Open Monumentendag 2013 Macht & Pracht www.mitros.nl
Plattegrond van de stad Utrecht met directe omgeving rond 1570.
Plattegrond van het midden-gedeelte van de binnenstad van Utrecht rond 1585, waarop te zien is dat de kerken in een kruis liggen.
Macht & Pracht Wanneer je door de binnenstad van Utrecht loopt liggen beiden van macht en pracht voor het oprapen. Sporen van macht en pracht zijn ondermeer te herkennen aan de vele kerkgebouwen die Utrecht telt, de bolwerken die nog aan de Singel liggen en opvallende architectuur van zowel nieuwe als oude panden. Kromme Nieuwegracht 43, tegenwoordig ook wel de Truttige Tuyl genoemd, kent een veelbewogen geschiedenis waarin macht en pracht beiden een rol spelen. Het pand heeft niet alleen uiteenlopende bewoners gehad, de structuur en het uiterlijk van het huis zijn door de jaren heen ook aanzienlijk veranderd.
Binnenplaats tussen het voorhuis en de oude kern.
De Kromme Nieuwegracht met de toegangsbruggetjes rond 1950.
Kerkenkruis Utrecht is jarenlang het centrum van de kerkelijke macht geweest. In de elfde eeuw werd een aantal kerken gebouwd, die gezamenlijk een kruis vormden. De Pieterskerk is onderdeel van dit kerkenkruis, en deze kerk werd in 1048 ingewijd. De Kromme Nieuwegracht was oorspronkelijk onderdeel van de grens van de immuniteit van Sint Pieter. De Pieterskerk was een kapittelkerk, dit was een groep van geestelijken die in een gemeenschap leefden, maar wel in afzonderlijke huizen. Deze claustrale huizen stonden rond de kerk. De huizen waren naar de kerk gericht en het geheel werd omsloten door een muur en een gracht. Van claustraal huis naar grachtenpand Na 1580 mocht het katholieke geloof niet meer in het openbaar worden uitgeoefend en daarmee werden ook de kapittels verboden en opgeheven. De claustrale huizen kwamen nu in handen van rijke burgers. In de zeventiende eeuw voltrok zich langzamerhand een ingrijpende verandering: de ruimtelijke indeling van het Pieterskerkhof veranderde drastisch. Aangezien de katholieke kerk geen centrale rol meer speelde en het verband met de omliggende huizen verloren was gegaan, verschoof de bebouwing langzaam richting de gracht. De voormalige claustrale huizen werden veelal uitgebreid. De panden werden nu met een bruggetje toegankelijk vanaf de Kromme Nieuwe Gracht, in plaats van vanaf
het Pieterskerkhof. Aan de achterzijde werd vaak een koetshuis gebouwd. Wie nu over de Kromme Nieuwegracht loopt, ziet dus voornamelijk huizen die zijn ontstaan uit de middeleeuwse claustrale woningen van Sint Pieter, zo ook het huidige Kromme Nieuwegracht 43. Uitbreiding Ter plaatse van Kromme Nieuwegracht 43 stond lange tijd een claustraal huis, hiervan is nu alleen nog het rookkanaal te zien is. Dit huis werd namelijk rond 1442 vervangen door een vierkant huis dat ook onderdeel was van het kapittel van Sint Pieter. Rond 1728 werd het pand, net als veel andere woningen aan deze gracht, uitgebreid en verkreeg het zijn huidige uiterlijk. Het pand kreeg een achterhuis aan de kant van de kerk en een voorhuis met een voorgevel aan de grachtzijde. De nieuwe bebouwing omsloot als het ware het middeleeuwse vierkante huis. Het voorhuis werd echter niet direct tegen de gevel van de middeleeuwse kern aangezet, waardoor een binnenplaats ontstond. Dit zie je vaker bij woningen: de binnenplaats zorgde voor voldoende daglicht toevoer in het pand. Symmetrie Zowel het in- als exterieur van Kromme Nieuwegracht 43 werd geheel ingericht naar de smaak en mode van de achttiende eeuw wat resulteerde in uitbundige decoraties. Dit was bedoeld om de
De negentiende eeuwse tegelkachel in de gang.
Rijk gedecoreerde voordeur.
bezoeker van het pand te imponeren. Macht, en dus rijkdom, van bewoners werd getoond met pracht in en aan de gebouwen. In de achttiende eeuw was symmetrie een belangrijk uitgangspunt in de architectuur. De voorgevel werd toen vernieuwd in Lodewijk XIV stijl, een stroming die zich kenmerkt door zware barokke symmetrische motieven. Hoewel de gevel wel symmetrie suggereert door de middenpartij rijk te decoreren met vensterlijsten en een risaliet (vooruitspringend geveldeel), is de ingang niet in de as geplaatst. Waarschijnlijk wilden de bewoners ook het westelijk erf bijkopen en het pand twee keer zo groot maken. Daar is het echter nooit van gekomen. In de omlijsting van het middenraam zijn twee hoofden gesneden en zijn de initialen van de opdrachtgevers nog te herkennen: het monogram met SBBS van echtpaar Schlosser-Beeldsnijder. Ook de rijk gedecoreerde voordeur springt gelijk in het oog. Binnen in het pand is eveneens gestreefd naar symmetrie: bij binnenkomst zie je aan weerszijden van de gang deuren, waardoor het pand symmetrisch en enorm groot oogt. Echter, schijn bedriegt. De deuren aan de linker kant van de gang komen uit op een muur, terwijl de rechter kant wel leidt naar verschillende kamers. In de achttiende eeuw is rijk barok stucwerk aangebracht in de hal, de gang en het trappenhuis, in de stijl van Lodewijk XIV. In de negentiende eeuw zijn er enkele aanpassingen aan het pand gedaan.
