Luther preekte, Cranach schilderde Een tekst ter voorbereiding van de tentoonstelling in Bozar De Wereld van Lucas Cranach, een kunstenaar uit de tijd van Dürer, Titiaan, Metsijs… Het persdossier kondigt meer dan 50 schilderijen aan en een 100-tal gravures en tekeningen. En het is de eerste tentoonstelling die ooit in een Benelux-land gewijd is aan deze meester van de Noordelijke Renaissance. Lucas Cranach (1472-1553) de Oude was een vriend van Martin Luther (1483-1546). Beiden woonden en werkten in Wittenberg. In de theologische opleiding en in de kerk hoort men spreken over theologen, kerkvaders, reformatoren en hedendaagse denkers, maar zo goed als nooit over schilders. Daarom heb ik naar aanleiding van deze tentoonstelling wat informatie verzameld over Cranach, die mij toe nu toe bijna onbekend was.
Inhoud Inleiding ..................................................................................................................................... 1 Is de kerkvader Hiëronymus rooms of luthers gezind?.............................................................. 2 De eerste werken van Cranach de Oudere ................................................................................. 2 Jachttaferelen.............................................................................................................................. 3 Een retabel voor een vorstelijk zielenheil .................................................................................. 3 Adam en Eva .............................................................................................................................. 4 Portretten van Luther.................................................................................................................. 5 Van de kerk naar het museum .................................................................................................... 6 Opnieuw Kruisigingen ............................................................................................................... 7 Eenvoud en meervoud ................................................................................................................ 7 Overspel en geloof ..................................................................................................................... 8 Aanzitten aan het laatste Avondmaal ....................................................................................... 10 Een conclusie?.......................................................................................................................... 11 Methode en bronnen................................................................................................................. 12 Cranach in België ..................................................................................................................... 12 Mijn keuze van kunstwerken.................................................................................................... 12
Inleiding In de 12de eeuw kwam in West-Europa de geldeconomie weer tot leven. Steden komen tot grotere bloei. Naast de adel en kerkelijke geestelijkheid en naast de lijfeigenen en horigen op het platteland, groeit er in de steden een nieuwe klasse, de burgerij, die in handel en ambacht geld verdient en daarom luxeartikelen kan kopen. Door de rijksten worden schilderijen besteld en in kerken geplaatst ‘voor eigen gebruik’. Een voorbeeld: de wereldbekende retabel in de Gentse kathedraal, Het Lam Gods (voltooiing, 1430/32), geschilderd door de gebroeders Van Eyck, werd besteld door Joos Vijd en zijn vrouw Isabella Borluut, en was bestemd voor een fundatie die zij financierden “met de bedoeling hun eigen zielenzaligheid en die van hun voorouders veilig te stellen” (Peter Schmidt in Het Lam Gods, 2005 p.23). De schilders in de late middeleeuwen zoals Jan Van Eyck en de andere Vlaamse Primitieven, mogen wij geen kunstenaars noemen in de moderne betekenis van het woord en ze zo maar vergelijken met Vincent van Gogh (1853-1890) of James Ensor (1860-1949). De schilders van vroeger waren begenadigde vakmensen. De grootsten onder hen kunnen wij geniaal noemen maar zij blijven ambachtslui. Zij hebben opdrachtgevers en klanten die ze willen bevredigen. HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 1 van 1
Lucas Cranach de Oudere is een schilder die de nieuwe ideeën rond reformatie en renaissance een warm hart toedraagt. De kunsthistorici ontdekken bij hem een gelijklopende nieuwe esthetische visie. Samen met de veranderingen in de samenleving in de 16de eeuw, ondergaat het beeld ook een verandering. De wereld wordt voortaan anders begrepen. God verdwijnt niet maar de mens treedt veel meer op de voorgrond. De kunstenaar blijft een ambachtsman, maar is geen brave onderdaan meer van de kerk of de adel. Hij wordt een partner. Als ambachtsman blijft Cranach zijn diensten aanbieden aan iedereen die bij hem ‘in de winkel’ komt, zoals de keurvorst Frederik de Wijze of zijn buurman Martin Luther, maar ook katholieke hooggeplaatsten kloppen bij hem aan. «Cranach bediende beide confessionele kampen op hun wenken: hij schilderde net zo goed portretten van Luther en van zijn aanhangers als van zijn tegenstanders, en bracht even gezwind de nieuwe protestantse leer in beeld als dat hij thematisch conventionele opdrachten van de bestaande kerk aanvaardde.» (Citaat uit het persdossier van Bozar) Cranach schildert in 1526 het Portret van kardinaal Albrecht von Brandenburg (StPetersburg, Hermitage, en drie andere varianten) en tussen 1520 en 1529 Kardinaal Albrecht von Brandenberg geknield voor de gekruisigde (München, Alte Pinakothek).
Is de kerkvader Hiëronymus rooms of luthers gezind? Hiëronymus (347-419/20) was één van de geleerdste theologen uit zijn tijd en is vooral bekend als vertaler van de Bijbel uit het Grieks en het Hebreeuws in het Latijn. De leeuw als attribuut komt uit een legende. De heilige man zou een leeuw met een doorn in de poot verzorgd hebben. Hij wordt als kardinaal voorgesteld omdat hij een medewerker is geweest van de bisschop van Rome. Kardinaal Albrecht von Brandenburg (1490-1545), geschilderd met een kardinaalrode mantel, was een tegenstander van Luther. De man verwierf talloze kerkelijke waardigheden en bezittingen. Dat bracht grote financiële verplichtingen jegens de paus. Hij werd verplicht grote bedragen bij het bankiershuis Fugger te lenen. Rome stelde bij wijze van verlichting een deel van de opbrengsten van de aflaten ter zijner beschikking. De kardinaal nam de monnik Tetzel aan die de markten met “aflaatverkoop” als het ware afschuimde. Toen Luther dat hoorde brak hij in de bekende woede uit. De man had wel grote humanistische belangstellingen en leefde als wereldlijke vorst. Het is pas na 1540 dat hij ijverig de kerk van Rome begon te verdedigen. Cranach stelt ook deze opdrachtgever tevreden en schildert in 1526 hem als de kerkvader Hiëronymus in zijn studeerkamer (Sarasosta in Florida, Ringling Museum). Naar de traditionele iconografie wordt hij als kardinaal voorgesteld en een leeuw ligt op de grond van de studeerkamer als een brave hond. De kardinaal is een goede humanist die boeken op zijn studeertafel heeft. En in een open kast tegen de muur ziet de toeschouwer een ciborie, waar hosties bewaard worden. Na de consecratie worden de hosties het lichaam van Christus naar het “paaps” geloof in de transsubstantiatie. Het is duidelijk een portret van een contrareformatorische kerkvorst! Humanisten portretteren als de kerkvader Hiëronymus komt in de beeldende kunsten meer voor. De meester, die met de initialen W.S. tekent, kopieert een gravure van Albrecht Dürer (1471-1528), maar in spiegelbeeld. En in deze gravure zit Martin Luther als kerkvader achter de studeertafel.
