Studiebezoek Lyon: herbestemming van karakteristiek erfgoed Pharos kennisuitwisseling 13 t/m 15 juni 2013 Inleiding Juni 2013 organiseert Pharos kennisuitwisseling een studiebezoek aan Lyon op het thema ”herbestemming van karakteristiek erfgoed”. Het studiebezoek is bedoeld voor professionals die in Nederland betrokken zijn bij herbestemmingsoperaties van industrieel erfgoed, van kerken of kloosters, gevangenissen, militaire complexen, enz. Doel van het bezoek is een uitwisseling van kennis en ervaring met Franse vakgenoten op het gebied van herbestemming - via herontwikkeling, herontwerp en hergebruik - van karakteristiek erfgoed. Op het programma staan vier operaties, onderling niet alleen sterk verschillend van aard en omvang maar ook met betrekking tot de wijze van financiering / bekostiging en de rol die publieke en private partijen in het proces spelen. Twee van de vier projecten zijn inmiddels gereed; de andere twee staan aan het begin van de renovatie / gedeeltelijke sloop, beide na een moeizaam verlopen aanloopfase vanuit een specifieke historische context. Het studiebezoek biedt U niet alleen een prima gelegenheid om kennis te maken met vier totaal verschillende metamorfoses, maar ook om hierover uitgebreid van gedachten te wisselen. Enerzijds met mede-deelnemers / vakgenoten binnen het gezelschap; anderzijds met diverse participanten in Lyon: initiatiefnemers, ontwikkelaars, architecten, private financiers, lokale publieke regisseurs, een woningcorporatie, nieuwe eigenaars, professionele opdrachtgevers. Het spiegelen van Nederlandse herbestemmingsopgaven aan Franse voorbeelden levert boeiend vergelijkingsmateriaal op. Lokaal engagement, krachtige politieke ondersteuning en bijvoorbeeld ook het PPS-instrument kunnen een inspiratie vormen voor Nederlandse projecten.
Fort Saint-Jean: van Defensie naar Financiën Tegen de achtergrond van de reorganisatie en inkrimping van de Franse strijdkrachten, ingezet eind jaren ´80 van de vorige eeuw, heeft het Ministerie van Defensie in Paris de Mission pour la Réalisation des Actifs Immobiliers (MRAI) in het leven geroepen. Deze instantie heeft als taak om te onderhandelen met lokale en regionale, publieke en private partijen om een zo bevredigend mogelijke herbestemming te vinden voor het enorme potentieel vastgoed en terreinen dat Defensie afstoot. Al 30 jaar lang begeleidt de MRAI de meest uiteenlopende herontwikkelingsoperaties: forten, kazernes, onderzeebootbunkers, munitiedepots, vliegbases, enz. En nog steeds komen daar nieuwe complexen bij. Het Fort Saint-Jean in Lyon mag dan buiten de private sector om zijn herbestemd en daarom minder bekend zijn bij het brede publiek, het is één van de veelvuldig gelauwerde transformaties onder regie van de MRAI. Deze herbestemming is in 2004 genomineerd voor de Équerre d´Argent en kreeg in dat jaar ook de prix AMO (Association architecture et Maîtres d´Ouvrages). In 2006 viel dit project bovendien de Prix de l´architecture urbaine de la Ville de Lyon ten deel. De vesting Fort Saint-Jean is strategisch hooggelegen binnen vestingwallen, op 30 à 40 m hoogte uitziend over de Saône nabij de noord-west-entree van Lyon. Sinds 1998 was Defensie niet meer in het complex gevestigd. Ondanks de sublieme ligging van het complex was het niet gemakkelijk om er een nieuwe bestemming voor te vinden (o.a. door de verspreiding van de gebouwen over het terrein, de lastige toegang tot het complex die het onaantrekkelijk maakt als hotel of complex seniorenwoningen).
