Locatieonderzoek Sinnegreide Dokkum

Locatieonderzoek__________________________________

_____________________Sinnegreide Dokkum

28 Oktober 2013

Gemeente Dongeradeel Ekwadraat Erik Overdiep_Landschapsontwerp 1

2

Inhoudsopgave ____________________________________________________ 4 6

Samenvatting Inleiding

9

Deel A Locatie-onderzoek

47

Deel B Quickscan financiële haalbaarheid

10

1. Bestaand beleid en uitgangspunten

48

Algemeen

12

2. Zonne-energie

49

Technische aspecten

16 16 18 28

3. Landschap en ruimtelijke kwaliteit 3.1 Het landschap 3.2 Referentie onderzoek 3.3 Landschappelijke en ruimtelijke criteria

51

Energie aspecten

54

Operationele aspecten

30 31 32 33 38

4. Mogelijke locaties 4.1 Meervoudig ruimtegebruik 4.2 It Nije Bolwurk 4.3 Aansluitend op de stad 4.4 Voorkeurslocatie

55

Financiële aspecten

58

Subsidiemogelijkheden

59

Mogelijke financiële constructie ‘Sinnegreide’

40 40 41

5. Twee locaties nader beschouwd 5.1 Betterwird (plus daken) 5.2 Trije Terpen Zuid

60

Regeltechnische aspecten

62

Advies Sinnegreide

42

6. Aanzet inpassing

63

Financiële cases

45 45

67 Bijlage Informatie netbeheerder Liander aansluitkosten drie locaties 68

3

Initiatieven Bijlage

Samenvatting ____________________________________________________ Wil men snel een Sinnegreide realiseren dan komen alleen de gemeentelijke locaties (Betterwird en Trije Terpen zuid) in aanmerking.

Locatie-onderzoek Overal in het land ontstaan initiatieven van burgers om collectief te voorzien in de energiebehoefte van buurten en wijken. De gemeente juicht deze ontwikkeling toe en wil haar stimuleren. Een stap in de richting van de participatiesamenleving en een uitdaging om het groene imago van gemeente, stad en haar bedrijven te versterken (“Dokkum Sinnested”).

In hoofdstuk 5 worden alleen de locaties Betterwird en Trije Terpen zuid nader beschouwd en in Deel B doorgerekend door Buro Ekwadraat. De particuliere locaties zijn buiten beschouwing gelaten omdat onduidelijk is of er met de eigenaren/gebruikers te praten valt over een Sinnegreide en of ze hun gronden voor dat doel en voor een aanvaardbare prijs willen verhuren. Mochten eigenaren/gebruikers belangstelling tonen, dan kunnen hun gronden – zo staat in het rapport – alsnog in de beschouwingen worden betrokken. Het is steeds de bedoeling geweest de mogelijkheden van een groot zonnepark in beeld te brengen (ongeveer 10 ha). Een dergelijke locatie moet – zo is gebleken – in de directe omgeving van het onderstation op Betterwird liggen. Tegen deze achtergrond ligt een voorkeur voor de locatie Betterwird voor de hand. Alle andere mogelijke locaties zijn of te klein, of liggen niet in de buurt van het onderstation.

Het locatie-onderzoek geeft antwoord op de vraag of, en zo ja, waar in Dokkum ruimte is voor een Sinnegreide. De gedachten gaan uit naar een groot park van circa 10 ha., op één of meerdere locaties in de stadsrand van Dokkum. De studie spitst zich toe op Dokkum, vanwege de mogelijk (grote) schaal van het park en het daarbij behorende afzetgebied. Bovendien kan collectieve opwekking van zonne-energie een goed alternatief zijn voor zonnepanelen op daken in de historische binnenstad. Dat zou de ruimtelijke kwaliteit van het beschermd stadsgezicht ten goede komen. Er komen in principe zes locaties naar voren die vanuit een oogpunt van landschap in principe geschikt zijn voor een Sinnegreide. Betterwird en Trije Terpen zuid hebben betrekking op gronden die eigendom zijn van de gemeente. Verder zijn er vier particuliere locaties: Enna, Prins, Dokkum Zuidoost en Dokkum Noord (ten noorden van De Veiling).

De gemeente wil graag dat daken van bedrijven in de directe omgeving onderdeel worden van de Sinnegreide. En omdat zonnepanelen vrij eenvoudig verplaatst kunnen worden van de grond naar het dak van nieuwe gebouwen, kan de grondverkoop gewoon doorgaan. Een flexibele opzet, gericht op meervoudig ruimtegebruik.

Vanuit landschappelijk oogpunt wordt de voorkeur gegeven aan het plaatsen van zonnepanelen op daken (meervoudig ruimtegebruik). De herstructureringsgebieden Prins en Enna komen op de tweede plaats. Daarna Betterwird (voor een grote Sinnegreide) en Trije Terpen zuid (voor een kleine Sinnegreide). Vanuit ruimtelijke optiek scoren Enna en Prins het hoogst vanwege een “goede ruimtelijke ordening”. Met behulp van provinciale middelen voor herprofilering en revitalisering zou de Sinnegreide de katalysator kunnen zijn voor transformatie van deze gebieden (ruimtelijke kwaliteit). Kijkend naar de infrastructuur van het net, komen alleen Betterwird en Enna in aanmerking voor een groot zonnepark (> 2 MVA). Voorwaarde voor een dergelijk zonnepark is namelijk de aanwezigheid van een onderstation in de directe nabijheid (vanwege zeer hoge aansluitkosten). Wil men een zonnepark van circa 10 ha, dan kan dat alleen op Betterwird.

Een Sinnegreide moet op een goede wijze worden ingepast in het landschap. Dat is een belangrijk aandachtspunt in de fase van het ontwerp. In het rapport zijn diverse praktijkvoorbeelden onder de loep genomen, met kansen en risico’s. De conclusies van die verkenning zullen meegenomen worden in de ontwerpfase. Dan zal ook gekeken worden naar toegankelijkheid/ zichtbaarheid van het park en mogelijkheden voor informatie en educatie. Een Sinnegreide symboliseert de ambities van de gemeente op het gebied van duurzaamheid. Zij mag gezien worden en presenteert zich als eigentijds onderdeel van de nieuwe stadsrand dat met zorg in de nieuwe stadsrand is ingepast. Het inpassingsplan zal in overleg met de provincie opgesteld worden. Maar zover is het nog niet. 4

____________________________________________________ aansluiting op een onderstation van de netbeheerder. Wij hechten eraan dat de op te richten coöperatie openstaat voor iedereen die dat wil, binnen de postcoderoos. Aangesloten huishoudens zouden een substantieel lagere energierekening krijgen. Het is zeker de moeite waard om deze business case tegen het licht te houden van de specifieke Dokkumer situatie, met inschakeling van een externe deskundige. Het verdient aanbeveling daarbij ook de risico’s voor de gemeente in beeld te brengen. Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat de economie aantrekt en de behoefte aan bedrijventerrein groeit. De Sinnegreide ligt er wel 25 jaar.... De resultaten van deze nadere studie zullen de basis zijn voor finale besluitvorming over het al of niet doorgaan van de Sinnegreide.

Financiële haalbaarheid In het recent vastgestelde Energie Akkoord zijn regels opgenomen over decentrale opwekking van hernieuwbare energie. Per 1 januari 2014 wordt een belastingkorting van 7,5 ct/kWh ingevoerd voor hernieuwbare energie die in coöperatief verband wordt opgewekt en gebruikt door kleinverbruikers en waarbij de leden van de coöperaties en de installatie(s) zich in een zogenaamde ‘postcoderoos’ (viercijferige postcode plus aangrenzende postcodes) bevinden. Deze postcoderoos pakt gunstig uit omdat niet alleen Dokkum met haar buitengebied eronder valt, maar ook Damwoude. Dat betekent dus dat ook inwoners van Damwoude lid kunnen worden van de coöperatie. De resultaten van de door Buro Ekwadraat uitgevoerde quickscan naar de financiële haalbaarheid van de Sinnegreide zijn opgenomen in Deel B van het rapport. Ekwadraat komt tot de conclusie dat een grootschalig zonnepark met een directe aansluiting op het onderstation niet haalbaar is. Een kleiner park – dat gebruik maakt van de bestaande infrastructuur - wel. De business case van Ekwadraat stoelt op de gedachte dat alle leden van de coöperatie een bedrag van tussen de vijf en tienduizend euro investeren. Het verdienmodel voor particulieren zit namelijk in het fiscale rendement door de grote aftrekpost. Dit betekent dat alleen de hogere inkomensgroepen profiteren. Gevolg is een aanzienlijke beperking van de doelgroep.

Verdere procedure Als een haalbare en aanvaardbare business case is ontwikkeld, zal gepeild worden of er voldoende belangstelling is om mee te doen aan de Sinnegreide. Pas daarna wordt besloten om de planologische procedure al dan niet te starten. Dat is ook het moment voor een inhoudelijke discussie met de gemeenteraad (ruimtelijke onderbouwing). Als de locatie voor de Sinnegreide bekend is, kan het ontwerp voor de Sinnegreide gemaakt worden. Overigens wijzen wij erop dat de verantwoordelijkheid voor de investering, de oprichting van de coöperatie, ledenwerving etc. volledig in handen van de ontwikkelaar ligt. De gemeente kan hier en daar ondersteunen. De businesscase is gebaseerd op de gedachte dat de markt het zonnepark realiseert. Er wordt geen beroep gedaan op overheidssubsidies.

Uitgangspunt voor de gemeente is steeds geweest dat iedereen binnen de “postcoderoos” lid kan worden van de coöperatie en aldus in aanmerking komt voor het belastingvoordeel van 7,5 ct/kWh. Burgemeester en wethouders willen graag meewerken aan een Sinnegreide, maar alleen als iedereen kan meedoen en het rendement voor iedereen gelijk is. Om die reden zijn de uitkomsten van deze quick scan niet aanvaardbaar. Het is nauwelijks voorstelbaar dat de nieuwe regels van het Energie Akkoord geen andere oplossing bieden. Daarom gaat de gemeente op zoek naar andere mogelijkheden. Uit contacten is bekend dat er ontwikkelaars zijn die op zoek zijn naar een geschikte locatie voor een groot zonnepark (tenminste 10 ha), met directe 5

Inleiding ____________________________________________________ Opzet rapport Dit rapport bestaat uit twee delen. Deel A is het locatieonderzoek zelf. Hierin is een verkenning gemaakt naar de kansen en risico’s van een Sinnegreide op verschillende locaties in en bij Dokkum. Belangrijke invalshoek is It Nije Bolwurk. Deel B behelst de rapportage van Buro Ekwadraat. Er staat informatie in over meer technische zaken van zonne-energie, maar ook over tal van financiële aspecten. Verder is een quickscan uitgevoerd naar de financiële haalbaarheid van een Sinnegreide. Tussen de beide delen bestaat een wisselwerking.

Vraagstelling Overal om ons heen zien we dat burgers de koppen bij elkaar steken en samen het initiatief nemen om zelfstandig te voorzien in hun energiebehoefte. Die samenwerking is een voorbeeld van wat heden ten dage de participatiesamenleving wordt genoemd. Een gemeente kan dergelijke initiatieven faciliteren door locaties aan te wijzen die voor collectieve energie-opwekking in aanmerking komen. In het uitvoeringsprogramma van de op 31 mei 2012 door de gemeenteraad aanvaarde Duurzaamheidsnotitie Dongeradeel 2012 – 2015 wordt een onderzoek aangekondigd naar de mogelijkheden van een grote Sinnegreide (circa 10 hectare). Op 8 mei 2013 is de gemeenteraad informeel geïnformeerd over de stand van zaken. Burgemeester en wethouders hebben toen een locatieonderzoek aangekondigd. Dit onderzoek zou informatie moeten verschaffen over: • voorkeurslocaties; • plussen en minnen; • ruimtelijke/landschappelijke inpassing. Het college heeft de gemeenteraad meegedeeld dat gezocht wordt naar een locatie in Dokkum. Reden is de beoogde (grote) schaal van het park en de daarbij behorende afzetmogelijkheden. Daar komt bij dat collectieve opwekking van zonne-energie een goed alternatief kan zijn voor zonnepanelen op daken in de historische binnenstad.

6

____________________________________________________ Leeswijzer Deel A is als volgt opgebouwd.

Procedure Het aanwijzen van locaties is bedoeld om maatschappelijke initiatieven te faciliteren. Zonder breed maatschappelijk draagvlak en veel participanten geen Sinnegreide. Zodra een aanvaardbare en haalbare business case voorligt en alle risico’s in beeld zijn gebracht, zal een inloopavond worden georganiseerd met informatie over de Sinnegreide. Een eerste begin om de maatschappelijke kwaliteit van dit project te toetsen. De komende tijd zal eerst oriënterend worden gesproken met potentiële ontwikkelaars. Pas daarna wordt besloten om de planologische procedure al dan niet te starten. Dat is ook het moment voor een inhoudelijke discussie met de gemeenteraad (ruimtelijke onderbouwing). Als de definitieve locatiekeuze gemaakt is, dient er een goed ontwerp gemaakt te worden voor de Sinnegreide, waarin zowel ruimtelijke kwaliteit als techniek belangrijke uitgangspunten zijn. Overigens wijzen wij erop dat de verantwoordelijkheid voor de investering, de oprichting van de coöperatie, ledenwerving etc. volledig in handen van de ontwikkelaar ligt. De gemeente kan hier en daar ondersteunen. De businesscase is gebaseerd op de gedachte dat de markt het zonnepark realiseert en beheert. Er wordt geen beroep gedaan op overheidssubsidies.

