Voorouders opsporen van achter de pc
Vind uw voorouders!
Meer Nederlanders dan ooit pluizen hun stamboom na. Dankzij internet wordt het steeds makkelijker om in het verleden te duiken. Lang was stamboomonderzoek vooral iets voor gepensioneerden. Die hadden de tijd om overdag in een archief te zitten. Maar nu kan iedereen het, 24 uur per dag. Internet is uitgegroeid tot een digitale goudmijn met informatie over stambomen. Zeker in Nederland, dat vooroploopt in de digitalisering van archieven. Honderdduizenden Nederlanders speuren naar hun voorouders of spelen met de gedachte dat te gaan doen. Stamboomonderzoek schijnt na seks het meest gezochte onderwerp op internet te zijn. En op woensdagavond, om half elf, stemmen zo'n zevenhonderdduizend mensen af op het Teleac-televisieprogramma Verre Verwanten, waarin bekende Nederlanders kennismaken met hun voorouders en onbekende Nederlanders te horen krijgen van welke historische beroemdheid ze afstammen. Ter vergelijking: de nieuwsrubriek NOVA, die op hetzelfde tijdstip uitzendt, trekt minder kijkers. Stamboomonderzoek, ook wel genealogie genoemd, is populairder dan ooit. Waarom? Misschien wel de belangrijkste reden is een technologische. Internet groeit uit tot een digitale goudmijn met genealogische informatie dankzij de digitalisering van eeuwenoude archieven en het overweldigende aanbod van zeker een kwart miljoen websites met en over stambomen. Daardoor is stamboomonderzoek makkelijker en toegankelijker dan ooit. Was amateurgenealogie lang voorbehouden aan gepensioneerden die de tijd hadden om tijdens kantooruren in een archief te zitten, dankzij de digitalisering kan iedereen nu, 24 uur per dag, van achter de pc naar zijn wortels speuren. Wie zijn achternaam in internetzoekmachine Google invoert, vindt in de regel een trits websites van naamgenoten die bloedlijnen on line napluizen. Stamboomonderzoek, in de Middeleeuwen begonnen door vooraanstaande families die voorouders van huwelijkskandidaten natrokken, is door internet gedemocratiseerd. Zeker in Nederland, want de Nederlandse archieven zijn volgens het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag wereldwijd gezien het verst in het digitaliseren van hun bestanden. Die bestanden zijn ook nog eens vollediger dan elders. Geen enkele overheid hield de persoonsgegevens zo nauwkeurig bij als de Nederlandse. Daardoor kunnen Nederlanders gemakkelijk voorouders traceren tot in elk geval 1811. In dat jaar werd, als gevolg van de inlijving van Nederland in het Franse keizerrijk, de burgerlijke stand ingevoerd, waarin geboorte, huwelijk en overlijden staan geregistreerd. Nederlandse archieven streven ernaar de hele burgerlijke stand op het web te zetten. Een deel ervan is al on line te raadplegen in de database Genilas. Scheepsboeken Verder terug in de tijd speuren kan ook op het internet. Het Gemeentearchief Rotterdam ontsloot op internet de doop-, trouw- en begraafgegevens uit kerken van Rotterdam en omstreken vanaf 1573. Het Nationaal Archief bouwde een website met daarop de gegevens uit de scheepssoldijboeken van de zevenhonderdduizend zeelieden en soldaten die na 1700 voeren voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie, inclusief hun functie, schip en de datum waarop ze uit dienst traden. Dan is er nog www.familysearch.org 's werelds grootste collectie van stamboomgegevens, waaronder Nederlandse. De site is opgezet door mormonen die vanuit Utah in de Verenigde Staten voorouderlijke informatie verzamelen uitreligieuze motieven. De belangrijkste pleisterplaats voor Nederlandse genealogen op internet is de website van het Centraal Bureau voor Genealogie. Daar speuren maandelijks 27.500 bezoekers naar hun naam in de databank met familiewapens, reeds uitgezochte stambomen of de collectie bidprentjes: de herdenkingsplaatjes die katholieken maken voor een begrafenis. De site ontsluit ook gedichten van
