Nr. 02 - 2009 23e jaargang
THEMAN U M M E R
Stof DE STOFVRIJE WERKPLEK
Bittere noodzaak CAMPAGNE
Kwartsstof in de ban
Lucht te kort
A-BLAD VOOR BETERE ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN
pagina 20
Informatieblad over arbeidsomstandigheden voor werknemers en werkgevers in de bouwnijverheid
I N H O U D THEMANUMMER
Campagne
Stof Missie: stofvrije bouw
Nog altijd worden de maatregelen tegen stof niet goed genomen. Arbouw wil dat meer wordt gedaan aan het stof in de bouw. ‘Je moet goed voor jezelf zorgen’, zegt Jan Warning, vanaf september de nieuwe directeur van Arbouw.
6
8 Gerard Leijten heeft stoflongen. Hij heeft regelmatig letterlijk lucht te kort. Werken op de steiger zit er niet meer in. Gelukkig was er nog een plekje bij de materieeldienst. ‘Anders had ik tot mijn pensioen thuis gezeten.’
Tekst en eindredactie: Dennis Derksen
[email protected] Coverfoto: Bert Jansen
10
Kabels en buizen
Ademnood
COLOFON
Kwartsstof kan zeer schadelijk zijn voor de gezondheid. In de nieuwe campagne van Arbouw neemt het stof dan ook een belangrijke plaats in.
Redactiecommissie: Adri Frijters Jan Middelveen Edmondt Wijk Vormgeving: CGMedia
Kabel- en buizenleggers hebben het niet gemakkelijk. Toch zijn er manieren om de arbeidsomstandigheden te verbeteren. De afspraken hierover staan in het A-blad Kabels en buizen leggen. Arbouw deed een rondje langs de werknemers.
Druk: Hollandia printing Arbouw Infolijn: 0341 - 466222 (bereikbaar van 9-17 uur)
20
Redactieadres: Arbouw, postbus 213 3840 AE Harderwijk Tel: 0341 - 466200 Fax: 0341 - 466211 Internet: www.arbouw.nl E-mail:
[email protected]
Adreswijziging doorgeven? Op het adreslabel (los in de plastic seal van het blad) staat behalve uw (oude) adres een code: ARB, NAT, A&O of CDS. Uw wijziging kunt u doorgeven door het telefoonnummer te bellen dat correspondeert met deze code. ARB: 020-5805580 / NAT: 0302142485 / A&O: 070-3366240. Code CDS schriftelijk aan: Cordares, afdeling Werkgeversdiensten, Postbus 637, 1000 EE Amsterdam. Het adreslabel weggegooid? Het kan zijn dat u het label uit de plastic seal van het blad niet meer heeft. In de meeste gevallen is dan uw CAO bepalend. Valt u of uw bedrijf onder de CAO voor de Bouwnijverheid, geldt de code CDS. Valt u of uw bedrijf onder de CAO voor de Afbouw, geldt de code A&O. Valt u of uw bedrijf onder de CAO voor het Natuursteenbedrijf, geldt de code NAT. Voor relaties van Arbouw geldt de code ARB. Volg na het bepalen van de code de bovenstaande instructie voor het doorgeven van de wijziging.
2
mei 2009
Heien in Houten
Foto: Foto: Ton Arbouw Borsboom
In Houten slaan medewerkers van Voorbij Funderingstechniek de eerste palen voor de ondergrondse parkeergarage van het nieuwe vestingstadje Castellum. De garage zal worden gebouwd door Haverkort Voormolen. Castellum wordt gebouwd aan weerszijden van de spoorbaan Utrecht-Den Bosch, krijgt een eigen station, een winkelcentrum, ruimte voor dienstverlening en horeca, een medisch centrum en 850 woningen, waaronder zorgwoningen en starterswoningen. De voor de bouw verantwoordelijke combinatie Leebrug bestaat uit Bam Woningbouw, Dura Vermeer en Trebbe Bouw.
Pijlsnel Bestratingbranche werkt aan gezondheid en veiligheid
Reactie OBN De Ondernemersvereniging Bestratingbedrijven Nederland (OBN) stelt dat er regelmatig sprake is van interpretatieverschillen. ‘In de praktijk blijkt dat inspecteurs de norm niet altijd even eenduidig toepassen’, aldus de vereniging.
Foto: Ton Borsbo0m
Lekker weertje
Een vlechter is aan het werk met zijn shirt uit. Aangeraden wordt niet te lang in de volle zon te werken. Dit kan huidkanker veroorzaken. Draag in de volle zon bij voorkeur een petje of een zonnehoed en kleding. Smeer de onbedekte huid goed in met een anti-zonnebrandmiddel.
4
mei 2009
De mogelijkheid om machinaal te straten, hangt volgens de OBN ook af van factoren als de ruimte en het gebruik van verschillende materialen, waardoor machines niet of moeilijk inzetbaar zijn. De OBN werkt aan een arbocatalogus waarin het arbovriendelijk werken en kwartsstof aandacht krijgen. Foto: Peter Arno Broer
Bestraten gebeurt nog lang niet altijd met machines waar dit wel mogelijk is. Dit komt onder andere door een gebrek aan kennis of een slechte organisatie. Daartegen zijn er verbeteringen bereikt, onder meer in de beschikbaarheid en het gebruik van stofbeperkend gereedschap. Dit constateert de arbeidsinspectie na 585 controles op bijna vierhonderd locaties. De straatmakers zelf gebruiken niet altijd de beschikbare hulpmiddelen om zware tegels of stoepranden te tillen. Ruim de helft van de gecontroleerde gemeenten helpt hen onvoldoende het werk veilig en gezond te doen. Zij moeten zorgen dat in de voorbereiding al rekening wordt gehouden met de arbeidsomstandigheden. Handmatig straten is lichamelijk zwaar en leidt bij ongeveer een derde van de werknemers tot klachten aan de rug, schouders en knieën. Oppervlaktes groter dan 1.500 vierkante meter nieuw werk moeten daarom met een machine worden bestraat. In 166 gevallen gebeurde dit niet.
Demonstratie van machinaal bestraten tijdens de Dag van de straatmaker.
Verzuim in de bouwnijverheid daalt Jaarlijks en per kwartaal houdt Arbouw de ontwikkelingen bij op het gebied van het ziekteverzuim. In het laatste kwartaal van 2008 was het verzuim fors lager dan een jaar eerder: 4,3% ten opzichte van 5,0%. Ook het percentage langdurig zieken is afgenomen. In de afbouw ligt het verzuim, net als een jaar eerder, in het vierde kwartaal van 2008 met 5,8% ruim boven het gemiddelde. De burgerlijkeen utiliteitsbouw (B&U) en de grond-, water- en wegenbouw (GWW) liggen hier met respectievelijk 4,0% en 3,9% ruim onder. In vergelijking met het vierde kwartaal van 2007 is het percentage langdurig zieken met name gedaald bij de bedrijven met minder dan twintig werknemers. Deze categorie scoort nog wel boven het bouwgemiddelde van 0,9%. Er is een duidelijke relatie tussen de bedrijfsgrootte en het langdurig verzuim. Hoe kleiner het bedrijf, hoe groter de kans op langdurig verzuim. In de bedrijven met minder dan tien werknemers is deze kans ruim drie keer zo groot als gemiddeld. Verzuim in Europa stijgt In tegenstelling tot het dalende verzuim in de Nederlandse bouwnijverheid is dit in Europa juist stijgende. Veel bedrijven hebben moeite de oorzaken aan te geven. Dit blijkt uit Mercers Pan-European Health & Benefit Report 2008. Volgens het onderzoek zijn de hoogste verzuimpercentages te vinden in Noorwegen, Portugal, Tsjechië en Bulgarije. Turkije kent het laagste verzuim (4,6 dagen per jaar).
Foto: Arbouw
Congres over veilig werken met heftrucks Op woensdag 3 juni organiseert Consument en Veiligheid in Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam een landelijk congres over het verbeteren van de veiligheid rondom heftrucks. Tijdens het congres wordt onder meer ingegaan op het verlagen van de risico’s, de rol van het menselijk gedrag en de maatregelen die bedrijven hebben genomen. Ook op de rol van de arbeidsinspectie wordt ingegaan. Het congres is bedoeld voor directies, leidinggevenden en arbocoördinatoren. Per jaar komen gemiddeld tweehonderd meldingen van ernstige ongevallen bij de arbeidsinspectie binnen. Het gemiddeld aantal dodelijke slachtoffers ligt al enige jaren op vijf. Elk jaar melden zich 1700 slachtoffers op de spoedeisende hulp na een ongeval met een heftruck. De arbeidsinspectie controleert op de naleving van de regels. Verder wil ze het gebruik van elektrische heftrucks bevorderen om de schadelijke dieseluitstoot in binnenruimten te verminderen.
Veel doden door gevaarlijke stoffen aan het verwijderen of vervangen van gevaarlijke stoffen. Met name het middenen kleinbedrijf en de onderaannemers letten te weinig op de risico’s.’