Pharos kennisuitwisseling
Herbestemming in Lyon
Pagina 1
Uiteindelijk heeft het Ministerie van Financiën zich over het Fort ontfermd door er een opleidingsinstituut voor belastingambtenaren te vestigen. Het complex is netto 9.220 m² groot, verdeeld over collegezalen en diverse voorzieningen: administratie, restaurant, bibliotheek, recreatieruimten, technische en opslagruimten, enz. Dankzij een grondig herontwerp is het oorspronkelijk gesloten karakter van het complex doorbroken: voormalige schietgaten bieden nu een uitzicht over de stad terwijl het nieuw gecreëerde panoramaterras van het restaurant een verbinding aangaat met de omliggende wijken van Lyon. Met veel respect voor het verleden is het voormalig fort omgebouwd tot een sereen oord voor hoger onderwijs. Het historisch karakter van het complex is volledig behouden terwijl het aan vitaliteit juist heeft gewonnen.
Het silhouet van de vesting in het stedelijk landschap is ondanks de transformatie volledig intact gebleven
Enkele karakteristieken: Voormalig eigenaar: Nieuwe eigenaar en opdrachtgever herbestemming: Start operatie: Oplevering: Bouwsom: Architect:
Ministère de la Défense Ministère de l´Économie, des Finances et de l´Industrie juli 2002 januari 2004 € 9,58 miljoen excl. BTW. Pierre Vurpas & Associés
Wij worden op donderdagmiddag ontvangen aan de poort van het Fort Saint-Jean door Pierre Vurpas, die tekende voor het ontwerp ten behoeve van de nieuwe bestemming. Ook een vertegenwoordiger van de Dienst die thans is gehuisvest in het complex (École Nationale des Finances Publiques) zal ons toelichten hoe de huidige gebruikers het complex beleven, hoe zij het als een voorrecht beschouwen om hier hun studietijd door te brengen.
Pharos kennisuitwisseling
Herbestemming in Lyon
Pagina 2
Grand Hôtel Dieu: na eeuwen geneeskunst een mix van nieuwe functies Met zijn majestueuze 400 m lange façade aan de Rhône vormt het Hôtel Dieu een vertrouwd gezicht in het centrum van Lyon. Het voormalig ziekenhuis is eigendom van de Hospices Civils de Lyon (HCL). Het gebouw is één van de grootste historische monumenten van Lyon, een juweel van de sociale architectuur van de Verlichting, een erfenis van Soufflot. François Rabelais, schrijver, geneesheer en humanist in de 16e eeuw heeft enige jaren in het Hôtel Dieu doorgebracht. Door de eeuwen heen was het Hôtel Dieu het ziekenhuis voor de armen, symbool van het humanisme. Aangezien het kolossale complex qua onderhoud niet meer op te brengen was voor de HCL, zijn in 2009 alle activiteiten overgeplaatst naar andere vestigingen van de HCL. De stad Lyon, de metropool en de HCL hebben vervolgens een prijsvraag uitgeschreven voor een nieuwe toekomst van dit historisch erfgoed. Een consortium o.l.v. Eiffage Construction, dochter van Frankrijks derde bouwer, heeft deze prijsvraag gewonnen met een voorstel waarbij optimaal recht wordt gedaan aan de waardigheid van het gebouw, aan de ziel van de plek met zijn rijke geschiedenis. Opmerkelijk genoeg is pas nadien het volledige complex rijksmonument geworden; daarmee is het tevens de grootste herbestemmingsoperatie van een complex onder Monumentenzorg van Frankrijk. In het kader van een PPS-constructie (4 jaar renovatie en verbouwing; vervolgens 90 (!) jaar exploitatie) ondergaat het Hôtel Dieu een ware transformatie, waarbij het gebouw volledig in zijn oude luister wordt hersteld. HCL blijft eigenaar van het complex. Na transformatie herbergt het complex een 5 sterren hotel (Intercontinental, 140 kamers), een conferentiecentrum, een museum van de geneeskunst, kantoren (15.000 m²) en commerciële ruimten (13.000 m², ´actieve straatwand´ zoals weleer). Vooral van belang is dat de plek weer toegankelijk wordt voor de inwoners van Lyon. De binnenplaatsen met hun 17e en 18e eeuwse botanische tuinen worden hersteld in de oude glorie en worden als openbare ruimte opengesteld voor het publiek. Het project verkeert momenteel in het begin van de realisatiefase.