De eerste werken van Cranach de Oudere Cranach is geboren in Kronach (Oberfranken) in 1472. Van zijn opleiding is er geen spoor. Hij daagt op in Wenen na 1500. Bekend is een Kruisiging (Wenen, Kunsthistorisches Museum – aanwezig op de tentoonstelling in Bozar). Onder de drie kruisen bevinden zich HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 2 van 2
twee groepen mensen, links de vrouwen met Johannes en rechts volk te paard. Duidelijk niet hetzelfde soort mensen! Links is Maria de moeder van Jezus in zwijm gevallen, zoals op het bekende Kruisafneming van Rogier Van der Weyden (Madrid, Museo del Prado). Cranach schildert een vrij bloederige Christus, met een lange wapperende perizonium, een los omgeslagen lendendoek. De balken van het kruis zijn amper geschaafde boomstammen. Op de achtergrond zien we een landschap met rotsen en bomen. Een toppunt in zijn vroege werken is de Kruisiging van 1503 (München, Alte Pinakothek). De drie kruisen zijn in een cirkel opgesteld. Rechts van het doek Christus, met een groot wapperende perizonium. Hier ook druipt het bloed tot aan de voeten van het gemarteld lijf van Jezus. De kruisen van de twee rovers zijn links opgesteld en wel zo dat een opstelling in een cirkel gesuggereerd wordt. Midden in de cirkel zijn er slecht twee mensen, die elkaar in wanhoop vasthouden, Maria en Johannes. Achter hen zien wij een grote groene struik en twee dode bomen. De boom links heeft nog een treurende groene tak. Op de achtergrond een diepe vallei met rotswand en verderop achter groene heuvels in de verte witblauwe bergen. Aan de voet van het kruis van Jezus ziet men een schedel en andere menselijke beenderen. Het is een beeld dat emoties oproepen, tot meditatie dwingt… August Vermeylen (1872-1945) schreef in zijn Geschiedenis der Europeesche Plastiek en Schilderkunst over de ‘speelse vindingrijkheid’ van de vroege Cranach. Hij ziet in de breuk met de traditie in deze voorstelling van de kruisiging “een gans andere soort van eenheid” (Verzameld Werk deel 5 p.665 ©2007 dbnl). In de Weense tijd schildert Lucas Cranach de Oude ook portretten van humanisten.
Jachttaferelen Cranach leefde en werkte ongeveer 50 jaar in Wittenberg, van 1505 tot aan zijn dood in 1553. Het is Frederik III de Wijze (1463-1525), keurvorst van Saxen van 1486 tot 1525, die hem voorstelde om in de stad Wittenberg te komen werken. Cranach wordt snel een belangrijke man in de stad. Driemaal wordt hij burgemeester. In 1520 koopt hij de rechten om een apotheek te houden. In 1528 staat hij bovenaan de lijst van belastingplichtigen. Naast het schildersatelier heeft hij ook een drukkerij. In 1508 reist hij naar de Nederlanden en ontmoet keizer Maximiliaan, die van 1505 tot 1516 voor de tweede maal regent over de Nederlanden werd. Cranach schildert in opdracht van Frederik de Wijze jachttaferelen. Het Kunsthistorische Museum in wenen bezit Hertenjacht van Frederik de Wijze, 1529. Herten worden in een rivier gedreven. Op de andere oever staan de edelen klaar met de kruisboog. Onder hen Frederik de Wijze natuurlijk, maar ook keizer Maximiliaan. In Madrid hebben ze nog een mooier tafereel, Jachttafereel ter ere van Carlos V bij het kasteel van Torgau, 1544 (Museo Nacional del Prado). Met Carlos V bedoelt men in Spanje “onze” Karel V (1500-1558), geboren in de goede stad Gent. Torgau ligt in Saxen en het kasteel hoog op de achtergrond is het bezit van Frederik de Wijze. Hij organiseert voor de hoge bezoekers een jachtpartij, die het grootste deel van het schilderij in beslag neemt. Onderaan zien wij de genodigden met de kruisboog in de hand, met links de voornaamste gast, Karel V, keizer van Duitsland, heersers over Nederlanden, erfgenaam van de Spaanse kroon samen met de koloniën in Amerika. Aan zijn voeten twee prachtige herten, zijn jachttrofeeën. Het mouwvegen van de groten der aarde was blijkbaar al uitgevonden!
Een retabel voor een vorstelijk zielenheil Lucas Cranach de Oude schildert zijn leven lang Madonna’s. In de voorstellingen van moeder en kind neemt de moeder vanzelfsprekende de grootste oppervlakte in, maar het gaat altijd om het kind, het goddelijk kind. Maria wordt als moeder, meer als moeder van onze Heer, geëerd. HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 3 van 3
Wat is er daar mis aan? In het Vorstenaltaar uit 1509/10 (Dessau, Staatliche Galerie) ziet men het duidelijk. Het middenpaneel toont Maria het kind met links en rechts de heilige Katharina en de heilige Barbara. De drie personages hebben discrete aureolen, die op de latere werken van Cranach niet meer voorkomen. Maria als fiere jonge moeder kijkt de toeschouwer aan. Beide heiligen hebben alleen aandacht voor het Christuskind. Het kind heeft een appel in de linkerhand en reikt de ring aan Katharina met de rechterhand (links voor de toeschouwer). In 1508 reisde Cranach naar de Nederlanden, waar het thema bekend was. Welke retabels hem beïnvloed hebben is niet te achterhalen. Er is een duidelijk verschil in compositie en stijl met het grote middenpaneel van de retabel van Hans Memling (tussen 1430 & 40-1494) Mystiek huwelijk van de heilige Katharina, 1475/9, uit het Sint-Janshospitaal te Brugge. Zowat een kwarteeuw later is de invloed van de Italiaanse renaissance merkbaar. De drie vrouwen zijn heiligen, maar veel menselijker voorgesteld. Met Memling zijn wij in de hemel met het aardse Brugge op de achtergrond. Bij Cranach zien wij drie vrouwen uit zijn tijd, die naar de hemel verwijzen. Maar het werk is ontstaan vóór de reformatie die met de 95 stellingen van Martin Luther in 1517 als een raket in gang schoot. Het werk was in alle waarschijnlijkheid bestemd voor de Schlosskirche van het slot te Wittenberg. Frederik de Wijze had een fundatie gesticht ten behoeve van de zielenzaligheid van zijn ouders en hun nakomelingen, en bestelde daarvoor, zoals Joos Vijd en zijn vrouw in Gent, een retabel. De vorst wordt op het linkerpaneel in vrome houding geportretteerd. (Bron: Sibylle Harksen, ‘B47: Lucas Cranach d.Ä, Fürstenaltar, 1509/10’ in: Kunst der reformationszeit, p.109v)
