14.01.2014 t/m 08.09.2014
Credits: ©illustratie: Marije Tolman, uit: Ensor – De grote maskerade, Uitgeverij Leopold, Amsterdam, 2011.
Ensor,
de grote maskerade
Illustraties Marije Tolman
1. Algemene introductie Deze docentenhandleiding bevat aanvullende informatie over het programma bij de kindertentoonstelling Ensor, de grote maskerade die van 14 januari t/m 8 september 2014 in CODA te zien is. De illustraties in deze tentoonstelling heeft Marije Tolman voor de boeken Ensor, de grote maskerade en Springende pinguïns en lachende hyena’s gemaakt. Naast achtergrondinformatie over Marije Tolman vindt u in deze handleiding ook informatie voor de voorbereidende lessen op school. Deze lessen zijn in Prezi (prezi.com) gemaakt waardoor u ze op het digibord kunt laten zien. Ter voorbereiding op het museumbezoek kunnen uw leerlingen verschillende praktijkopdrachten maken en aan de hand van een Prezi komen ze meer te weten over Marije Tolman en de kunstwereld van James Ensor. Voor de les in CODA Museum zijn vier extra begeleiders nodig; denkt u hieraan bij het plannen van dit bezoek? Voor de inhoud van de museumles verwijzen wij u naar de ‘Uitleg van de opdrachten in de tentoonstelling Ensor, de grote maskerade’ achterin deze handleiding.
Algemene doelstelling Met deze tentoonstelling willen we leerlingen in aanraking brengen met literatuur en beeldende kunst. Ze kunnen op een creatieve manier kennismaken met de illustraties van Marije Tolman en de kunstwereld van Ensor. We hopen natuurlijk dat de leerlingen door middel van de verschillende opdrachten gestimuleerd worden om beter naar kunst te kijken en om hun smaak (verder) te ontwikkelen.
2. Achtergrondinformatie Auteur en illustrator Marije Tolman Marije Tolman (1976) groeide op op een oude boerderij in Beuningen, een dorp aan de Waal bij Nijmegen. Ze studeerde grafisch en typografisch ontwerpen aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Vervolgens studeerde zij Illustration & Design aan Edinburgh College of Art in Schotland. Haar prentenboeken worden onder andere uitgegeven in Amerika, Denemarken, Duitsland, Brazilië, Italië, Frankrijk, Spanje, Zuid-Afrika, Qatar, Japan en China. Met het prentenboek De boomhut won zij de belangrijke Bologna Ragazzi Award en het Gouden Penseel 2010. Ze werkte voor dit boek overigens samen met haar vader die eveneens beeldend kunstenaar is. Het boek Springende pinguïns en lachende hyena’s stond op de shortlist voor de Jan Wolkersprijs 2013. Samen met Youp van ’t Hek werkte ze aan Verkeerde sokken, een prentenboek dat in 2014 bij uitgeverij Leopold Amsterdam verschijnt.
2
Het boek Ensor, de grote maskerade Ensor, de grote maskerade is een duizelingwekkende tocht door James Ensors wondere beeldenwereld. Ensor is een kunstenaar die over land en zee op avontuur gaat. Het wordt een wervelende tocht waarbij hij de raarste wezens ontmoet: musicerende zeedieren, dansende insecten, fabeldieren en gemaskerde figuren. Waar hij ook kijkt, overal vindt hij stof voor zijn schilderijen. Waar zal dit avontuur hem naartoe brengen?
Marije Tolmans inspiratie De fantasiewereld van James Ensor vormde het uitgangspunt voor het prentenboek. Tolman neemt kinderen mee op reis langs de door James Ensor zo geliefde kustlijn waar hij allerlei vreemde dieren en wezens tegenkomt. Ensor was een kunstenaar die hield van de zee omdat de zee hem ‘verhalen vertelde’. Zijn moeder had een souvenir- en curiosawinkel in de kustplaats Oostende en ook hier deed Ensor veel inspiratie op. De tekst in dit prentenboek is eenvoudig maar suggestief en vol poëzie en aangevuld met illustraties uit de kunst van Ensor. Aanvankelijk bedacht Tolman geen scenario voor het verhaal maar liet ze zich inspireren door het werk van James Ensor. Eerst ontstonden de beelden en pas daarna bedacht ze het verhaal en kregen de tekeningen hun huidige volgorde.
