Mensenrechten vanuit internationaal en nationaal perspectief
K. Henrard
Boom Juridische uitgevers Den Haag 2006
Inhoud
Inleiding en structuur van het boek
15
Toelichting voor de lezer
19
Afkortingen
21
Deel A
Theoretisch kader
25
1 1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.1.5 1.1.6 1.1.7 1.1.8 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.2.1 1.3.2.2 1.3.3 1.3.4 1.4 1.5 1.5.1 1.5.2 1.5.3 1.5.4 1.5.4.1 1.5.4.2 1.6
Mensenrechten: concept, reikwijdte, historisch overzicht Typische kenmerken van een mensenrecht Terminologie Bronnen Historiciteit Gelij kheidsbeginsel Bijzondere Status - onvervreemdbaar Mensenrechten en regeringen Typologie van overheidsverplichtingen inzake mensenrechten De extraterritoriale werking van mensenrechten Groepsrechten als mensenrechten? Filosofische achtergrond van mensenrechten Natuurrecht Vrijheidsfilosofie Rousseau Kant Rechtspositivisme Marxisme Verticale en horizontale werking van mensenrechten Erkenning en bescherming van mensenrechten: een kort historisch overzicht Een körte historische schets Van algemene, brede verdragen naar meer specifieke verdragen Bronnen van internationaalrechtelijke verplichtingen inzake mensenrechten Mensenrechten in beweging: een aantal controversiele kwesties Mensenrechtenschendingen door transnationale ondernemingen? Aanvaardbaarheid van 'humanitaire interventie' Universaliteit van mensenrechten versus cultuurrelativisme
27 27 28 29 29 30 31 34 35 36 39 43 43 46 46 47 47 48 49 56 56 61 63 65 65 67 69
INHOUD
2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.1.1 2.2.1.2 2.2.1.3 2.2.2 2.3
De Verenigde Naties en mensenrechten 'Standard setting' 'Bevordering en bescherming' De bredere institutionele structuur van de VN Handvestorganen Verdragsorganen Andere VN-entiteiten of VN-partners Toezicht Hervorming van de bestaande structuren en Systemen
3 3.1 3.1.1 3.1.1.1 3.1.1.2
Regionale bescherming van mensenrechten Europa Raad van Europa Institutionele structuur Verdragen A EVRM B Het Europees Sociaal Handvest (ESH) C Overzicht van andere instrumenten OVSE Institutionele structuur Inhoudelijke speerpunten Hervorming Europese Unie Verschillende stadia Institutionele structuur (ondersteuning) Het Handvest inzake Fundamentele Vrijheden van de EU Fundamental Rights Agency en andere ontwikkelingen Commonwealth of Independent States (CIS) Het Afrikaans systeem ter bescherming van mensenrechten Het algemeen institutioneel kader van de AU Verdragen Afrikaans Handvest inzake Mensenrechten en Rechten van Volkeren Overzicht van overige verdragen Toezicht Afrikaanse Commissie inzake Mensenrechten en Rechten van Volkeren Afrikaans Hof inzake Mensenrechten en Rechten van Volkeren Het inter-Amerikaans systeem ter bescherming van mensenrechten Algemeen institutioneel kader Amerikaanse instrumenten inzake mensenrechten Amerikaans Verdrag inzake Mensenrechten Amerikaanse Verklaring van Rechten en Plichten van de Mens Overzicht van andere, meer gespecialiseerde instrumenten Toezicht Arabische Liga Azie
3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.3 3.1.3.1 3.1.3.2 3.1.3.3 3.1.3.4 3.1.4 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.3 3.2.3.1 3.2.3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.2.1 3.3.2.2 3.3.2.3 3.3.3 3.4 3.5
73 74 76 77 77 87 88 88 91 97 99 100 101 107 107 115 117 118 119 122 122 123 124 126 128 129 130 131 132 133 133 135 136 136 137 139 140 140 140 141 141 142 144 145
INHOUD
4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.4.1 4.1.4.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.5.1 4.2.5.2 4.2.5.3
Generaties van mensenrechten De eerste en tweede generatie mensenrechten Conceptuele toelichting Historische schets Zogenoemde verschillen tussen de eerste en tweede generatie Nuanceringen van deze verschillen Nuanceringen bij de burger- en politieke rechten Nuanceringen bij de economische, sociale en culturele rechten De derde generatie rechten of de zogenoemde solidariteitsrechten Conceptuele verduidelijking Typerende kenmerken van een solidariteitsrecht Kritische evaluatie van solidariteitsrechten Een vierde, vijfde en volgende generatie van mensenrechten? Enkele solidariteitsrechten nader bestudeerd Het recht op ontwikkeling Het recht op vrede Het recht op een gezonde leefomgeving