Adam en Eva Lucas Cranach de Oudere was een veelzijdige kunstenaar. Hij schilderde niet alleen opdrachtkunst voor zijn beschermheer, maar ook typische renaissance onderwerpen. Er is op een andere manier aandacht voor de oude Griekse kunst met naaktstandbeelden van goden en godinnen. In de middeleeuwen was men niet bang van naakt. Men stelt zo Adam en Eva voor, en ook Christus die zich laat dopen in de Jordaan. Het integraal naakt begint in West-Europa met de renaissance. De schilderkunst emancipeerde zich en werd naakt een zelfstandig onderwerp, ook bij Cranach. Adam en Eva met de bekende boom met de verboden vrucht is natuurlijk een Bijbels onderwerp, maar de behandeling wordt onder het penseel van Cranach toch wat anders. Hij heeft talloze malen het onderwerp op verschillende wijze voorgesteld. Het werk in het Courtauld Institute in Londen is kenmerkend. Alle ingrediënten uit het verhaal van Genesis 3 zijn aanwezig, een boom met mooie vruchten, een slang, een naakte man en een naakte vrouw die een vrucht aan de man overhandigt. Ook heel wat dieren uit het paradijs worden in alle vrede en rust voorgesteld. Het is een stil moment in de natuur voor de nacht aanbreekt, Alles is nog rustig rond de twee mensen bij de boom, maar niet voor lang… Deze voorstelling van Cranach lijkt mij geen goede theologische interpretatie van het Bijbelverhaal. In het tweede scheppingsverhaal van Gen.2 en 3 gaat het om de verbreking van de relatie met God. Wanneer de Heer in de avondkoelte zijn wandeling komt doen, worden Adam en Eva bang. Zij verstoppen zich! Ook hun onderlinge relatie is verstoord. Zij schamen zich voor elkaar. Toch kan het schilderij ons wel wat bijlichten over de relatie man-vrouw, ook het onderwerp van het verhaal in Gen.2 en 3. De man-vrouw relatie werd ook in andere schilderijen door Cranach met scherts behandeld. Dat zijn wij niet gewend. De dominee kan een mop vertellen op de preekstoel, de parochianen aan het lachen brengen, maar gekscheren met een Bijbels verhaal doen wij niet. Cranach doet dat wel. Eva is afgebeeld als de vrouwelijke verleiding zelf, maar Adam kijkt niet eens naar HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 4 van 4
haar. Hij krabt zich in het haar en denkt: wat krijg ik nu voorgeschoteld voor mijn avondeten? Over zonde en zondeval moet je terecht bij de apostel Paulus in zijn brief aan de Romeinen. Daar schrijft hij uitgebreid over de zonde en de rechtvaardiging van de zondaar. Voor Luther was die brief als het ware de vonk, die hem tot nieuwe ideeën bracht over goddelijke rechtvaardiging van de zondige mens. Dat moet je niet zoeken in de naaktschilderijen van Cranach. Hugo Van der Goes (1435/45-1482) schildert een diptiek: links, Adam en Eva naast de boom en rechts, de bewening van Christus. Het schilderij gaat over de zondeval tegenover de verlossing in Christus. Bij Cranach’s voorstellingen van Adam en Eva moet men, naar mijn bescheiden mening, geen spirituele diepgang zoeken. Cranach schildert ook Venus, de godin van de liefde, helemaal naakt natuurlijk, met haar zoontje Cupido (begeerte), de kleine deugniet. Cranach schildert ook Een faun of bosgod met zijn familie en een doodgeslagen leeuw, 1526 (Los Angeles, J.Paul Getty Museum, onlangs verworven). De bosgod lijkt in alles op een mens, behalve zijn oren. Zijn familie bestaat uit een mooie vrouw, helemaal naakt, een baby op de arm en een klein kind aan de hand. De bosgod zelf, staart heel bezorgd en vreselijk vermoeid naar zijn familie die rustig komt aanwandelen. Aan de voeten van de faun ligt een dode leeuw. De vrouw is helemaal niet onder de indruk. Zij toont haar schoonheid, fier zulke twee mooie kindjes te hebben. Het lijkt een ernstig onderwerp te zijn, met op de achtergrond een rotslandschap met rivier en aan de horizon blauwe bergen. Het is volgens mij niet meer dan scherts of spot. Pa heeft zich letterlijk bijna doodgewerkt met de leeuwenjacht en de familie komt kijken zoals een toerist naar een mooi landschap. Leuk toch? In zijn artikel in Arts sacrés (sept-okt 2010) meldt collega Jérôme Cottin van de Eglise Réformée de France dat vriend en pfarrer Martin Luther met al dat naakt niet kon lachen. Hij zei zijn mening vierkant aan Cranach, die zich daar blijkbaar niets van aantrok. Zo gaat dat onder vrienden.
Portretten van Luther In het gemeentearchief van Amsterdam vindt men de “Inventaris van schilderijen, mitsgaders meubelen…” gemaakt in 1656 bij de beslaglegging bij het faillissement van Rembrandt. “In ’t voorhuys” nr 6 “Een tronie van pleyster”, nr 23 “Een tronie van Rembrandt” en nr 24 “Een tronie van denselven”. Dat was helemaal niet minachtend bedoeld. De “tronie” van Martin Luther in deze betekenis kennen wij van de portretten van Lucas Cranach de Oudere. Het begint met kopergravure uit 1520, Bildnis Martin Luther als Mönch (Wenen, Graphische Sammlung Albertina & Washington, National Gallery of Art). In dat jaar had Luther al drie hoofdwerken geschreven en de excommunicatiebul van de paus verbrand. Een jaar later volgt weer een kopergravure met het aangezicht van Luther in profiel, nog steeds met de kap van monnik (Chicago, Art Institute, Engraving on cream laid paper). Omstreeks 1521 volgt een schilderij, Bildnis Luthers als Junker Jörg (Leipzig, Museum der bildende Künste). Luther is afgebeeld zoals wij hem niet kennen, met een zwarte baard. Na de ontmoeting met keizer Karel in Augsburg moest hij onderduiken op de Wartburg, waar hij begon te werken aan zijn vertaling van de Bijbel. In 1528 is Luther getrouwd en Cranach schildert een portret van de reformator, zoals hij doorgaans gekend is, en ook natuurlijk zijn vrouw, Katharina von Boras (Florence, Galleria degli Uffizi & Weimar, Kunstsammlungen, Galerie im Schloss). In 1532 worden in de werkplaats van Cranach twee portretten geschilderd van Martin Luther (14831546) en van Philipp Melanchton (1497-1560). Als laatste in het rijtje: Bildnis Martin Luthers in Ganzfigur, 1546. Hier krijgen wij een portret van de reformator ten voeten uit, met een boek in de hand. Hij is een man van 63 jaar en wordt voorgesteld in een nis, zoals standbeelden van heiligen. Het schilderij werd waarschijnlijk gemaakt na de dood van Luther op 18 februari 1546. De schilder Lucas Cranach de Oude was een bevoorrechte getuige in Wittenberg van de reformatie van de kerk in stad en land. Omstreeks 1546 maakte Cranach HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 5 van 5
een houtsnede Die falsche und die rechte Kirche, ca.1546 (Dresden, Staatliche Kunstsammlungen, Kupferstich-Kabinett) die de prediking van Luther samenvat. In het midden ziet men Luther op de preekstoel met de open Bijbel. Met zijn rechterhand (links voor de toeschouwer) wijst Luther naar de goede kerk. Op de avondmaalstafel staat een groot crucifix met een lang wapperend perizonium. Aan de voet van dat kruis een lam met zegevaan. De eucharistie wordt uitgedeeld in beide gedaanten, brood en wijn. Aan de linkerkant wijst Luthers hand naar beneden, waar een bisschop met monniken en leken in de grote muil met laaiend vuur van de duivel terecht komen. Een mens is gewaarschuwd!