Materiaalgebruik Marije Tolman Voor de illustraties maakte Tolman gebruik van diverse materialen en technieken zoals ets, olieverf, gouache, aquarel, pen & inkt, potlood, oliepastel- en pastelkrijt. Soms gebruikt ze speciaal papier om op te tekenen, bijvoorbeeld een soort kaftpapier. Bij andere illustraties werkt ze met een etsplaat die ze behandelt met inkt en afdrukt op haar tekenpapier. De achtergrond van de tekening wordt hierdoor heel levendig met krasjes en met een groot contrast tussen donker en licht. Deze tentoonstelling laat niet alleen de originele tekeningen zien, maar ook de (eind)illustraties die het boek net niet gehaald hebben omdat ze bijvoorbeeld te eng waren voor kleine kinderen. Door deze illustraties wel in de tentoonstelling te laten zien, worden kinderen zich bewust van de keuzes die Tolman voor haar boek gemaakt heeft. De tentoonstelling is aangevuld met illustraties uit het onlangs verschenen dierenboek Springende pinguïns en lachende hyena’s van Jesse Goossens. In dit boek beschrijft Goossens merkwaardige, grappige, bizarre en vreemde feiten over de meest uiteenlopende dieren. Tolman maakte bij deze ‘dierenweetjes’ prachtige, fijn geschilderde en getekende illustraties die op humoristische wijze de eigenaardigheden van de dieren laten zien. Meer informatie over Marije Tolman vindt u op www.marijetolman.nl.
James Ensor James Sidney Edouard baron Ensor (Oostende, 13 april 1860 - 19 november 1949) was een Belgische kunstschilder. Hij begon te schilderen vanuit zijn zolderkamer, met uitzicht op zee. Ensor was een individualist, een maker van fantastisch werk dat lange tijd niet werd erkend door de maatschappij en kunstenaars. Hij liet zich niet onderbrengen in één of andere kunstrichting en was daarmee een belangrijke vernieuwer van moderne kunst in België. Door de vele afwijzingen die Ensor kreeg, werd zijn werk steeds grilliger waarbij hij gebruikmaakte van maskers en skeletten. Voorbeelden van maskers en andere rariteiten had hij genoeg in de souvenirwinkel van zijn moeder. Bij Ensor is het masker overigens niet iets waar de mensen zich achter verstoppen, maar juist iets waarmee ze hun slechtheid tonen. Ensor confronteert zijn tijdgenoten met hun onbeduidendheid en hun sterfelijkheid. Toen Ensor na z’n veertigste erkenning kreeg, werd hij ineens een gewaardeerd kunstenaar.
3
3. Voorbereidend lespakket Ter voorbereiding op het museumbezoek is een lespakket samengesteld. Dit pakket bestaat uit deze docentenhandleiding en een leenexemplaar van het boek Ensor, de grote maskerade. Met behulp van de inloggegevens in deze handleiding kunt u klassikaal met de digitale presentatie (Prezi) werken. Het pakket kunt u twee weken voorafgaand aan het museumbezoek bij de museumbalie van CODA Museum ophalen. Wilt u eraan denken het boek tijdens het laatste museumbezoek van uw school weer in te leveren?
Toelichting bij de presentatie Er zijn twee creatieve lessen samengesteld die u ter voorbereiding kunt geven. De beschrijving van deze lessen vindt u hieronder en zijn opgenomen in de Prezi (4.1 en 4.2). Wanneer u geen tijd heeft om dit als les te behandelen, kunt u ervoor kiezen om alleen de Prezi (1 t/m 3) te laten zien zodat uw leerlingen toch voorbereid naar CODA komen. Dit kost ongeveer dertig minuten.