Door gevaarlijke stoffen kunnen werknemers allergieën, astma, onvruchtbaarheid, kanker en andere aandoeningen oplopen. Het Europees Agentschap voor de Veiligheid en Gezondheid op het werk (EU-OSHA) heeft de belangrijkste risico’s vastgesteld. ‘Naar schatting sterven in Europa jaarlijks 74.000 mensen als gevolg van de blootstelling aan gevaarlijke stoffen op het werk’, zegt Jukka Takala, directeur van EU-OSHA. ‘Dit betekent dat tien keer zoveel sterfgevallen worden veroorzaakt door gevaarlijke stoffen als door ongevallen op het werk. Veel bedrijven besteden onvoldoende aandacht
Ongeveer 15% van de Europese werknemers werkt een kwart van de tijd met chemische producten. 19% ademt stof, dampen en rook in op het werk. Bij veel beroepen worden werknemers via de huid blootgesteld aan chemische stoffen, waardoor steeds meer mensen allergieën ontwikkelen. Het agentschap geeft ook aan welke stoffen mogelijk kankerverwekkend zijn, bijvoorbeeld dieseluitlaatgassen. Wat betreft de reproductietoxische stoffen, die schadelijk kunnen zijn voor de vruchtbaarheid, zijn mensen zich nog zeer weinig bewust van de risico’s. Het denkbeeld heerst dat het hierbij alleen gaat om de gezondheid van vrouwen. Beschermende maatregelen blijven dan ook vaak uit.
Voorlichting aan jongeren Om jongeren al vroeg bekend te maken met de risico’s van gevaarlijke stoffen, geeft Arbouw voorlichting aan leerlingen van de opleidingsbedrijven. In 2008 en 2009 bezocht Arbouw 46 opleidingen in het kader van de Bouw on Tour. Gedurende de campagne stond het onderwerp gevaarlijke stoffen centraal. In totaal werden in zeven maanden tijd zo’n 1400 leerlingen voorgelicht. Binnenkort worden door Arbouw drie korte filmpjes over het thema aan de deelnemende scholen gestuurd.
mei 2009
5
Foto: Ton Borsboom
Thema Stof
Missie: stofvrije bouw Stof is in de bouwnijverheid nog altijd een groot probleem. Op tweederde van de bouwplaatsen blijven maatregelen uit om de gezondheid van het personeel te beschermen, blijkt uit cijfers van de arbeidsinspectie. Arbouw wil voorkomen dat grote groepen mensen ziek worden. Daarom wordt de aandacht gevestigd op het vergroten van de kennis en het bewustzijn bij de bedrijven en hun mensen. ‘Je moet goed voor jezelf zorgen’, zegt Jan Warning, vanaf september de nieuwe directeur van Arbouw.
6
mei 2009
Een belangrijk verschil met zijn huidige functie is er wel: Warning gaat zich bij Arbouw helemaal richten op de bouwnijverheid. ‘Niet verkeerd. De bouw is een mooie bedrijfstak’, zegt hij. ‘Bovendien gebeurt er veel op het gebied van de
‘Lichamelijke klachten door stof worden nauwelijks herkend’ arbeidsomstandigheden. En dat is eigenlijk best logisch, want onze economie draait volledig op de mensen die werken. Voor deze mensen moet dus goed worden gezorgd.’ Desondanks ziet hij bij Bureau Beroepsziekten veel gevallen waarbij deze zorg heeft gefaald. Warning: ‘Mensen met RSI, last van rugpijn en stress. In veel gevallen kan de betreffende man of vrouw het werk niet meer goed uitvoeren. Voor deze mensen proberen we een zo goed mogelijke financiële vergoeding te krijgen. Maar je zou de ellende het liefst willen voorkomen. Het hebben van een beroepsziekte is niet niks. Het heeft grote gevolgen voor je werk en je privéleven.’ Stof, een bijna onzichtbaar probleem Gek genoeg wordt nauwelijks bemiddeld voor werknemers met stoflongen, of erger, longkanker. ‘Dat is misschien raar’, zegt Warning. ‘Want het is bekend dat in de bouw veel mensen aan stof worden blootgesteld. Maar de lichamelijke klachten worden nauwelijks herkend. Als iemand kortademig is, wordt het al snel op astma gegooid, of op het roken.’ Ook het bureau kent moeite de precieze oorzaak aan te wijzen. ‘Het kost veel tijd en geld om de aanvragen voor claims te onderzoeken. Daardoor komen alleen de gevallen met een redelijke kans van slagen door de selectie. Hier zitten zelden mensen bij met klachten door stof.’
Hetzelfde probleem doet zich voor op de bouwplaats. Stof is er weliswaar zichtbaar, maar wordt niet gezien als een groot probleem. Warning: ‘De mensen werken dus in de praktijk vaak lang door met klachten als stoflongen en kortademigheid. Ze voelen misschien ook wel schroom om hun klacht bij de werkgever aan te kaarten. Maar belangrijker, klachten door stof zijn iets van de lange termijn. Mensen zijn geneigd eerder aan de korte termijn te denken. Valgevaar bijvoorbeeld is direct zichtbaar. Je hoeft maar naar de hoogte te kijken om te zien wat er kan gebeuren. Bij stof is het gevaar veel minder duidelijk. Het komt dus regelmatig voor dat een werknemer pas aan de bel trekt als het al te laat is.’ Toekomst Volgens Warning is het de taak van Arbouw om de mensen steeds weer bewust te maken van de risico’s op het werk. Neem stof serieus, luidt de boodschap van de campagne van Arbouw rondom het kwartsstof in de bouwnijverheid. De campagne gaat eind mei van start. Verbetering is nodig op het terrein van het kwartsstof. De arbeidsinspectie constateerde vorig jaar dat in tweederde van de gevallen geen maatregelen worden genomen. Warning heeft echter vertrouwen in de toekomst. Het is een kwestie van tijd dat ook stof breed wordt gezien als een risico, denkt hij. ‘Vergelijk het met het alcohol in het verkeer of het niet dragen van de autogordel. Dit komt wel voor, maar is tegenwoordig eigenlijk not done. Datzelfde kunnen we ook bereiken rond het stof en enkele andere arborisico’s in de bouw.’
lossingen werken het best als ze snel en doeltreffend zijn toe te passen. Als het te ingewikkeld wordt of heel veel tijd kost, blijven maatregelen vaak uit. Je ziet dat in alle takken van sport. De dagelijkse bouwpraktijk vormt hierop geen uitzondering.’ Professionaliteit Bij het verbeteren van de arbeidsomstandigheden speelt ook de werknemer een belangrijke rol. Een gezonde werkplek begint bij de manier waarop hij of zij naar zichzelf kijkt. Het beeld van de stoere bouwvakker die voor een beetje stof zijn hand niet omdraait, vindt Warning dan ook misplaatst. ‘Je bent pas goed bezig als je ook aan je gezondheid denkt. Het bedrijf heeft een belangrijke zorgplicht, maar als werknemer ben je ook zélf verantwoordelijk. In mijn vorige functie heb ik vaak genoeg gezien wat het betekent om met lichamelijke en psychische klachten te maken te krijgen. Daardoor is het inwendige stemmetje in mij goed ontwikkeld. Loop je niet voorbij Jan, zegt dat stemmetje, want je hebt gezien wat ervan kan komen. Goed voor jezelf zorgen en goed om je heen kijken. Dat raad ik anderen ook aan.’
Een belangrijke voorwaarde voor succes is de toepasbaarheid van de maatregelen. Belangrijk is vooral de bruikbaarheid van oplossingen als de stofafzuiging en het vernevelen met water. Hoe eenvoudiger, hoe beter, vindt Warning. ‘De op-
Foto: Peter Drent
Lang hoefde Warning (52) niet na te denken over zijn sollicitatie. De afgelopen vier jaar werkte hij als directeur van Bureau Beroepsziekten FNV, het bureau dat bemiddelt voor werknemers die denken het slachtoffer van slechte werkomstandigheden te zijn. Arbouw is dus een logische stap in de carrière van de in Amerika geboren Utrechter. Warning volgt Cees van Vliet op, die acht jaar directeur van Arbouw is geweest.
‘Het hebben van een beroepsziekte is niet niks. Het heeft grote gevolgen voor je werk en je privéleven’, zegt Jan Warning, de aanstaande directeur van Arbouw.