Van de kerk naar het museum Paus Gregorius de Grote (paus van 590-604) zei het al: beelden zijn in de kerk welkom als boeken voor de ongeletterden. Hij schreef letterlijk aan zijn collega Serenus uit Marseille: «Wij prijzen u ten zeerste dat u het aanbidden van afbeeldingen bent tegengegaan, maar wij verbieden u ze te vernielen. Het is noodzakelijk om onderscheid te maken tussen het aanbidden van een afbeelding en het leerproces door middel van een afbeelding over wat werkelijk moet worden aanbeden. Wat de schrift is voor mensen die kunnen lezen, is een afbeelding voor mensen die dat niet kunnen.» Luther zal opnieuw praten over de didactische functie van afbeeldingen. Lucas Cranach de Oude zal zijn schilderkunst ten dienste stellen van deze visie en leerbeelden maken. Ik ontdekte een leerbeeld gemaakt na 1518. Dat is heel vroeg in het proces van de reformatie. Luther heeft pas in 1517 zijn 95 stellingen tegen de aflaat opgesteld. Het schilderij Der sterbende, 1518 (Leipzig, Museum der bildende Künste) heeft een paar kenmerken van leerbeelden. Er zijn veel teksten opgenomen. Op het eerste zicht lijkt het een vermaning te zijn hoe een christen moet sterven. In de late middeleeuwen waren traktaten over de Ars moriendi, de kunst om te sterven, zeer geliefd en wijd verspreid. Ook in de beeldende kunsten komt het motief vaak voor. Maar de tekst rond het bovenste gedeelte van het schilderij waar je mensen vroom geknield ziet bij een kapel van de Maagd Maria, is duidelijk. Een vader laat het schilderij maken in 1518 als gedachtenis aan Heinrich Smitburg, zijn te vroeg gestorven zoon. Voorgesteld wordt de zoon op zijn sterfbed, bijgestaan door een pastoor die hem een crucifix toont. Er is ook een notaris aanwezig die het testament opmaakt. En aan de andere kant van het bed houdt een arts een urinestaal tegen het licht. Zijn vrouw treurt aan de voet van het bed. Links van het bed tegenover de pastoor wacht de duivel in de opengesperde muil van een vreselijk monster op zijn prooi, maar achter de pastoor waakt een engel. Wie van de twee zal de ziel van de stervende mogen meenemen? Het is een hoog langwerpige schilderij. In het middelste deel tegen een blauwe hemel met veel witte wolken ziet men het naakte zieltje van de man, dat naar de duivel lonkt, voorgesteld als kleine monstertjes met hun verzoekingen. Een grote engel met groene vleugels aan de rechter, en dus goede kant, vermaant hem eveneens. Boven de ziel van de man, naar middeleeuws gebruik naakt voorgesteld, troont in een grote mandorla de triniteit, God de vader met de pauselijke tiara op het hoofd, de zoon die de stigmata van de kruisiging toont en tussen hen de duif als de heilige Geest. Rechts van de triniteit, Maria, gekroond als koningin van de hemel met andere vrouwen achter haar en links, Johannes de Doper. Iconografisch is het heel klassiek. Christus op de wolken van de hemel wordt in de voorstellingen van het Laatste Oordeel steeds voorgesteld met Maria aan zijn rechterkant en Johannes de Doper aan zijn linkerkant. Op het Lam Gods in de Sint-Baafskathedraal van Gent troont Jezus als een rijk uitgedoste jonge vorst tussen beide heiligen en hij draagt op het hoofd een pauselijke tiara. Alle mensen links en rechts van de H.Triniteit op het schilderij van Cranach bidden voor de ziel van de stervende, of anders geformuleerd, dragen de ziel van de stervende op aan Gods genade. Helemaal bovenaan, de familie die troost vindt in de aanbidding van de H.Maagd. De HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 6 van 6
zittende vrouw in blauwe mantel is koningin van de hemel, maar het gaat om haar zoon, voorgesteld als een pasgeboren kindje. Hij is de Heer, geboren uit een vrouw (Gal.4:4). Zoals in de Ars moriendi gaat het om een visie waarbij de doodstrijd gezien wordt als de ultieme strijd van de christen tussen goed en kwaad. Het is tegelijk een gedachtenis voor een te vroeg gestorven zoon en een vermaning voor de toeschouwer, ook in het uur van de dood, goed te kiezen tussen duivelse verzoeking en vertrouwen in goddelijke rechtvaardiging. Het schilderij is verhuisd in 1848 van de Nikolaikirche in Leipzig naar het Museum voor beeldende kunsten. Een beeld met een religieuze functie wordt een historisch voorwerp met kunstzinnige dimensie. Het schilderij wordt onttrokken aan kerk en geloof. Ook in het beeld zelf ziet men de secularisatie aankomen. Niet alleen een pastoor staat bij het sterfbed met zijn kruisbeeld, maar aan de andere kant van het bed staat een arts die ook de stervende begeleid.
Opnieuw Kruisigingen Het kruis is voor Luther een centraal gegeven in zijn denken. Luther op de preekstoel heeft altijd een open Bijbel bij de hand en wijst naar de gekruisigde. Op de predella (onderstuk van een retabel) van de triptiek vooraan in de stadskerk van Wittenberg zien wij centraal Christus aan het kruis tussen de predikende Martin Luther rechts en de luisterende parochie met herkenbare personen links. We zagen al dat Cranach kruisigingen schilderde in zijn vroegste periode. Lucas Cranach schildert ook in Wittenberg Jezus aan het kruis. In 1538 maakt hij een Kruisiging, die thans in het Art Institute van Chicago hangt. Onder de kruisen drumt vreselijk veel volk, vooral soldaten die naar boven kijken. Zij dragen lansen die naar de lucht wijzen. Op het voorplan rechts van Jezus, links voor de toeschouwer, houdt Johannes de in zwijm vallende moeder van de Heer vast. Zij is omringd door vier andere vrouwen, één heeft geen hoofddoek, Maria Magdalena. Rechts voor de toeschouwer dobbelen soldaten voor de kleren van de Heer (Mc.15:24, Mt.27:35 & Lc.23:34) en in het midden wijst een man naar de gekruisigde Heer en zegt wat aan een kind. We zouden graag weten wat hij aan de jongen verteld over Jezus. Ik zie mij als catechist staan, maar dan met mijn rug naar het schilderij. Ik geef uitleg over al die verschillende attitudes van mensen bij de terechtstelling, en over de betekenis van de kruisdood van Jezus, hoe Paulus het begrepen heeft, Luther en de anderen… Heeft de kruisdood van Jezus betekenis voor ons die naar die voorstelling van de kruisiging kijken? Opmerkelijk is het onderscheid tussen de goede en de slechte rover. De goede aan de rechterkant van Jezus is een jong volwassen man met baard, die zijn terechtstelling moedig draagt en naar Jezus opkijkt. Links, de slechte, is een dikzak met bierbuik en een lange lelijke baard, helemaal doorgezakt. Deze kruisiging wordt een leerbeeld, dat niet opweegt naar mijn gevoel, tegen de voorstelling uit 1503, die ik bij de vroege werken besproken heb. De eenvoud van het beeld uit de vroege periode van de schilder roept emoties op, dwingt tot meditatie.
