MACHT EN PRACHT in het Van Goghkerkje…. Bij de vrede van Munster in 1648 (na de Tachtigjarige Oorlog) werd bepaald dat de rooms-katholieken geen eigen kerkgebouw meer mochten hebben. In Zundert had dat tot gevolg dat de drie kerkgebouwen werden toegewezen aan vijftien protestantse gezinnen. Dat waren de kerk in Rijsbergen, de Sint Willibrorduskerk aan de Raamberg (die net helemaal was opgeknapt) en de Trudokerk in Zundert. Maar de protestanten gebruikten alleen de oude Trudokerk en de andere kerkgebouwen werden aan hun lot overgelaten. Pas in 1801 bepaalde Napoleon dat de kerkgebouwen lokaal eigendom moesten worden van de kerk met de meeste leden. In Zundert en Rijsbergen moesten de protestanten de drie genoemde kerken daarom weer teruggeven aan de roomskatholieken. Voor zichzelf bouwden zij in 1806 een eigen kerkgebouw, dat wij nu kennen als het Van Goghkerkje. De protestantse schout Frederik R.R. van de Wall (1763-1825) begon in 1790 met de aankoop van gronden en stichtte het landgoed ‘Wallsteijn’. De laatste aankoop werd door Louis E.A.F. van de Wall gedaan in 1902. Hij was van 1890 tot 1926 burgemeester van Zundert. Daarnaast leverde hij, als betrokken kerklid en vanaf 1882 als kerkvoogd, belangrijke bijdragen aan de bouw van de kerk en de inrichting ervan. Ook werd onder zijn leiding in 1904 een nieuwe pastorie gebouwd. Op de begraafplaats ligt hij (samen met een aantal familieleden) achter de kerk Graf burgemeester Louis E.A.F. van de Wall. begraven. Voor de protestantse kerken was het woord van de bijbel bepalend en afbeeldingen waren secundair, alleen daarin toonde de protestantse kerk zijn pracht. De bijbel is een heilig boek, een verhalenboek, geen geschiedenisboek. De verhalen zijn metaforen van het leven die geïnterpreteerd worden afhankelijk van de culturele omgeving, eigen ervaringen, tijd in de geschiedenis, enz. Tot 1951 was de Statenvertaling de belangrijkste bijbelvertaling voor protestants Nederland. In 1618-1619 werd in Dordrecht een zeer belangrijke synode gehouden. Een van de besluiten was om de bijbel uit het oorspronkelijke Grieks en Hebreeuws in de eigen Nederlandse taal om te zetten. Die Nederlandse Statenvertaling kwam gereed in 1637 en heeft daarna zeer veel invloed gehad op de culturele ontwikkeling van Nederland.
1
Voor die tijd was het een zeer goede vertaling, alleen is de taal niet meer van onze tijd en bovendien zijn er onderzoeksresultaten die invloed hebben op het vertaalwerk. Pas in de 20e eeuw werden pogingen ondernomen om de bijbel toegankelijker te maken met afbeeldingen, vooral voor kinderen. De stijl van de tekeningen geven een indruk van de sfeer van de vertellingen. Onder andere onderstaande bijbels worden in het Van Goghkerkje getoond. Kerkbijbel (eind 18e eeuw) Met ‘Het Boek der Psalmen nevens de gezangen bij de hervormde kerk van Nederland, in gebruik door last van de hoog mog: Heeren Staaten General der Vereenigde Nederlanden. Uit drie berijmingen, in den jaare 1773 gekoozen, met de noodige daar in gemaakte veranderingen.’ Dit boek is geheel gedrukt met Gotische letters ‘te Leyden, bij Samuel en Jahannes Luchtmans, 1774.’ Dergelijke kerkbijbels waren meestal alleen beschikbaar in de grote stadskerken. Kerkkoren hadden de protestantse kerken toen niet, er bestond uitsluitend volkszang. Tekst in Gotische letters
Kanselbijbel (18e eeuw) Op de kansel ligt een bijbel die er vanaf de stichting van het kerkgebouw in 1809 heeft gelegen. De bijbel heeft een aantal landkaarten ter informatie. Het is duidelijk te zien dat deze kanselbijbel zeer veel gebruikt is.