voorouders en een collectie van bijna 16 miljoen familieadvertenties. Wie wil weten of er zich onder de voorouders misdadigers bevonden, kan bij dit genealogiebureau terecht in het archief van het Algemeen Politieblad, dat van 1852 tot 2005 verscheen, inclusief signalementen van voortvluchtigen. Steeds meer informatie voor stamboomonderzoek staat op internet, maar lang niet alles. Vaak zijn de belangrijkste gegevens uit documenten wel in een database gezet, maar zijn er geen afbeeldingen van de documenten op het computerscherm te bekijken. Zo zijn de familieadvertenties van het Centraal Bureau voor Genealogie op de eigen pc met een muisklik op te roepen, maar de politieberichten nog niet. Dus vergt stamboomonderzoek nog steeds een bezoek aan gemeentearchieven, streekarchieven, het Nationaal Archief en het genealogiebureau in Den Haag. Volgens adjunct-directeur Nico Plomp van het Centraal Bureau voor Genealogie is het verstandig de originele papieren te bekijken. 'Bij het invoeren in de computer kunnen fouten zijn gemaakt.' Wat wel kan, is de benodigde stukken alvast on line bij het archief aanvragen, zodat ze bij aankomst klaarliggen. Nieuwsgierigheid Wat drijft Nederlanders om een duik te nemen in het familieverleden? Waarom willen ze de samenleving waarin hun voorouders zich thuis voelden, zo graag ontdekken? Mogelijk heeft het te maken met het contrast met de huidige samenleving, waarin oude sociale verbanden als de kerk en het verenigingsleven juist aan kracht inboeten. 'Maar de belangrijkste drijfveer is gewoon nieuwsgierigheid,' zegt Nico Plomp van het genealogiebureau. Nieuwsgierigheid naar de boerderij die tot de familie zou hebben behoord, naar het beroep van voorouders of naar de herkomst van de achternaam. Wie eenmaal aan het onderzoek begint, komt er niet meer vanaf. 'Genealogie is verslavend,' zegt voorzitter Bert Trap van de Nederlandse Genealogische Vereniging, met 31 afdelingen en tienduizend leden de grootste genealogische vereniging in Nederland. Zijn eigen twintig jaar lange zoektocht is er een aansprekend voorbeeld van. Die leidde Trap naar het Engelse Coggeshal, waar zijn voorouders rond 1600 trouwden. Vanwege hun godsdienst vluchtten ze naar Leiden. Soms blijkt iemand van voorname afkomst, zoals beveiligingsbeambte Ron Pistoor, die bleek af te stammen van Willem van Oranje. Maar stamboomonderzoek ontmythologiseert ook. Verhalen over helden of kastelen die de naam van de familie dragen, en dus wel tot de familie zullen behoren, blijken vaak onzin. Iemand die Van Egmond heet, is niet per se nazaat van de gelijknamige graaf die in 1568 werd onthoofd. Het gros van de Nederlanders was in die tijd boer, dus is de kans dat de stamvader van de familie een eenvoudige dagloner was, oneindig veel groter, zoals ook sommige media in 2001 constateerden toen ze twee weken voor het huwelijk van Laurentien Brinkhorst met prins Constantijn bekendmaakten dat Laurentien afstamde van 'arme Gelderse boeren'. Ook de voorvaderen van minister-president Jan Peter Balkenende leefden van het land: Pieter Balkenende (1773-1826) was boer in de Coegorspolder in Zeeland. Maar: saaie familiegeschiedenissen bestaan niet. Neem minister Piet Hein Donner (CDA) van Justitie. Zijn oudst bekende voorvader, Gottfried Otto Donner, was een eenvoudige soldaat uit Duitsland. Maar wel een soldaat die in 1787 was belast met de bewaking van paleis Soestdijk. In die functie raakte hij levensgevaarlijk gewond bij een patriottische overval, toen een kogel zijn gehemelte verbrijzelde. Prins Willem V van Oranje schonk Gottfried daarop twee gouden gehemelten, die hij om de drie uur moest verwisselen, waarna Gottfried een carrière verkoos als hoedenmaker in Arnhem. 