Grand Hôtel Dieu op de rechteroever van de Rhône
Als casus voor vergelijkbare herbestemmingsoperaties in Nederland is het Hôtel Dieu bijzonder interessant: Het winnende voorstel kende gedurende twee jaar na bekendmaking nog ruimschoots mogelijkheden voor aanpassing aan de wensen van maatschappelijke organisaties; Pharos kennisuitwisseling
Herbestemming in Lyon
Pagina 3
De PPS-constructie (DBFMO) is niet alledaags, temeer daar PPS thans in Frankrijk behoorlijk onder vuur ligt, met name m.b.t. (semi)maatschappelijk vastgoed; Ondanks de enorme omvang van het complex en de beperking als monument is in recordtijd een nieuwe toekomst gegarandeerd.
Wij zullen op vrijdagochtend ontvangen worden door Eiffage Construction, Eiffage Immobilier en Albert Constantin van A-I-A Architectes Ingénieurs Associés. Zij lichten ons het voorstel toe dat unaniem de prijsvraag heeft gewonnen. Daarnaast zal een vertegenwoordiger van de stad Lyon het project tegen het licht houden: historie, rol van de diverse partijen, maatschappelijke organisaties. Vanzelfsprekend bezoeken wij daarna de ´bouwplaats´ om een idee te krijgen van de omvang en de complexiteit van de operatie.
Eén van de toekomstige binnenplaatsen: openbare ruimte; A-I-A Architectes Ingénieurs Associés
Opdrachtgever herbestemming: Totale oppervlakte: Kosten herbestemming: Oplevering eerste fase: Eindoplevering naar verwachting:
HCL, stad en stadsgewest 62.000 m² circa € 160 miljoen excl. BTW 2015 najaar 2016
De Ville de Lyon zal na oplevering nog een aanlegsteiger aanleggen tegenover het Hôtel Dieu, gelegen halfweg de route over de Rhône tussen de Cité Internationale (congrescentrum, museum, kantoren en woningen) en de nieuwe wijk Confluence.
Pharos kennisuitwisseling
Herbestemming in Lyon
Pagina 4
Prisons Saint-Paul et Saint-Joseph : gezamenlijk nieuwe waarde creëren De twee gevangenissen Saint-Paul en Saint-Joseph, daterend uit de 19e eeuw en sinds 2009 leegstaand, liggen naast elkaar in de herontwikkelingswijk Confluence, nabij SNCF-station Perrache. Na een moeizame zoektocht naar een nieuwe bestemming van de twee complexen (een sloopvergunning was in 2009 al afgegeven), is de prefect van de regio Rhône Alpes wegens massaal maatschappelijk verzet overstag gegaan en heeft hij alsnog een ideeënprijsvraag uitgeschreven, die gewonnen is door een consortium aangevoerd door projectontwikkelaar SOFADE. Met het ontwerp La Vie Grande Ouverte heeft SOFADE de jury weten te overtuigen: lange tijd waren de twee gevangenissen een besloten gebied; in de toekomst zal het gebied de stad juist ´absorberen´ en zal er gezamenlijk waarde worden gecreëerd door een mix van gebruikers en bewoners. SOFADE verwerft het terrein voor € 25 miljoen van het Rijk om het daarna door te verkopen aan de Katholieke Universiteit van Lyon (perceel St. Paul, 35.000 m²; deze partner was doorslaggevend), aan ontwikkelaar OGIC (St. Joseph, gedeelte van 15.000 m²) en om het deels zelf te behouden en te ontwikkelen: kantoren, 10.000 m². OGIC is gespecialiseerd in herontwikkeling van bestaand vastgoed en realiseert op het perceel van St. Joseph o.a. een mix van studenten- en seniorenwoningen, woningen voor de lagere inkomens en huisvesting voor hulpbehoevenden: in totaal ongeveer 1000 nieuwe bewoners. De Katholieke Universiteit zal op het terrein diverse faculteiten onderbrengen, naast een bibliotheek en een Post Academisch Onderwijsinstituut. In totaal komen er ongeveer 6000 studenten te werken.