Inloggen in Prezi Voor Prezi heeft u een internetverbinding met Google Chrome en Flashplayer nodig. U gaat naar www.prezi.com om in te loggen: Gebruikersnaam:
[email protected] Wachtwoord: OnderwijS Na het inloggen klikt u op Prezi. Volg de stappen in Prezi door op de pijltjes te klikken. 1. Informatie over Marije Tolman 2. Informatie over de kunstenaar James Ensor 3. Boek Ensor, de grote maskerade 4. Twee praktijkopdrachten Pak het boek Ensor, de grote maskerade erbij. Laat een leerling het boek voorlezen terwijl u digitaal (in de Prezi) door het boek bladert. U kunt de leerlingen vragen waar het boek over gaat: wat zocht Ensor? Is van de grimmigheid van Ensor iets te merken in het boek Van Marije Tolman? Ensor hield met zijn maskers de mensen hun ware grimmige gezicht voor en dat wilden de mensen niet zien. Wat kun je zien bij de prent waarop Ensor de mensen een masker voorhoudt? Zijn dat bewonderaars of is het meer een leger, klaar voor de aanval op Ensor, de rebel? Hoe is Ensor op de ezel door Marije Tolman afgebeeld? Vergelijk de prent van het feest (de pagina waar het stil werd om Ensor heen) met het schilderij De intrede van Christus in Brussel in 1889 van James Ensor. Dat het stil werd klopt; het duurde jaren voor Ensors werk gewaardeerd werd.
4
4. Twee praktijkopdrachten Opdracht 1 Maak een karikatuur van jezelf James Ensor schilderde de mensen om hem heen op een karikaturale manier. Een karikatuur is een humoristische voorstelling van een persoon waarbij de meest kenmerkende trekken sterk overdreven worden. Deze kunnen als grap of als belediging bedoeld zijn. Ensor schilderde het ‘ware’ gezicht van mensen en met zijn maskers onthulde hij de ware boosaardige en lachwekkende aard van de mens. Benodigdheden per kind Eén pasfoto (drie keer kopiëren), een potlood en een fineliner. Beschrijving Vraag de leerlingen om vóór de eerste les drie kopietjes van een pasfoto mee te nemen. Bekijk met de leerlingen op het digibord de kunstwerken van Ensor waarin hij mensen als karikatuur weergeeft. Bespreek met de leerlingen wat in de portretten overdreven is. Vervolgens gaan de leerlingen hun zelfportret veranderen in een karikatuurportret: ze bekijken de kopietjes van hun pasfoto en gaan de kenmerken van zichzelf overdrijven, eerst met potlood en als ze tevreden zijn, kunnen ze de lijnen met de fineliner zwart maken. Tenslotte bedenken ze een andere passende naam voor zichzelf. Bespreek de opdracht met de klas: lijken de karikatuurportretten op de leerlingen? Bij wie wel en bij wie niet en hoe komt dat?
Opdracht 2 Maskers maken Benodigdheden Eierdozen, dozen, stokje(s), veertjes en verf Beschrijving Scheur een stuk van de eierdoos af (zie foto) of gebruik een andere doos om een masker van te maken. Versier het masker met veertjes, pailletten en ogen. Wanneer u een doos gebruikt, maak dan een gat aan de onderkant zodat het hoofd erdoor kan. Maak gaten voor de ogen. Beschilder het masker en laat het drogen. Bevestig daarna een stokje aan het masker zodat je het masker voor je gezicht kunt houden.