Eenvoud en meervoud Zonder veel te zoeken heb ik drie versies gevonden van de voorstelling van de kruisiging enkel met de centurio als getuige, zittend op een steigerend paard. De Romeinse honderdman is een kroongetuige in het Evangelie naar Marcus (15:39). In de vertaling van Martin Luther van 1545 klinkt het zo: «Wahrlich, dieser Mensch ist Gottes Sohn gewesen!» In onze Nieuwe Bijbelvertaling staat: «Toen de centurio, die recht tegenover hem stond, hem zo zijn laatste adem zag uitblazen, zei hij: ‘Werkelijk, deze mens was Gods Zoon.»’ Lucas heeft de Griekse uitdrukking υιος θεου, zonder lidwoord, begrepen als ‘een zoon van God’ wat betekent, zoals hij schrijft ‘een rechtvaardige’. In de tijd van Luther werd de uitdrukking “Hij was Gods Zoon” duidelijk begrepen als een persoonlijke geloofsbelijdenis van de Romeinse centurio, en HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 7 van 7
een persoonlijke belijdenis werd toen heel belangrijk gevonden. Drie musea bezitten één van de drie versies, in Washington, de National Gallery of Art, in Sevilla, het Museo de Bellas Artes en aan de Yale University de Art Gallery. Nog een laatste kruisiging moeten we bespreken, de Retabel van Weimar: kruisiging met Luther & Cranach (Stadtkirche te Weimar). Cranach de Oude (1472-1553) begon er aan te werken, zijn zoon Cranach de Jongere (1515-1586) eindigde het schilderij in 1555. Hier verliest het kunstwerk aan liturgische betekenis als altaarstuk, ten behoeve van beeldende belijdenis, prediking en onderwijzing. Luther wordt prekend uit de Bijbel onder het kruis voorgesteld. Hij wijst naar de enige bron van de prediking in de kerk, namelijk de Bijbel. Cranach de Oude staat achter Luther. Hij krijgt een straal verzoeningsbloed van Christus op het hoofd. Nee, het gaat niet om een mirakel, zoals in het geval van het wonder van de legendarische Longinus, de blinde Romein, die met de hulp van een knecht, de lans in de zij van Christus duwt. Een spatje bloed, dat op zijn oog valt, geneest hem van de blindheid volgens het legendarische buiten-Bijbels verhaal. Bij Cranach gaat het om verzoening door Christus, een verzoening die hij van Christus krijgt. Als derde in de rij, als eerste theologisch bekeken, staat Johannes de Doper onder het kruis. Het is een historische onmogelijkheid. Johannes werd volgens de evangeliën tijdens het leven van Jezus onthoofd. Matthias Grünewald schilderde op zijn kruisiging (Retabel van Colmar) al Johannes de Doper met een open Bijbel in de hand bij het kruis. De Bijbel is in het kunstwerk van Cranach en zoon verschoven naar een “tijdgenoot”. Martin Luther, gestorven in 1546. Traditioneel plaatst de rooms-katholieke kerk de priester in de apostolische traditie. Luther staat hier duidelijk met zijn vriend schilder in de profetische traditie. Het hoeft geen tegenstelling te zijn. Waar leg je de nadruk op? De retabel van Weimar is ook een leerbeeld, met verschillende voorstellingen van Christus, aan de voet van het kruis als het Lam Gods, maar ook rechts van het kruis als de opgestane, die het hellekwaad overwint. Het kruis domineert heel de voorstelling. Het wapperend perizonium onderstreept nog als het ware de overweldigende betekenis van het kruis voor de hele wereld. De witte zuiverheid kronkelt zich in bochten, bewogen door de sterke wind van de Geest Gods. Het schilderij is, zegt Jérôme Cottin in zijn artikel, het geestelijk testament van de schilder. En het is een testament met een getuigend karakter, dat doorgegeven dient te worden van geslacht op geslacht. Het getuigenis begint met het Oude Testament, maar geen verouderd testament. Op de achtergrond rechts in beeld, zien wij o.a. de koperen slang van het verhaal uit Numeri (21:49), die de Israëlieten in de woestijn zou redden van de slangenplaag. In het nachtelijk gesprek met Nicodemus, zegt Jezus volgens het Evangelie van Sint Jan: «De Mensenzoon moet hoog verheven worden, zoals Mozes in de woestijn de slang omhooggeheven heeft, opdat iedereen die gelooft, in hem eeuwig leven heeft.» (Joh.3:14v) Dit schilderij suggereerde mij de titel: “Luther preekte, Cranach schilderde”.
Overspel en geloof Luther was niet tegen goede werken, maar tegen de leer van de verdienstelijkheid van menselijke werken. Hij legde alle nadruk op de goddelijke genade. De mens wordt behouden door zijn geloof of vertrouwen op de goddelijke rechtvaardiging. Dit centrale thema in het denken van Luther brengt de schilder Lucas Cranach de Oude in beeld. Bekend is het verhaal van de overspelige vrouw uit het Evangelie van Johannes (of St-Jan, 8:1-11). Geen zware roddel! Jezus leert in de tempel van Jeruzalem. “Toen brachten de schriftgeleerden en de Farizeeën een vrouw bij hem die op overspel betrapt was.” In de Tora staat iets over het stenigen van een man die gemeenschap heeft met een meisje, die al uitgehuwelijkt is. Beiden moeten gestenigd worden tot de dood volgt. Zie Dt.22:23. De schriftgeleerden zeggen dat HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 8 van 8
Mozes, de Tora dus, opgedragen heeft zulke vrouwen te stenigen. Jezus is in de val gelokt. Hij bukt zich en schrijft met zijn vinger op de grond. Zo stelt Pieter Bruegel de Oude het Bijbels tafereel voor in grisaille (1565, Courtauld Institute of Art in Londen), goedkoper dan een kleurschilderij. De vrouw op overspel betrapt is een iconografisch bekend motief. Heel vroeg werd dit verhaal begrepen als de uitdrukking van de essentie van het christendom, namelijk de vergeving als goddelijke gratieverlening. Een mens kan het niet verdienen. Meestal stelt de kunstenaar het moment voor waarop de schriftgeleerden aandringen terwijl hij op de grond schrijft. Cranach volgt deze iconografie niet. Het wordt met zijn penseel een eenvoudig leerbeeld zonder veel kunstzinnige pretentie. De kunsthistorici verwaarlozen meestal dit aspect in het oeuvre van Cranach de Oude en de protestantse theologen hebben in grote meerderheid geen aandacht voor beeldende uitdrukking, met de hervormer van de tweede generatie, Jean Cauvin (1509-1564), bekend als Johannes Calvijn, en de calvinisten op kop. Cranach concentreert de aandacht in zijn didactisch beeld volledig op de mensen. Dat doet Bruegel trouwens ook, wat je van hem niet verwacht. Je ziet op het schilderij van Cranach trouwens alleen maar mensen. De achtergrond is zwart, voor zover er achtergrond is. Jezus staat centraal met de vrouw, eenvoudig maar mooi opgemaakt, aan zijn linkerkant, rechts voor de toeschouwer. Haar decolleté is, zoals u kunt verwachten, net iets te laag. Op één van de versies wordt zij door een soldaat in harnas aangebracht, die licht geamuseerd is. Op die versie (New York, Metropolitan Museum) zijn de borsten van de vrouw onder een zeer licht gekleurde voile duidelijk zichtbaar. De vrouw is vanzelfsprekend in paniek. Op de andere versies kijkt ze beschaamd naar beneden, zoals het een schuldig bevonden vrouw betaamt. Jezus spreekt tot de groep schriftgeleerden en Farizeeën aan zijn rechterkant. Hij wijst naar de vrouw aan zijn linkerkant. Het contrast is frappant. Ik spreek u aan, beste collega’s schriftgeleerden, maar het is die vrouw, die aantrekkelijke dame, die zich als een hoer gedragen heeft, die belangrijk