147 148 148 149 151 152 153 162 171 171 172 172 173 174 174 174 175
5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2
Toezicht op de naleving van mensenrechten Theoretisch kader Interpretatiebeginselen De systematiek van legitieme beperkingen Mensenrechten zijn doorgaans niet absoluut Systematiek in het kader van het EVRM A De inbreuk moet een basis hebben in een nationale wet B De inbreuk moet een legitiem doel hebben C De inbreuk moet noodzakelijk zijn in een democratische samenleving Inherente beperkingen? Systematiek naar Nederlands recht Derogaties in geval van noodtoestand of uitzonderingstoestand Toepasselijkheid Lijst van non-derogabele rechten Verdere eisen voor derogatoire maatregelen Noodzakelijkheid van proclamatie/notificatie? De Nederlandse Grondwet De strijd tegen terrorisme Naar internationaal recht Naar Nederlands recht Andere clausules met een beperkende werking? Verbod van misbruik van rechten Verbod van machtsafwending Extra beperkingen mogelijk ten aanzien van vreemdelingen? Voorbehouden Toezichtvormen/-technieken
177 177 178 180 181 182 183 184 185 187 188 190 191 193 194 195 195 196 196 197 198 198 199 199 200 202
5.1.2.3 5.1.2.4 5.1.3 5.1.3.1 5.1.3.2 5.1.3.3 5.1.3.4 5.1.3.5 5.1.4 5.1.4.1 5.1.4.2 5.1.5 5.1.5.1 5.1.5.2 5.1.5.3 5.1.6 5.2
INHOUD
5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2
202 203 204 205 209
5.3
Drie vormen of technieken van toezicht (in de enge zin van het woord) Toezicht op periodieke rapportages Klachtprocedures A Ontvankelijkheidseisen B Rechtsgevolgen van uitspraken die juridisch bindend zijn Overzicht van beschikbare technieken bij de belangrijkste nternationale mensenrechtenverdragen Afdwingbaarheid (actual enforcement)
Deel B
Selectie van bepaalde rechten
215
6 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.2.1 6.1.2.2 6.1.2.3 6.1.1.4
Gelijkheid Het internationaal raamwerk Algemene duiding Het discriminatieverbod Toetsingsmodel ter identificatie van een verboden discriminatie Gronden van (verboden) onderscheid Directe versus indirecte discriminatie Nuancering van de proportionaliteitstoets: verschil in toetsingsintensiteit voor verschillende gronden van onderscheid Het discriminatieverbod en substantiele gelijkheid Positieve actie - voorkeursbehandeling — affirmative action Kadering Definitie Verdragsteksten Problematische aspecten Ontwikkelingen in de rechtspraak? Internationaleinstrumenten Belangrijke ontwikkelingen: de Raad van Europa en de Europese Unie Raad van Europa Europese Unie Nederland Gelijkheidsbepalingen in het Nederlands recht: een overzicht Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB) Geschiedenis en verhouding tot andere (gelijkheids)wetten Formele structuur - opbouw van de AWGB Materiele bepalingen van de AWGB A Toepassingsgebied B Gesloten systeem C Beperkte gronden D Direct versus indirect onderscheid Praktijk van de Commissie Gelijke Behandeling A Commissie Gelijke Behandeling B Praktijk CGB: algemene opmerkingen
217 217 217 220 222 228 229
5.2.2
6.1.2.5 6.1.3 6.1.3.1 6.1.3.2 6.1.3.3 6.1.3.4 6.1.3.5 6.1.4 6.1.5 6.1.5.1 6.1.5.2 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.2.1 6.2.2.2 6.2.2.3
6.2.2.4
209 211
230 236 239 239 240 240 241 244 245 252 253 255 260 260 263 264 265 267 267 268 269 270 272 272 274
INHOUD
6.2.3 6.2.3.1 6.2.3.2 6.2.4 7 7.1 7.1.1 7.1.2 7.1.3 7.1.4 7.1.4.1 7.1.4.2 7.1.4.3 7.1.4.4 7.1.4.5 7.1.4.6
7.1.4.7 7.1.5 7.1.5.1 7.1.5.2 7.2 7.2.1 7.2.1.1 7.2.1.2 7.2.1.3 7.2.1.4 7.2.2 7.2.3 7.2.3.1 7.2.3.2 7.2.3.3 7.2.4 7.2.5