Meer van Marije Tolman: http://www.leesplein.nl/LL_plein.php?hm=2&sm=1&id=2084 Meer over Ensor: De ontmaskering van Ensor: http://www.youtube.com/watch?v=A3k2zuh-pkg AVRO: James Ensor - Duivels die mij sarren: http://avro.nl/zoeken/Player/ AVRO_1565383/
5
5. Werkwijze Voorbereiden op het museumbezoek Ter voorbereiding op het museumbezoek is het belangrijk dat de leerlingen weten waar ze heen gaan en wat ze kunnen verwachten. Voor sommige leerlingen kan dit museumbezoek een eerste kennismaking met een museum zijn. Bedenk daarom met elkaar wat een museum is en laat leerlingen die weleens in een museum geweest zijn er wat over vertellen. De leerlingen worden in het museum begeleid door een CODA-docent. Hij of zij is verantwoordelijk voor de uitvoering van het programma en zorgt voor een prettig verblijf. Als leerkracht bent u uiteraard verantwoordelijk voor een goed verloop van uw bezoek en voor het gedrag van de leerlingen.
Korte introductie museumbezoek Bij een groep groter dan 15 kinderen wordt de klas door twee CODA-docenten in het museum ontvangen, waarna de jassen en tassen in de garderobe kunnen worden achtergelaten. Eén CODA-docent geeft een korte introductie en bereidt de leerlingen voor op de tentoonstelling die ze gaan bekijken. De klas wordt in vijf groepen verdeeld. Het is de bedoeling dat u samen met minimaal drie ouders de verschillende onderdelen uit de tentoonstelling begeleidt. Ter voorbereiding willen wij u en de ouders vragen om de instructies door te nemen. Er zijn vier of vijf verschillende onderdelen waar de leerlingen een opdracht moeten uitvoeren. Het aantal opdrachten is afhankelijk van de groepsgrootte: zijn er meer dan 25 leerlingen, dan hanteren wij vijf opdrachten omdat we dan met kleinere groepen kunnen werken waardoor de leerlingen beter geconcentreerd blijven. Bij elke opdracht staat een ouder of leerkracht die de leerlingen begeleidt. Nadat een opdracht is afgerond, draaien de groepen (met de klok mee) door naar de volgende opdracht: groep één gaat naar opdracht vier (of vijf), groep twee naar opdracht drie. etc. De ouder of leerkracht blijft bij de opdracht staan. Bij voldoende ouders is één van de CODA-docenten ‘vliegende keep’ om de groepen naar de juiste plaats te begeleiden en om aan te geven wanneer er doorgeschoven kan worden. Tot slot krijgt u van ons een evaluatieformulier mee met het verzoek dit in te vullen en aan CODA te retourneren.
6
Uitleg van de opdrachten in de tentoonstelling Ensor, de grote maskerade Uitleg voor leerkracht(en) en ouders | groep 4 t/m 8 De materialen die nodig zijn, liggen klaar bij de desbetreffende onderdelen in de tentoonstelling.
Opdracht 1 James Ensor versus Marije Tolman | groep 4 t/m 8 Marije Tolman heeft zich laten inspireren door de kunstwerken van James Ensor en dat is goed te zien in haar illustraties. Aan de hand van een aantal kopieën gaan de leerlingen de kunstwerken van James Ensor vergelijken met de illustraties van Marije Tolman. 1A.
Bekijk de kopieën van de kunstwerken van James Ensor Vergelijk deze met het werk van Marije Tolman. Leg aan elkaar uit wat de overeenkomsten en verschillen zijn.