is. ‘In Gods ogen’ mogen wij erbij denken. We zien verontwaardiging in de groep rechts van Jezus, terwijl de discipelen links duidelijk in de war zijn. We dachten dat hij heil zou brengen maar wat heeft onze meester nu weer bedacht om de collega’s op stang te jagen. Luther volgt zijn Heer en zegt aan paus en prelaten de waarheid, vlak in het gezicht, figuurlijk dan. Zelfs aan de keizer, Karel V, zegt hij in Augstburg in 1521: “Met toestemming, maar mijn geweten is belangrijken dan het gezag van uw hoogheid.” De zondaars, die wij allen zijn, zijn zoals de zondares uit het Bijbels verhaal, gerechtvaardigd door het geloof of vertrouwen in God. Het verhaal vertelt dat uiteindelijk de overspelige vrouw alleen achterblijft bij Jezus. Ze zijn allemaal weg met een steen nog in de hand, afgedropen, pijnlijk denkend aan hun eigen zonden. “Ook ik veroordeel u niet” zegt Jezus tegen de vrouw, die het niet verdiend heeft, maar uiteindelijk gratie krijgt. Hij zegt ook: “Ga naar huis, en zondig vanaf nu niet meer.” Cranach heeft er duidelijk plezier in gehad dit onderwerp te schilderen. Ik heb vier verschillende versies gevonden (Budapest, Szépmûyészeti Múzeum, Ottawa, National Gallery of Canada, Napels, Museo e Gallerie Nazionali di Capodimonte, en New York, Metropolitan Museum). Het grondpatroon blijft. De vrouw draagt een oranje, dan een groen kleed. De opstelling van de mensen in de twee groepen verandert wat. Geen grote kunst en toch prachtig gezien de functie van het beeld! Kunsthistoricus August Vermeylen waardeert niet zo erg in het latere oeuvre wat hij “een minder verkwikkelijke soort van massa-voortbrenging” noemt (Verzameld werk, deel 5 p.665). Christus zegent de kinderen, ca.1540 (New York, Metropolitan Museum) behoort ook tot de didactisch beelden, maar dat schilderij vind ik minder overtuigend. Het thema zou vóór Luther en Cranach in de schilderkunst vermoedelijk niet voorkomen. Volgens Jérôme Cottin (Cranach et le protestantisme, in: Arts sacré, n° 7, sept-oct 2010) is de reeks op het thema Wet en Evangelie gebaseerd op een intense samenwerking tussen Luther HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 9 van 9
en Lucas Cranach de Oudere. Er zijn twee versies, één, die men de versie “Gotha” noemt, terwijl de andere de versie “Praag” heet. Een breed landschap wordt in twee gedeeld door een grote boomstam op het voorplan. Links de wet, met Adam en Eva bij de boom, Mozes die naar de dubbele tafels van de wet wijst en een hulpeloze ziel, voorgesteld als een naakte man, die angstig wegloopt voor de twee duivels, recht de vlammen van de hel in. Rechts echter wordt dezelfde ziel gewezen op het kruis van Jezus, met Christus ook in de hemel voorgesteld als de opgestane overwinnaar. Ik ben onthutst! “Vrome praat” zegt de moderne mens in mij. Ik heb er niets aan. Een ander misschien wel. Op hetzelfde thema maakte Hans Holbein de Jongere (1497/8-1543) een mooier schilderij met meer diepte in het landschap, letterlijk, maar ook geestelijk. Het gaat om Allegorie van het Oude en het Nieuwe Testament, ca.1530 (The National Galleries of Scotland in Edinburgh). Maar op het geestelijk niveau heb ik andere bezwaren. De boom die het schilderij in twee deelt, is langs de kant van het Oude Testament dood en mooi levend groen aan de kant van het Nieuwe Testament. Ik bespaar u de andere gegevens. De mens aan de voet van de centrale boom heeft de keuze tussen de twee wegen. Ik vind het veel te kort door de theologische bocht! De relatie tussen de twee delen van de Bijbel is niet nieuw tegenover oud. Allebei spreken van de wet als vermaning voor de mens, én van heil.
Aanzitten aan het laatste Avondmaal Op het centraal paneel van de triptiek in de stadskerk van Wittenberg, geschilderd door Cranach in 1547 wordt het Laatste Avondmaal voorgesteld. De leerling die van Christus de beker ontvangt is de reformator Martin Luther, voorgesteld als Junker Jörg, een Luther ‘incognito’ die zich schuil houdt op de Wartburg, maar die later iedereen in Wittenberg wel zal herkend hebben. Het is Lucas Cranach de Jongere (1515-1586), die een wonderbaarlijke Laatste Avondmaal schilderde (Dessau, Schlosskirche). Het thema is bij ons bekend met het drieluik van Dirk Bouts (ca.1410-1475) in de Sint-Pieterskerk te Leuven. Het gebeuren wordt door Bouts gesitueerd in een eigentijds burgerlijk interieur. De ruimte wordt rechts verruimd met twee gotische spitsbogen in het midden ondersteund door een pilaar, die volgens Maurits Smeyers zou verwijzen naar de geselkolom uit de passievoorstellingen (Dirk Bouts, schilder van de stilte, 1998, p.47). Cranach de Jongere schildert de discipelen niet in stille meditatie bij het eucharistisch wonder zoals zijn voorganger uit de Nederlanden. Zwijgzame ingetogenheid is duidelijk niet aan protesterende protestanten besteed. De meeste tafelgenoten bij Cranach zijn in gesprek met elkaar of met de toeschouwer. Jezus heeft ook een gespreksgebaar, terwijl hij brood reikt aan Judas, die tegenover hem zit zoals op de retabel van Bouts. Maar, zeer opvallend, de discipelen zijn levende portretten van de hervormers uit de tijd en de streek van Cranach. Op de plaats van Petrus, aan de rechterzijde van Jezus, zien wij Georg von Anhalt zitten, de reformator van Dessau. Het schilderij is nog altijd in het bezit van de Evangelische Kirchengemeinde van Dessau. Naast de plaatselijke reformator, de grote man uit Wittenberg, Martin Luther. En rond de tafel nog negen andere heren, die meehielpen de kerk te hervormen. Op de plaats van Johannes, de geliefde discipel, Philippe Melanchton, de dogmaticus van de lutherse reformatie. Judas zit op zijn plaats, zou ik zeggen, aan de overkant van de tafel, waar hij heel zichtbaar voor de toeschouwer, de beurs achter zijn rug vasthoudt. Luther wijst naar hem. Hij is de enige die niet als reformator wordt voorgesteld. Meer nog dan op de retabel van Bouts is hij de slechterik bij uitstek. Natuurlijk moet men dit beeld proberen uit te leggen in het kader van de eigen tijd als rechtvaardiging van de kerkelijke reformatie. Maar vandaag is de theologie van dit kunstwerk niet meer echt goed verkoopbaar. De christenen, die Rome trouw wensen te blijven, kun je vandaag onmogelijk op één lijn zetten met de verrader Judas. «La trahison de Judas est potentiellement celle de tous les disciples» las ik in de ondertiteling van een artikel HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 10 van 10
van Martine Lecoq in het Frans protestants tijdschrift Réforme nr 3382 van 9.9.2010 p.11. Wij allen, discipelen uit verschillende kerken, dragen in ons het verraad aan de zaak van onze kopman, de grote steunzuil van onze kerken, Jezus, de Christus. Opvallend is inderdaad de zuil die op het schilderij van Cranach het plafond stut achter Jezus. Architectonisch is die zuil volstrekt overbodig. Het is een grote stoere Griekse zuil met een Korinthisch kapiteel. Christus is voor al die mensen rond de tafel, voor de opdrachtgever, die vooraan eerbiedig knielt, voor de schilder ook vooraan voorgesteld als wijnschenker, de grote steunpilaar in leven en sterven. Lucas Cranach de Jongere schildert zichzelf als dienaar van de zaak van Christus, naar de visie van reformatoren.
