhuys A & Oudejans RRD (2012). Anxiety and perceptual-motor performance: toward an integrated model of concepts, mechanisms, and processes. Psychological Research, 76 (6), 747-759. 5. Wilson MR, Wood G 7 Vine SJ (2009). Anxiety, attentional control, and performance impairment in penalty kicks. Journal of Sport & Exercise Psychology, 31 (6), 761-775.
24
S p o r t g e r i c h t n r. 5 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8