Huisbijbel in Statenvertaling met illustraties (begin 20e eeuw) Een dergelijke bijbel was een kostbaar, maar geen uitzonderlijk, bezit. Het kwam voor dat de bijbel het enige boek in huis was. De illustraties werden meestal voorgesteld als weergave van een feit uit het verleden, hoewel er in die tijd al wel andere theologische gedachten ontstonden. Elia ten hemel
2
Een huisbijbel in Statenvertaling werd in de jaren ’30 van de vorige eeuw in de gereformeerde of hervormde kerk bij een huwelijk uitgereikt. In die tijd was de economische situatie schraal, het was vlak voor WO II. Een bijbel met platen was, om kosten te besparen, een uitzondering. Bijbelsche Platen, 1933 Getekend door Johan Herman Isings (1884-1977). Isings is bekend als schilder van 43 schoolplaten met hoogtepunten uit de Nederlandse geschiedenis. Bij elke getekende plaat van 51 verhalen uit dit boekje is de bijbehorende bijbeltekst opgenomen. Het boekje is uitgegeven door het Nederlands Bijbelgenootschap.
Broederhaat van Kaïn en Abel
Bijbel in vertelling en beeld Van mej. G. Ingwersen, 1938-1963, illustraties van Klaas Pijlman. Twee tot vijf pagina’s per verhaal. De auteur geeft de bijbelverhalen gedetailleerd weer en maakt gebruik van veel herhaling van informatie. Het woordgebruik is wat ouderwets. De auteur blijft dicht bij de bijbeltekst; regelmatig citeert zij, bijna letterlijk, de ouderwetse statenvertaling. Er wordt bij de kinderen enig theologisch begrip verondersteld. Groot Bijbels Vertelboek, 1939 Door Anne de Vries (1904-1964), met tekeningen van Cornelis Jetses (1873-1955). Anne de Vries was onderwijzer en schrijver van onder meer de Drentse jongen Bartje. Cornelis Jetses was een illustrator, vooral bekend van schoolplaten en schoolboeken. Zijn boekjes met Ot en Sien, over het dagelijkse leven, zijn zeer bekend. Elia op de berg Karmel
Bijbel voor de kinderen met zingen en spelen Van dr. J.L. Klink, 1959. Joanna Klink (1892-1960) was een remonstrants predikante in Haarlem en later schrijfster. In 1959 verwierf ze nationale en internationale bekendheid met haar 'Bijbel voor de Kinderen', met daarin ruimte voor het zingen van passende liederen en spelen. De bijbel is met veel kleur geïllustreerd door de Nederlandse tekenaar Piet Klaasse.
De rijke Job die alles verliest
Bijbel voor de jeugd Geschreven door Ben Anderman, illustraties van Hans Deininger. In 1964 uitgegeven door de Vereniging tot verspreiding der Heilige Schrift. Deze vereniging werd opgericht in 1913 en verzorgt de uitgave van goedkope bijbels, maar ook traktaten, wandteksten, scheurkalenders, e.d. In 1987 vond een fusie plaats met de Bijbel Kiosk Vereniging . Kunstuitgave met Nieuwe Vertaling Een bijbel met illustraties van Rembrandt bestaat in vele vormen. De kunstuitgave met de Nieuwe Vertaling heeft in totaal 50 reproducties van bijbelse verhalen van schilder Rembrandt van Rijn. Rembrandt (1606-1669) leefde in de begintijd van het protestantisme en die tijd kennen we ook als de Gouden Eeuw.
Huisbijbel in de Nieuwe vertaling, 1953 In 1911 werd begonnen met een vertaling van de bijbel in meer actueel Nederlands. In 1951 was dat werk gereed. Zowel in de Hervormde als in de Gereformeerde kerk was lang uitgekeken naar deze nieuwe bijbel. Later bleek dat zelfs deze nieuwe taal nog te veel teruggreep op de oude klassieke Nederlandse taal.