mei 2009
7
Thema
Stof
Lucht te kort De trap op naar boven en hij zit er doorheen. Een kort tochtje op de fiets en hij moet uren bijkomen. Gerard Leijten heeft silicose, ofwel stoflongen, een klacht die veel bouwvakkers aan de kant houdt. Gelukkig voor Leijten was er een plek bij de materieeldienst. ‘Anders had ik tot mijn pensioen thuis gezeten.’ In het magazijn van Van Straten Bouw en Onderhoud in Eindhoven heerst een serene rust. Het is de bedoeling dat Leijten (55) er de laatste jaren van zijn werkzame leven in de bouw zal kunnen slijten. Dat geldt ook voor een van zijn naaste collega’s. Hij moest vanwege lichamelijke klachten worden omgeschoold. De materieeldienst lijkt zo wel een rusthuis voor bouwvakkers, maar dat is het natuurlijk niet. ‘Ook hier moet worden gewerkt, zij het in minder hectische toestanden dan op de bouw’, zegt Leijten. ‘Maar nog veel belangrijker, er is hier geen stof.’ Silicose is een zeer ernstige aandoening en het gevolg van de blootstelling aan kwartsstof. Jarenlang werkte Leijten in dit stof. Als opperman, sloper en later als timmerman en metselaar. ‘25 jaar heb ik zonder meer in het kwartsstof staan werken. Vooral tijdens sloopwerkzaamheden met de kangoo en de sloophamer kwam er zeer veel van vrij. Dan stond je vlak naast iemand te werken en kon je elkaar niet eens zien.’ Man met de hamer Het was tijdens het werk en tijdens zijn sport dat de eerste tekenen van de silicose zich aandienden. ‘Op de bouw zat ik er al om elf uur doorheen. Dan zat ik letterlijk boven mijn koffiebekertje uit te puffen. Na een voetbalwedstrijd had ik steeds langer nodig om te herstellen. Ik was kortademig en kwam de man met de hamer al in de eerste helft tegen. Natuurlijk nemen je krachten met de leeftijd af, maar achteraf wijt ik het voor een groot deel aan het stof. Het is puur de zuurstof die je mist. Je longblaasjes hebben normaal een oppervlakte zo groot als een
8
mei 2009
voetbalveld. Bij mij is er nog maar een klein trainingsveldje over.’ Dat er iets mis was, merkte Leijten ook tijdens het blussen van een brandje bij de buurman. ‘Die man had vogels in een kooi en die heb ik mee helpen redden. Tijdens deze actie heb ik heel wat rook ingeademd. Een normaal mens moet daar een dag van bijkomen, zoals mijn buurman. Maar ik ben drie weken van de kaart geweest.’ Stof direct in de ban Het was tijdens de medische keuring bij de arbodienst dat uiteindelijk de diagnose silicose werd gesteld. Leijten werd doorverwezen naar een longarts die hem adviseerde het stof meteen in de ban te doen. Sindsdien past hij op zijn tellen. De werkgever zorgde voor een baan bij de materieeldienst (‘anders had ik tot mijn pensioen thuis gezeten)’. Zijn collega’s
kan doen. ‘Als ik iemand in het stof zie werken, krijgt hij van mij bij wijze van spreken een schop onder zijn sodemieter. Masker op!, roep ik dan luid. Anders loop je er later net zo bij als ik.’ Leijten werkt dan ook graag mee aan dit artikel in Arbouw Pijlers. Hij loopt met zijn ziekte niet te koop, maar wil anderen hetzelfde leed besparen. ‘Op medelijden zit ik niet te wachten. Dat is niet wat ik wil bereiken. Ik wil gewoon dat de mensen begrijpen dat de pech die ik heb gehad, hen niet hoeft te overkomen. De een wordt niet ziek van het stof, maar de ander wel. Dat bedoel ik nou met pech. Voor hetzelfde geld had ik nog gevoetbald. Juist omdat je het niet kunt weten, is het beter om op safe te spelen.’ Geen wrokgevoelens De toekomst ziet er voor Leijten betrek-
‘Je longblaasjes hebben een oppervlakte zo groot als een voetbalveld. Bij mij is er nog maar een klein trainingsveldje over.’ houden een oogje in het zeil. ‘Als hier wordt geveegd, sturen de andere jongens mij naar buiten’, zegt Leijten. ‘Dat vind ik erg collegiaal.’ Maar boven iedereen is Leijten zelf nog het meest voorstander van het stofvrij werken. Tenslotte merkt hij dagelijks aan den lijve wat stof met je longen
kelijk goed uit. Medicijnen helpen zijn luchtwegen wat te ontspannen, zodat hij minder snel benauwd is. Zijn nieuwe werk bevalt hem uitstekend. Hij verwijt zijn werkgever niets, ook al is het ongemak van de stoflongen zeer groot. ‘En dat is voor mijn vrouw natuurlijk ook niet leuk. Een actieve vakantie zit er niet meer in. Gezellig samen een baantje in
Foto: Bert Jansen
het zwembad trekken ook niet. Maar het bedrijf kun je dat niet aanrekenen. Het is nog niet zo lang bekend wat de kwalijke gevolgen van stof kunnen zijn. Vroeger wist je natuurlijk dat het niet echt goed voor je was, maar achteraf gezien nam je heel aftandse maatregelen. Stofmaskers hadden we nog niet. Vaak trok ik even de trui voor mijn mond. Of je deed even een doek voor je gezicht wanneer het te bont werd.’ Tijden zijn veranderd. Volgens Leijten is het nu de beurt aan de jongere generatie om de maatregelen wél te nemen. ‘Ook al boor je maar een paar gaatjes, meng je maar een zakje cement of veeg je maar een klein stukje. Neem altijd en overal je maatregelen. Want stof is overal. En, hoe gek het ook klinkt, alle beetjes helpen.’
Gerard Leijten is groot voorstander van het stofvrij werken. Hij merkt dagelijks aan den lijve wat stof met je longen kan doen. ‘Als ik iemand in het stof zie werken, krijgt hij van mij bij wijze van spreken een schop onder zijn sodemieter. Masker op!, roep ik dan luid. Anders loop je er later net zo bij als ik.’
Geleidelijk proces Kwartsstof veroorzaakt silicose. Bij silicose wordt de longfunctie langzaam afgebroken. Het stof wordt opgenomen door de longcellen, die afsterven en worden geabsorbeerd door andere, tot dan toe gezonde cellen. Bij rokers is de kans op silicose zelfs nog vele malen groter omdat de trilhaartjes die normaal veel stof weer terugvoeren, door het roken zijn lamgeslagen. Silicose ontstaat heel geleidelijk en blijft lang onopgemerkt. Voor die tijd is hoesten niet ongewoon, maar dit wordt vaak aan andere, onschuldige oorzaken toegewezen. Silicose kan niet chirurgisch worden verholpen. Er zijn geen medicijnen voor.
mei 2009
9
Thema Stof Arbouw richt de pijlen op de stofproblematiek
Foto: Ton Borsboom
Campagne moet bedrijfstak minder stoffig maken Ronduit risicovol voor de werknemer die regelmatig steenachtige materialen bewerkt, is het fijne, vaak onzichtbare kwartsstof dat hierbij vrijkomt. In de nieuwe campagne van Arbouw neemt het kwartsstof dan ook een belangrijke plaats in. ‘Kwartsstofvrij: er is géén keuze!’, luidt de slogan. Hoe gevaarlijk is het precies en wat kun je ertegen doen?
Veel stof, maar onvoldoende bescherming. Kijk op www.arbouw.nl voor de juiste combinaties van maskers en filters.
Arbouw legt de nadruk op het kwartsstof vanwege de verstrekkende gevolgen voor de betrokken werknemers. Kwartsstof, ofwel steenstof, bestaat uit heel kleine onoplosbare deeltjes die diep in de longen terecht kunnen komen. Deze deeltjes kunnen moeilijk door het lichaam worden verwijderd. In de longen kan het stof vervolgens bindweefselvorming veroorzaken, waardoor deze minder goed zuurstof opnemen. Dit wordt ook wel longfibrose of stoflong genoemd. Het longweefsel wordt dan minder elastisch waardoor de patiënt bij inspanning kortademig en benauwd wordt. Hoesten en pijn op de borst zijn veelvoorkomende klachten. Hoe meer stof de werknemer inademt, hoe meer schade er ontstaat. Belangrijk om te weten, is dat die schade niet meer
10
mei 2009
te herstellen is. Kwartsstof staat sinds tien jaar op de lijst van kankerverwekkende
Extra risicovol is dat kwarts in allerlei materialen voorkomt stoffen omdat het naast stoflongen ook longkanker kan veroorzaken. Maatregelen Omdat kwartsstof zo schadelijk kan zijn, is de grens voor de toegestane concentratie in de lucht heel laag. De blootstelling mag niet hoger zijn dan 0,075 milligram
per kubieke meter per 8 uur. Dat betekent dat goede maatregelen noodzakelijk zijn. Extra risicovol is dat kwarts in allerlei materialen voorkomt. Het kan vrijkomen bij diverse bewerkingen. Zoals bij boren, frezen, slijpen en zagen in beton of steen en bij het frezen of slijpen van asfalt, het frezen van leidingsleuven, het uitslijpen van voegen en het slopen van gebouwen. In de meeste natuurlijke gesteenten zit kwarts, dus ook in veel bouwmaterialen, zoals beton, kalkzandsteen, baksteen, natuursteen en tegels. Voorbeelden van materialen met een hoog gehalte zijn zandsteen (50-90%), kalkzandsteen (3083%), cellenbeton (12-44%) en betonsteen (23-40%).
Foto: Ton Borsboom
Stof is ov� werkzaamheden waarbij kwartsstof vrijkomt een volgelaatsmasker met P3-filter voorzien van aangeblazen lucht, ook als je buiten werkt.