'Genealogie is meer dan het noteren van namen en jaartallen,' zegt Bert Trap. 'De stamboom is een kapstok waaraan je familieverhalen hangt.' Trap ontdekte via zijn Britse wortels dat hij familie is van Thomas Willet, in 1665 benoemd tot New Yorks eerste Britse burgemeester. Nico Plomp van het genealogiebureau vond een familielid dat in de veertiende eeuw wegens het vervalsen van documenten tot de ketelstraf was veroordeeld, wat erop neerkwam dat hij in een pot met kokend water aan zijn einde kwam. Pim Leijdeckers is afstammeling van Jan Clasen Leydeckers, lid van het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq, dat door Rembrandt werd vereeuwigd in De Nachtwacht. De nazaten van Hendrick van Bemmel ontdekten dat voorvader Hendrick tijdens de Beeldenstorm van 1566 in Utrecht werd aangehouden. Hendrick 'wel bij drancke wesende' (dronken) wilde zijn behoefte
doen, toen een schildwacht hem in de stad tegenhield en om 'die leus' (het wachtwoord) vroeg. Van Bemmel antwoordde: 'Kacken is die leus.' Hij kreeg een schrobbering. Privacywet Genealogen kunnen al putten uit een oneindige reeks bronnen, en recent voegden ze nog het DNA-onderzoek toe aan hun instrumentarium. Desondanks loopt iedere stamboomonderzoeker een keer vast. Zij die afstammen van slaven komen veelal niet verder dan de negentiende eeuw. Afstammelingen van migranten - iedere Nederlander heeft een Duitser onder zijn voorouders stranden in moeilijker toegankelijke, buitenlandse archieven: in Duitsland geldt een strengere privacywet en het archiefwezen is er zeer versnipperd. In de regel lukt het Nederlanders terug te gaan tot 1811, toen de Fransen de burgerlijke stand invoerden. Wie het geluk heeft dat de benodigde doop- en trouwregisters van de kerk niet door brand of vocht zijn verdwenen, kan diep doordringen in de zestiende eeuw dankzij de kerkelijke administratie die katholieken invoerden op het Concilie van Trente (1545-1563) en calvinisten rond 1580. Vroeg in de Middeleeuwen terechtkomen, is alleen voor vooraanstaande families weggelegd. 'Bezit laat sporen na,' zegt Plomp. Zo gaat de stamboom van koningin Beatrix terug tot graaf Walram van Laurenburg (circa 1146-1198). Plomp: 'Of voorouders moeten een stuk grond hebben gepacht, wat dan wel staat genoteerd.' Internet is de laatste hoop voor iedereen die vastloopt. Op 's werelds grootste informatiebron helpen genealogen in forums bij het vinden van missende 'takjes'. Het web maakt stamboomonderzoek niet alleen toegankelijk, maar voorkomt ook een voortijdig einde aan de queeste naar het familieverleden. 1948-heden Jan Pieter Hendrik Donner Minister van Justitie 1918-1992 Andreas Matthias Donner Staatsrechtgeleerde 1891-1981 Jan Donner Jurist en minister van Justitie 1859-1937 Andreas Matthias Donner Predikant 1824-1903 Johannes Hendrikus Donner Predikant,Tweede-Kamerlid 1793-1863 Johannes Christiaan Donner Hoedenmaker 1757-1836 Gottfried Otto Donner Soldaat; bewakerpaleis Soestdijk