In hoofdstuk 1 wordt het bestaande beleid van Rijk, provincie en gemeente met betrekking tot zonneparken beschreven. Bovendien vindt u hier de uitgangspunten voor het locatie-onderzoek. Hoofdstuk 2 geeft een korte oriëntatie op zonne-energie, waar nodig toegespitst op de Dokkumer situatie. Deze informatie is input voor het locatieonderzoek. In hoofdstuk 3 worden verschillende praktijkvoorbeelden bekeken. Doel van deze beschouwing is om kansen en risico’s met betrekking tot ruimtelijke kwaliteit in beeld te brengen, een soort van referentiekader. Het overzicht mondt uit in overwegingen en conclusies die in de volgende hoofdstukken terugkomen. Hoofdstuk 4 is het eigenlijke locatieonderzoek. Door vanuit verschillende perspectieven te onderzoeken waar Sinnegreiden zouden kunnen, komen twee voorkeurslocaties naar voren. In hoofdstuk 5 worden deze beide voorkeurslocaties nader beschouwd, mede op basis van de constateringen uit de voorgaande hoofdstukken. Ook dat hoofdstuk wordt voorzien van een aantal conclusies. Hoofdstuk 6 is een eerste vingeroefening voor een globaal ontwerp op hoofdlijnen. Pas als de locatie bekend is, zal dit ontwerp verder uitgewerkt en geconcretiseerd kunnen worden. In Deel B is de hiervoor genoemde rapportage van Buro Ekwadraat opgenomen.

7

____________________________________________________

8

____________________________________________________ Deel A Locatie-onderzoek

9

1. Bestaand beleid en uitgangspunten ____________________________________________________ Eén van de ambities is dat er in 2015 twee Sinnegreiden met een opgesteld vermogen van 7 MW worden gerealiseerd. Het Fûns Skjinne Fryske Enerzjy (FSKS)kan helpen om de financiering van duurzame projecten mogelijk te maken.

Bestaand beleid Rijk In de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte wordt aangegeven dat het aandeel van duurzame energiebronnen als wind, zon, biomassa en bodemenergie in de totale energievoorziening omhoog moet. De ambitie is dat Nederland in 2040 een robuust internationaal energienetwerk kent en dat de energietransitie ver gevorderd is.

Eén van de speerpunten van de provincie is ruimtelijke kwaliteit. De provincie hecht grote waarde aan de kwaliteit van de Friese ruimte en zet vooral in op zonnestroom door meervoudig ruimtegebruik. Inmiddels wordt door de provincie onderzocht onder welke condities zonneparken aanvaardbaar zijn. De toepassing van zonnestroom vindt de provincie een gezamenlijke ontwerpopgave. “In een provincie waar ruimtelijke kwaliteit als ambitie in het streekplan is benoemd, zal op allerlei niveaus en vroegtijdig in ontwerpprocessen bewust aan inpassing van zonnepanelen gewerkt worden met oog voor het behoud of verbetering van het mooie landschap. Hierbij zal ook rekening worden gehouden met de Friese identiteit. Fryslân neemt hierin het voortouw door architectonische en landschappelijke inpassing te agenderen.” Om de ruimtelijke acceptatie van zonnepanelen ook voor de toekomst veilig te stellen ontwikkelt de provincie bouwstenen, die behulpzaam zijn bij de architectonische en landschappelijke inpassing van zonne-energie, hetgeen aansluit bij Programma Ruimtelijke Kwaliteit, Uitvoeringsagenda Streekplan 2011 – 2014.

Het rijk vindt het primair de taak van provincies en gemeenten om voldoende ruimte te bieden voor duurzame energievoorziening (zoals zonneenergie en biomassa). Het ruimtelijk rijksbeleid voor (duurzame) energie beperkt zich daarom enkel tot grootschalige windenergie op land en op zee, gelet op de grote invloed op de omgeving en de omvang van deze opgave. Voor andere energiefuncties wordt geen nationaal ruimtelijk beleid nodig geacht, naast het faciliteren van ontwikkelingen door het aanpassen van wet- en regelgeving en het delen en ontwikkelen van kennis. Per 1 januari 2014 wordt een belastingkorting van 7,5 ct/kWh ingevoerd voor hernieuwbare energie die in coöperatief verband of door een vereniging van eigenaren (VvE) wordt opgewekt en gebruikt door kleinverbruikers en waarbij de leden van de coöperaties/VvE’s en de installatie(s) zich in een zogenaamde ‘postcoderoos’(viercijferige postcode plus aangrenzende postcodes) bevinden. Bij eventuele bijstelling van de belastingkorting wordt met het oog op investeringszekerheid de continuïteit voor bestaande gebruikers via een overgangsregeling geborgd.

De provincie heeft verschillende ruimtelijke beleidsdocumenten die richtinggevend zijn voor het locatieonderzoek: • Structuurvisie Om ´e kwaliteit fan ´e romte • Verordening Romte • Grutsk op e Romte Deze documenten zijn meegenomen in het locatieonderzoek.

Provincie De provincie Fryslân heeft op dit moment nog geen specifiek ruimtelijk beleid ten aanzien van zonneparken. Desondanks zijn de ambities voor zonnestroom hoog. In 2015 wil de provincie 50 MW zonnestroom en in 2020 een schaalsprong naar 500 MW. In 2015 al 300. In de notitie Sinnestroom 2012 – 2015 heeft de provincie de doelen en de aanpak tot en met 2015 vastgesteld. In het Uitvoeringsprogramma Duurzame Energie 2014 – 2020 (vastgesteld door GS op 25 juni 2013) zijn deze doelen geconcretiseerd. 10

____________________________________________________ It Nije Bolwurk is leidend. Het is de bedoeling een goede stadsrand te realiseren: fraai, geschikt om te verblijven en te recreëren. Een stadsrand waar ecologische- en wateropgaven gerealiseerd kunnen worden, een rand die de overgang van stad naar platteland vormgeeft. Naast deze doelstellingen is duurzaamheid een belangrijk thema. Duurzame energie zou ingebed kunnen worden in It Nije Bolwurk – mits het goed ingepast kan worden. (Zie Stadsrandplan It Nije Bolwurk – concept, februari 2013) De locatie(s) moet(en) ruimte bieden voor een relatief groot zonnepark. Uitgegaan wordt van ca. 10 ha., op een aaneengesloten gebied of op meerdere kleine locaties. Er wordt uitgegaan van 10 ha. vanwege het idee om een substantiële bijdragen te leveren aan de energiebehoefte van Dokkum en ook gezien de ambitie van de gemeente om CO2 neutraal te worden. Uitdrukkelijk wordt gekeken naar de mogelijkheden van meervoudig ruimtegebruik. Zowel in het rapport Sinnestroom van Atelier Fryslân als in de notitie Sinnestroom van de Provincie wordt duidelijk aangegeven dat ingezet wordt op de mogelijkheden van meervoudig ruimtegebruik, waarbij de zonnepanelen op daken van grotere bedrijfsgebouwen worden geplaatst. De Sinnegreide moet snel gerealiseerd kunnen worden. Dit omdat per 1 januari 2014 een regeling ingaat, waarmee een belastingkorting gegeven wordt op in coöperatief verband duurzaam opgewekte energie. Doelstelling van deze regeling is zonne-energie voor particulieren in coöperatief verband rendabel te maken. Deze regeling geldt voor onbepaalde tijd, waardoor het niet bekend is of zij een lang leven is beschoren.

Gemeente De gemeente Dongeradeel heeft verschillende beleidsnota´s en projecten die raken aan het Sinnegreide project. Ook deze zijn meegenomen in het locatieonderzoek. Beleid: • Structuurvisie Bundelingsgebied regiostad Dokkum. • Bestemmingsplannen Bûten de Bolwurken en Bûtengebiet zijn de vigerende bestemmingsplannen. • Visie It Nije Bolwurk. • Duurzaamheidsnotitie Dongeradeel 2012 – 2015. • Kadernota recreatie en toerisme 2009. • Waterfront Dokkum. Plannen: • De Centrale As. • Westelijke Rondweg Dokkum. • Súd Ie. • Stadsrandplan It Nije Bolwurk • Uitbreiding bedrijventerrein Betterwird. • Ruimtelijke ontwikkelingen `Tussen de twee vaarten´. Uitgangspunten Vanuit het beleid, de bestaande plannen rond Dokkum en afgeleid uit de opdracht vanuit het college is een aantal uitgangspunten geformuleerd.

Conclusies De Sinnegreide: • komt op een locatie in of nabij Dokkum; • houdt rekening met bestaand beleid van provincie en gemeente en bestaande plannen rondom Dokkum; • wordt geïntegreerd in It Nije Bolwurk; • houdt rekening met de kwaliteit van het landschap en wordt landschappelijk goed ingepast; • beslaat een oppervlakte van ca. 10 ha., of bestaat uit meerdere kleine locaties die bij elkaar opgeteld ca. 10 ha. zijn; • kan snel gerealiseerd worden; • is – indien mogelijk – onderdeel van meervoudig ruimtegebruik.

De Sinnegreide wordt gesitueerd op een nader te bepalen plaats in de stadsrand van Dokkum. Dokkumers die om wat voor reden dan ook geen zonnepanelen op hun dak hebben of die “dakloos” zijn, worden langs deze weg toch in de gelegenheid gesteld hun eigen elektriciteit op te wekken. Dit kan de kwaliteit van het beschermd stadsgezicht overigens ten goede komen en langs die weg is er een directe relatie met het gebouwd gebied. Het zonnepark staat met andere woorden niet op zichzelf, maar is als duurzame energiedrager onlosmakelijk verbonden met de stedelijke kwaliteit van Dokkum. 11

2. Zonne-energie ____________________________________________________ Om het locatieonderzoek voor de Sinnegreide te kunnen uitvoeren, hebben we een aantal technische gegevens die reeds bekend zijn meegenomen in het onderzoek. Hieronder een overzicht. Zonnekaart Nederland, opstellingsrichting en opstellingshoek Niet overal in Nederland kruipt de zon even vaak achter de wolken vandaan. Bovendien is reflectie door bijvoorbeeld grote wateroppervlakten en bebouwing in de omgeving ook van invloed. Uit bijgevoegde kaart blijkt dat Dokkum gunstig gelegen is wat betreft de zonnestraling en het effect op de opbrengst van de zonnepanelen. Het meest belangrijke is echter de opstellingsrichting en de opstellingshoek van de panelen. De panelen dienen pal op het zuiden te zijn gericht. De opstellingshoek is ca. 36º. Stroom voor het net Voor een groot veld met zonnepanelen, is het van belang dat de opgewekte elektriciteit aan het net kan worden geleverd. Liander1 heeft aangegeven dat 10 ha. goed is voor een vermogen van ongeveer 7 MVA. Een zonnepark met een productie van meer dan 2 MVA kan alleen gerealiseerd worden in de omgeving van een onderstation. In Dokkum staat zo’n onderstation op Betterwird. Gezien de (hoge) kosten die met het aanleggen van de bekabeling van de Sinnegreide naar het onderstation gemoeid zijn, is het belangrijk dat de afstand met het zonnepark zo klein mogelijk is. Op locaties die niet in de buurt van het onderstation liggen, kan een zonnepark tot maximaal een vermogen van 2 MWA worden gerealiseerd. In de praktijk komt dit neer op een veld van ongeveer 2,5 ha. Om een oppervlakte van 10 ha. te krijgen, zijn meerdere kleinere Sinnegreiden nodig welke verspreid over Dokkum zouden kunnen worden gerealiseerd. Deze kleinere Sinnegreiden kunnen dan worden aangesloten op de middenstations. De middenstation liggen in diverse woonwijken van Dokkum. Voor nadere informatie over de aansluitkosten wordt verwezen naar de notitie van Liander (zie bijlage). 1

Liander is de netbeheerder in Dokkum. 12

____________________________________________________ Saldering en postcoderoos In het recent vastgestelde Energie Akkoord zijn regels opgenomen over decentrale opwekking van hernieuwbare energie. Per 1 januari 2014 wordt een belastingkorting van 7,5 ct/kWh ingevoerd voor hernieuwbare energie die in coöperatief verband wordt opgewekt en gebruikt door kleinverbruikers en waarbij de leden van de coöperaties en de installatie(s) zich in een zogenaamde ‘postcoderoos’ (viercijferige postcode plus aangrenzende postcodes) bevinden. Deze postcoderoos pakt gunstig uit omdat niet alleen Dokkum met haar buitengebied eronder valt, maar ook Damwoude. Dat betekent dus dat ook inwoners van Damwoude lid kunnen worden van de coöperatie. Flexibiliteit De opbrengstgarantie van zonnepanelen is na 10 jaar ca. 90% en na 25 jaar ca. 80%. Dit betekent dat een geplaatst zonnepaneel op termijn (na 25 jaar) vervangen zal worden. Ongetwijfeld zal het beeld van de wijze waarop we nu zonnepanelen toepassen, gaan horen bij deze tijd en het huidige moment van technologische ontwikkeling. Misschien wel vergelijkbaar met de antennes op de woningen in de jaren 60 en 70. Deze zijn nu allemaal verdwenen. Een voordeel van zonnepanelen in de wei is dat er nauwelijks een blijvende verandering hoeft te worden aangebracht aan het bestaande landschap (geen onomkeerbare ingrepen). Fundering van de panelen is nauwelijks nodig. De plaatsing van zonnepanelen is zo eenvoudig dat het denkbaar is dat panelen die zijn geplaatst op een braak liggend terrein op het moment van realisatie van de uiteindelijke bestemming opgepakt worden en op het nieuwe gebouw worden geplaatst.