Saint-Paul, stervormig, behoudt zijn karakteristieke vorm; Saint-Joseph, gelegen tussen Saint-Paul en de Rhône, krijgt een mix van woningen en wordt volledig opengesteld
Deze herbestemmingsoperatie is in Lyon verwelkomd als een triomf van het humanisme: samenleven op een andere, sociale manier. En ook hier heeft nu al deze binnenstedelijke transformatie een aantoonbaar positief effect op de omgeving. De operatie is als casus bijzonder interessant voor een aantal gevangenislocaties in Nederland, die op de nominatie staan om te worden gesloten. Herbestemming van gevangenissen is in Frankrijk een hoge uitzondering: vrijwel altijd worden verouderde complexen gesloopt. Alleen in Avignon is een voormalige gevangenis getransformeerd tot hotel; in Toulouse wordt nog gedebatteerd over de toekomst van het voormalige huis van bewaring, ook hier midden in de stad. OGIC en architectenbureau Garbit Blondeau zullen ons het programma in zijn vele facetten toelichten, waarna wij de ´site´ bezoeken waar renovatie in volle gang is. Verwachte eindoplevering van het project : 2015.
Pharos kennisuitwisseling
Herbestemming in Lyon
Pagina 5
La Sucrière: van industrieel naar cultureel Eind vorige eeuw zijn alle activiteiten in de haven Port Rambaud aan de Saône beëindigd. Het terrein met een aantal opslagloodsen ligt strategisch in de herontwikkelingsoperatie Lyon Confluence, de grootste in Frankrijk van de afgelopen tien jaar. Eén van de vier loodsen, de Sucrière, groot ongeveer 10.000 m², is getransformeerd en uitgebreid tot een cultureel centrum waar de Biënnale van Lyon wordt gehouden. Daarnaast is kantoorruimte gecreëerd, alsmede op het dak een bar / club voor 800 personen. Opdrachtgever: Voies Navigables de France en ICADE Promotion Investering: circa € 9.350.000 excl. BTW Opgeleverd : september 2011; in 2002 bekroond met een prijs van ´Batiactu` Architect: Z-Architecture, William Vassal ;
La Sucrière aan de oever van de Saône in ´Confluence`
William Vassal zal ons persoonlijk kennis laten maken met deze alom geprezen transformatie die mede te danken is aan de context van de grootscheepse operatie ´Lyon Confluence`.
Lyon Confluence : omvangrijke gebiedsontwikkeling van circa 150 ha Het studiebezoek biedt U een uitstekende gelegenheid om kennis te maken met deze herontwikkeling van het zuidelijk deel van het schiereiland, dat een verpauperde indruk maakte t.o.v. het welvarend noordelijk deel. Opvallend door het relatief groot aandeel openbare ruimte; zeer ambitieus in architectuur en ruimtelijke kwaliteit. Voor meer info: www.lyon-confluence.fr.
Praktische informatie Voor het programma van het studiebezoek: zie bijgevoegde PDF-file. De deelnamekosten bedragen € 1.495,00 excl. BTW per persoon. In deze prijs is begrepen: vliegreis heen en weer Schiphol – Lyon St. Exupéry met KLM / Air France; twee overnachtingen in Novotel Lyon Part-Dieu (***), één persoonskamers incl. ontbijt; vervoer luchthaven hotel vice versa; bus / tram / metro op donderdag en vrijdag; diner op donderdag en vrijdag; lunch met gastheren op vrijdag. Gelieve U uiterlijk 15 mei aanstaande aan te melden per mail:
[email protected]. Het bezoek gaat door bij minimaal 15 aanmeldingen en onder voorbehoud van beschikbaarheid van de geplande vliegreis.
Pharos kennisuitwisseling
Herbestemming in Lyon
Pagina 6