De oplossingen voor werkgever en werknemer - Gebruik waar mogelijk materialen die weinig kwarts bevatten. - Laat materialen zo veel mogelijk op maat aanleveren, zodat je zo min mogelijk hoeft te zagen. - Kies voor werkmethoden waarbij weinig stof vrijkomt. Knippen in plaats van zagen is hiervan een goed voorbeeld. - Gebruik apparatuur met afzuiging en/of watertoevoer als je moet zagen, boren, frezen, hakken, stralen of schuren. Er komt dan veel minder stof vrij. Voorwaarde voor goede afzuiging is dat deze goed aansluit op het werkvlak. - Houd de werkplek schoon. Ruim koelwater en kwartsbevattend gruis direct op zodat het niet kan opdrogen en opwaaien. Gebruik een industriële stofzuiger en geen bezem of perslucht. Door te vegen of perslucht te gebruiken, verspreid je het stof juist. - Zorg als je binnen werkt voor goede ventilatie door de ramen en deuren te openen. - Probeer de werkzaamheden waarbij stof vrijkomt zo veel mogelijk in een aparte ruimte te doen, zodat anderen er geen last van hebben. - Draag bij werkzaamheden waarbij kwartsstof vrijkomt een volgelaatsmasker met P3-filter voorzien van aangeblazen lucht, ook als je buiten werkt. Een snuitje is niet voldoende. Je neus lijkt misschien schoon, maar kwartsstofdeeltjes zijn zo klein dat je ze niet opmerkt. - Je hebt elke vier jaar recht op een medische keuring (PAGO). Vanaf je
veertigste (UTA-personeel: 52e) heb je zelfs elke twee jaar recht op deze keuring. Geef aan dat je met kwartsstof werkt. Als in een vroeg stadium wordt geconstateerd dat het stof je longen aantast, kun je in elk geval voorkomen dat het erger wordt. (Zie ook het artikel op pagina 16 over het onderzoek naar silicose in de bouw). Werknemers in de natuursteenbranche hebben elk jaar recht op een Gericht Periodiek Onderzoek (GPO).
Bewerkingen van steenachtig materiaal waarbij de grenswaarde (gerekend over 8 uur maximaal 0,075 mg/m3 ) wordt overschreden. Activiteit Zagen Frezen (sleuven) Frezen (vlakken) Boren Schuren/slijpen van vlakken Vegen
Kwartsstof in de lucht (mg/m3) Tot ca. 15 (= 200 x teveel) Tot ca. 15 (= 200 x teveel) Tot ca. 15 (= 200 x teveel) Tot ca. 2.5 (= 33 x teveel) Tot ca. 15 (= 200 x teveel) Tot ca. 1
(= 13 x teveel)
mei 2009
11
Thema Stof In de Beleidsregel Kwarts staat dat de werkgever arbovriendelijke hulpmiddelen en werkmethoden ter beschikking moet stellen wanneer zijn mensen aan kwartsstof worden blootgesteld. De werknemer is in elk geval verplicht om een stofmasker te gebruiken als de blootstelling niet tot onder de grenswaarde kan worden teruggedrongen. Voor veel mechanische bewerkingen waarbij kwartsstof vrijkomt, zijn al speciale gereedschappen beschikbaar die de stofproductie beperken.
Beter stofzuigen dan vegen Bij opruimwerkzaamheden verdient stofzuigen de voorkeur boven vegen. Dit stuift beduidend minder. Ook het besprenkelen met een beetje water doet wonderen. Dit voorkomt dat het stof tijdens het opvegen weer opdwarrelt en opwaait. Water wordt ook vaak ingezet bij zagen of frezen. Snel opruimen is dan raadzaam, omdat het stof natuurlijk ook weer snel opdroogt.
Wat kun je verwachten van de campagne? Tijdens de campagne van Arbouw rondom het kwartsstof in de bouw worden advertenties geplaatst en posters en brochures verspreid. Daarnaast komt er een dvd-film. Voor leerlingen worden presentaties verzorgd en voor specialisten worden bijeenkomsten georganiseerd. Ook zal Arbouw een gratis ludieke briefkaart gaan verspreiden. De boodschap: kwartsstofvrij: er is géén keuze! Foto: Arbouw
Afzuiging en vernevelen met water zijn voorbeelden van collectieve maatregelen. Hierdoor worden alle aanwezige werknemers beschermd. Een nog betere oplossing is de bronoplossing. Hiervan is sprake als er geen bewerkingen nodig zijn. Dan ontstaat dus ook geen stof. Te denken valt aan geprepareerde materialen, waarin de sleuven of gaten al door de fabrikant zijn aangebracht.
Is deze bronoplossing in de praktijk om wat voor reden niet mogelijk, dan is het scheiden van de mens en de bron nog een mogelijkheid. Daarbij wordt gezorgd dat op de plekken waar het materiaal wordt bewerkt, geen of zo weinig mogelijk mensen zijn. Het dragen van ademhalingsbescherming geldt als laatste redmiddel. De persoonlijke bescherming wordt bij voorkeur pas gebruikt wanneer is gebleken dat de andere oplossingen niet mogelijk zijn.
Stofvrij hakken moeizaam van de grond
Het liep allemaal anders. Inmiddels werkt Veenstra gewoon weer in loondienst. Zijn bedrijf ging ter ziele. Hoe dat kan? Veenstra wijt het aan de hogere meterprijs die zijn investering automatisch met zich meebracht. Ook bleven sommige betalingen uit. ‘Hakbedrijven die het met de arboregels niet zo nauw nemen, doen de extra investering niet. En dus kunnen ze automatisch een lagere meterprijs rekenen. Die lagere prijs is aantrekkelijk voor opdrachtgevers. Maar daarmee gaan ze voorbij aan hun eigen verantwoordelijkheid. Dit heeft me uiteindelijk de das omgedaan.’
12
mei 2009
Veenstra mist zelf naar eigen zeggen zo’n veertig procent van zijn longinhoud. ‘Dat merk je aan alles wat je doet’, zegt hij. Veenstra liep de klacht op tijdens zijn haken voegwerkzaamheden in de bouw. Het was de belangrijkste reden om de stofafzuiging uit te denken en op het gereedschap toe te passen. Veenstra zag voor hem een schone taak weggelegd om de branche stofvrij te maken. ‘Te veel hakkers ademen dagelijks kwartsstof in en dat is zeer ongezond. Het is ethisch gewoon niet verantwoord om de mensen zo te laten werken. Eigenlijk zou elke hakker stofvrij moeten werken.’
een grote industriële stofzuiger afgezogen. Het blazen en het zuigen zijn van elkaar gescheiden. De beitel en de stofzuigerslang zitten in een afzuigkap die zo is gemaakt dat de perslucht het vrijkomende stof niet rond blaast. Het fijne stof wordt voor het grootste deel afgezogen. Ook de grove stukjes worden afgezogen. Foto: Ton Borsboom
Vier jaar geleden publiceerde dit blad een interview met Mark Veenstra, geestelijk vader van Stofvrij Hakken (SVH). Met zijn methode, stofafzuiging op pneumatische hakbeitels, kwam nauwelijks nog kwartsstof vrij tijdens het uithakken van voegen. Het systeem ging een glorieuze toekomst tegemoet, want menig opdrachtgever zou gecharmeerd zijn van de stofvrije oplossing. De bewoners van de huizen waar SVH werkte, waren in elk geval enthousiast.
Veenstra werkt nu bij Van der Leij Geveltechniek. Hier past hij de stofvrije methode nog steeds toe met het materieel dat hij destijds zelf ontwikkelde. Verbitterd is hij niet, maar hij zou graag zien dat meer bedrijven stofvrij gaan werken. Hij is ervan overtuigd dat strengere controles van de arbeidsinspectie hier aan kunnen bijdragen. Volgens de methode van Veenstra wordt het stof op de plek waar het vrijkomt met
Het complete afzuigsysteem van Stofvrij Hakken.
Foto: Ton Borsboom
Persoonlijke bescherming Ademhalingsbescherming Veel werknemers in de bouwnijverheid hebben last van stof. Ingeademd stof kan allerlei effecten op de gezondheid hebben. De effecten variëren van betrekkelijk onschuldig, zoals forse niesbuien, tot zeer ernstig, bijvoorbeeld blijvende ernstige kortademigheid. Naast stof hebben bouwvakkers ook te maken met dampen en gassen die slecht zijn voor de gezondheid. Als op geen andere manier het inademen van stof of gas kan worden voorkomen, moeten werknemers bij schadelijke hoeveelheden ademhalingsbescherming dragen. Er zijn verschillende soorten ademhalingsbescherming. Deze bestaat uit een filter en een masker. Er zijn filters die stof tegenhouden, filters die gas en damp absorberen en combinatiefilters; filters die beide kunnen. De filters kunnen zijn aangebracht in diverse maskers. Zie voor meer informatie: www.arbouw.nl (bij PBM).
Gelaatsbescherming Tijdens het werk kunnen stof, splinters en chemicaliën in de ogen en het gezicht komen. Wanneer een bril niet genoeg bescherming geeft omdat ook de gezichtshuid moet worden beschermd, moet gebruik worden gemaakt van gelaatsbescherming. Zie voor meer informatie: www.arbouw.nl (bij PBM).
Zagen met persoonlijke bescherming op. Beter is de toepassing van afzuiging of water, waardoor stof vroegtijdig wordt afgevangen.