Postcoderoos 9101

Er zal wel een infrastructuur moeten worden aangelegd, waarbij vooral de bekabeling een flinke kostenpost is. Naast bekabeling zal de Sinnegreide ontsloten moeten worden voor verkeer voor aanleg en onderhoud.

13

____________________________________________________ Uiterlijk Innovatie zal nieuwe typen zonnepanelen opleveren die beter plooibaar en aanpasbaar zijn qua formaat, vorm, kleur, en dergelijke. Wellicht zijn ze daardoor op bestaande bouw en in het bijzonder historische bebouwing met behoud van beeldkwaliteit toepasbaar. Op dit moment zijn er echter alleen grotere rechthoekige panelen beschikbaar. Weliswaar in verschillende kleuren, maar de blauw-zwarte panelen hebben de hoogste opbrengst. We gaan dan ook uit van de grote blauwzwarte panelen.

Conclusies techniek • Opstelling van de panelen moet loodrecht noord-zuid zijn, onder een hoek van 36º. Dit levert de meeste energie. • Opstelling nabij onderstation is voor een Sinnegreide van 10 ha. zonnepanelen noodzakelijk. Dit onderstation ligt op Betterwird. • Een andere mogelijkheid is het realiseren van meerdere kleine locaties (1,5 tot 2,5 ha.) welke aangesloten kunnen worden op middenstations die in de wijken van Dokkum liggen. • De plaatsing van zonnepanelen is redelijk flexibel: ze kunnen gemakkelijk opgepakt en herplaatst worden. • Een Sinnegreide hoeft geen blijvende verandering in het landschap achter te laten. Daarom kan de onderliggende landschapsstructuur intact blijven. Het aanleggen van de infrastructuur is echter erg kostbaar, met name bij grote Sinnegreiden die op een onderstation moeten worden aangesloten. Het lijkt daarom niet waarschijnlijk dat de gronden van een grote Sinnegreide aan het landschap kunnen worden teruggegeven.

Voor de omgeving waarin de zonnepanelen opgesteld worden is het belangrijk te weten dat de panelen geen schitteringen veroorzaken. Overige aandachtspunten Vanwege de hoge marktwaarde van de module is een ten minste 2 meter hoog hekwerk noodzakelijk (voorbeeld Oostvoorne, zonne-eiland Almere). Uit ervaring is gebleken dat ca. 80% van alle daken geschikt is (bron: symposium Fryslân geeft energie). Wanneer alle schuine daken daadwerkelijk belegd gaan worden met panelen, zal dat een grote impact hebben op het kwalitatieve beeld van stad en landschap. Vanwege de schaduwwerking en de in de herfst vallende bladeren is het niet gewenst om bomen in de directe omgeving van een Sinnegreide te plaatsten.

14

____________________________________________________

15

3. Landschap en ruimtelijke kwaliteit ____________________________________________________ In dit hoofdstuk wordt het landschap geanalyseerd. Dit om een duidelijk beeld te krijgen van de landschappelijke waarden waarmee rekening gehouden moet worden. Daarnaast worden in dit hoofdstuk verschillende praktijkvoorbeelden bekeken. Tenslotte worden de verschillende aspecten van ruimtelijke kwaliteit op een rij gezet die van belang zijn mee te nemen bij de inpassing van een Sinnegreide in het landschap.

Aangezien een Sinnegreide een behoorlijke verandering van de beleving van het landschap betekent en een groot oppervlak beslaat, roept een Sinnegreide vanuit het perspectief van het open landschap rond Dokkum in veel gevallen spanning op. Dat is het geval omdat: • een Sinnegreide in het open landschap erg zichtbaar is; • agrarische productie wordt verdrongen; • er sprake is van enkelvoudig ruimtegebruik. (meervoudig ruimtegebruik is moeilijk en is vaak beperkt tot schapenweide of bloemrijk grasland); • de panelen contrasteren met het omringende landschap (fremdkörper). De vergelijking met kassen dringt zich op; • er sprake is van barrièrewerking en fragmentatie. Dit doet zich met name voor in gebieden met bijzondere kwaliteiten.

3.1 Het landschap Dokkum ligt op de overgang van de zandrug met het dorpenlint Rinsumageest – Damwoude – Driesum en de kleigronden in het noorden. Dit komt in het landschap tot uiting door opstrekkende verkaveling ten zuiden van Dokkum en een grillige blokverkaveling ten noorden van Dokkum. De vaart Dokkumer Ie – Dokkumer Grutdjip markeert deze overgang; het is een oude zeeslenk. Kenmerkend voor de stad zijn de vele waterlopen die van of naar het stadshart lopen.

De landschappelijke en cultuurhistorische waarden rondom Dokkum zijn in bijgevoegde kaart opgetekend. Uitgangspunt is het behoud en het versterken van deze waarden.

De omgeving wordt gekenmerkt door agrarisch gebruik, met name weilanden. Het landschap rond Dokkum is erg open. Je kunt ver kijken en daardoor vallen kleine hoogteverschillen en puntsgewijze verdichtingen met bebouwing duidelijk op in het landschap. De hoogteverschillen worden vooral door de terpen en dijken veroorzaakt. De puntsgewijze verdichting met bebouwing (dorpen en boerderijen) is vaak ingepakt in mantels van opgaand groen. De combinatie van de openheid, de vaarten, de terpen, de dijken en de puntsgewijze verdichtingen zijn kenmerkend voor het Dokkum omringende landschap. Met de aanleg van de Sinnegreide zijn dit kernkwaliteiten waar rekening mee gehouden dient te worden. Op de kaart hiernaast is te zien welke landschappelijke kenmerken en elementen de omgeving van Dokkum rijk is en waar deze zich bevinden.

16

____________________________________________________

Landschappelijke en cultuurhistorische waarden (ontleend aan Basisscope It Nije Bolwurk februari 2013)

17

____________________________________________________ 3.2 Referentie onderzoek In deze paragraaf worden verschillende praktijkvoorbeelden beschouwd. Doel van deze beschouwing is om kansen en risico’s met betrekking tot ruimtelijke kwaliteit in beeld te brengen. Dat gebeurt aan de hand van uiteenlopende referentievoorbeelden, die zijn ingedeeld in 7 verschillende vormen van toepassing: 1. Op daken. 2. In de achtertuin en op resthoekjes. 3. In de publieke ruimte. 4. Als onderdeel van stedelijk weefsel. 5. Als lange lijn in het landschap. 6. Ingebed in bestaand landschap. 7. Als nieuw landschap. Van iedere vorm van toepassing worden de kansen en risico’s benoemd. Op basis daarvan worden de criteria die van invloed zijn op de ruimtelijke kwaliteit bepaald. Het is een quickscan, om grip te krijgen op de ruimtelijke impact van zowel zonnepanelen als een Sinnegreide.

18

____________________________________________________ Type 1. Op daken Kansen. • Zonnepanelen op daken zijn een effectieve manier van meervoudig ruimtegebruik. • Zonnepalen op (bestaande) plat afgedekte gebouwen, zijn nauwelijks zichtbaar vanuit de openbare ruimte. • Op moderne (agrarische) bedrijfsgebouwen zijn zonnepanelen goed in het totale architecturale beeld in te passen. • In nieuwbouw kunnen zonnepanelen als integraal onderdeel van de architectuur worden opgenomen. Door innovatie van het zonnepaneel zullen in de toekomst de mogelijkheden alleen maar toenemen.

Delfs rood-wijk

Risico’s. • Zonnepanelen (van het huidige type) op schuine daken van (historische) huizen en boerderijen, of in beschermde stads- en dorpsgezichten, zijn vaak beeldverstorend. De panelen zijn bijna nooit goed in te passen, er ontstaat een rommelig beeld met hoekige vertandingen. Bovendien is de afwijkende kleurstelling en detaillering van de zonnepanelen storend in combinatie met de traditionele daken.

(Historische) boerderij

Op het dak van de Jaap Klaassenhal in Nes op Ameland

19

____________________________________________________

Zonnepanelen als zonnescherm Nieuwe ligboxenstal in Oostrum (foto: LC Niels Westra)

Het dak volledig bedekt met zonnepanelen

Mee ontworpen panelen op gevel woonhuis (winnaar Solar Decathlon)

20

____________________________________________________ Type 2. In achtertuinen en op resthoekjes Risico’s. • De zonnepanelen zijn bouwkundige elementen, die niet “meegroeien” met de seizoenen en daardoor moeilijk zijn te verenigen met groen. • Zonnepanelen moeten in een open ruimte worden opgesteld om opbrengstverlies te voorkomen. Ze staan hiermee snel in het zicht en trekken de aandacht vanwege de afwijkende kleur. Regelgeving ten aanzien van de (groene) inpassing op het erf is moeilijk. Verrommeling van het landschap ligt op de loer.

Boerentuin in Schingen

21

____________________________________________________ Type 3. In de publieke ruimte Kansen. • Meervoudig ruimtegebruik: energieopwekking op parkeerterreinen. • Icoon van duurzaamheid bij een bedrijf, openbaar gebouw of voorziening. • Volwaardig onderdeel van de openbare ruimte, met aandacht voor ontwerp en detail. Risico. • Verdringen ‘groen’ en ’verharding’ van de omgeving.

Zonnepanelen als zonnescherm op een parkeerplaats; dubbelfunctie

22

____________________________________________________ Type 4. Als onderdeel van het stedelijk weefsel Kansen. • Het zonnepark is volwaardig onderdeel van het stedelijk weefsel, met aandacht voor ontwerp en detail. • Het park is gesitueerd op een plek die niet geschikt is voor andere stedelijke functies. Er is sprake van zorgvuldig ruimtegebruik (ruimtelijke kwaliteit). • Het zonnepark staat niet op zichzelf maar is verbonden met woningen en/of bedrijven in de directe omgeving, het icoon van de duurzame wijk (maatschappelijke kwaliteit). • Een ruimte voor informatie en educatie (scholen) kan de maatschappelijke meerwaarde vergroten. • Aantrekkelijke omranding met water en groene wal. Risico. • Groot, ontoegankelijk gebied in een fijnmazige omgeving; risico van barrièrevorming. • Voor- en achterkanten probleem: van de achterkant kijk je onder de panelen en tegen de draagconstructie aan. Dit geeft een weinig uitnodigend beeld.

Zonne-eiland Almere

Zonne-eiland Almere

23

____________________________________________________ Type 5. Als lange lijn in het landschap Kansen. • De zonnepanelen zijn onderdeel van de stedenbouwkundige of landschappelijk opzet. • Duurzame energieopwekking als zichtbaar element. • Meervoudig ruimtegebruik, nuttig maken van ruimte die anders ongebruikt blijft. Risico. • Donkere en glimmende zonnepanelen op dijken zullen als industriële linten de verschijningvorm van grote delen van het landschap of het stedelijk weefsel drastisch veranderen.

Geluidswal in Uden

Ortsgemeinde Rommersheim

24

____________________________________________________ Type 6. Ingebed in bestaand landschap Kansen. • Bij de inpassing is het bestaande verkavelingspatroon van het landschap gerespecteerd. • De schoonheid van de eigen industriële orde is zichtbaar gemaakt door middel van een uitkijkheuvel. Het totale complex heeft een geleding met bredere groenstroken. De randen zijn zorgvuldig ontworpen met groenstroken. • Veel panelen gerealiseerd op 1 locatie, geeft “ruimte” elders. • Er zijn vormen van meervoudig ruimtegebruik mogelijk, bijvoorbeeld schapenweiden, bloemenweides,etc. Risico’s. • Het is een landschapsvreemd bouwkundig/industrieel element, dat in contrast is met het omringende landschap. • Er is kans op het ontstaan van barrières en fragmentatie van het landschap. • Er wordt ruimte onttrokken aan de landbouwproductie en natuur en landschap.

Aussichtshügel

Omheining en ‘Eingrünung’

25

____________________________________________________

Schapen weiden

Bloemenweide Solarfeld Gänsdorf; De industriële orde van zonnepanelen ingepast binnen het landschappelijk verkavelingspatroon

Bijenteelt

26

____________________________________________________ Type 7. Als nieuw landschap Kansen. • Grootschalig energielandschap dat als het ware over het bestaande landschap wordt uitgerold. Icoon in het landschap als verbeelding van de duurzame ambities. • De intrinsieke schoonheid van het park in contrast met het omringende landschap. Risico’s. • Een industrieel stedelijk object dat geen of nauwelijks samenhang of uitwisseling heeft met het omringende landschap. • De (visuele) impact op het landschap. • Gevaar voor fragmentatie en barrièrevorming. • Vernietiging van de onderliggende landschapspatronen en -structuren. Granada Spanje

Zonnespiegels in Spanje

27

____________________________________________________ zijn Sinnegreiden als nieuwe kwaliteit te zien.

3.3 Landschappelijke en ruimtelijke criteria Uit de voorafgaande landschapsanalyse en het referentieonderzoek naar de praktijkvoorbeelden zijn landschappelijke en ruimtelijke criteria afgeleid die meegenomen dienen te worden bij de inpassing en het ontwerp van de Sinnegreide.