circa 1700 gehuwd Andreas Matthias Donner Onbekend Wapens en familienamen Nieuwsgierigheid naar de herkomst van de familienaam en een eventueel familiewapen is een reden om met stamboomonderzoek te beginnen. Maar hoe meer mensen uw naam dragen, des te lastiger is het stamboomonderzoek en des te moeilijker is het om te achterhalen of een wapen hoort hij uw tak van de familie. Daarom is het goed eerst de databank van familienamen te doorzoeken (www.meertens.knaw.nl/nfd) om te zien hoe vaak een naam voorkomt - De Jong staat met 55.000 vermeldingen bovenaan. Hier vindt u ook de geschiedenis van de naam. Achternamen werden niet, zoals vaak gedacht, pas onder Napoleon gemeengoed bij de invoering van de burgerlijke stand, maar eind Middeleeuwen. Mensen vernoemden
zich naar, zeg, beroep (Smit), ouder (Jansen)of boerderij (Groot Jebbink). Stamboomonderzoek in acht stappen Minicursus genealogie: werk stap voor stap terug in de tijd. 1. Kies vooraf uw onderzoeksvorm: stamreeks of kwartierstaat. Als u alleen de stamreeks onderzoekt om, zeg, de herkomst van uw achternaam te vinden, volgt u de mannelijke lijn. U zoekt dan gegevens van uw vader, diens vader en verder tot u eindigt bij de stamvader (oudst bekende voorvader). Bij een kwartierstaat verzamelt u gegevens van beide ouders, hun ouders en verder. 2. Begin thuis met het verzamelen van namen, pasfoto's en geboortedata uit paspoorten en trouwboekjes. Tap kennis af bij familieleden. Noteer waar voorouders woonden, welke beroepen ze hadden en hoe ze leefden. De stamboom is een kale kapstok zolang er geen familieverhaal aan hangt. 3. Struin aan de hand van verzamelde namen websites over genealogie af (zie 'Stamboomsites' op pagina 28). Het is mogelijk dat uw stamboom al deels is uitgezocht door anderen of dat zij familiedocumenten in bezit hebben. Noteer de door hen verzamelde gegevens en vraag waar ze hun informatie vonden. Zelf informatie achterhalen in het archief biedt wel meer zekerheid. 4. Bereid on line uw bezoek voor aan het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag. In de catalogus (www.cbg.nl) vindt u boeken, lopend onderzoek, bidprentjes en dossiers over uw familie. Familieadvertenties kunt u op de site bekijken, een miljoen microfiches, honderdduizend boeken en evenzoveel dossiers in de studiezaal (entree 3,50 euro). Daar zijn ook uittreksels te bestellen van persoonskaarten van 1938 tot 1994 (3,35 euro) waarin naam, geboorte- en sterfdatum, beroep, ouders, kinderen en partner van de gezochte staan. 5. Breng de gegevens samen op de computer (zie 'Ordenen op de computer' op pagina 26). 6. Sluit u aan bij de Nederlandse Genealogische Vereniging of het CBG om informatie uit te wisselen, gebruik te maken van de documentatie en van de cursussen over bijvoorbeeld onderzoek in het buitenland. 7. Om verder te komen dan de negentiende eeuw moet u op zoek naar doop-, trouw- en begraafregisters en gegevens over bijvoorbeeld armenzorg, dienstplicht en vonnissen in Nationaal Archief, streekarchief en gemeentearchief. 8. Publiceer resultaten tussentijds. Het is zonde als vergaarde kennis ongelezen blijft omdat de stamboom nog niet af zou zijn. Bedenk: een stamboom is nooit af. 1937-heden Jane Fonda Actrice 1905-1982 Henry Jaynes Fonda Acteur 1879-1935 William Brace Fonda Handelaar 1838-1923 Teneyck Hilton Fonda Marconist, loketbediende, klerk 1808-1878 Garret T.B. Fonda Transport-agent 1774-1855 Douw Adam Fonda Penningmeester, parlementslid 1736-1808 Adem Douw Fonda Luitenant-kolonel in Amerikaanse revolutie 1700-1780 Douw Jellis Fonda Grootgrondbezitter 1670-1737 Jellis Adam Fonda Wapensmid 1641-1700 Douw Jellis Fonda Boer, kolonist 1614-1659 Jellis Douwes