3
David en Goliath
Het Woord In de jaren ’60 van de vorige eeuw startte de IKON de televisieserie ‘Woord voor Woord’, over verhalen uit de bijbel. De uitzendingen waren erg populair. De teksten werden verzorgd door Karel Eykman en Mies Bouhuys, Bert Bouman leverde de illustraties. Dertien jaar lang, 40 weken per jaar, vervaardigde Bert Bouman zo’n vijf tekeningen per uitzending.
4
De verloren zoon In 1969 herschreef Karel Eykman en tekende Peter Vos voor IKON een aantal televisieprogramma’s over veertien verhalen naar de werkelijkheid van de kinderen van nu. De 'verloren zoon' wast af in de keuken van een restaurant en moet de restjes in de vuilnisbak aanstampen. Bij Eykman gaat het echt over mensen van deze tijd, Peter Vos voelt die sfeer goed aan.
Kijkbijbel Bijzondere bijbel uit 1992. Het Nederlands Bijbelgenootschap wilde een serie bijbelverhalen maken voor verstandelijk gehandicapten. De tekeningen moesten voor zich spreken en de zeer korte teksten waren slechts aanvullend. Kees de Kort (1965-1992) maakte de tekeningen. Er kwamen 28 delen, in 1992 als 'Kijkbijbel' uitgegeven werden. Vertaald in acht talen. Bartimeus kon weer zien
De verloren zoon
Groot Nieuws Bijbel Vertaling uit 1983 in de omgangstaal, tot stand gekomen i.o.v. de Katholieke Bijbelstichting en het Nederlands Bijbelgenootschap. Illustraties van Annie Vallotton, New York, 1966. Kenmerkend voor de Groot Nieuwsvertaling is dat de leesbaarheid voorop stond, de literaire eigenschappen kregen minder prioriteit. De vraag aan de meelezers was of men de tekst begreep: zo niet dan werd de tekst alsnog begrijpelijk gemaakt. In 1996 werd de Groot Nieuws Bijbel herzien en werd de nieuwe spelling doorgevoerd. Bijbelse Boodschap Expositie van Marc Chagall in 1984. ‘Ik vond de bijbel altijd (en ook nu nog) de grootste bron van poëzie van alle tijden. Steeds heb ik gespeurd naar zijn weerspiegeling in het leven en in de natuur. Volgens mij zijn deze schilderijen niet de droom van één bepaald volk, maar de droom van alle mensen. In de kunst en in het leven is alles mogelijk, wanneer de liefde eraan ten grondslag ligt’. Marc Chagall (1887-1985) was een van de meest belangwekkende schilders van onze tijd. Zijn doel was om de diepste zin van het leven te tonen en hij hanteerde daarvoor veel symbolen.
5
Willibrordvertaling In 1947 gaf kardinaal De Jong zijn goedkeuring om een nieuwe vertaling van de Heilige Schrift voor te bereiden. Deze werd in 1973 uitgegeven onder de naam 'Willibrordvertaling'. De bedoeling was om de vertaling ter periodieke vervolmaking steeds min of meer in studie te houden. In 1995 verscheen een vernieuwde uitgave. De Katholieke Bijbelstichting verzorgde de verspreiding. In 2004 was de laatste vertaling klaar: een samenwerking van het Nederlands Bijbelgenootschap en de Katholieke Bijbelstichting. Er kan worden gesproken van een volgende verbetering van de Willibrordvertaling. Deze bijbel wordt in het Van Goghkerkje gebruikt.