Houtstof: onderschat gevaar
Waar houtstof in grote hoeveelheden vrijkomt, bestaat een serieus risico voor de gezondheid. Contact met houtstof kan bijvoorbeeld irritatie en ontsteking van de huid veroorzaken. Dit kan chronische vormen aannemen, bekend als huideczeem. Daarnaast kan het oogbindvlies door het stof ontstoken raken. Pijn, tranende ogen, ettervorming en lichtschuwheid zijn veel voorkomende verschijnselen. Verreweg het bekendste gevolg van houtstof zijn aandoeningen aan de luchtwegen. Enigszins onschuldig zijn nog de wat pijnlijke keel en neus. Dit ontstaat omdat houtstof een vochtaantrekkende werking heeft. Astma en astmatische bronchitis zijn meer serieuze voorbeelden. Ook is er een relatie tussen het stof van hardhout en een verhoogde kans op neuskanker. Eén van de beste (bron)maatregelen is de keuze voor materialen die zo weinig mogelijk
stof veroorzaken. Hierbij wordt het materiaal bij de fabricage voorbewerkt, zodat bewerkingen op locatie overbodig zijn. Een andere goede maatregel is het kiezen voor apparatuur die weinig stof produceert. Bijvoorbeeld een decoupeerzaag in plaats van een handcirkelzaag. Door de lagere zaagsnelheid en de dunnere zaagsnede produceert een decoupeerzaag aanzienlijk minder stof Foto: Peter Arno Broer
In timmerwerkplaatsen of in loodsen waar een cirkelzaag staat, is er vaak houtstof. Het A-blad Houtstof op de bouwplaats geeft maatregelen die het bedrijf kan nemen om de blootstelling aan houtstof te verlagen. De publicatie bevat de afspraken die organisaties van werkgevers en werknemers hebben gemaakt om de arbeidsomstandigheden te verbeteren.
Onbeschermd werken in de houtzagerij.
en bovendien ook grover stof. Een ander voorbeeld is het gebruik van een vlakschuurmachine in plaats van een rotatie- of bandschuurmachine. De vlakschuurmachine produceert minder stof en werpt het bovendien minder ver weg. Naast deze maatregelen is ook het gebruik van stofafzuiging effectief. Opvangen van het stof in papieren stofzakken geeft het beste resultaat, veel beter dan katoenen filterzakken. Deze laten namelijk veel fijn stof door.
Ook hangt de hoeveelheid sterk af van de aanpassingen, het onderhoud en de afstelling van de apparatuur en het gereedschap. Een ronder getand zaagblad heeft een minder verspanende werking. Deze levert daardoor minder houtstof. Minder stof wordt ook verspreid door een zaagblad met minder tanden. Een dunner zaagblad verspaant minder en produceert dus ook minder houtstof. Ook een lager toerental leidt tot een verbetering op dit vlak. Tot slot zijn er nog de organisatorische maatregelen. Het regelmatig en goed schoonhouden van de werkruimte kan de hoeveelheid zwevend stof sterk verminderen. Stofvormende werkzaamheden kunnen het beste in de buitenlucht worden gedaan. Door het scheiden van schone en stoffige werkruimten zal het aantal mensen dat aan stof wordt blootgesteld lager zijn. Ook het afwisselen van het werk vermindert de blootstelling. Is er sprake van hoge concentraties of langdurige werkzaamheden, dan biedt een halfgelaatsmasker met P2filter of een masker met aangeblazen lucht voldoende bescherming. Bestelcode A-blad: ARB 0111. Voor informatie over bestelwijzen zie pagina 22.
mei 2009
13
Thema Stof
Foto: Ton Borsboom
Stof in de infra
Ook in de infra hebben mensen last van stof. Gesprekken met de werknemers tonen dit eens en te meer aan. Meer weten over stof tijdens specifieke werkzaamheden? Kijk dan op www.arbouw.nl bij het onderdeel over stof en de uitgebreide informatie over de diverse bouwberoepen. Bennie Scholten (37) Asfaltfrezer bij Freesmij uit Mijdrecht
‘Dat kwartsstof schadelijk kan zijn, is binnen het bedrijf breed bekend. We zijn daar uitvoerig over geïnformeerd. Er zijn maatregelen genomen in de vorm van stofafzuiging en de toevoeging van water. Dat heeft wel wat voeten in de aarde gehad. Aanvankelijk werkte de afzuiging op de machine niet goed. We hebben er met zijn allen over gesproken en zijn uiteindelijk tot deze oplossing gekomen. Nu werkt het systeem heel goed. De laatste metingen bij de machines waren positief. Je ziet het zelf ook wel, er is nauwelijks stof. Moeten we teerhoudend asfalt frezen, dragen we aanvullend halfgelaatmaskers met dubbele filters, die het bedrijf aan ons verstrekt. Wat dat betreft hebben we niks te klagen. Gezond werken is overigens ook een kwestie van zelf de goede inschatting maken. Je zult ons niet tegen de wind in zien frezen. Dan neemt de kans alleen maar toe dat je stof of teer in je neus krijgt. We zijn toch vaak een uur of zes aan het frezen. Zelf ben ik niet gevoelig voor stof, maar er zijn vast en zeker mensen die er wel last van hebben. Maatregelen zijn dus altijd nodig.’
14
mei 2009
Foto: Michel Pootjes
Zelf de goede inschatting maken
Chris van Tongeren (53) Straatmaker bij Mouwrik Wegenbouw uit Waardenburg
Eerst water, de rest komt later
Fotografie: Michel Pootjes
‘Zagen doen we altijd met water. Dat is meestal wel voorhanden. Zeker als je in de nieuwbouw zit, is er bijna altijd wel ergens een kraan. Zo niet, dan regelen we het op een andere manier. Er is vaak wel een sloot in de buurt. Of we bellen even bij de mensen aan om de tank te kunnen vullen. Het doel heiligt de middelen, niet dan? En dat doel is zo goed mogelijk op onze gezondheid letten. Dat is belangrijk, zeker als je zoals ik een beetje op leeftijd bent. Ik ben ooit eens ziek geworden van mijn werk. Dat was geen pretje. Ik werkte toen nog bij een bouwbedrijf. Het kwam door het werken met isolatiemateriaal. We gebruikten geen ademhalingsbescherming, want dat was volgens de werkgever niet nodig. Als werknemer hield je dan ook op met nadenken. De middelen waren er misschien wel, maar je wist nog van niks. Het was dus gewoon normaal dat je in de stof
stond. Ik ben er niet overmatig gevoelig voor, maar heb er wel COPD* door gekregen. Toen was ik nog jong en keek ik er zelf ook heel anders tegenaan. De jeugd is zich nu beter bewust van het feit dat ze ook gezond kunnen werken. De aandacht voor de mensen is vooruitgegaan. Dat komt vooral ten goede aan de generatie die nu nog in de bouw gaat werken.’ *COPD is de verzamelnaam voor longaandoeningen zoals chronische bronchitis en longemfyseem
‘We gebruikten vroeger geen bescherming, want dat was volgens de werkgever niet nodig. Als werknemer hield je dan ook op met nadenken.’
mei 2009
15
Thema Stof
Onderzoek naar silicose in de bouw Werknemers in de bouwnijverheid opgelet. Heb je met kwartsstof te maken, dan is de kans groot dat je longen vroeg of laat worden aangetast. In het ergste geval loop je ongemerkt met silicose rond. Arbouw onderzoekt de werknemers met een verhoogde kans op deze aandoening, ook wel bekend als stoflongen. Zuchtend en steunend de trap op en af? De neus snuiten en de zakdoek vol met donkere drab? Grote kans dat de blootstelling aan stof veel te groot is. Gezondheidsklachten zijn dan het bijna onvermijdelijke gevolg. De deskundigen zijn er wel over eens dat het inademen van grote hoeveelheden stof zeer slecht is voor je gezondheid. Silicose is één van de kwalijke gevolgen. Arbouw wil deze aandoening in een vroeg stadium opsporen. Daarom biedt Arbouw werknemers met een verhoogd risico de mogelijkheid om zich te laten onderzoeken door een longarts. Op 18 april werd de eerste groep werknemers onderzocht. Zij zijn geselecteerd op basis van de reguliere medische keuring bij de arbodienst. Sneeuwbaleffect Jos Rooijackers, longarts bij het NKAL*, is coördinator van het onderzoek. Hij kan het niet vaak genoeg benadrukken: het is zeer belangrijk om stoflongen snel op te sporen. ‘Want vroegtijdige silicose is nauwelijks merkbaar. Als je ook nog rookt, heb je grotere kans op het krijgen van COPD**.’
Frans van Lennep maakt zich op voor een scan van zijn longen. Van Lennep is een van de deelnemers aan het silicose-onderzoek van Arbouw, op 18 april in het UMC in Utrecht.
16
mei 2009
Silicose wordt veroorzaakt door kwartsstof, dat de longcellen aantast. De ‘foute’ cellen tasten ook de gezonde cellen aan, waardoor een sneeuwbaleffect ontstaat. De longfunctie wordt geleidelijk minder. De patiënt wordt kortademig en begint te hoesten. Mensen met silicose moeten dan ook extra goed worden beschermd, vindt Rooijackers. ‘In de VS moet je zelfs meteen stoppen met het werk. In Nederland is die verplichting er niet, maar het is raadzaam om in elk geval maatregelen te nemen. Heb je silicose, gebruik dan bovenop de stofafzuiging of waterverneveling ook de ademhalingsbescherming. Vooral tijdens klussen waarbij veel stof vrijkomt.’
Fotografie: Victor van Breukelen
Bij Tony Jansen wordt met een blaastest de longfunctie gemeten.