Landschappelijke patronen en structuren Bij de inpassing van een Sinnegreide is het belangrijk om met respect om te gaan met landschappelijke patronen en structuren die de weerslag zijn van een lange ontstaansgeschiedenis. Vooral ook omdat een Sinnegreide een element is dat niets vraagt van de bodem of aan het landschap onttrekt dan puur en alleen de oppervlakte om zonnestralen op te vangen. Op de infrastructuur van het elektriciteitsnet na zijn er ook voor het plaatsen van de panelen nauwelijks fysieke aanpassingen noodzakelijk. Het zijn lichte constructies die als het ware op het weiland worden geplaatst.

Meervoudig ruimtegebruik Wanneer de verschillende vormen van toepassing worden gewogen op meer en minder ruimtelijke kwaliteit is meervoudig ruimtegebruik een belangrijk aspect ter overweging. Een Sinnegreide onttrekt ruimte aan het agrarische productieareaal en het open landschap als leefgebied en woonomgeving. Slechts op een beperkte schaal is een meervoudig ruimtegebruik mogelijk. Daarom is plaatsing zonnepanelen op het dak van woningen en bedrijven de meest wenselijke situatie. Maar ook gebieden waar ruimte als het ware “over” is, zoals parkeerterreinen, braakliggende terreinen en terreinen waar andere functies niet mogelijk zijn, zijn voorbeelden van zorgvuldig omgaan met de ruimte.

Hiërarchie Landschappelijke kwaliteit wordt in hoge mate bepaald door hiërarchische verbanden in de maat en ligging van ruimten en de verschillende componenten zoals infrastructuur, watersystemen, nederzettingen en dergelijke. Een Sinnegreide, met zijn eigen functionele betekenis en uitstraling, zal op een logische wijze in het geheel ingepast moeten worden. De verschijningsvorm, afmeting en ligging moet verband houden met de gebruikers voor wie de energieopwekking bedoeld is; voor geheel Dokkum, een woonwijk, een industrie- of bedrijventerrein.

Maatschappelijke kwaliteit De mate van ruimtelijke verbondenheid van het zonnepark met de gebruikers is van invloed op de beleving van de omgeving en het landschap. Een goed voorbeeld hiervan is Almere. Het zonne-eiland ligt hier direct naast de wijk die de opgewekte energie gebruikt. Bovendien is naast het ontwerp veel aandacht besteed aan het verstrekken van informatie en zichtbaar maken van het veld in de vorm van een bezoekerscentrum. Door de Sinnegreide een maatschappelijke verantwoording te geven en de relatie met de achterliggende woonwijk expliciet te duiden, wordt de maatschappelijke acceptatie van het veld groter. De maatschappelijke acceptatie geeft de Sinnegreide ook een belangrijke maatschappelijke kwaliteit.

Uitstraling Zonnepanelen zijn industriële en stedelijke elementen. Ze groeien niet mee met de seizoenen en zijn daarom moeilijk verenigbaar met het landschap. Ze hebben hun eigen orde en uitstraling. Voor de één is dat koud en doods, voor de ander is dat duurzaam en groen. Ook in het stedelijk gebied kan de uitstraling die zonnepanelen hebben conflicteren met de ruimtelijke kwaliteit. Het beschermd stadsgezicht van Dokkum is een goed voorbeeld hiervan.

Nieuwe kwaliteit Een Sinnegreide is ook op te vatten als een nieuwe ontwikkeling die haar plek verdient in de stad en het landschap. Door de grootsheid en het (doelmatige)ontwerp, krijgen de velden vol panelen een eigen schoonheid en betekenis. Het zijn iconen van de zorg voor het milieu. Vanuit dit perspectief

Zichtbaarheid In het zicht trekken zonnepanelen snel de aandacht vanwege hun afwijkende vormen en kleuren ten opzichte van de omgeving. De minst zichtbare opstelling vanuit de openbare ruimte en het landschap is het plaatsen van zonnepanelen op platte daken. Bij de inpassing van zonnepanelen in het 28

____________________________________________________ veld vooral in een open landschap is de visuele verstoring groot. Afstand bewaren tot wegen en paden is dan een belangrijke maatregel. In een kleinschaliger landschap met veel opgaande beplantingen of in de stadsrand is de visuele verstoring minder groot. De Sinnegreide valt hier ten dele weg achter beplantingen en bebouwing. Ook de manier van opstellen heeft invloed op de zichtbaarheid. Panelen gegroepeerd in lange linten langs wegen of op dijken doorkruisen een groot gebied. Groepering geeft een grotere impact op één plek, maar verandert niet een heel landschap.

Conclusies Vanuit de landschappelijke kwaliteit en het meervoudig ruimtegebruik bezien zijn daken de meest wenselijke locatie voor een Sinnegreide. Een Sinnegreide moet als ruimtelijke ontwerpopgave worden gezien. Bij de Sinnegreide zijn de volgende factoren van invloed op de ruimtelijke kwaliteit: • Landschappelijke patronen en structuren. • Hiërarchie. • Uitstraling. • Zichtbaarheid. • Begrenzing.

Begrenzing Tot op het laagste schaalniveau van de inpassing is rekening houden met de omgeving, van groot belang. De randen zijn daarbij belangrijke momenten van aandacht. De realiteit is dat zware hekken gewenst worden om de grote investering die is gedaan te beschermen. Een goed ontwerp zoekt hiervoor een oplossing zodat wordt voorkomen dat het beeld van een dichte vesting ontstaat. Door een rand te maken die wat toevoegt aan het landschap kan de uitstraling van het veld positief worden beïnvloed.

Maatschappelijke kwaliteit is een belangrijke factor bij de acceptatie van een Sinnegreide. Het draagt er mede toe bij dat een Sinnegreide als nieuwe kwaliteit kan worden gezien.

Ontwerpopgave Het in acht nemen van de hiervoor genoemde criteria bij de inpassing van een Sinnegreide leidt niet als vanzelf tot ruimtelijke kwaliteit. De interne organisatie en de inpassing in een specifieke omgeving zijn in grote mate medebepalend. Een blauwdruk bestaat niet, er moet altijd sprake zijn van maatwerk. Een Sinnegreide moet als ruimtelijke ontwerpopgave worden gezien.

29

4. Mogelijke locaties ____________________________________________________ In dit hoofdstuk worden mogelijkheden van een Sinnegreide in de specifieke ruimtelijke situatie van Dokkum in beeld gebracht. Eerst is vanuit het perspectief van de kwaliteit van het landschap in kaart gebracht waar de mogelijke locaties zich bevinden. Dit wordt gedaan aan de hand van de volgende onderwerpen: • De mogelijkheden van meervoudig ruimtegebruik. • De inpassing in het stadsrandplan It Nije Bolwurk. • De mogelijkheden van de aansluiting op de stad. Vervolgens zijn de conclusies vanuit de techniek (hoofdstuk 2) en de algemene conclusies (hoofdstuk 1) naast de mogelijke locaties vanuit landschappelijk perspectief gelegd.

30

____________________________________________________ 4.1. De mogelijkheden van meervoudig ruimtegebruik Een eerdere conclusie was dat de zonnepanelen op daken vanuit landschap preferabel is. Door de panelen op daken van bedrijven te plaatsen ontstaat meervoudig ruimtegebruik en wordt er geen ruimte onttrokken aan met name de landbouw. De Sinnegreide wordt dan als het ware verspreid over meerdere dakvlakken en kan zich uitbreiden naarmate er meer bedrijven meedoen. Wel worden er technische eisen gesteld aan de daken. Veel “oude” daken zullen daarom afvallen. Verder moet er rekening mee worden gehouden dat de daken gedurende een reeks van jaren beschikbaar moeten blijven. Uit ervaring blijkt dat 80% van de daken voldoet (bron: symposium “Friesland geeft energie”). Mogelijke locaties waar veel grote dakvlakken te vinden zijn: • Betterwird e.o.; ca. 21Ha • Hoge Dijken; ca. 8Ha • PDV; ca. 5ha Er is niet onderzocht of ondernemers bereid zijn hun daken beschikbaar te stellen voor collectieve opwekking van energie. Gezien de ambitie (ongeveer 10 ha.) is een combinatie van een Sinnegreide in het landschap, met zonnepanelen op daken in de directe omgeving, een mogelijkheid.

Potentieel platte daken, zowel bestaand als toekomstig; Betterwird, PDV en Hoge Dijken

Zonne-panelen op het dak, het landschap wordt ontzien

31

____________________________________________________ 4.2. It Nije Bolwurk. It Nije Bolwurk is een plan voor de stadrand van Dokkum. Uitgangspunt is dat Dokkum als compacte stad in het open landschap ligt. De landschappelijke kwaliteiten rond Dokkum die zijn benoemd in hoofdstuk 3 liggen ten grondslag aan de planvorming van It Nije Bolwurk. In It Nije Bolwurk is ruimte voor de overgang van stad naar platteland. Het zal een zone worden voor bijzondere aan de stad en aan het landschap gerelateerde activiteiten. Zo wordt er een fiets-/voetpad rondom Dokkum aangelegd, is er ruimte voor recreatie, maar ook voor water-, ecologische- en duurzaamheidsopgaven. Het fiets-/voetpad verbindt allerlei bijzondere plekken in de stadsrand (zoals cultuurhistorisch en landschappelijk waardevolle plekken) met elkaar. Voor meer informatie over It Nije Bolwurk: zie concept stadsrandplan It Nije Bolwurk, dd. 21 februari 2013. It Nije Bolwurk vormt de uiterste grens van aan de stad gerelateerde ontwikkelingen. Buiten It Nije Bolwurk zijn de openheid en de cultuurhistorische waarden van het landschap kwaliteiten die gekoesterd moeten worden. Een Sinnegreide buiten It Nije Bolwurk tast deze waarden aan, omdat een Sinnegreide als stedelijke uiting gezien wordt.

‘Open gebieden’ van It Nije Bolwurk: hier zijn geen bebouwing en opgaande beplantingen en elementen toegestaan.

32

____________________________________________________ Een Sinnegreide past in die zin bij It Nije Bolwurk dat er invulling wordt gegeven aan de duurzaamheidambitie van It Nije Bolwurk. De schaal van de Sinnegreide, de locatie en de inpassingmogelijkheden in het landschap zijn belangrijke aandachtspunten.

4.3. Aansluitend op de stad De visuele verstoring van een Sinnegreide is in de luwte van de stadsranden, in een juiste schaalverhouding tot het stedelijk gebied, minder dan in het open landschap. Het park sluit dan immers aan op de bebouwing en valt daar ten dele achter weg. Bovendien kan energieopwekking nabij de gebruiker de maatschappelijke aanvaardbaarheid van een Sinnegreide in het open veld vergroten.

Onderdelen van It Nije Bolwurk die richtinggevend zijn voor de mogelijke locaties van een Sinnegreide zijn: landschappelijk en cultuurhistorisch waardevolle gebieden, vizieren en een respectzone.

De maatverhouding en de verbondenheid van de Sinnegreide tot het programma in de omgeving is leidend geweest voor het aanwijzen van de verschillende locaties. We onderscheiden de volgende mogelijkheden: • één grootschalige Sinnegreide, • een Sinnegreide die verdeeld is over meerdere kleinere locaties, • een Sinnegreide als icoon en tenslotte, • een Sinnegreide als integraal onderdeel van een herstructureringsopgave.

De waardevolle gebieden zijn locaties waar een Sinnegreide niet ingepast kan worden, omdat deze gebieden een andere (cultuurhistorische, recreatieve en educatieve) functie hebben binnen It Nije Bolwurk. De vizieren zijn van oudsher tot in het stadshart doordringende landschappelijke structuren. Ze versterken de verankering van Dokkum in het landschap en brengen het landschap met al haar kwaliteiten tot diep in de stad Dokkum. In de vizieren zijn bebouwing en opgaande beplantingen/ elementen niet toegestaan. De vizieren komen daarom ook niet in aanmerking voor een Sinnegreide. De respectzone is een zone van open landschap waardoor het zicht op Dokkum gegarandeerd is. Dokkum is beleefbaar vanuit het landschap, en vanuit Dokkum is het landschap beleefbaar. Op het kaartbeeld zijn de locaties aangegeven waar het vanuit It Nije Bolwurk niet wenselijk is om Sinnegreiden te realiseren. Het lijkt overigens lastig om een park van 10 ha. in te passen in It Nije Bolwurk, omdat dit van een dergelijke omvang is dat het erg dominant is in zijn omgeving. Het overstijgt de schaal en de maat van It Nije Bolwurk. Nabij een bedrijventerrein lijkt een dergelijk grote oppervlakte beter aan te sluiten qua schaal, maat en industriële betekenis. Dit wordt in de volgende paragraaf nader geduid.