tekening uit De Volkskrant
Noach laat een duif uit de ark
Bijbel voor kinderen Door Marianne Busser en Ron Schroder met illustraties van Alex de Wolf, 2007. Bijbel, geschreven voor kinderen vanaf 4 jaar met een taalbegrip van deze tijd, maar "ook anderen zullen geraakt worden door de prachtige eeuwen oude verhalen over alledaagse mensen". Naardense bijbel Bijzondere bijbelvertaling van ds. Pieter Oussoren, 2007. Hierin zijn alle gelijke woorden uit het Grieks en het Hebreeuws gelijk vertaald, geen rekening houdend met verschillende betekenissen van de woorden. Zo ontstaat een aparte interpretatie van de verhalen. De bijbel heet 'Naardense bijbel' omdat afbeeldingen van gewelfschilderingen van de Grote kerk in Naarden zijn opgenomen. Het zijn schilderingen van bijbelse taferelen op een houten tongewelf die goed passen bij de zekere ruigheid van de vertaling.
6
Simson draagt de stadspoort
De St. Trudokerk in Zundert Algemeen De huidige St. Trudokerk is gebouwd in 1927, naast de oude middeleeuwse kerk die in 1928 is afgebroken. De aanwezige kunstschatten in deze kerk komen uit de oude kerk, maar zijn in 1802 door het bestuur van de kerk voor f 1.116,- (f 1.300,Brabants) gekocht van de St. Michielsabdij in Antwerpen. Deze abdij is tijdens de beeldenstorm van 1566 en later als gevolg van oorlogen zwaar beschadigd en volledig in verval geraakt. De abdij werd opgeheven, kunstschatten en weinig tot niet beschadigd meubilair werden te koop aangeboden. Later (in 1804) heeft het kerkbestuur ook een misgewaad, biechtstoelen en diverse beelden en schilderijen van de St. Michielsabdij gekocht voor f 638,-. De laatste termijn hiervan werd in 1806 afgelost. Voormalig hoofdaltaar Dit altaar is geheel in marmer uitgevoerd. Op het altaar stonden vroeger, in de oude kerk, drie beelden van albast: de H. Maria met de voet op de slang en Christus op de arm, de aartsengel Michaël en de H. Norbertus. Deze beelden staan nu op andere plaatsen in de kerk. Oorspronkelijk is Peter Paul Rubens (1577-1640) de ontwerper van de omlijsting. Hij vervaardigde ook het schilderij 'De aanbidding der Koningen'. Het originele schilderij is in 1794 uit de omlijsting gehaald en bevindt zich nu in het Museum voor Schone Kusten in Antwerpen. In 1808 is aan Quirinus van Amelsfoort de opdracht verstrekt om een kopie van het origineel te maken, die in 1809 in de lijst is geplaatst. Het huidige schilderij komt qua thema overeen.
7
Altaar van St.Jozef of 'gelukzalige Herman-Jozef' Het schilderij voor dit altaar stelt de 'verloving' van Herman-Jozef met Maria voor. Het betreft een visioen van Herman-Jozef, een norbertijn van een abdij in de Eiffel, waarin hij de bruidegom van Maria is. Hieraan ontleent hij de naam Jozef. Het beeldhouwwerk werd gemaakt door Artus Quellinus II (1625-1700) en het schilderij is van Joannes Erasmus Quellinus I (1634-1715). Het beeld in wit marmer stelt Herman-Jozef voor. Naast het altaar is een marmeren expositie-troon ingemetseld
Beeldengroep Op het hoofdaltaar stonden vroeger (in de oude kerk) drie albasten beelden, ontworpen door Rubens. Omdat de hoogte van de huidige kerk niet voldoende was, staan deze elders in de kerk. De beelden zijn vervaardigd door Hans van Mildert (1585-1638). H. Norbertus Dit beeld staat naast het altaar van St. Jozef. De H.Norbertus heeft een kelk in de rechter hand en met zijn voet staat hij op de ketter Tanchelm.
8
Preekstoel Deze preekstoel is gemaakt door beeldhouwer Peeters uit Turnhout, omstreeks 1840. De preekstoel is uitbundig versierd met houtsnijwerk. De vier evangelisten: Johannes, Matteüs, Marcus en Lucas zijn erop afgebeeld.