Een conclusie? Hij was de vriend en van de kerkhervormer Martin Luther (1483-1546), maar ook van Philipp Melanchton (1497-1560), de dogmaticus van de lutherse reformatie. We mogen hem een bevoorrechte getuige noemen van de kerkelijke hervormingen die Luther in de stad Wittenberg, in Duitsland en in andere landen in West-Europa, initieerde. Hij is meer, namelijk een partner, die zijn kunnen als ambachtsman maar ook zijn deskundigheid als bedrijfsleider ten dienste stelt van Luther. Bij hem is de Reformatie geen ver verleden zoals voor ons, meer dan vier eeuwen later, maar actualiteit. Het is een beweging waarin hij participeert. De kunsthistorici verwaarlozen meestal de werken die hij maakte ten behoeve van de hervormingen in de kerk. Ze vinden hem kunstzinnige magerder in zijn uitgesproken protestantse schilderkunst. Dat is waar, denk ik, maar daarmee wordt onrecht aangedaan aan de man, die meer is dan een goed schilder en een verstandig zakenman. Hij engageerde zich in het kerkelijk gebeuren uit zijn dagen. De protestantse theologen verwaarlozen van hun zijde meestal de beeldende expressie ten gunste van het woord, dat dichter bij Gods Woord zou zijn. Zij leren nochtans dat het Bijbelse dabar woord én daad betekent. De schrik voor het beeld als idool zit er te diep in bij protestantse godgeleerden. Dominees zijn theologen en mensen van het woord. Zij communiceren met taal op de preekstoel en in het pastoraat. Maar de communicatie met de medemensen heeft ook andere middelen, zoals het beeld en de lichaamstaal. En beelden spreken, zeker kunstbeelden die al eeuwen de West-Europese cultuur produceert. We gaan naar die beelden kijken in musea en bezoeken tentoonstellingen. Boeiende kunstbeelden staan op internet om bekeken te worden. Doorheen eeuwen blijven zij tot ons spreken. Zij spreken over al wat menselijk is, maar ook over de boodschap van het Evangelie, ook over wat de mens overstijgt. Niet alleen dominees en pastoors verkondigen het Evangelie, maar alle gelovigen, iedereen volgens de eigen roeping. Sommige hanteren geprivilegieerde communicatiemiddelen, zoals in zijn tijd Lucas Cranach de Oude. Hij schilderde, graveerde en drukte houtsneden. Zijn beeldende kunst vertelde over de Bijbelse boodschap zoals zijn vriend Luther op de preekstoel. Martin Luther werd gehoord ver buiten Duitsland. Cranach’s kunstwerken reisden ook ver buiten Duitsland. De hoofdvraag is volgens mij, wat de toeschouwer uit onze tijd, wat u beste lezer, vindt van de kunst van Cranach, die u kunt gaan bewonderen in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel. Het is niet alleen een kwestie van smaak, een probleem of u zijn kunst schoon vindt, maar ook of zijn kunst u iets te zeggen heeft. Vindt u het verrassend? Ziet u er wat in? Heeft het iets te maken met uw geloof of ongeloof? U hoeft de gevoelens en gedachten, die bij u opkomen, niet noodzakelijk in woorden uit te drukken. Beelden gebruiken een andere taal, die niet altijd vertaalbaar is in de spreek- of schrijftaal. Zullen de beelden van Cranach voortaan in uw geheugen en in uw hart een plaatsje krijgen? HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 11 van 11
Methode en bronnen Mijn methode is eenvoudig: ik heb een beetje over Cranach en zijn kunstwerken gelezen, maar vooral veel naar reproducties gekeken van zijn werken. Die vond ik in: Kunst der Reformationszeit, Elefanten press 1983, een tentoonstellingscatalogus met teksten van verschillende auteurs Verschillende websites: http://home.arcor.de/fra01/am/cranach/fram_cranach.html, volgens mij zou de site 185 afbeeldingen tellen, te zoeken op afbeeldingen zelf, zonder commentaar. http://www.wga.hu/index1.html, groot aantal afbeeldingen met korte commentaar http://www.artcyclopedia.com/artists/cranach_the_elder_lucas.html, lijst van musea waarop doorgeklikt kan worden Jérôme Cottin, een Franse dominee die twee doctoraten behaalde de eerste over de theologie van het beeld in Genève en nog een tweede over de spiritualiteit in de kunst na 1900 in Straatsburg. Hij heeft met de hulp van de Eglise Réformée de France een website: http://protestantismeetimages.com/, waarop hij een geïllustreerd artikel publiceerde over Lucas Cranach de Oude, met literatuurverwijzing. Aanbevolen voor wie Frans leest. Zie: http://protestantismeetimages.com/Cranach-et-le-protestantisme,344.html Ook verschenen op papier: Cranach et le protestantisme, in: Arts sacré, n° 7, sept-oct 2010 Ook nog gelezen: Artur Rosenauer, CRANACH, les peintres allemands: Lucas Cranach dit l'Ancien, in: Petit Larousse de la Peinture, 1979, deel 1 p.400, deel 2 p.2054 literatuurlijstje van 1932 tot 1974
Cranach in België In Brussel, Bozar of Paleis voor Schone Kunsten (Koningstraat), tentoonstelling: The world of Lucas Cranach, An artist in the Age of Dürer, Titian and Metsys van woensdag 20 oktober 2010 tot zondag 23 januari 2011 Zie: http://www.bozar.be/activity.php?id=9136& In Brussel, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Regentschapsstraat, Zie : http://www.fine-arts-museum.be/site/Nl/default.asp Catalogus: http://www.opac-fabritius.be/nl/F_database.htm Caritas, z.j. Postuum portret van Dr.J.Scheyring (1454-1516, 1529) Adam (met Eva als tegenhanger) z.j. Apollo en Diana, z.j. Eva (met Adam als tegenhanger) Portret van geneesheer Léon Braunberg Venus en Amor, 1531 In Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (gesloten voor een grondige restauratie vanaf 4.10.2010), zie: http://www.kmska.be/nl/collectie/catalogus/index.html Eva, z.j. (gevonden te Berchtensgaden in de verzameling Goering), Adam en Eva, z.j. mogelijk een navolger, Caritas, na 1537
Mijn keuze van kunstwerken De werken van Lucas Cranach de Oude: 1472-1553), of ook (telkens vermeld) Lucas II, de HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 12 van 12