Enkele reis WIA Aan het onderzoek van Arbouw werken ook enkele bedrijfsartsen mee. Karel Holtrop van ArboDuo is een van hen. Elke bouwvakker met longklachten die hij voor zich heeft, krijgt het te horen: als je zo doorgaat, is het voor jou een enkele reis de WIA in. ‘En dat is echt geen pretje’, zegt Holtrop. ‘Als er geen aangepast werk voorhanden is, zit je in korte tijd op bijstandniveau. Zeg nou zelf, dat wil toch niemand?’ Tijdens de medische keuring bepalen Holtrop en de andere bedrijfsartsen de kans op silicose. Van de 20.000 gekeurde werknemers in 2008 blijken zestig mensen een sterk verhoogde kans op de aandoening te hebben. Anderen lopen iets minder risico, maar krijgen toch een uitnodiging. Tijdens het onderzoek wordt een CT-scan van de longen gemaakt en een blaastest afgenomen. Ter voorbereiding wordt door de deelnemers een vragenlijst ingevuld. Silicose: vergeten ziekte Bedrijfsarts Holtrop is tevreden met de groeiende aandacht voor de gezondheid van de werknemers in de bouwnijverheid. In het verleden is die aandacht wel eens onvoldoende geweest. Hij noemt silicose zelfs één van de vergeten ziekten. ‘Vroeger kwam de aandoening onder mijnwerkers veel voor. Toen wist iedereen wat het was. Maar de mijnen zijn al
een tijdje dicht. Het fenomeen stoflongen is sindsdien een beetje in de vergetelheid geraakt. Als bouwvakker sta je aan minder grote hoeveelheden kwartsstof bloot. Het kan enkele tientallen jaren duren voordat de aandoening zich openbaart. Maar de gevolgen zijn dezelfde als bij de mijnwerkers. Er is een reële kans dat de ziekte zich doorzet en geen therapie je meer kan helpen. Dan bezwijk je er vroeg of laat aan.’ Inzicht in je gezondheid Ook volgens Holtrop moet de blootstelling direct worden gestopt als er sprake is van silicose. ‘Dat kan op verschillende manieren. Op de werkplek kunnen maatregelen worden genomen. Zoals het kiezen voor een andere bewerkingsmethode. Ook kan worden gedacht aan heel ander werk door je om te scholen.’ Volgens Rooijackers is omscholing in veel gevallen echter niet nodig. ‘De angst hiervoor is wel begrijpelijk’, zegt hij. ‘Het is echter de bedoeling om de mensen op een verantwoorde wijze aan het werk te houden. In veel gevallen zal dat gewoon mogelijk zijn.’ Voor het onderzoek hoeft de werknemer evenmin bang te zijn. Rooijackers: ‘Dit is heel onschuldig. Geef dus vooral gehoor aan de uitnodiging. Je mist anders het inzicht in je gezondheid, nu en in de toekomst. Van je longen wordt een
zeer geavanceerde scan gemaakt. Dit is iets dat je bij het ziekenhuis op de hoek zeker niet zult krijgen.’ *Het NKAL is het Nederlands Kenniscentrum Arbeid en Longaandoeningen. **COPD is de verzamelnaam voor longaandoeningen zoals chronische bronchitis en longemfyseem.
De mensen op de foto: Tony Jansen (59) is betonreparateur bij BAM Betontechnieken in Schiedam. ‘Een jaar geleden ben ik gestopt met roken. Een goede beslissing. Sindsdien heb ik veel meer lucht en energie. Nu moet nog het stofprobleem worden aangepakt. Het is daarom goed om te weten hoe het met mijn longen is gesteld. We dragen de persoonlijke bescherming, maar het zou beter zijn om alleen nog met gereedschap met afzuiging te werken.’ Frans van Lennep is sloper bij Klompjan sloopwerken in Zwolle. ‘Vanaf mijn vijftiende werk ik in de bouw. Ik ben nu 42, dus dat is 27 jaar. Veel sloopwerk gebeurt met de hand. In de afgelopen jaren heb ik ongetwijfeld veel stof binnengekregen. Mocht mij wat mankeren, is dat vervelend, maar ik hoor het liever wel. Wat er dan vervolgens moet gebeuren, kan ik nog niet zeggen. Slopen is mijn werk. Ik zou niet zo snel iets anders willen.’
mei 2009
17
Thema Stof
Stofvrij werken: schoon en rendabel Stofafzuiging op het gereedschap voorkomt gezondheidschade bij de gebruiker en de mensen in zijn omgeving. Het is bovendien een investering die zich dubbel en dwars terugverdient, vindt René van der Wegen. ‘Je bent dief van je eigen portemonnee als je stof niet afzuigt.’ te goed realiseren wat steenstof, ofwel kwartsstof kan doen. Het is een stille killer, zeg ik wel eens. Het is net als doof worden, wat ook geleidelijk gaat. Totdat je zoon of dochter zegt: pa, doe die televisie eens wat zachter. Je merkt niet dat je het hebt, maar wanneer je erachter komt, is er geen weg meer terug. Met stoflongen is dat net zo. Beter zal het niet meer worden, alleen maar slechter.’
Van der Wegen werkt bij Van Voorden, één van de voortrekkers van apparatuur met stofafzuiging. Al in 1995 bracht het bedrijf de eerste systemen op de markt. Met René van der Wegen voorop probeert het de zaag-, boor- en freesmachines met Control stofafzuiging in de markt te zetten. Hij ziet het als zijn missie om steeds meer bedrijven en zzp’ers voor de producten te interesseren. Niet alleen vanuit commercieel oogpunt, maar ook om een hoger doel te bereiken: de bouw stofvrij maken, zodat de mensen er gezond hun werk kunnen doen.
Foto: Van Voorden
Misschien juist wel om deze dubbele motivatie is Van der Wegen zeer rechtlijnig in zijn visie. Op het kantoor in EttenLeur staat naast zijn bureau een koffer met diamantboren voor drooggebruik. Ze zijn ongevraagd als testgereedschap toegezonden door een fabrikant uit Azië. ‘Maar met deze boren kun je helemaal niet stofvrij werken’, zegt hij. ‘Er zijn alleen wat sleuven in gemaakt om het stof af te voeren. Je kunt er zelfs geen Stofhapper op aansluiten. Gevaarlijk, verboden en dus niet doen.’
‘Je kunt de bouw niet stofvrij houden met een kruimeldief’
Het bedrijf uit Etten-Leur vindt zijn oorsprong in de fabricage van steenbewerkingsmachines. Het is ‘erg verwant met steen’, zoals Van der Wegen het omschrijft. ‘Vandaar dat we ons maar al
Kies de goede stofzuiger Van Voorden is een van de deelnemende leveranciers aan de Keuzewijzer Stofvrij Werken van Arbouw (www.stofvrijwerken.nl). Deze website van Arbouw is bedoeld om een betere match te maken tussen de gebruikte gereedschappen en de beschikbare stofzuigers. Door de naam van het gereedschap in te voeren, kan snel een passende stofzuiger worden gevonden. De Control stofafzuiging van Van Voorden maakt onderdeel uit van een reeks machines met afzuiging en omvat de NOVUS sleuvenfreesmachine met RIOT-systeem (Remove In One Time), de Tandem handzaagmachine en het Stofhapper-droogboorsysteem. De systemen zijn modulair opgebouwd. De slangen, appendages en aansluitingen zijn volledig uitwisselbaar.
18
mei 2009
Doos met rietjes Om de machines en stofzuigers te promoten, geeft het bedrijf regelmatig presentaties tijdens beurzen en bij de vakhandel. Van der Wegen en zijn collega’s nemen dan altijd een doos rietjes mee, die in het publiek worden uitgedeeld. ‘Dan vragen we of ze er even een minuutje door willen in- en uit ademen. Kijk, zeg ik dan altijd, zo ga je door het leven als je longfunctie sterk is verminderd. En dat werkt. Het is heel confronterend, maar iedereen snapt meteen waar het over gaat. Ook als je door een rietje ademt, heb je genoeg om te overleven, maar niet genoeg om te léven. En daar gaat het om. Iedereen wil oud worden, maar de manier waarop is net zo belangrijk.’ Met deze binnenkomer weten ze bij Van Voorden de mensen altijd weer aan hun lippen te krijgen. Desondanks wint de
Fotografie: Victor van Breukelen
scepsis het nog wel eens van de overredingskracht. Dan slingeren de dooddoeners hen om de oren. Van te duur tot onhandig. Van der Wegen: ‘Maar onhandig is de afzuiging helemaal niet, want de stofzuiger weegt maar tien, hooguit vijftien kilo. Veel bouwvakkers vinden het daarnaast vervelend dat de stofzuigerzak snel vol zit, maar daarentegen heb je een schone werkomgeving en veel minder opruimwerk.’ Het meest gehoorde tegenargument is de hogere prijs van de apparatuur met afzuiging. Van der Wegen: ‘De investering speelt een belangrijke rol. Vaak denken mensen het ook wel met een huis-tuinen-keuken stofzuiger af te kunnen. In de praktijk valt dat vies tegen. Je kunt
Geïntegreerde stofafzuiging Op de website www.arbovriendelijkehulpmiddelen.nl staat een groot aantal gezonde oplossingen voor het werken in de bouwnijverheid, waaronder stofvrij werken. Bij een deel van de gereedschappen zit de stofafzuiging in het apparaat zelf en is er dus geen aparte stofzuiger nodig. Soms is ook de waterverneveling op deze manier geïntegreerd.