33

____________________________________________________ Eén grootschalige Sinnegreide (10ha). Voor de grootschalige Sinnegreide is gezocht naar locaties van 10ha. Locaties in It Nije Bolwurk of aansluitend op woonwijken vallen vanuit landschappelijk oogpunt af. De verhouding tussen de Sinnegreide en de fijne maat en korrel van een woonwijk en It Nije Bolwurk is dan zoek met als gevolg een hiërarchieprobleem. De uitbreidingslocatie Betterwird is de enige locatie die voor een dergelijke omvang goed uit de bus komt. Qua maat en schaal, maar ook qua functie en uitstraling, kan een Sinnegreide van 10ha aansluitend op het bedrijventerrein Betterwird gerealiseerd worden. Een ander belangrijk bijkomend argument is dat de energieopbrengst van 10 ha. zonnepanelen zodanig groot is dat alleen aangesloten kan worden op een onderstation. En dat staat op Betterwird. De locatie uitbreiding Betterwird biedt de kans om een duurzaam energiepark te ontwikkelen (Sinnegrun). In de gemeentelijke structuurvisie 2008 is de locatie aangegeven als gebied waar het bedrijventerrein kan worden uitgebreid. Wanneer de uitbreiding daadwerkelijk plaats gaat vinden is het mogelijk om de Sinnegreide op te tillen en op de daken van de nieuwe bedrijven te plaatsen. De Sinnegreide levert een substantiële bijdrage in de energiebehoefte van Dokkum als geheel. De 10 ha waar nu vanuit is gegaan kan op deze locatie ook nog groeien als daar behoefte aan is. Er is dan op andere locaties in de stadsrand geen noodzaak meer om Sinnegreiden te ontwikkelen. Het principe is: centraliseren om de stadsrand en het landschap elders te ontzien!

Grootschalige Sinnegreide van 10ha in aansluiting op Betterwird

34

____________________________________________________ Kleinschalige Sinnegreiden 1,5ha - 2,5 ha In plaats van één grote is het ook mogelijk om de 10ha te verdelen over meerdere kleinschalige Sinnegreiden. Op deze wijze ontstaat er een betere verhouding tot de maat en schaal van de stadsrand van Dokkum. De energieopwekking kan dan een directere ruimtelijke verbondenheid krijgen met de gebruiker in een woonwijk. Vanuit duurzaamheid gedacht is inpassing in It Nije Bolwurk ook goed mogelijk. De oppervlak is 1,5 ha minimaal tot 2,5 ha maximaal. Mogelijke locaties zijn: • Trije Terpen zuid • Betterwird west • Betterwird noord • Dokkum noord • Dokkum zuidoost

Sinnegreiden van 1,5ha tot max 2,5ha in aansluiting op de stadsrand

35

____________________________________________________ Een Sinnegreide als icoon Een Sinnegreide kan ook als icoon gebruikt worden voor de duurzame stad. Een zichtlocatie in de stadsrand is dan denkbaar. Aansluitend bij de gedachten van It Nije Bolwurk zou bijvoorbeeld één van de poorten (entrees) van Dokkum als locatie aangewezen kunne worden. Als de Sinnegreide iconisch bedoeld is, dan ligt het voor de hand dat er slechts één locatie wordt gekozen. Een icoon kan je namelijk niet herhalen. Dit betekent ook dat het icoon van Dokkum betekenis zou moeten hebben voor de gehele stad. Mogelijke locaties zijn: • Betterwird • Trije Terpen zuid • Dokkum zuidoost Het is ook denkbaar dat de kleinschalige Sinnegreiden die zojuist genoemd zijn gezamenlijk als icoon van de duurzame stad worden opgevat. Dan is het van belang om onderlinge afstemming te zoeken ten aanzien van de uitstraling, beeldtaal, vorm en grootte. Sinnegreiden als icoon

36

____________________________________________________ Sinnegreide in herstructureringsgebied In Dokkum liggen twee gebieden waar grote bedrijven in de afgelopen tijd zijn weggegaan. Voor deze bedrijfsgronden is een nieuwe invulling lastig te vinden, wellicht zou een Sinnegreide hier een uitkomst kunnen bieden. • Prins • Enna

Sinnegreiden in herstructureringsgebieden

37

____________________________________________________ 1. Op de daken Vanuit landschappelijk perspectief gaat de voorkeur uit naar zonnepanelen op de daken van de bedrijventerreinen Betterwird, Hogedijken en de PDV. Dit omdat er dan geen aantasting is van het landschap en zonnepanelen op daken het beste voorbeeld zijn van meervoudig ruimtegebruik. Als we deze locaties aan de technische criteria uit hoofdstuk 2 toetsen, namelijk de aanwezigheid van een onderstation, dan komt de Betterwird als beste locatie uit de bus.

4.4 Voorkeurslocatie In de vorige paragraaf zijn alle locaties naar voren gebracht die vanuit landschappelijk perspectief goede mogelijkheden in zich hebben. In deze paragraaf geven we de hiërarchie aan. Bovendien toetsen we de locaties aan de technische uitgangspunten (conclusies uit hoofdstuk 2) en de algemene criteria (conclusies uit hoofdstuk 1). Elke locatie wordt voorzien van een aantal overwegingen. Het is aan het gemeentebestuur om de voorkeurslocatie te kiezen. Die keus is met name ook afhankelijk van de invalshoek die gekozen wordt. Kiest men bijvoorbeeld voor groot en snel, dan komt men al gauw uit bij het gebied aansluitend op het huidige Betterwird (eventueel in combinatie met daken van bedrijven in de directe omgeving). Maar kiest men voor ruimtelijke kwaliteit binnen het stedelijke gebied van Dokkum, dan komen met name Enna en Prins in beeld. De keus is aan het gemeentebestuur. Hier wordt volstaan met het aandragen van ingrediënten voor dat besluit. Overigens kan dat niet meer zijn dan een principebesluit. Een besluit dat zich overigens uitstekend leent voor een breed overleg met burgers, ondernemers en andere overheden. Als de voorkeurslocatie eenmaal is bepaald, zal het principebesluit nader uitgewerkt moeten worden in een planologische onderbouwing, waarbij ook andere aspecten betrokken moeten worden. Daarbij kan gedacht worden aan milieu (geluid, spiegeling), gevolgen voor flora en fauna, waterhuishouding, etc. Problemen worden niet verwacht. Reeds eerder is opgemerkt dat op dit moment niet getoetst kan worden aan provinciaal ruimtelijk beleid. Dat beleid is er immers nog niet.

2. Herstructureringslocaties Een tweede goede optie is een Sinnegreide in een herstructureringsgebied, Prins of Enna. Dit omdat het landschap minder wordt aangetast en omdat er goede mogelijkheden lijken voor meervoudig ruimtegebruik. Beide locaties liggen nabij het onderstation van Betterwird . 3. In het landschap De derde optie is een Sinnegreide in het landschap. Deze optie scoort op het criterium van de snelle realiseerbaarheid(zie hoofdstuk 1, de algemene criteria) beter dan de eerdergenoemde locaties; op het dak en in herstructureringsgebied. Bij een Sinnegreide in het landschap is de complexiteit van de vele belanghebbenden/eigenaren veel minder groot. Van alle genoemde locaties in het landschap (één grootschalige of meerdere kleine al dan niet als icoon) komen Betterwird en Trije Terpen zuid het best uit de bus. De gronden zijn eigendom van de gemeente waardoor een snelle realiseerbaarheid mogelijk is. In het volgende hoofdstuk worden deze twee locaties nader beschouwd.

38

____________________________________________________ $IZHJLQJVWDEHO



ELM]RQGHUKHLG

Betterwird daken Hogedijken daken PDV daken

RSGDNHQ

Prins Enna

KHUVWUXFWXUHULQJ

Betterwird uitbreiding

KDLFRQLVFK

Trije Terpen zuid Betterwird Dokkum Noord Dokkum zuidoost

LFRQLVFK

RSGDNHQ RSGDNHQ  KHUVWUXFWXUHULQJ     LFRQLVFK

landschap PHHUYRXGLJ UXLPWHJHEUXLN                

SDVVHQGLQ ,1%                



6LQQHJUHLGHRSGDN%HWWHUZLUG 6LQQHJUHLGHKHUVWUXFWXUHULQJ3ULQV(QQD 6LQQHJUHLGHKD%HWWHUZLUGXLWEUHLGLQJ .OHLQH6LQQHJUHLGH7ULMH7HUSHQ]XLG

39

DDQVOXLWHQGRSGH VWDG                

techniek DDQVOXLWLQJRSKHW QHW   " "       " " " "  

algemeen 6QHOOHUHDOLVHHU EDDUKHLG             " "  

  4    4 4  4  3     

                

____________________________________________________ 5. Twee locaties nader beschouwd De locaties Betterwird en Trije Terpen zuid die in het vorige hoofdstuk als geschikt zijn aangemerkt, worden hier nader belicht. 5.1 Betterwird (plus daken) De uitbreiding Betterwird scoort goed als gekeken wordt naar de landschappelijke, technische en algemene criteria. De volgende argumenten liggen hieraan ten grondslag: Eigendomssituatie gronden: de beschikbare onbebouwde gronden beslaan een opp van zeker 10ha. Bij deze locatie zijn uitsluitend gronden opgenomen die op dit moment eigendom van de gemeente zijn. Dit sluit niet uit dat later, bij de verdere uiwerking, ook particuliere gronden in de beschouwing worden betrokken. Het is de bedoeling dat de private partij die de Sinnegreide ontwikkelt en beheert en de benodigde gronden huurt. Contractueel wordt bedongen dat de verkoop van bouwgrond gewoon doorgaat. Desgewenst kunnen zonnepanelen eenvoudig op het dak van nieuwe gebouwen worden geplaatst (flexibiliteit). Omdat de gronden in eigendom van de gemeente zijn, zal de Sinnegreide relatief snel gerealiseerd kunnen worden. Infrastructuur elektriciteitsnet: omdat het onderstation van Liander op een afstand van circa 800 meter ligt, is het goed mogelijk op deze locatie een groot zonnepark (10 MWA) te realiseren met een rechtstreekse aansluiting op dat onderstation. Aansluitkosten: zie bijlage. Het leveringsgebied wordt begrensd in het recente Energie-akkoord (de zgn. “Postcoderoos”, zie kaart op pag.13).

Betterwird locatie; gronden in eigendom bestemming van bedrijventerrein en op termijn kunnen de panelen op het dak geplaatst worden.

Landschap: vanuit landschappelijk oogpunt sluit een Sinnegreide van ca. 10ha qua maat en schaal aan op het bedrijventerrein Betterwird. Het is een stedelijk industrieel object dat tegelijk kansen biedt aan een groen en duurzaam bedrijventerrein (Sinnegrun). Concentreren in Betterwird voorkomt eventuele verrommeling van de stadsrand die toch al onderhevig aan allerlei invloeden van buitenaf.

Maatschappelijke kwaliteit: de Sinnegreide zou hier een maatschappelijke verantwoording kunnen krijgen door de relatie met de gebruikers expliciet te duiden (zie ook de paragraaf maatschappelijke kwaliteit op pagina 28). Het zou mooi zijn als in de buurt een informatiepunt komt. Van daaruit zou dan een bezoek aan de Sinnegreide gebracht kunnen worden (educatie). Nader overleg met Liander is gewenst.

Ruimtegebruik: er wordt op deze locatie zorgvuldig met de ruimte omgegaan (meervoudig ruimtegebruik). Immers deze locatie heeft al de

Flexibiliteit: gepeild kan worden of bedrijven in de directe omgeving hun 40

____________________________________________________ daken ter beschikking willen stellen van de Sinnegreide. Het groene imago van bedrijven kan op die manier worden versterkt. De Sinnegreide kan dan ook nog flink groeien als steeds meer ondernemers hun dak beschikbaar zouden stellen. Bedacht moet wel worden dat de opgewekte energie niet voor eigen gebruik van de ondernemers is maar voor collectief gebruik. Uitstraling: de uitstraling van de Sinnegreide past goed bij het bedrijventerrein Betterwird. Het imago van een groen bedrijventerrein wordt krachtig onderstreept. Afmetingen: Betterwird is de enige locatie waar 10 ha. aanéénsluitend gerealiseerd kan worden. Techniek: Uitbreiding Betterwird ligt nabij het onderstation. 5.2 Trije Terpen zuid Van de kleinere locaties scoort Trije Terpen goed. Eigendomssituatie gronden: de beschikbare onbebouwde gronden is 1,5ha. Bij deze locatie zijn uitsluitend gronden opgenomen die op dit moment eigendom van de gemeente zijn. Dit sluit niet uit dat later, bij de verdere uiwerking, ook particuliere gronden in de beschouwing worden betrokken.

Trije Terpen zuid

Infrastructuur elektriciteitsnet: omdat het onderstation van Liander op grote afstand staat is een directe verbinding financieel niet haalbaar. De aansluitkosten kunnen worden afgeleid uit de bijlage. Rest een klein park van max. 2 MWA, aangesloten op het middennet.

kwetsbaar. Dat stelt eisen aan ontwerp, inrichting en begrenzing. Tegelijk liggen hier kansen voor een groen en duurzaam bedrijventerrein (Sinnegrun) en is ruimtelijke uitstraling van belang. De Sinnegreide kan een icoon van de duurzame stad worden.