Jongere (1515-1586) zijn gerankschikt op de plaatsnamen van de musea, met telkens eerst de link, dan het kunstwerk (of de kunstwerken). Naar volledigheid is niet gestreefd! Sommigen werken die in mijn tekst besproken worden, heb ik op internet niet gevonden. Chicago, Art Institute: Veel gravures en enkele schilderijen, mijn keuze, http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/30275 Portret van Luther met monnikskap in profiel, 1521 - Engraving on cream laid paper http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/59856 Kruisiging, 1538 Dessau, Staatliche Galerie: Geen afbeelding op het web gevonden Vorstenaltaar: middenpaneel, Maria tussen de heilige Katharina en de heilige Barbara, 1509/10 Dessau, Schlosskirche: http://home.arcor.de/fra06/am/cranach_j/fram_cranach_j.html Lucas Cranach de Jongere (1515-1586): Das Abendmahl, 1565 Dresden, Staatliche Kunstsammlungen: Gemälde Galerie Alte Meisters, http://www.skd.museum/en/museums-institutions/semperbau-mit-zwinger/gemaeldegaleriealte-meister/index.html Kupferstich-Kabinett, http://www.skd.museum/en/museums-institutions/residenzschloss/kupferstichkabinett/index.html Maar geen reproducties van mijn keuze gevonden Florence, Galleria degli Uffizi: http://www.polomuseale.firenze.it/inv1890/inventario.asp?autn=Cranach%20Lucas%20il%20 Vecchio Portretten van Luther en Melanchton, een dubbelportret van Luther en Katharina von Boras, een Eva en een Adam… Leipzig, Museum der bildende Künsten www.mdbk.de geen reproductie beschikbaar, wel op: http://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Der-Sterbende-1518.jpg De stervende, 1518 (?) http://home.arcor.de/fra01/am/cranach/fram_cranach.html Portret van Luther als Junker Jörg, ca.1521 Londen, Courtauld Institute: http://www.artandarchitecture.org.uk/images/gallery/f9210e05.html?ixsid=QM2I3R_ywAs Adam en Eva, geen jaartal. Los Angeles, J.Paul Getty Museum: Recent verworven: http://www.getty.edu/art/acquisitions/cranach.html Een faun of bosgod met zijn familie en een doodgeslagen leeuw, 1526
HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 13 van 13
Madrid, Museo Nacional del Prado: http://www.museodelprado.es/en/the-collection/online-gallery/on-line-gallery/obra/the-virginwith-the-christ-child-saint-john-and-angels/ Madonna en kind en Johannes de Doper die witte druiven geeft, 1536 http://www.museodelprado.es/en/the-collection/online-gallery/on-line-gallery/obra/a-hunt-inhonor-of-carlos-v-at-torgau-castle/ Groot: http://www.museodelprado.es/imagen/alta_resolucion/P02175.jpg Jachttafereel ter ere van Carlos V bij het kasteel van Torgau, 1544 München, Alte Pinakothek, www.pinakothek.de/alte-pinakothek, doorklikken op ‘Rundgang’ \ zaal II \ beelden: Kruisiging of gejammer onder het kruis, 1503, Kardinaal Albrecht von Brandenberg geknield voor de gekruisigde, 1529 Napels, Museo e Gallerie Nazionali di Capodimonte: Geen afbeelding gevonden Christus en de overspelige vrouw New York, Metropolitan Museum of Arts: Verschillende schilderijen, prenten en tekeningen, een kleine keuze, http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/drawings_and_prints/martin_l uther_as_an_augustinian_monk_lucas_cranach_the_elder/objectview.aspx?page=1&sort=6&s ortdir=asc&keyword=Cranach&fp=1&dd1=9&dd2=0&vw=1&collID=9&OID=90026218&v T=1&hi=0&ov=0 Bildnis Martin Luther als Mönch, kopergravure uit 1820 http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/european_paintings/judith_wit h_the_head_of_holofernes_lucas_cranach_the_elder/objectview.aspx?page=1&sort=6&sortdi r=asc&keyword=Cranach&fp=1&dd1=11&dd2=0&vw=1&collID=11&OID=110000472&vT =1&hi=0&ov=0 Judith met het hoofd van Holofernes, ca.1530 http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/european_paintings/christ_and _the_adulteress_lucas_cranach_the_elder/objectview.aspx?page=1&sort=6&sortdir=asc&key word=Cranach&fp=1&dd1=11&dd2=0&vw=1&collID=11&OID=110000468&vT=1&hi=0& ov=0 Christus en de overspelige vrouw, ca.1540 http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/european_paintings/christ_bles sing_the_children_lucas_cranach_the_elder/objectview.aspx?page=1&sort=6&sortdir=asc&k eyword=Cranach&fp=1&dd1=11&dd2=0&vw=1&collID=11&OID=110000469&vT=1&hi= 0&ov=0 Christus zegent de kinderen, ca.1540, http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/drawings_and_prints/frederick _the_wise_in_prayer_before_the_virgin_and_lucas_cranach_the_elder/objectview.aspx?page =1&sort=6&sortdir=asc&keyword=Cranach&fp=1&dd1=9&dd2=0&vw=1&collID=9&OID= 90066605&vT=1&hi=0&ov=0 Frederik de Wijze in gebed voor de H.Maagd en het kind, houtsnede geen datum Atelier van Cranach: http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/european_paintings/martin_lut her_1483_1546_workshop_of_lucas_cranach_the_elder/objectview.aspx?page=1&sort=6&so rtdir=asc&keyword=Cranach&fp=1&dd1=11&dd2=0&vw=1&collID=11&OID=110000481 &vT=1&hi=0&ov=0 HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 14 van 14
Portret van Martin Luther (1483-1546) Ottawa, National Gallery of Canada: http://cybermuse.gallery.ca/cybermuse/search/artist_work_e.jsp?iartistid=1193 Christus en de overspelige vrouw, ca.1535/40 Sarasosta (Florida), Ringling Museum: http://emuseum.ringling.org/emuseum/view/objects/asitem/search$0040swgdepartment$$IS_ STRICT$$EUROPEAN$0020ART$0020$0028BEFORE$00201900$0029/18/titleasc?t:state:flow=9c4f124d-e646-49f5-9bc6-a61712633c73 Portret van Kardinaal Albrecht von Brandenburg als de kerkvader Hiëronymus in zijn studeerkamer, 1526 Sevilla, Museo de Bellas Artes: http://www.juntadeandalucia.es/cultura/museos/MBASE/index.jsp?redirect=S2_3_1_1.jsp&id pieza=6&pagina=1 Kruisiging met bekeerde centurio, 1538 St-Petersburg, Hermitage www.hermitagemuseum.org via Quick search ‘Cranach’: Madonna en kind onder de appelboom, 1525/30 Portret van kardinaal Albert von Brandenburg, 1526 Lucas II: Christus en de overspelige vrouw, na 1532 Washington, National Gallery of Art: http://www.nga.gov/cgi-bin/tsearch?oldartistid=6700&imageset=1, Kruisiging met bekeerde centurio, 1536 Bildnis Martin Luther als Mönch, 1520 Wenen, Graphische Sammlung Albertina: http://gallery.albertina.at/eMuseum/code/emuseum.asp Lucas cranach niet in ‘Bilddatabank’ (nog niet?) opgenomen, Zie supra, New York, Metropolitan Museum of Arts, Bildnis Martin Luther als Mönch, kopergravure uit 1520 Wenen, Kunsthistorische Museum: http://www.khm.at/en/kunsthistorisches-museum/collections/picture-gallery/germany/ De kruisiging, ca.1500/01 Hertenjacht van Fredrik de Wijze, 1529 Judith met het hoofd van Holofernes, ca.1530 (niet vernoemd in mijn tekst) Zie ook geciteerd in de tekst: Hugo Van der Goes, Zondeval en Verlossing, na 1479 Yale University, Art Gallery: http://www.juntadeandalucia.es/cultura/museos/MBASE/index.jsp?redirect=S2_3_1_1.jsp&id pieza=6&pagina=1 Kruisiging met bekeerde centurio, 1538 Hugo Van de Walle
HVdW: 30/09/2010 18:09
Pagina 15 van 15