Het monogram met SBBS van echtpaar SchlosserBeeldsnijder.
De gevel heeft toen nieuwe vensters gekregen. Bovendien is het witte stucwerk in de gang en het trappenhuis toen beschilderd in grijsgroene, oker en groene pasteltinten. Later is dit weer wit geschilderd. Een ander opvallende toevoeging uit die tijd zijn de tegelkachels. Deze kachels vinden hun oorsprong in Duitsland: hier werden gesloten gemetselde stookplaatsen vaak bekleed met tegels, terwijl in Nederland vaak ijzeren kachels werden gebruikt. Truttige Tuyl De huidige naam van het pand, ‘Truttige Tuyl’, dateert uit de periode dat de krakers zich over het gebouw hadden ontfermd. De naam is ontleend aan burgemeester Van Tuyll van Serooskerke die er in de jaren zeventig heeft gewoond. Eind jaren zeventig stond Kromme Nieuwegracht 43 er in zeer slechte staat bij. Het pand werd in 1980 gekraakt door een aantal mensen. In die tijd was het heel moeilijk om een kamer te vinden en ook om als woongroep ergens samen te wonen. Bovendien dreigde het pand zijn woonfunctie te verliezen en dat wilden zij voorkomen. Om deze redenen kraakte de groep dit pand. De gemeente kocht het pand in 1982 aan. De krakers mochten blijven, op voorwaarde dat ze de gemeente zouden helpen bij het opknappen van het pand. Gedurende deze onderhandelingen had het pand een naam nodig: de Truttige Tuyl. Enkele krakers bleven, anderen gingen opzoek naar een nieuwe woonplaats.
Foto uit album van een van de bewoners, gemaakt tijdens de verbouwing in de jaren tachtig.
Achttiende eeuwse sierbestrating aan de achterkant van het huis.
Het trappenhuis.
Een deel van het plafond is teruggebracht naar de negentiende eeuwse situatie.
Stucwerk in de gang.
Restauratie en verbouw Bas van Schelven, toen betrokken bij de verbouwing en nu nog steeds bewoner van het pand, vertelt enthousiast over die begintijd. De opknapbeurt was intensief en duurde uiteindelijk anderhalf jaar, in 1984 werd het pand opgeleverd. Al die tijd werkten ze niet alleen in het pand, maar woonden er ook. “We aten met z’n allen aan een grote ronde tafel, die stond hier, wat nu onze keuken is. Tijdens de verbouwing was dit de centrale plek in huis.” Dag en nacht werd er gewerkt en tijdens de verbouwing vonden ze veel onderdelen van het achttiende eeuwse interieur terug. Ook buiten bij de achtergevel werd een deel van de achttiende eeuwse sierbestrating terug gevonden, welke nu nog te zien is. Bas geeft toe dat hij indertijd had onderschat hoeveel werk het was. Het pand is echter behouden en Bas kreeg een woonruimte, waarvan hij nog steeds geniet.
Dit bijzondere woonhuis schittert nu in al zijn glorie. Met name het stucwerk van de gang en het trappenhuis is voor Utrechtse woonhuizen zeer uitzonderlijk. Onder andere mythologische figuren, verschillende putti (kinderfiguurtjes) en acanthusbladeren zijn afgebeeld in hoogreliëf. Het plafond van het trappenhuis heeft een doorlopend fries in stucwerk. Een deel hiervan is tijdens de restauratie terug gerestaureerd in de kleuren van de negentiende eeuw, om een idee ervan te geven. Feitelijk zorgde de kraak in de jaren tachtig ervoor dat het pand is behouden en in goede staat is hersteld. Hiermee is een van de prachtigste woonhuizen van Utrecht behouden. Tijdens Open Monumentendag op zaterdag 14 september zijn de monumentale gang en het trappenhuis van dit pand te zien.
Bronnen: ■ ‘Kromme Nieuwe Gracht 43’, in: Maandblad Oud-Utrecht, 1986, p. 171-172. ■ ‘Kromme Nieuwe Gracht 43’, in: Maandblad Oud-Utrecht, 1985, p. 109-114. ■ M. Dolfin, E.M. Kylstra en J. Penders, Huizen binnen de singels, 2011. ■ A.F.E. Kipp, documentatierapport R.O.V.U Gemeente Utrecht, 1984.
Als grootste woningcorporatie in de stedelijke regio Utrecht voelt Mitros zich verantwoordelijk voor haar monumentale bezit. Daarmee levert zij een bijdrage aan het culturele erfgoed van Utrecht. Het beheer van monumenten vraagt om specifieke expertise en vaardigheid. Daarom heeft Mitros het beheer van de helft van haar circa 600 monumenten uit handen gegeven aan Stadsherstel Midden-Nederland. Koningin Wilhelminlaan 9 Postbus 8217, 3503 RE Utrecht 030 880 33 00
Colofon Tekst Lisette Breedveld - Stadsherstel Midden-Nederland Vormgeving en drukwerk DUO-Ontwerp, Utrecht Fotografie Niranyana Jayamary – Niranyana Fotografie Afbeeldingen Het Utrechts Archief Uitgave september 2013
www.mitros.nl