Flexibiliteit: de relatief beperkte oppervlakte betekent dat de beoogde schaal van de Sinnegreide hier niet gerealiseerd kan worden. Wellicht is het mogelijk daken van bedrijven in de buurt bij het zonnepark te betrekken. Dat zou nagegaan moeten worden.

Maatschappelijke kwaliteit: de Sinnegreide zou hier een maatschappelijke verantwoording kunnen krijgen door de relatie met de gebruikers expliciet te duiden (zie ook de paragraaf maatschappelijke kwaliteit op pagina 28). Het zou mooi zijn als in de buurt een informatiepunt komt. Van daaruit zou dan een bezoek aan de Sinnegreide gebracht kunnen worden (educatie). Nader overleg met Liander is gewenst.

Landschap: De locatie in de stadsrand is vanuit landschappelijk oogpunt 41

6. Aanzet inpassing ____________________________________________________ In de eerdere hoofdstukken is veel gezegd over voors en tegens bij een Sinnegreide en met welke factoren vanuit het landschap en de techniek rekening gehouden dient te worden. In dit hoofdstuk is met al deze randvoorwaarden een vingeroefening gedaan. Resultaat van deze vingeroefening zijn randvoorwaarden voor het inpassen van een Sinnegreide in het open landschap van Dongeradeel. •

Kiezen voor een landschapseigen inpassing van de Sinnegreide waarbij het verkavelingpatroon gerespecteerd dient te worden.

•

Het wegplanten met bosplantsoen of rijen bomen is niet wenselijk. Door de afmeting van de Sinnegreide zal het beeld van een bos ontstaan en een bomenrij komt in het huidige open landschap nauwelijks voor. Bovendien is een Sinnegreide een flinke investering in duurzame energie die niet meteen onzichtbaar gemaakt hoeft te worden.

•

Een Sinnegreide is een stedelijk element in het landschap. Ter compensatie van flora en fauna moet langs de randen een nader te bepalen percentage van de oppervlakte ‘groene ruimte’ gerealiseerd worden.

Voorbeelduitwerking Sinnegreide; Doorsnede aanzicht van het uitkijkpunt

42

•

Kiezen voor een doeltreffende funderingsmethode die zo weinig mogelijk aantasting of verharding van het groene maaiveld tot gevolg heeft.

•

De hoogte van de panelen t.o.v. van het maaiveld moet minimaal 1m zijn. Dit vergroot de lichttoetreding van het maaiveld waardoor meervoudig gebruik in de vorm van een bloemenweide mogelijk is. Maar ook het weiden van schapen wordt hierdoor mogelijk.

•

Bij het ontwerp van de omranding moet er gebruik gemaakt worden van landschapseigen middelen; zoals bv. een kavelsloot, een rietzoom en een kade(zie profieluitwerking). Op deze wijze blijft de Sinnegreide wel zichtbaar en is in de langsrichting van de panelen nog doorzicht.

•

In plaats van hekwerken kan een brede kavelsloot met natuurlijke oevers als bescherming en beveiliging van de Sinnegreide worden ingezet.

•

De maatschappelijke betrokkenheid bevorderen door de Sinnegreide zichtbaar te maken en mensen hierover te informeren d.m.v. een info/ uitzichtpunt.

____________________________________________________ Als de definitieve locatiekeuze gemaakt is, dient er een goed ontwerp gemaakt te worden voor de Sinnegreide, waarin zowel ruimtelijke kwaliteit als techniek belangrijke uitgangspunten zijn. De interne organisatie en de inpassing in een specifieke omgeving bepalen in grote mate de kwaliteit van het ontwerp. Daarbij zal ook gekeken moeten worden naar toegankelijkheid/ zichtbaarheid van het park en mogelijkheden voor informatie en educatie.

Een Sinnegreide symboliseert de ambities van de gemeente op het gebied van duurzaamheid. Zij mag gezien worden en presenteert zich als eigentijds onderdeel van de nieuwe stadsrand dat met zorg in de nieuwe stadsrand is ingepast. Het inpassingsplan zal in overleg met de provincie opgesteld worden.

Voorbeelduitwerking Sinnegreide; Dwarsdoorsnede van de rand

Voorbeelduitwerking Sinnegreide; Dwarsdoorsnede aanzicht

43

____________________________________________________

44

Bijlage ____________________________________________________ Locatie Trije Terpen Zuid:

Informatie netbeheerder Liander over aansluitkosten drie locaties. De volgende indicatieve aansluitbedragen, zoals die zijn berekend door Liander, geven een goede indicatie van de aansluitkosten voor locaties met verschillende grootten en op verschillende afstand van het onderstation van Dokkum in Betterwird. Het betreft alleen de aansluiting. De aansluitspanningen zijn 10kV of 20kV. Alle genoemde richtprijzen zijn excl. BTW en op basis van tarieven 2013.

Aansluiting max. 2MVA n-1: • € 61.700,= incl. 25 mtr. Indien >25mtr vanaf hart openbare weg komt er € 132,90 p/mtr bij. Aansluiting max. 5MVA n: • € 265.000,= incl 800 mtr. verbinding van OS Dokkum-Locatie 02.

Voor alle locaties gelden de volgende uitgangspunten: • Werken in vervuilde grond is uitgesloten. • Verharding (bestrating oid) wordt door klant verwijderd en hersteld op eigen terrein. • Exclusief “kunstwerken” (waterkruisingen, spoorkruisingen etc.). • Onder voorbehoud van verkrijgen van de benodigde vergunningen. Locatie Betterwird:

Afstand tot OS Dokkum: ca. 800mtr.

Aansluiting max. 10MVA n: • € 265.000,= incl 800 mtr. verbinding van OS Dokkum–Locatie 02. Locatie Dokkum Zuidoost:

Afstand tot OS Dokkum: ca. 3900mtr.

Aansluiting max. 2MVA n-1: • € 61.700,= incl. 25 mtr. Indien >25mtr vanaf dichtstbijzijnde trafostation komt er € 132,90 p/mtr bij. (meters rekenen over het hart van de openbare weg, dus niet een rechte lijn op de kaart)

Afstand tot OS Dokkum: ca. 400mtr

Aansluiting max. 2MVA n-1: • € 61.700,= incl. 25 mtr. Indien >25mtr vanaf hart openbare weg komt er € 132,90 p/mtr bij.

Aansluiting max. 5MVA n: • € 600.000,= incl 3900 mtr. verbinding van OS Dokkum-Locatie 03.

Aansluiting max. 5MVA n: • € 220.000,= incl 400 mtr. verbinding van OS Dokkum-Locatie 01.

Aansluiting max. 10MVA n: • € 600.000,= incl 3900 mtr. verbinding van OS Dokkum-Locatie 03.

Aansluiting max. 10MVA n: • € 220.000,= incl 400 mtr. verbinding van OS Dokkum-Locatie 01.

45

____________________________________________________

46

____________________________________________________ Deel B Quickscan Financiële Haalbaarheid

47

Deel B Algemeen De gemeente Dongeradeel wil zich profileren als duurzaam bewuste gemeente. Daarvoor is de duurzaamheidnotitie ‘Dongeradeel hat enerzjy’ opgesteld. De gemeente wil zich met name richten op bewustwording bij de inwoners en heeft de ambitie op termijn CO2-neutraal te worden. Eén van de projecten die de gemeente hiervoor voor ogen heeft is de zogenaamde ‘Sinnegreide’. De ‘Sinnegreide’ is een project waarin grootschalig zonnepanelen worden opgesteld, danwel op daken, danwel in het open veld, om zonnestroom op te wekken voor de directe omgeving. Inhoud Dit document beschrijft technische, financiële en organisatorische aspecten omtrent zonnepanelen, een zonneveld, en haar kenmerken.

48

Technische aspecten Onderdelen PV Systeem Een zon PV systeem bestaat uit een aantal onderdelen. Voor een grootschalig project zijn dit de volgende; zonnepanelen (1), bekabeling (2), montagesysteem (3), omvormer(s) (4), bemetering (5) en een netkoppeling (6). Zie Figuur 1.

3 1

5

2 4

6 Figuur 1. Onderdelen PV Systeem

De panelen zetten zonlicht om in elektrische energie. Deze energie wordt middels bekabeling getransporteerd naar de omvormer welke de energie omzet naar reguliere spanning bruikbaar voor afnemers. De opgewekte energie wordt gemeten middels een bemeteringsysteem en afgezet op het regionale net middels een netkoppeling. Het montagesysteem zorgt dat de panelen op een dak of veld opgesteld kunnen worden. Zonnepanelen zijn er in verschillende soorten en maten. Standaard zonnepanelen zijn ongeveer 1,66 meter bij 0,99 meter, of 1,99 meter bij 0,99 meter. Deze standaard maten zijn ontstaan in de markt en bepaald i.v.m. transport op pallets en in containers. Vanzelfsprekend zijn er veel meer maten zonnepanelen, echter zijn deze vaak duurder dan panelen met standaard maten, omdat de productiehoeveelheden van deze ‘afwijkende maten’ lager zijn. Panelen wegen tussen de 15 en 25 kg per stuk. Het gewicht wordt voornamelijk bepaald door de afwerking en componentsamenstelling. Typen PV systemen In de huidige markt zijn er drie typen zonnecellen welke worden verwerkt in panelen. Dit zijn Monokristallijn cellen, Polykristallijn cellen en Amorf panelen ook wel dunne film genoemd. Daarnaast zijn er ontwikkelingen in organische zonnecellen en andere typen cellen. Deze zijn echter allen in ontwikkeling en pas over vele jaren rijp voor de markt. In Figuur 2 is een voorbeeld van de drie verschillende soorten cellen weergegeven.

49

Monokristallijn cellen (1): de zonnecellen in een monokristallijn zonnepaneel bestaan uit één kristal. Het oppervlak van monokristallijne zonnecellen heeft geordende elektroden en is egaal zwart. Deze zonnepanelen hebben het hoogste energetische rendement in de huidige markt. Monokristallijne zonnepanelen hebben enkele procenten meer opbrengst dan polykristallijne. Deze panelen zijn duurder, maar hebben een hoger rendement per oppervlakte. Het is de beste keuze voor het behalen van een maximaal energetisch rendement bij een beperkte ruimte. Polykristallijn cellen (2): in een polykristallijn zonnepaneel bevinden zich zonnecellen die bestaan uit meerdere grove kristallen. Een polykristallijne zonnecel vertoont een soort gebroken schervenpatroon. De polykristallijne zonnepanelen zijn gunstig geprijsd en bieden een redelijk hoog rendement. Ze hebben een iets lager energetisch rendement dan monokristallijne zonnepanelen. Wanneer er genoeg ruimte aanwezig is, is dit financieel gezien, de beste keuze. Amorf of dunne film (3): in een dunne-film zonnepaneel wordt amorf silicium gebruikt. Amorfe zonnepanelen bevatten geen kristallen maar poeder. Hierdoor zijn ze zeer buigzaam. De amorfe zonnepanelen geven het minste energetisch rendement van de drie. De prijs ligt wel een stuk lager, maar deze zonnecellen zijn minder geschikt voor toepassing in zonnepanelen. Vaak worden ze toegepast in flexibele dakbedekking etc. In de bijlage is een foto opgenomen waarin de toepassing van dunne film cellen op een dak is weergegeven.

Figuur 2. Typen zonnecellen

Ontwikkelingen PV systemen De ontwikkelingen in PV systemen gaan erg snel. De prijzen van panelen zijn in de afgelopen jaren drastisch gedaald. Nieuwe generatie zonnepanelen hebben een hogere opbrengst, deze worden vaak voor dezelfde prijs geproduceerd, waardoor er voor dezelfde prijs meer vermogen wordt gemaakt. Europese deskundigen voorspellen dan ook dat zonnestroom vanaf 2015 of 2017 volledig kan concurreren met marktprijzen van conventioneel opgewekte elektriciteit. Echter is dit afhankelijk van regeringsbeleid en energieontwikkelingen. Als voorbeeld van prijsstijging kan worden aangegeven dat de Chinese producenten van panelen in 2010 een kostenreductie op zonnecellen van 60% ten opzichte van een jaar eerder realiseerden. De energieprijzen zijn de afgelopen jaren redelijk gelijk gebleven, wat de terugverdientijd gunstig maakt. In Figuur 10 is een overzicht weergegeven van de ontwikkelingen in de zonnecellen techniek wereldwijd.