C Praktijk CGB: een overzicht van bepaalde algemene patronen en van meer specifieke toepassingen Evaluatie van de AWGB Evaluatie tegen de achtergrond van het raamwerk uit paragraaf 6.1 Evaluatie ten aanzien van bepaalde typische kenmerken van het toetsingssysteem van de AWGB: het gesloten systeem Recente ontwikkelingen Recht op respect voor privacy (het priveleven), recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer Internationaal raamwerk Conceptuele verduidelijkingen Leer der legitieme beperkingen De reikwijdte van artikel 8 EVRM Typische, traditionele aspecten van het recht op respect voor privacy in de rechtspraak van het EHRM Huiszoeking Controle van 'correspondentie': brieven, telefoongesprekken enzovoort Cameratoezicht Registratie en bescherming van persoonsgegevens Naam/naamsverandering Seksuele privacy: abortus, homoseksualiteit en de officiele erkenning van transseksualiteit A Abortus B Homoseksualiteit C Officiele erkenning van sekseveranderende operaties: transseksualiteit Fysieke, morele en psychische integriteit Informationale privacy Europese normen met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens Minimumbeginselen gericht op privacy in het informatietijdperk Privacy in Nederland De Nederlandse Grondwet en privacy: artikel 10-13 Artikel 10 Gw: algemeen recht op respect voor de persoonlijke levenssfeer Artikel 11 Gw: recht op onaantastbaarheid van het lichaam Artikel 12 Gw: huisrecht Artikel 13 Gw: brief-, telefoon-en telegraafgeheim De doorwerking van artikel 8 EVRM in de nationale rechtsorde: een voorbeeld Een aantal controversiele kwesties Identificatieplicht Cameratoezicht E-mail- en internetgebruik werknemers Registratie, databescherming en privacy in het informatietijdperk Grondwetswijziging met betrekking tot grondrechten in het digitale tijdperk?
276 283 283 285 287
289 289 290 291 294 299 300 301 303 304 305 307 307 309 310 313 314 314 317 317 318 318 319 321 322 323 324 325 326 326 328 329
INHOUO
8 8.1 8.1.1 8.1.1.1 8.1.1.2 8.1.1.3 8.1.2 8.1.2.1 8.1.2.2 8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3 9 9.1 9.1.1 9.1.2 9.1.3 9.1.4 9.1.4.1 9.1.4.2 9.1.5 9.1.5.1 9.1.5.2 9.1.5.3 9.1.5.4 9.1.5.5 9.1.5.6 9.1.5.7 9.1.5.8 9.1.6 9.1.7 9.1.8 9.2 9.2.1 9.2.2 9.2.3
Economische, sociale en culturele rechten Internationaal raamwerk Theoretisch raamwerk: herhaling en enkele verdiepingen Economische, sociale en culturele rechten en de ondeelbaarheid en nauwe verwevenheid van alle mensenrechten Limburg Principes met betrekking tot de implementatie van het IVESCR Maastricht Richtlijnen met betrekking tot schendingen van economische, sociale en culturele rechten Focus op bepaalde rechten van de tweede generatie Recht op adequate huisvesting Recht op de hoogst mogelijke standaard van gezondheid Sociale, economische en culturele rechten in Nederland Relevante normen in de Nederlandse rechtsorde Sociale rechten in de 'praktijk' Wachtlijsten in de Nederlandse gezondheidszorg
331 331 331
Minderhedenbescherming Theoretisch en internationaalrechtelijk raamwerk Definitie van het concept'minderheid' De twee pijlers of basisprincipes voor een adequaat systeem van minderhedenbescherming Een historische duiding van de benadering van de minderhedenproblematiek op supranationaal niveau De twee pijlers: een overzicht van de relevante instrumenten Eerste pijler: het discriminatieverbod en algemene mensenrechten Tweede pijler: minderheidsspecifieke rechten Typisch gevoelige kwesties met betrekking tot minderhedenbescherming Positieve staatsverplichtingen? Groepsrechten? Minderheden en het recht op zelfbeschikking Minderheden en het recht op politieke participatie Minderheden en taalkwesties Minderheden en onderwijs Accommodatie van religieuze diversiteit Afwijkende praktijken van minderheden Ontwikkelingen met betrekking tot de eerste pijler: focus op het EVRM Ontwikkelingen met betrekking tot de tweede pijler: focus op het Raamwerkverdrag EU en minderhedenbescherming Nederland en minderhedenbescherming Een schets van de minderhedenproblematiek in Nederland Evolutie van aanpak van de 'nieuwe' minderheden door de Nederlandse overheid De CGB en (verboden op het dragen van) hoofddoeken
355 355 356
331 335 337 339 341 343 347 347 350 352
359 360 361 361 362 367 368 368 370 371 371 372 372 373 374 379 381 382 383 384 391
INHOUD
Literatuur
393
Bijlage
415
Jurisprudentieregister
417
Trefwoordenregister
423