Naar presentaties neemt René van der Wegen altijd een doos rietjes mee en laat zijn publiek even door een rietje ademen. ‘Kijk, zeg ik dan altijd, zo ga je door het leven als je longfunctie sterk is verminderd.’
de bouw niet stofvrij houden met een kruimeldief, zeg ik altijd. Anderen steken de kop liever helemáál in het zand. Dat is stom. Je gezondheid is een groot goed. Raken je longen beschadigd, dan zal de kwaliteit van leven een stuk minder zijn. Om dat te ervaren, hoef je alleen maar door een rietje te ademen.’ Kosten Hoewel de stofafzuiging de aanschaf van nieuw gereedschap duurder maakt, verdient de investering zich snel terug. Het vertaalt zich uiteindelijk in een lager ziekteverzuim, want de mensen blijven langer gezond. Ook op korte termijn zijn er voordelen. ‘Je bent dief van je eigen portemonnee als je het stof niet afzuigt’, onderstreept Van der Wegen. ‘Er hangt het bedrijf altijd de boete van
de arbeidsinspectie boven het hoofd. Je werkt schoon en dat vinden veel opdrachtgevers prettig, dus je maakt grotere kans op opdrachten. Bovendien gaat je gereedschap langer mee, want er komt geen stof meer in.’ Tot slot wil de redacteur ook wel even door het rietje ademen. ‘Niet stiekem langs de randen ademen hè’, grinnikt Van der Wegen. Zijn blik wordt spiedend, de grijns blijft en voor mijn ogen begint het langzaam te duizelen. De adembenemende proef is niet voor herhaling vatbaar…
mei 2009
19
‘Slim werken belangrijk voor kabel- en buizenlegger’ Fotografie: Arbouw
Kabel- en buizenleggers hebben het niet gemakkelijk. Het werk gebeurt onder uiteenlopende weersomstandigheden, is soms zwaar en kan ook vies zijn. Toch zijn er manieren om de omstandigheden te verbeteren. De afspraken hierover staan in het A-blad ‘Kabels en buizen leggen’.
Overleg tussen peiler Frans van Bussel (links) en uitvoerder Eric Hurkmans.
In de keet op een braakliggend terrein in Eindhoven zitten zes kabel- en buizenleggers van de firma Hurkmans aan een welverdiende kop koffie. Het regent al de hele ochtend, maar dat is geen reden om binnen te zitten. Het is tijd voor een opwarmertje en een snee brood. De inwendige mens wil ook wat, zeker als je acht uur lang lichamelijk zware arbeid levert, zoals deze jongens. Toch zien de werknemers van het bedrijf uit Someren geen probleem in de zwaarte van het werk. ‘Het is goed te doen’, lacht Frans van Bussel (57). De oudgediende staat al twintig jaar naast de graafmachine en peilt de grond. Het
De knelpunten Grote lichamelijke belasting door: - tillen van zware machines als trilstampers; - met de hand scheppen in zand of klei; - voortdurend dezelfde beweging maken met bijvoorbeeld een stootijzer; - met de hand trekken van zware kabels; - in kleine ruimtes werken (een sleuf), waardoor je een minder prettige werkhouding moet aannemen. Blootstelling aan gevaarlijke stoffen door: - het vrijkomen van kwartsstof bij het bewerken van betonnen buizen; - blootstelling aan asbestvezels bij bijvoorbeeld het repareren van cementbuizen;
20
mei 2009
is zijn taak om handmatig te graven waar het vermoeden bestaat dat er iets in de grond ligt. Niet alle kabels en leidingen staan namelijk goed op de kaart aangegeven. ‘En het laatste wat je wilt, is iets met de machine stuk trekken’, zegt Van Bussel. Bij zijn werk gebruikt hij een steekschop waarmee hij de harde, taaie bodem gemakkelijk los kan steken. Maagdelijke grond, noemen de kabel- en buizenleggers het ongeroerde, sterk verdichte terrein. In het A-blad is de keuze voor de juiste schep als aandachtspunt genoemd. Gelukkig voor de peilers gebeurt het
- het inademen van damp en huidcontact bij monteren met bijvoorbeeld PUR; - lasrook bij lassen.
De maatregelen Maak gebruik van verbeterde of nieuwe hulpmiddelen om de lichamelijke belasting te verminderen: - gebruik scheppen die geschikt zijn voor de grondsoort; - graaf met machines (of gebruik waar mogelijk een grondzuiger); - til zware buizen en rolstellen met een machine; - verdicht de grond met mechanische hulpmiddelen; - traceer kabels en buizen met detectiesystemen.
meeste werk door de minigravers. Op het project in Eindhoven staan twee van deze machines. Het is de taak van de machinisten Piet Feller en Willem van de Laar om te zorgen dat de sleuf die zij graven, veilig is om in te werken. ‘Werk daarom altijd een op een’, tipt Van de Laar. ‘Dus een meter diep en dan ook een meter breed. Het overtollige zand leggen we altijd een meter weg van de sleuf, zodat de druk op de randen niet te groot wordt.’ Langer doorwerken Net als Van Bussel zeggen ook de anderen het werk niet zwaar te vinden. Zitten hier de die hards van de branche?
Maak gebruik van een andere werkwijze om de lichamelijke belasting te verminderen: - combineer kabels en buizen in één brede sleuf; - werk sleufloos; - werk met bredere sleuven of grotere putten; - leg kabels mechanisch. Probeer blootstelling aan gevaarlijke stoffen zo veel mogelijk te voorkomen: - maak gebruik van mobiele stofafzuiging; - maak gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen.
Jongens die niet stuk te krijgen zijn en het werk daardoor nog steeds met weinig lichamelijk ongemak doen? Gevraagd naar de plannen van het kabinet om langer door te werken, klinkt dan toch een ander geluid. Nout Janssen (62) zou dan dus nog vijf jaar door moeten. Hij werkt sinds kort vier dagen. ‘Een uitkomst’, zegt hij. ‘Het werk is ook weer niet zo licht dat je het gemakkelijk tot je 67e volhoudt. Kabel- en buizenleggen
Rugklachten dwingen tot carrièrestap
‘Er gaat een wereld voor me open’ Na jaren werken met rugklachten besloot tegelzetter Theo Brookman (36) dat er iets moest gebeuren. Het Loopbaantraject Bouw en Infra en de KOB-managementopleiding kwamen dan ook als geroepen. Brookman werkt nu aan een carrière als calculator. ‘Het is even wennen om van buiten naar binnen te gaan, maar werken op kantoor is veel leuker dan gedacht.’ Brookman was naar eigen zeggen niet zo van het leren, vertelt hij op het kantoor van aannemingsbedrijf Koenen Bouw in Emmen, zijn huidige werkgever. ‘Mijn middelbare school heb ik niet afgemaakt. Daarna heb ik allerlei baantjes gehad en ben via het Centrum Vakopleiding tegelzetter geworden. Eigenlijk had ik altijd al de ambitie om hogerop te komen. Ik maakte er pas serieus werk van toen de rugklachten mij dwongen een andere draai aan mijn loopbaan te geven.’
Machinaal transport Om de arbeidsomstandigheden voor de kabel- en buizenleggers te verbeteren, hebben de vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers afspraken gemaakt. Deze zijn samengevat in het A-blad voor de branche (vanaf 13 mei beschikbaar). De publicatie is door Arbouw herzien. Hurkmans werkte aan de herziening mee. Om het werk te verlichten, geeft het A-blad oplossingen voor machinaal werken. Zo wordt aangeraden sleufloos te werken. Hurkmans heeft daar de middelen en know how niet voor, erkent uitvoerder en mede-eigenaar Eric Hurkmans. Wel worden voor zo veel mogelijk werkzaamheden machines ingezet. Belangrijk is ook het machinaal verplaatsen van het materieel, zoals de wacker. Van Bussel moet toegeven dat hij de zestig kilo zware trilstamper nog wel eens eigenhandig in de bus tilt. ‘Of met zijn tweeën, als het even kan. Het is zaak dat je elkaar een beetje helpt.’ Misschien is het handmatig verplaatsen van de trilstamper in de toekomst niet meer nodig, zegt Hurkmans. ‘We zijn bezig met een proef in een van onze bussen. Hierin hebben we een tilhulpmiddel geplaatst die de trilstamper helpt optillen. We overwegen nu al onze auto’s van deze tilhulp te voorzien.’ Slim werken Ingenieuze oplossingen als deze zijn meer dan welkom. Toch heeft goed kabels en buizen leggen ook met slim werken te maken, vinden de werknemers. Dat moeten vooral de jonge jongens nog leren, zegt Janssen. ‘Jongeren zijn soms wat onbesuisd. Als je het werk lang wilt volhouden, zul je het onnodig meters maken en veel tillen moeten voorkomen. Het gaat om inzicht in je werk en je krachten goed verdelen.’ Erik Wouters (25) heeft er in elk geval veel zin in. De leerling volgt een opleiding bij Fundeon. ‘Je moet houden van het buitenwerk en de lichamelijke inspanning niet uit de weg gaan’, zegt hij. ‘Het komt dus goed uit dat ik van hard werken niet vies ben. Bovendien trekt de afwisseling me heel erg aan. Eerder werkte ik voor een nutsbedrijf. Dan zat ik de hele dag tussen de weg en de voordeur. Hier heb je de ruimte en is het werk gevarieerd. Dat is het mooie van het vak.’
Via gesprekken met deze adviseur en een beroepskeuzetest kwam de Kader- en Ondernemersopleiding in de Bouw (KOB) in beeld. Deze leidt op voor kaderfuncties in de B&U en Infra zoals Foto: Boudewijn Benting
is gewoon hard werken. Je bent altijd buiten. Dat is fijn op mooie dagen, maar minder fijn op dagen zoals deze. Ik zit al veertig jaar in het vak. Dan is het toch een keer mooi geweest?’