50

Energie aspecten Energievraag Dokkum Om een goed beeld te krijgen van de potentie van een zonneveld en de mogelijke dekking van de regionale energievraag is een beknopt onderzoek gedaan naar de energievraag van Dokkum. De geïnventariseerde energievraag beperkt zich tot huishoudens in een vastgesteld postcodegebied. De reden voor alleen huishoudens en een vastgesteld postcodegebied is nader uitgelegd in de volgende paragraven en heeft een fiscale achtergrond. Uit gegevens van ECN, Energie Nederland en de landelijke netbeheerders blijkt dat het gemiddelde energieverbruik van een huishouden in Nederland over 2012 ca. 3.312 kWh per jaar is. Uit cijfers van het CBS is vastgesteld hoeveel huishoudens er in de vastgestelde postcodegebieden aanwezig zijn. Deze aantallen zijn weergegeven in Tabel 1. Postcodegebied 9101, Dongeradeel 9102, Dongeradeel 9103, Dongeradeel 9104, Dantumadiel 9106, Dantumadiel 9113, Dantumadiel 9121, Dongeradeel 9125, Dongeradeel 9156, Dongeradeel Totalen

Aantal huishoudens

Geschat elektriciteitsverbruik 4.080 400 1.005 2.280 15 350 40 75 40 8.285

13.513.000 kWh/jaar 1.324.800 kWh/jaar 3.328.600 kWh/jaar 7.551.400 kWh/jaar 49.700 kWh/jaar 1.159.200 kWh/jaar 132.500 kWh/jaar 248.400 kWh/jaar 132.500 kWh/jaar 27.440.100 kWh/jaar Tabel 1. Overzicht huishoudens per postcode (Bron: CBS)

Uit de CBS cijfers blijkt dat er in het totale vastgestelde postcodegebied 8.285 huishoudens aanwezig zijn. Naar schatting verbruiken deze huishoudens gezamenlijk zo’n 27,4 miljoen kWh aan elektriciteit. Energie opbrengst vs. locatie en richting Een zon PV systeem levert energie door zoninstraling. De aarde draait in een jaar om de zon, waardoor de zon op ieder moment net op een andere manier het aardoppervlak beschijnt. In de zomer staat de zon hoog en zijn de dagen lang, in de winter staat de zon juist laag en zijn de dagen kort. Dit alles maakt dat iedere locatie een unieke combinatie voor een optimale oriëntatie en hellingshoek heeft om zoveel mogelijk zonne-energie op te vangen.

51

Gemiddeld in Nederland kan aangehouden worden dat een zuidelijke oriëntatie en een hellingshoek van ca. 36 graden ten opzichte van de horizontaal de meest optimale zoninstraling geeft. In onderstaande Figuur 3 is het globale opbrengst rendement van de zoninstraling weergegeven in procenten per oriëntatie en hellingshoek.

Figuur 3. Zon rendement vs. Oriëntatie en hellingshoek

Voor de verschillende beoogde gebieden rondom Dokkum is een detailstudie gedaan naar de meest optimale positionering per locatie en de opbrengst per locatie wanneer geplaatst in dezelfde oriëntatie als de percelen zijn gelegen. De resultaten hiervan zijn weergegeven in Tabel 2. In de tabel is per locatie weergegeven: de meest optimale oriëntatie ten opzichte van het zuiden, de bijhorende hellingshoek en de gemiddelde jaarlijkse opbrengst van een PV systeem in kWh per opgestelde kWp. Daarnaast is weergegeven de oriëntatie en bijhorende meest optimale hellingshoek per locatie bij plaatsing op de percelen in de zelfde oriëntatie als de percelen zelf. De laatste kolom geeft aan wat het verschil is met de specifieke plaatsing ten opzichte van de optimale plaatsing.

Locatie Betterwird Prins Enna Aerosols Dokkum Noord Dokkum Zuidoost Trije Terpen

Oriëntatie

o

-2 o 0 o -2 o -2 o -2 o -2

Optimale plaatsing Helling o 37 919 o 36 919 o 36 919 o 36 917 o 37 917 o 37 920

Opbrengst kWh/kWp kWh/kWp kWh/kWp kWh/kWp kWh/kWp kWh/kWp

52

Oriëntatie o -18 o 7 o -24 o 11 o 0 o -16

Locatie specifieke plaatsing Helling Opbrengst Verlies o 36 916 kWh/kWp -0,3% o 20 889 kWh/kWp -3,3% o 37 905 kWh/kWp -1,5% o 36 915 kWh/kWp -0,2% o 38 917 kWh/kWp 0,0% o 37 912 kWh/kWp -0,8% Tabel 2. Plaatsing en Opbrengsten

Uit Tabel 2 blijkt dat de opbrengst voor iedere locatie vrijwel gelijk is. Plaatsing van een systeem in de Dokkum Zuidoost zou energetische het hoogste rendement opleveren. Energie opbrengst vs. aantal huishoudens Uitgaande van een gemiddelde energetische opbrengst van 909 kWh per opgestelde kWp aan zonnepanelen zou theoretisch ruim 30.195 kWp (of ruim 30 MWp) aan zonnepanelen opgesteld moeten worden om de gehele energievraag van het vastgestelde postcodegebied te kunnen dekken. Dit betreft een enorm zonneveld wat, gezien de investeringslasten en het ruimtebeslag wat hiermee gemoeid gaan, onmogelijk wordt geacht. Voor een dergelijk zonneveld moet gedacht worden aan een oppervlakte van ruim 20 ha. En een investering van ruim 30 miljoen. Dit betreft een investering exclusief grond en aansluitkosten op het regionale energienet. Geadviseerd wordt om het zonneveld te beperken en te baseren op andere parameters. Dit kan bijvoorbeeld zijn, beschikbaar grondoppervlak, deelname door het aantal particuliere huishoudens of een elektrische aansluitcapaciteit. Vanzelfsprekend is een gezonde business case hierin leidend. Energieopbrengst per systeem en opstelling Vaste PV systemen hebben een goed voorspelbare energieopbrengst, welke zoals eerder beschreven afhankelijk is van de oriëntatie en hellingshoek van het systeem. Voor de beoogde locaties rondom Dokkum ligt deze op ca. 909 kWh per paar per opgestelde kWp aan panelen. Wanneer gebruik wordt gemaakt van een zon volgend systeem, ook wel Suntracker genoemd, kan dit de opbrengst flink ten goede komen. Afhankelijk van de toepassing levert een dergelijk systeem tussen de 10 en 30% meer energie dan een vaste opstelling. Nadelen van een dergelijke opstelling zijn dat deze duurder zijn en meer ruimte vergen dan een vaste opstelling. Wanneer ruimte geen belemmering is, is dit een goede oplossing. Voor een vast geplaatst systeem bepaalt de hellingshoek en oriëntatie tevens het maximaal te plaatsen vermogen per oppervlakte. Dit is te wijten aan de schaduwwerking van de panelen op elkaar. Bij een kleine hellingshoek kunnen er meer panelen op een oppervlakte dan met een grote hellingshoek, omdat in de laatste situatie meer schaduw ontstaat. In Figuur 4 is een voorbeeld gegeven van schaduwwerking van panelen op elkaar in de winterperiode wanneer de zon laag staat en de schaduwwerking het grootste is. Op de foto zijn de panelen dus te dicht op elkaar geplaatst om een goed rendement te leveren in het najaar, winter en voorjaar. Voor de locaties rondom Dokkum blijkt een hellingshoek van ca. 36 graden optimaal. Bij deze hellingshoek is Figuur 4. Voorbeeld Schaduwwerking een onderlinge paneelafstand van ca. 1.85 meter nodig om schaduwwerking te voorkomen. Uitgaande van een standaard paneel van 0,98 cm breed is het totale paneel tot paneelafstand 2,65 meter. Dit resulteert in een nuttig gebruiksoppervlak van 37%.

53

In de bijlage is een tabel opgenomen met de onderlinge paneelafstand bij verschillende hellingshoeken. Aangeraden wordt om een iets kleinere hellingshoek te kiezen en hiermee een optimum in dekkingsraad en energetisch rendement te kiezen. Voor de projectlocaties rondom Dokkum wordt een hellingshoek van 20 graden aangeraden. Hiermee daalt het energetisch rendement met gemiddeld 4 tot 5%, maar stijgt de dekkingsgraad naar ruim 50%. Als stelregel kan worden genomen dat met de huidige techniek het gemiddelde paneelvermogen per m² zo’n 145 Wp betreft. Voor een dekking van een hectare grond met een dekkingsgraad van 50% ligt het PV vermogen daarmee op ca. 725 kWp. Operationele aspecten Onderhoud Leveranciers en installateurs van PV systemen schermen vaak met het feit dat panelen geen onderhoud nodig hebben. Het tegenovergestelde is waar. Namelijk, net als ramen worden zonnepanelen op den duur ook vuil. Het oppervlak van het zonnepaneel-glas zal minder snel vuil vasthouden vanwege speciale behandelingen die het glas in de fabriek krijgt, echter zal naar verloop van tijd het glas toch vuil vasthouden. Door dit vuil kan minder licht de zonnecellen bereiken, waardoor de energieopbrengst zal afnemen. Het is dus verstandig zonnepanelen minimaal één maal per jaar te reinigen, hierdoor blijft de energie productie optimaal en zal eventueel ophopend vuil tussen het aluminium frame en het glas worden voorkomen. In de tekst in de bijlage is kort toegelicht wat vuil doet met de energieopbrengst van panelen. Grondgebruik en fundatie Het grondgebruik bij grondgebonden zonnesystemen is fysiek vrij klein. De systemen kunnen op verschillende wijzen worden gefundeerd op de ondergrond. De mate van fundatie en het nodige systeem zijn deels afhankelijk van de ondergrond en deels afhankelijk van een aantal bovengrondse keuzes zoals de hoogte en het soort opstelling. De meest toegepaste opstellingen zijn rijopstellingen op geringe hoogte. Dit zijn vrij goedkope systemen waarbij de ondergrond verder geen andere functie vervuld. De ondergrond is hier dan ook vaak met een verharding opgevuld zoals grind, split, asfalt of grastegels. Wanneer de ondergrond meervoudig wordt ingezet voor bijvoorbeeld beweiding middels schapen, is het noodzakelijk de zonnesystemen hoger te plaatsen. Dit om beschadiging door onderlopende dieren te voorkomen. Tussen de opstellingen dient ruimte beschikbaar te blijven voor verschillende zaken. Onderhoud voor de systemen en ondergrond is hier één van. De meest belangrijke is wellicht de noodzakelijke onderlinge afstand i.v.m. schaduwval tussen de panelen.

54

Tijdelijk neerzetten en verplaatsen Een goede keuze is om een grootschalig zon systeem te plaatsen op een groot dakoppervlak. Grote dakoppervlakken lenen zich uitstekend voor plaatsing van zonpanelen. Er wordt in dat kader ook geadviseerd plaatsing op bestaande daken voor te laten gaan, dan plaatsing op braakliggende gronden. Plaatsing van zonnesystemen op daken van panden met een onbekende levenshorizon kan twijfel opleveren. Het is vanzelfsprekend mogelijk dat bestaande daken door het slopen van panden verdwijnen. Dit zou theoretisch een investering in een zonsysteem in de weg kunnen staan. Echter is tijdelijke plaatsing op een dak wel degelijk een mogelijkheid. Het verplaatsen naar een nieuw dak of de ondergrond, na het verdwijnen van het dak, behoort zeker tot de mogelijkheid. Wel is het belangrijk een aantal specifieke locatie eigenschappen vast te stellen alvorens tot tijdelijke plaatsing over te gaan. Vastgesteld moet worden dat verplaatsing of herplaatsing in de toekomst werkelijk tot de mogelijkheden behoort. Voor bedrijven en grondeigenaren is het interessant om ongebruikte grond en dakoppervlakken, welke geschikt zijn voor zon PV systemen, beschikbaar te stellen voor het ‘Sinnegreide’ initiatief. Deze partijen kunnen een vergoeding ontvangen voor de huur/pacht of eventuele verkoop van deze oppervlakten. Hekwerken en beveiliging Voor zonsystemen in het open veld zijn diverse beveiligingssystemen mogelijk. Deze systemen hebben twee doelen, het beveiligen van de systemen tegen diefstal en vandalisme en het beschermen tegen ongevallen. Zonnesystemen produceren elektrische energie op gelijkspanning. Hierbij komen hoge stromen vrij welke levensgevaarlijk kunnen zijn voor mens en dier. Beveiliging is daarom noodzakelijk. De meest toegepaste systemen voor beveiliging zijn, waterpartijen, hekwerk en camerabeveiliging. Voor landelijke gebieden met weinig vandalisme is vaak een waterpartij welke de toegang tot een zonneveld belemmerd voldoende. Systemen dicht bij de bebouwde kom worden vaak voorzien van hekwerk al dan niet met aanvullende beveiliging. Vaak stellen investeerders of verzekeringsmaatschappijen eisen waarop de beveiliging moet zijn gebaseerd. Aangeraden wordt dan ook deze eisen aan te houden. Financiële aspecten Investeringen Investeringen in grondgebonden zonnesystemen bestaan uit de eerder genoemde onderdelen; de zonnepanelen, bekabeling, het montagesysteem, omvormer (s), bemetering en een netkoppeling. Aanvullend komen hier kosten bij voor de grond welke in de vorm van koop, pacht of huur kunnen worden uitgevoerd. Daarnaast zijn overige aanvullende investeringen in beveiliging en hekwerk mogelijk afhankelijk van de opstelling en keuzen. Globaal kan worden gesteld dat het overgrote deel van een investering (>80%) wordt veroorzaakt door de investeringen in het systeem zelf. De kosten voor grond en de netkoppeling betreffen afhankelijk van locatie ca. 15 tot 20% van de investering. De overige kosten als hekwerk etc. bedragen vaak ca. 5%.