Altaar Welke beeldhouwer verantwoordelijk is voor dit kunstwerk is niet bekend. Dit altaar is, door de rijke versieringen, het meest barokke van de drie altaren. Het altaar staat op vier fraai versierde kolommen van wit marmer met boven O.L. Vrouw met twee engelen. Het schilderij is vervaardigd door Philips Fruytiers (1610-1666). De afgebeelde wapenschilden zijn van de St. Michielsabdij (rechts) en van de abt Norbert van Couwerven (links).
Aartsengel Michaël Het albasten beeld van de aartsengel Michaël bevindt zich boven het altaar in het koor. De aartsengel heeft een speer vast en stoot die in de muil van de draak.
Tabernakelkast Naast het altaar van Onze Lieve Vrouw bevindt zich de tabernakelkast. Ook deze is afkomstig van de St. Michielsabdij en maakt deel uit van het hoofdaltaar. In de houten deuren is het Heilig Sacrament en de ciborie afgebeeld. Het Lam Gods is in wit marmer boven de deurtjes aangebracht.
H. Maria met Christus op de arm Altaar van Onze Lieve Vrouw Links van het koor staat het beeld van de H. Maria, onder haar voet een slang.
9
Biechtstoelen Het is niet zeker, maar er zijn aanwijzingen dat de beide biechtstoelen in deze kerk gemaakt zijn door beeldhouwer Hendrik Frans Verbrugghen (1654-1724). De biechtstoelen zijn rijk versierd met houtsnijwerk.
10
Ontvangstkamer Zundertse pastorie De Zundertse rooms-katholieke pastorie is gebouwd in 1775 door Gerard Jacob de Milly (1730-1816). Als zoon van een Hugenoot was De Milly hervormd. Hij begon een militaire loopbaan, maar vloeide af door de troepenreductie van 1752. Hij was pensionaris-honorair van Tholen en werd, vooral door zijn tweede huwelijk met Aletta Anna Maria, rijksvrijvrouwe van Friesheim (1740-1764), een vermogend man en tevens Heer van de ambachtsheerlijkheid Middelburg onder Gouda in Zuid-Holland. Het is niet duidelijk waarom De Milly zijn patriciërswoning juist in Zundert liet bouwen. Mogelijk wilde hij zich dichter bij zijn familie in West-Brabant vestigen. De pastorie heeft verschillende eigenaren gehad: • Gerard Jacob de Milly, 1775-1797 (woning en/of buitenplaats); • Arnold van Hulsteijn uit Renkum, luitenant-kolonel in het staatse leger, 1797- 1836 (woning); • Johannus Theodorus Passtoors, 1836-1847 (huis en leerlooierij). Zijn vader, Willem Passtoors senior, was paardenpostmeester en rijksontvanger en nam de bijbehorende moestuin en stal van Van Hulsteijn over; • St. Trudo parochie, 1847-heden (pastorie).
De bovenverdieping van de pastorie is er pas later opgebouwd. De gevel bevat kenmerken uit de 18e eeuw zoals de empire schuiframen en de deuromlijsting. De met leer betengelde wanden in de rechter voorkamer zijn in 1777 met olieverf beschilderd door Dirk Verrijk (1734-1786). Het geheel is een rijksmonument (Kerkelijke dienstwoning, Rijksmonument nummer 41119).