Fonda Smid, kolonist uit Friesland circa 1669 Douwe Everts Boer circa 1610 Evert Benedictus Boer circa 1582 Benedictus Jacobs Boer Hardop lezen helpt Oude teksten zijn vaak lastig te lezen omdat er in onbruik geraakte woorden en afkortingen op zijn gekrabbeld met in inkt gedoopte ganzenveren. Wie weet nog dat gedompelt ook begraven betekent? Oefenen en hardop lezen helpt. Wie er niet uitkomt, kan een cursus oud schrift volgen bij archiefinstellingen. Of cursussen Frans en Latijn, zodat bijvoorbeeld het doopboek van Voerendaal (1630) is te lezen: '8 Octobris matrimonialiter iuncti sunt (8 oktober zijn in de echt verbonden)
Adamus van Teenen et Ida Senden, praesentibus (in aanwezigheid van) WiIhelmo Franck et Theodoro Senden alisque per multis (en anderen krachtens velen). Pas op voor oplichters Ene W.L.J.J. Pince van der Aa alias Willem Lambertus alias Willem Pince van de Stichting Genealogie Nederland stuurt geregeld mailings waarin hij u tegen 'een speciale prijs' na 'tientallen jaren van voorouderlijk onderzoek' de stamboom van uw familie kan aanbieden. Doorgaans is mijnheer tijdens zijn onderzoek ook gestuit op een 'prachtig familiewapen' dat hij 'gratis' met de stamboom meestuurt. Niet op ingaan, want de aanbieding berust op verzinsels. Pince van der Aa is niet de enige dubieuze aanbieder. In 2001 waarschuwde het Centraal Bureau voor Genealogie voor de Rotterdamse boekhandel De Heraut die onjuiste stambomen en familiewapens aanbood. Een tip: professionele genealogen bieden niet aan, maar worden ingehuurd en echt serieuze genealogen pretenderen nooit landelijke expertise te hebben. 'Genealogie is per regio te verschillend. Het is specialistenwerk,' zegt Nico Plomp van het genealogiebureau. 1961-heden Anten Edwin Louis (Anthony)Heldweiller Operazanger 1932-heden Georgin Karriet Rustwljk Apothekersassistente 1897-1987 George Gerhardus Theodorus Rustwijk douanier 1862-1914 George Gerhardus Theodorus Rustwljk Dichter, muzikant, fotograaf, schilder 1836-1865 Christina onbekend circa 1800 Isabella Huisslavin 1905-2005 Frederik Jacques (Frits) Philips Bestuursvoorzitter Philips 1874-1951 Anton Frederik Philips Bestuursvoorzitter Philips 1830-1900 Benjamin Frederik David Philips Handelaar en fabrikant in tabak, bankier 1794-1866 Lion Phllips Handelaar in tabak 1767-1854 Benjamin Philips Handelaar in textiel en tabak onbekend Philip Philips Koopman Ordenen op de computer Een zee van jaartallen en namen overspoelt stamboomonderzoekers. Vroeger ordenden zij de informatie met invulformulieren, nu zijn daarvoor computerprogramma's. Bij aanschaf dient de genealoog erop te letten dat het programma genoeg ruimte biedt, dat het mogelijk is bronnen van ingevoerde gegevens te vermelden en dat het programma over een Gedcom-module beschikt waarmee informatie naar een, nieuwer, ander programma zijn over te zetten. Programma's die aan deze eisen voldoen zijn bijvoorbeeld Aldfaer gratis op www.aldfaer.nl, en GensDataPro: 65 euro op www.gensdatapro.nl Hulpmiddel DNA Nieuw in de genealogie is het DNA-onderzoek, wat niet betekent dat stamboomonderzoekers de lijken van voorouders opgraven. DNA is alleen van nut bij stamboomonderzoek om na te gaan of nog levende families inderdaad familie van elkaar zijn. Stel dat u na stamboomonderzoek niet zeker bent dat een tak van de familie afstamt van dezelfde voorvader als uw familie, dan kan DNA helpen. Het Y-chromosoom wordt namelijk onveranderd van vader op zoon doorgegeven. In Nederland wordt DNA-onderzoek - anoniem - uitgevoerd door het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek in Leiden. Daarbij wordt door de familie aangeboden wangslijmvlies onderzocht. Volledige zekerheid biedt DNA-onderzoek niet. Al is het maar omdat vrouwen soms vreemdgaan: wetenschappers toonden aan dat een op de 25 mannen niet de vader van zijn kind is. Hun nageslacht mag dezelfde achternaam dragen en dus verwant zijn, bloedverwant is het niet. Een huisslavin als voorouder Hoe speuren Surinamers naar hun lastig traceerbare roots? In 1994 vonden de in Suriname geboren Georgin Rustwijk (74) en haar nicht Dorine (69) vergeelde
bladen uit de dichtbundel Matrozenrozen (1915), geschreven door hun grootvader George Rustwijk (1862-1914). De gedichten zetten hen ertoe aan de oorsprong van hun familie uit te zoeken. Volgens de Stichting voor Surinaamse Genealogie SSG (www.surinaamsegenealogie.nl) worden steeds meer Surinamers nieuwsgierig naar hun verleden. Ze zoeken antwoorden op vragen als: waar komt onze achternaam vandaan? Hoe beleefden onze voorouders de slavernij? 'Met genealogie vorm je je identiteit,' zegt SSG-bestuurslid Cynthia Brand Flu (57). Dorine verklaart de groeiende interesse uit de acceptatie van de slavernij door haar generatie. 'Daar spraken onze ouders niet over.' Stamboomonderzoek in voormalige koloniën kent specifieke problemen. Het is de reden waarom naast de Surinaamse ook een Indische Genealogische Vereniging bestaat en er binnen de SSG wordt gesproken over het oprichten van een Antilliaanse afdeling. Lastig voor Surinamers is dat zij in de regel voortkomen uit een smeltkroes van Chinezen, Nederlanders, Indianen, Afrikanen, Joden, Hindoestanen en Javanen. Afstammelingen van slaven kunnen teruggaan tot 1826: vanaf toen werden geboorte, verkoop en overlijden van slaven genoteerd in het Slavenregister. Andere bronnen zijn de databank van de zogenoemde manumissies, waarin het 'vrijmaken' van slaven tussen 1832 en 1863 is vastgelegd. Ook bevat de databank het emancipatieregister met de namen van slaven die vrijheid verwierven na de afschaffing van de slavernij in 1863. De databank en het register staan op internet (www.nationaalarchief.nl/vrij-in-suriname). Verder teruggaan dan 1826 is moeilijker: manumissies zijn nog te vinden in testamenten en in het archief van het Hof van Politie in Suriname. Maar veel papier ging verloren. En slaven mochten niet trouwen. Kinderen bleven dus bij de moeder, waardoor in mannelijke lijn de stamboom uitpluizen vrijwel onmogelijk is. Dat gold ook voor de Rustwijks. Zij ontdekten dat zij afstamden van de huisslavin Isabella, begin negentiende eeuw gekocht door een Haarlemse jurist (zie 'Anton Heidweiller' op pagina 25). De vader van haar kind is onbekend. Stamboomsites De belangrijkste websites voor stamboomonderzoekers zijn: www.cbg.nl startpunt voor genealogie van Centraal Bureau voor Genealogie met tips en verwijzingen naar genealogische fora en verenigingen - ook buitenlandse; www.geneanet.org wereldwijde databank van stambomen(deels gratis); www.genlias.nl databank van archiefinstellingen met info uit de burgerlijke stand; www.nedgen.nl zoekmachine voor 63.271 genealogische homepages; www.ngv.nl Nederlandse Genealogische Vereniging met te downloaden kwartierstaat en info over computergenealogie; www.cyndislist.com kwart miljoen stamboomlinks; voc.mindbus.nl databank vol dienaren van de Verenigde Oost-Indische Compagnie; www.archiefnet.nl zoekmachine voor binnen- en buitenlandse archieven; www.familysearch.org verzameling stamboomgegevens van mormoonse kerk. Ga voor een eigen kwartierstaat naar www.elsevier.nl/stamboom