Om zich goed op andere functies in de bouw te kunnen oriënteren, deed Brookman eerst LOI Bouwkunde. Hij ging aan de slag bij Koenen Bouw en kwam in aanraking met het Loopbaantraject Bouw en Infra. Dit traject is er voor iedereen in de bouwnijverheid die hogerop wil, het huidige werk niet meer aan kan of na ziekte wil terugkeren in een andere, passende functie. Deelnemers worden begeleid door een adviseur. De kosten worden vergoed.
werkvoorbereider, uitvoerder of calculator. Daarnaast werken veel KOB’ers als zelfstandig ondernemer. De complete managementopleiding van de KOB levert het Vakdiploma Aannemer op. De praktijkgerichte KOB betekent werken en leren tegelijk. De lessen zijn in de avonduren. Brookman startte in september 2007 met de opleiding. ‘Nog elke dag ben ik blij dat ik deze stap heb gezet. De opleiding bevalt goed en ik zie nu ook hoeveel mogelijkheden de bouw biedt. Er is een wereld voor me opengegaan.’ Dankzij het Loopbaantraject is volgens Theo Brookman een win-win-situatie ontstaan voor hemzelf en zijn werkgever. ‘Ik een nieuwe, tweede carrière, het bedrijf een werknemer die weer blij is met wat hij doet. De rugklachten zijn er nog steeds, maar veel minder ernstig. Het gaat steeds beter. En, heel belangrijk: met het volgen van de opleiding maak ik mijn ambitie waar.’ Meer informatie op www.loopbaantrajectbouw.nl en www.kob.nl
mei 2009
21
Service Bedrijfsgezondheidszorg Medisch onderzoek Werk je in de bouwnijverheid, dan heb je recht op het PAGO, ofwel de keuring. Tijdens dit (vrijwillige) medische onderzoek bij de arbodienst word je van top tot teen door een bedrijfsarts onderzocht. Voor het PAGO ontvang je automatisch een uitnodiging van de arbodienst. Dat geldt ook voor het AGO-J, het speciale onderzoek voor jongeren. De Verplichte Intredekeuring (IK) is er voor iedereen die voor het eerst (of voor het eerst sinds drie jaar) in de bouw gaat werken. Verricht je bepaalde risicovolle werkzaamheden, dan kun je in aanvulling op het PAGO vaker medisch worden onderzocht. Dit wordt het Gericht Periodiek Onderzoek (GPO) genoemd. Je komt voor een GPO in aanmerking als je bijvoorbeeld werkt met vervuilde grond of werkzaamheden uitvoert op terreinen van de chemische industrie, werkt met asbest of machinist bent van een torenkraan, mobiele kraan of mobiele heistelling.
Werkplekbezoek Het medische onderzoek kan aanleiding zijn voor een extra gesprek met de bedrijfsarts of een bezoek aan de werkplek. Naar aanleiding van dit bezoek kan de arbodienst voorstellen een aanpassing in het werk te doen. Zo kunnen lichamelijke klachten in een vroeg stadium worden voorkomen. Voor het bezoek is altijd je toestemming nodig.
Beroepenfolders Informatie op maat: de beroepenfolders van Arbouw. Onder het motto Doe gezond, werk veilig geeft Arbouw een hele serie van deze folders uit. Hierin staan de voorkomende risico’s en nodige maatregelen waarmee de betreffende werknemers in hun beroep te maken hebben. Tot op heden verschenen onder andere beroepenfolders voor de metselaar, vlechter, tegelzetter, steigerbouwer, straatmaker, kabel- en buizenlegger en betonboorder. gratis / de folders zijn ook te downloaden van de website www.arbouw.nl via Brochures (zie: Beroepenfolders voor werknemers).
www.arbouw.nl De website www.arbouw.nl biedt het volledige overzicht van de risico’s en maatregelen in de bouw. Ook vind je er een uitgebreid overzicht van bouwberoepen. Per beroep staan de risico’s beschreven en de maatregelen die je kunt nemen om het werk gezonder en veiliger te maken. Bij het onderdeel Veelgestelde vragen staan de vragen die het meest aan Arbouw zijn gesteld. Neem ook eens een kijkje op de website www.arbovriendelijkehulpmiddelen.nl. Hier staan 350 handige hulpmiddelen voor de bouwnijverheid.
Vragen of klachten? Vragen of klachten over je gezondheid die mogelijk verband houden met het werk? Ga dan naar het arbospreekuur bij de arbodienst. De bedrijfsarts biedt een luisterend oor en komt met oplossingen. Indien nodig wordt een vervolgafspraak gemaakt. Voor het bijwonen van het arbospreekuur moet je zelf contact met de arbodienst opnemen. Je kunt alleen gebruikmaken van het arbospreekuur als je nog niet ziek bent gemeld.
Geen kosten Aan de medische onderzoeken, het arbospreekuur, vervolgconsult en werkplekbezoek zijn geen kosten verbonden. De arbodienst declareert de kosten van de activiteiten bij Arbouw, die het totale pakket Bedrijfsgezondheidszorg voor de bouwnijverheid regelt. Voorwaarde is wel dat Arbouw een overeenkomst heeft met de betreffende arbodienst. Uitzonderingen zijn de intredekeuring en het Gericht Periodiek Onderzoek (GPO). Hiervoor moet de werkgever betalen. Een GPO wordt wel door Arbouw vergoed als het gelijktijdig met een PAGO plaatsvindt. Het vervolgconsult en het werkplekonderzoek worden vergoed als de werknemer nog niet verzuimt. Kijk voor meer informatie over de bovenstaande dienstverlening op www.arbouw.nl
22
mei 2009
Arbouw Infolijn Bij de Arbouw Infolijn kunnen werkgevers en werknemers terecht voor alle vragen over arbeidsomstandigheden. Van de maatregelen die nodig zijn bij het werken op hoogte tot het veilig omgaan met schadelijke producten. Van de eisen die gesteld worden aan ademhalingsbescherming tot vragen over wet- en regelgeving. 0341-466222 / ma t/m vrij van 9-17 uur e-mail:
[email protected] / fax: 0341-466211
Hoe bestellen? Bestellen van een uitgave kan (onder vermelding van de bestelcode) telefonisch (0341-466200), per fax (0341-466211), e-mail (
[email protected]) en via internet (www.arbouw.nl). Veel uitgaven van Arbouw kunnen ook gratis van de website worden gedownload.
Arbouw geeft vier bioscoopbonnen van 20 euro weg! Los de puzzel op, zet het woord dat in de gele blokjes (in de leesrichting) verschijnt op een briefkaart en stuur die vóór maandag 6 juli 2009 naar Arbouw, redactie Arbouw Pijlers, Postbus 213, 3840 AE Harderwijk of e-mail het antwoord naar
[email protected]. Vergeet niet ook in een e-mail je volledige adresgegevens te noteren. De winnaars worden in het volgende nummer bekendgemaakt. Horizontaal 2. Manier om hout of metaal te verdelen 6. De ware is ideaal om mee te trouwen 8. Dwarrelt in de timmerwerkplaats 11. Europese hoofdstad 12. ... Joop (Dik Voormekaar Show) 14. De man 15. Manier om hout of metaal te slijpen 17. Buis 19. Wereldkampioenschap 21. Het zilte nat 22. Komt vrij bij slijpen of schuren van baksteen 27. Getal in een reeks 28. Face .. face 29. Knoflookmayonaise 30. Vrouwtjesdier 32. Langwerpig zacht broodje 34. Onvriendelijk en geïrriteerd 35. Jongensnaam 36. Alternatief voor de auto 37. + 42 horizontaal: Risicobeperkende uitrusting van een werknemer 40. Weg jij! 41. Mounir .. Hamdaoui, topscorer 42. zie 37 horizontaal 47. Russische rivier 48. Wachthokje 49. Geen Duits 51. Maatregel aan de basis om arborisico’s te voorkomen
Verticaal
COPYRIGHT STUDIO STEENHUIS
1. Heb je als je het doet 3. De groeten! 4. Kontje 5. ... my cup of tea 7. Peulvrucht 8. Hare Majesteit 9. Dat ging nog net goed! 10. Radio 3.. 11. Reeks 13. Aan tafel! 14. Manier om materiaal in stukken te verdelen 16. Paddenstoelvormig gebouw in Eindhoven 18. Het natmaken van stofdeeltjes 19. Instrument om te onderzoeken of iets zuiver horizontaal of verticaal geplaatst is 20. Een ...... kat wil paren 23. ... Francisco 24. Italiaans ja 25. De beste conditie 26. Woont ten oosten van de Zweed 31. Op die manier 33. Meisje waar Amerikanen om lachen 35. Maan van Jupiter 38. Band met een strik over de schouder, als teken van waardigheid 39. Progressief 40. Afkorting van een familiebedrijf 42. Slee die nuchter blijft 43. ‘Yes we ...’ (Barack Obama) 44. Hoger beroepsonderwijs 45. Bibber 46. Scheepstouw 50. Binnen de lijnen
ARB 2238
De winnaars van de puzzel uit Arbouw Pijlers nummer 1 van 2009: F. Raasing uit Groessen, G. Nijhof uit Wezep, J. Geraets uit Sterksel en M. van Rhee uit Landgraaf
mei 2009
23
KWARTSSTOFVRIJ: ! E Z U E K N S I É ER G É