Dirk Verrijk (1734-1786) was een topografisch schetser, tekenaar en behangselschilder. Volgens A.G. Schulte (die een intensieve studie naar de handel en wandel van Dirk Verrijk verrichtte) kwam Verrijk naar Zundert in opdracht van De Milly om de leren betengeling in de voorkamer van zijn nieuwe patriciërswoning met olieverf te verfraaien. De decoraties bestaan uit vijf brede en vijf smalle delen, twee dessus-de-portes (boven de bovendorpel van een deur ingebouwd schilderstuk of ornament) en een zogenaamd boezemstuk voor de schoorsteen. De beschilderingen zijn geïnspireerd door de typisch Hollandse rivierenlandschappen met buitenplaatsen en theekoepels zoals langs de Oude Rijn en de Vecht. Het antieke oudhollandse meubilair in de voorkamer stamt uit de 19e eeuw. Het plafond bevat oude beschilderde ornamenten. Door de opdracht van De Milly aan Dirk Verrijk om zijn leren behang te beschilderen, vertoefde Verrijk langere tijd in Zundert. Hij trok er vanuit Zundert op uit om in de omgeving topografische schetsen en tekeningen te vervaardigen. Het is in feite dankzij De Milly dat we in Zundert en omgeving kunnen beschikken over diverse topografische tekeningen en schetsen die ons inzicht geven in het straatbeeld eind 18e eeuw.
11
12
Van GoghHuis Zundert Het Van GoghHuis brengt de bezoekers aan de Open Monumentendag 2013 terug naar 1864. De domineeswoning van de familie Van Gogh was op deze plaats gevestigd, maar is in 1903 afgebroken. Het geboortehuis is vervangen door een nieuwe predikantswoning. De put tegen de achtergevel van de Auberge Van Gogh is van de oorspronkelijke domineeswoning. Dominee Theodorus van Gogh was predikant in het Van Goghkerkje en heeft onder meer de kosterswoning aangekocht.
Tekening van Dirk Verrijk, Dorpstraat Zundert anno 1777 Bronnen en literatuur • Delahaye, A. (1977), De gouden kerken van Zundert en Wernhout, Vorsselmans BV Zundert. • Schulte, A. G. (1981) Dirk Verrijk, 1734-1786: schetsen en tekeningen: de Baronie van Breda, België en Noord-Frankrijk, Canaletto. • Archief no. 0185 De Milly van Heiden Reinestein (1641) 17411949, Drents archief Assen.
13
Vincents arcadia In de tijd van Vincent van Gogh bevond zich achter de woning eerst een moestuin. Halverwege de 19e eeuw is de gegoede burgerij begonnen met de aanleg van siertuinen. Moeder Van Gogh deed mee aan die mode en verplaatste de moestuin naar het stuk grond achter de kosterswoning. Achter de domineeswoning werd een siertuin in Victoriaanse stijl aangelegd. Deze is nu gereconstrueerd. Het is een kopie van de tuin zoals die er uit moet hebben gezien toen Vincent van Gogh nog een jongetje was. Op basis van oude beschrijvingen van de zus van Vincent en een tuinenboek ‘Voyage au tour de mon jardin’, dat zijn moeder in bezit had, is een tuin gecreëerd zoals die er destijds vermoedelijk heeft uitgezien toen de jonge Vincent er rondliep. Het is een besloten tuin met het restant van een fruitboom die er in de tijd van Vincent van Gogh vermoedelijk al heeft gestaan. De tuin is ingericht naar de vorm van de periode 1850-1870. Het is weer de hof van moeder Van Gogh met goudsbloemen, tuinresada, geraniums, gouden regen, bessenen frambozenstruiken en fruitbomen. Vanaf een verhoogde wandelpromenade is de tuin ‘Vincents arcadia’ goed te bezichtigen. Vincents home town in 1864 Het is een ruimtelijke reconstructie, die is gemaakt met behulp van oude kaarten, tekeningen en foto’s van Zundert, zoals het was in de tijd dat de bekende kunstschilder in zijn geboortedorp verbleef. De 3D game geeft volwassenen en kinderen de gelegenheid Zundert anno 1864 spelenderwijs te verkennen en de familie Van Gogh te ontmoeten in de domineeswoning, in het protestantse kerkje en op de markt. De vroegere katholieke kerk op de plaats van het huidige CultuurCentrum Zundert is eveneens zichtbaar. Internetbezoekers uit de hele wereld kunnen via www.vangoghhuis.com een virtueel bezoek brengen aan Van Goghs Zundert.
14