1B . Opdracht bij niet geplaatste illustraties in het boek Marije Tolman heeft een aantal illustraties niet in haar boek opgenomen. Bekijk het boek Ensor, de grote maskerade en bespreek met elkaar waarom deze illustraties volgens jullie niet opgenomen zijn. Wat voor tekst zou je erbij verzinnen? 1. Illustratie met spelende clowneske figuren op het strand: Waarom zou deze illustratie niet in het boek zijn opgenomen? _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ Tekst bij de illustratie __________________________________________________________________ 2. Illustratie met Ensor die aan een luchtballon hangt: Waarom zou deze illustratie niet in het boek zijn opgenomen? _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________
Tekst bij de illustratie __________________________________________________________________
3. Illustratie met een groene en blauwe vis en Ensor die op een badkoetshuisje staat: Waarom zou deze illustratie niet in het boek zijn opgenomen? _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________
Tekst bij de illustratie __________________________________________________________________
8
Opdracht 2 Maak je eigen kunstwerk of fantasiefiguur | groep 4 t/m 8 Deze opdracht bestaat uit twee delen die je twee aan twee of drie aan drie kunt doen. Indien er voldoende tijd is, kan gewisseld worden van opdracht 2A naar 2B en andersom. 2A. Opdracht in het badkoetshuisje In het badkoetshuisje kun je zelf een kunstwerk of fantasiefiguur ontwerpen. Hiervoor kun je gebruikmaken van de overheadprojector en twee koffertjes met allemaal kleine spulletjes die in het huisje staan. Beschrijving Neem een sheet/plastic vel mee naar binnen. Doe de verlichting van de overheadprojector aan; de knop zit aan de rechterkant in het huisje. Leg de sheet op de overheadprojector. Zoek in de koffertjes naar spulletjes die je wilt gebruiken voor je kunstwerk of fantasiefiguur. Leg deze spulletjes op de sheet en ga aan de slag. Je kunt je ´ontwerp´ eventueel aanvullen door er met viltstift dingen bij te tekenen; let er hierbij wel op dat je niet op de glasplaat tekent! Het kunstwerk dat je gemaakt hebt, zie je dan heel groot op de wand. 2B.
De wonderlijke wereld van ‘Ensor bij nacht’
In het badkoetshuisje kun je de wonderlijke wereld van ´Ensor bij nacht´ zien door middel van blacklight. Beschrijving Neem een vel papier en uv-viltstiften. Maak met uv-viltstift een fantasietekening op papier. Bekijk je tekening in het huisje onder blacklight. Extra mogelijkheid Wit geeft onder blacklight een mooi paars effect. Neem wit papier en knip daar maskers of andere vormen uit. Plak deze vormen op zwart papier zodat het in het badkoetshuisje mooi oplicht. Om over te schakelen van overheadprojector naar blacklight, druk je op de knop in het badkoetshuisje.
Opdracht 3 Zeedier geluiden | groep 4 t/m 8 3A.
De zee maakt muziek. Ieder zeedier maakt een eigen geluid. Welk geluid vind jij bij welk dier passen? Luister naar de opname met tien geluiden die horen bij de tien geluiden van de zeedieren. Na elk geluid kun je de muziek even op stopzetten om het cijfer te noteren. Zet in het vakje bij elk dier het cijfer (1 t/m 10) van het geluid dat jij erbij vindt passen.
9
3B. Eeuwigdurende polonaise De dieren dansen en zingen langs de kustlijn in een eeuwigdurende polonaise. Herken jij het geluid van alle tien de dieren? Beschrijving Bekijk de illustratie van de polonaise en luister naar de muziek die erbij hoort. Herken je het geluid van de tien dieren? Luister naar de polonaise en maak een tekening van een polonaise met door jou verzonnen dieren.
Opdracht 4 Springende pinguïns en lachende hyena’s| groep 4 t/m 8 Deze opdracht hoort bij de illustraties van dieren uit het boek Springende pinguïns en lachende hyena’s 4A. Bekijk de illustraties die aan de grijze wand hangen en lees de bijschriften Jesse Goossens heeft bij verschillende dieren leuke weetjes opgeschreven en Marije Tolman heeft daar illustraties bij gemaakt waarbij ze die dieren nog een extra humorvolle laag geeft. Bekijk bijvoorbeeld de illustratie van de maraboe (een soort ooievaar) die dol is op natuurbrandjes. Waarom is hij daar dol op? De maraboe wacht de dieren op die de hitte ontvluchten. Hij kiest de smakelijkste uit en eet die op. Als je naar de illustratie kijkt, zie je dat Marije Tolman er een humoristisch schepje bovenop doet door een van de maraboes ongeduldig op zijn horloge te laten kijken: waar blijft mijn lunch? 4B.
Bekijk de illustraties en beschrijf hieronder twee humoristische verwerkingen in die illustraties
1. naam dier: ___________________________________________________________________________
humoristisch door _____________________________________________________________________
2. naam dier: ___________________________________________________________________________
humoristisch door _____________________________________________________________________ 4C
Kies één van de onderstaande teksten over de Kameleon, Kameel of Zeepaardje. Maak er een tekening bij. Stop in de tekening een grapje en bedenk daarbij dat grapjes vaak overdrijven of juist een onverwachte draai geven aan een verhaal.
Kameleon Een Kameleon kan zijn ogen onafhankelijk van elkaar alle kanten op draaien. Zo kan hij om zich heen kijken zonder zijn kop te bewegen. Zelfs een blinde kameleon neemt de kleur van zijn omgeving aan omdat hij door geur en tast kleuren kan herkennen.
10
Kameel Je kunt een kameel beter niet bang of boos maken, want om zich te verdedigen kotst hij smerig groen slijm over je heen. Een kameel heeft heel dikke lippen, zodat hij cactussen en andere stekelplanten kan eten zonder zich pijn te doen. Zeepaardje Bij zeepaardjes krijgen niet de vrouwtjes maar de mannetjes baby’s. Een mannetjes zeepaard heeft een buidel waarin de babyzeepaardjes groeien tot het tijd is om geboren te worden. Na de geboorte zorgt het mannetje voor de zeepaardjonkies en raakt binnen enkele dagen opnieuw zwanger.
Opdracht 5 Teken het ‘ware’ gezicht | groep 4 t/m 8 Ensor vond dat maskers de ‘ware’ gezichten van mensen laten zien, zoals boosheid en frustratie. Teken een masker waarin het ‘ware’ gezicht van iemand duidelijk te zien is.
11
PRAKTISCHE INFORMATIE voor de leerkracht Meer informatie vindt u ook op www.coda-apeldoorn.nl. Huisregels CODA Met uitzondering van de voorwerpen bij sommige opdrachten mogen de voorwerpen in CODA Museum niet worden aangeraakt; ze zijn kostbaar en uniek. Tijdens uw bezoek aan of activiteit bij CODA Museum mag niet gebeld, gerend, geschreeuwd, gegeten of gedronken worden. De leerkracht of begeleider is verantwoordelijk voor een goed verloop van het bezoek en voor het gedrag van de leerlingen; van hem of haar wordt dan ook een actieve rol verwacht. Voor alle jassen en tassen kunt u gebruikmaken van de groepsgarderobe. Let op! Zorg voor voldoende begeleiders: minimaal drie per 15 leerlingen. Bij 30 leerlingen zijn er minimaal vier begeleiders inclusief een leerkracht vanuit school nodig. Stel de leerlingen op de hoogte van de huisregels. Op de dag dat de laatste groep van uw school een bezoek aan de Kindertentoonstelling brengt, moeten de boeken ingeleverd worden bij de museumbalie. Annuleren van een groepsbezoek is tot één week voor de afgesproken datum kosteloos. Tot twee dagen van tevoren betaalt u € 7,50 administratiekosten en indien u binnen de laatste 48 uur annuleert, betaalt u het hele bedrag. Wij verzoeken u dringend op tijd aanwezig te zijn. Wilt u bij vertraging contact opnemen met het museum (055–5268565)? Indien uw groep meer dan een kwartier te laat arriveert, kan het zijn dat de CODA-docent is weggegaan. Bij aankomst in CODA moet u het bevestigingsformulier aan de baliemedewerkers tonen.
Contactpersonen CODA telefoonnummer 055-5268400 Cultuurmenu – Cultuurwijzer telefoonnummer 055-5213967 Voor inhoudelijke vragen over het museumbezoek kunt u contact opnemen met Dominique Vos de Wael (
[email protected]). Voor vragen over uw boeking kunt u contact opnemen met Loeka Meijers (
[email protected]), Volgt u het programma in het kader van het Cultuurmenu, dan kunt u met uw vragen terecht bij de coördinator Cultuurmenu: Anja Fasen (
[email protected]) Wij wensen u alvast veel plezier met de voorbereiding en het museumbezoek!
Apeldoorn, 2014
12