55

Operationele kosten De operationele kosten voor een grootschalig zon systeem bestaan uit een aantal onderdelen. Deze zijn hieronder beschreven. In de doorgerekende cases is daarbij rekening gehouden met inflatie.     

Verzekeringskosten PV systeem. Het systeem wordt verzekerd voor schade, vandalisme, etc.; Onderhoud PV systeem. Het systeem moet i.v.m. vervuiling etc. periodiek onderhouden worden; Onderhoud grond. De grond wordt meervoudig gebruikt waarvoor kosten worden gemaakt; Back office en administratie. De opgewekte energie moet worden verrekend en verwerkt; Monitoringskosten PV opbrengst. Voor de verrekening etc. worden kosten gemaakt voor monitoring van de energieopbrengst.

Opbrengsten De operationele opbrengsten voor een grootschalig zon systeem bestaan uit een aantal onderdelen namelijk de verkoop van energie en de salderingsopbrengsten ofwel de korting op de energiebelasting. Saldering en Postcoderoos Verlaging van de energiebelasting vindt zoals eerder beschreven op basis van de zogenaamde postcoderoos. Particulieren die in coöperatief verband duurzame energie opwekken komen in aanmerking voor een verlaging van de Energiebelasting. Zij krijgen een belastingkorting van 7,5 cent per kWh. Zo luidt de regeling uit het energieakkoord die op 1 januari 2014 ingaat. De korting geldt alleen voor particulieren die zich aangemeld hebben bij een lokale energiecoöperatie en die zich in een ‘postcoderoos’ bevinden ten opzichte van een energieleverend project zoals de ‘Sinnegreide’. Concreet betekent dit, dat de installatie in het eigen postcodegebied staat of in het gebied van de direct aangrenzende viercijferige postcodes. In Figuur 5 op de volgende pagina is de postcoderoos voor de omgeving Dokkum weergegeven. Hierin zijn de beoogde projectlocaties weergegeven met een blauwe stip en de aangrenzende postcodegebieden aangeduid met een groen icoontje.

56

Figuur 5. Postcoderoos omgeving Dokkum (Bron. GEODAN

57

Uit de kaart blijkt dat de beoogde projectlocaties toevalligerwijze allemaal in hetzelfde postcodegebied liggen. De aangrenzende viercijferige postcodegebieden liggen allemaal rondom de plaats Dokkum. Globaal gezien kan gezegd worden dat de stad Dokkum en omliggende dorpen in de postcoderoos vallen en mee kunnen doen in de virtuele salderingsregels uit het Energie Akkoord. Het bijhorende aantal huishoudens en energieverbruik is weergegeven in Tabel 1 in een voorafgaande paragraaf. Subsidiemogelijkheden Naast de fiscale voordelen welke in ieder geval toegepast kunnen worden voor het initiatief zijn er tevens een aantal subsidiemogelijkheden welke een bijdrage kunnen vormen. Deze subsidiemogelijkheden moeten vanzelfsprekend eerst worden aangevraagd alvorens te kunnen worden benut. Kort zijn de huidige mogelijke regelingen beschreven. In de uitgewerkte cases is geen rekening gehouden met deze subsidieregelingen. SDE 2014 De SDE+ is een stimuleringsregeling van de Nederlandse overheid en stimuleert de productie van duurzame energie. De regeling richt zich op bedrijven en (non-profit) instellingen. Zonne energie valt onder de noemer duurzame energie omdat deze wordt opgewekt uit een schone, onuitputtelijke bron en dit wordt ook wel 'hernieuwbare energie' genoemd. De SDE regeling wordt ieder jaar in fasen opengesteld. Hier wordt een verwachting geschetst voor de SDE regeling voor 2014. Dit met kennis van de huidige regelingen en de aanbevelingen voor de 2014 regeling vanuit ECN. Voor de SDE 2014 regeling categorie zon-PV wordt verwacht dat opnieuw alleen installaties met een vermogen ≥ 15 kWp geldt. Dit tevens voor installaties die worden aangesloten op een grootverbruikersaansluiting (een aansluiting van meer dan 3 * 80 Ampère). Wanneer er een aanvraag wordt gedaan voor een project waarbij de aanvrager niet eigenaar van de beoogde locatie is, is het verplicht om een verklaring van de eigenaar met de aanvraag mee te sturen. Experimentenregeling lokale duurzame energie Agentschap NL start in juli 2014 een experimentenregeling voor energiecoöperaties en lokale energiebedrijven. Het agentschap nodigt burgers, initiatieven en bedrijven op om vragen en verbeterpunten voor het ‘Besluit experimenten decentrale duurzame elektriciteit opwekking’ in te dienen voor 14 oktober. Doel van de experimentregeling is ontdekken of er door versoepeling van de eisen meer lokale energie-initiatieven komen, zonder dat dit ten koste gaat van de veiligheid van het net en de consumentenbescherming. Deze regeling kan interessant zijn voor de ‘Sinnegreide’.

58

Combinatiekansen De drie noordelijke provincies ondersteunen de oprichting van een noordelijk coöperatief duurzaam energiebedrijf met een financiering van € 400.000.In de provincies Drenthe, Fryslân en Groningen schieten de initiatieven voor lokale duurzame energiecoöperaties als paddenstoelen uit de grond. In veel dorpen en steden wordt er met enthousiasme gewerkt aan plannen voor duurzame energie-inkoop. In alle drie de provincies worden deze initiatieven gebundeld in coöperatieve koepels. In Drenthe is dat de Drentse KEI, in Fryslân de Enerzjy Koöperaasje Fryslân (EKF) en in Groningen de Groninger Energie Koepel. Deze koepels willen nu samen een eigen gemeenschappelijk energieleveringsbedrijf oprichten: de NLD (Noordelijk Lokaal Duurzaam). Op deze manier verwachten de koepels de lokale initiatieven goed te kunnen ondersteunen. De NLD zal op korte termijn een vergunning aanvragen aan de Autoriteit Consument en Markt om als leveringsbedrijf te mogen werken. De NLD levert straks alleen duurzame energie. Het is de bedoeling dat deze energie zoveel mogelijk in de regio zelf wordt opgewekt. Door zelf als energieleveringsbedrijf op te treden kan de NLD energie (stroom en gas) leveren aan haar klanten tegen vergelijkbare prijzen als gewone energiebedrijven. De winst wordt echter teruggegeven aan de lokale coöperaties om te investeren in verdere verduurzaming van hun leefomgeving. Het kan een interessante optie voor het ‘Sinnegreide’ initiatief zijn om deel te nemen of gebruik te maken van dit energiebedrijf. Mogelijke financiële constructie ‘Sinnegreide’ Er is onderzoek gedaan naar de meest interessante financiële constructie voor een ‘Sinnegreide’. Hiervoor is een mogelijke constructie nader beschreven in de volgende paragraaf, maar er zijn vanzelfsprekend meerdere mogelijk. In totaal zijn er drie typen financiële cases uitgewerkt: 1. investeren en direct energie verkopen. 2. investeren via een coöperatie of VvE met kortere looptijd. 3. investeren via een coöperatie of VvE met langere looptijd. Er kan eenvoudig gesteld worden dat een eenvoudige business case: investeren in een zonsysteem en de energie verkopen, zonder subsidie geen positieve case oplevert. De investeerder kan namelijk niet profiteren van de salderingsregeling en de inkomsten uit energieverkoop zijn te laag. Investeren via een coöperatie is interessant omdat hier de salderingsregels wel kunnen worden toegepast. Hoe langer de looptijd hoe beter de business case en interessanter voor particulieren om in te stappen. Vanzelfsprekend zijn alle voorgestelde cases berekend op basis van de bestaande regelgeving en de aangegeven richtingen in het Energie Akkoord. Definitieve regelgeving kan invloed hebben op de cases en dus de resultaten.

59

Mogelijke Opzet Een mogelijke opzet is de volgende: Particulieren binnen een kompasroos van een locatie waar een grootschalige zon-pv installatie kan worden gebouwd worden uitgenodigd te participeren in een coöperatie. Deze coöperatie gaat investeren in een grootschalig zonneproject (>0,5 MWp). Er wordt een coöperatie of VvE met particuliere leden opgericht binnen de gestelde kompasroos van het project. De leden van dit orgaan brengen het eigen vermogen in 30% van de totale investering bij elkaar. De overige 70% wordt bancair en via een energiefonds gefinancierd. De organisatie is fiscaal transparant, dat wil zeggen dat de participanten belasting betalen over de gerealiseerde winst van het project. Door EIA en willekeurige afschrijving toe te passen kan in 3 jaar de zon installatie worden afgeschreven. Dit fiscale verlies kan door de leden worden benut als aftrekpost in box 1 van hun aangifte. De opgewekte zonnestroom wordt voor de leveringsprijs + korting op de energie belasting (EB) van 7,5€ct verkocht aan de eigen leden van het orgaan. Het betrokken (lokale) energiebedrijf zal administratiekosten in rekening brengen voor het verrekenen van de EB. Voordelen De voordelen van een dergelijke constructie zijn als volgt; de coöperatie is fiscaal transparant waardoor de leden met de fiscus afrekenen. Het ‘verlies’ kan in box 1 worden afgetrokken waardoor de leden minder belasting afdragen. De opgewekte stroom met het zonnesysteem wordt verkocht aan de leden voor hetzelfde bedrag dat ze nu betalen aan het energiebedrijf, echter nu met 7,5 €ct. per kWh energiebelastingvoordeel. Case Het verdienmodel voor de particulieren zit in het fiscale rendement door de grote aftrekpost in Box 1. Voor elke € 3,- investering kan 85% x 52% x € 10 = € 4,42 van de fiscus terugkomen. Door de snelle afschrijving wordt er na 4 jaar winst gemaakt omdat de installatie financieel is afgeschreven. Dit betekent dat de leden in box 1 worden aangeslagen voor de winst die er wordt gemaakt. Normaliter kan er jaarlijks voldoende dividend worden uitgekeerd om de belasting die de leden in box 1 moeten gaan betalen ruimschoots te compenseren. Een aflossingstermijn van ongeveer 15 jaar op het vreemd vermogen is noodzakelijk om de kasstromen de eerste 10 jaar positief te houden. Vanaf jaar 5 t/m jaar 15 is de dividend verstrekking net voldoende om de belasting te compenseren. Dus na 15 jaar is de lening afgelost en kan er een hoger dividend worden uitgekeerd. Het fiscale resultaat maakt het aantrekkelijk voor de leden om te investeren. Een uitwerking voor deze case is in volgende paragraven opgenomen.

60

Regeltechnische aspecten Vergunningen Voor het plaatsen van zonnepanelen welke niet op gebouwen/bouwwerken worden geplaatst dient te allen tijde een aanvraag omgevingsvergunning te worden ingediend bij het bevoegd gezag (in dit geval de gemeente Dongeradeel). Bij het aanvragen van een vergunning voor een bouwwerk wordt eerst bekeken of het bouwwerk overeenkomt met de bestemde activiteiten zoals benoemd in het bestemmingsplan. Het grootschalig plaatsen van zonnepanelen wordt gezien als verstedelijking en niet als agrarische activiteit. Ook niet als er ruimte omheen gelaten wordt en of er weidedieren naast en of onder laat begrazen. Men kijkt hierbij naar het hoofddoel en dat blijft energie opwekken, geen agrarische bestemming. Het plaatsen van een ‘Sinnegreide’ op gronden die bestemd zijn als agrarisch gebied, is mogelijk maar het bestemmingsplan dient hiervoor te worden aangepast. De gemeente kan hier medewerking aan verlenen, daarnaast moet een dergelijke wijziging beoordeeld worden door de gemeenteraad. De procedure voor een omgevingsvergunning zal minimaal een half jaar duren. Ander geschikte terreinen voor een zonneveld zijn toekomstige of verlate industrieterreinen. Deze terreinen vallen mogelijk wel onder het bestemmingsplan waardoor de procedure kan worden verkort naar 8 tot 14 weken. Bij het indienen van een aanvraag omgeving vergunning moet ook worden gecontroleerd of de activiteit wordt benoemd in het zogenaamde Besluit milieueffectrapportage. Uit een korte analyse blijkt dat het produceren van elektriciteit valt onder de categorie D22 van dit besluit. Hier in staat dat: de oprichting, wijziging of uitbreiding van een elektriciteitscentrale met een vermogen minder dan 200 Megawatt (thermisch) MER plichtig is. De activiteit wordt dus wel benoemd maar zal ver onder de drempel van 200 MW blijven en daarmee niet MER plichtig. Daarnaast is het de vraag of het initiatief een elektriciteitscentrale betreft. Het is mogelijk dat de gemeente toch een vorm vrije MER-beoordeling eist bij het indienen van een aanvraag. Dit kan vooraf worden afgestemd met de gemeente.

61

Advies Sinnegreide Samengevat zijn de volgende punten en adviezen van toepassing voor de Sinnegreide:  Het plaatsen van zonnevelden bij voorkeur in eerste instantie op gebouwdaken;  Bij plaatsing in het open veld wordt aangeraden een locatie te kiezen op basis van landschappelijke inpassing en lokaal draagvlak. Namelijk is het energetisch rendement op alle beoogde locaties rondom Dokkum vrijwel gelijk;  Aangeraden wordt om de te plaatsen systemen te dimensioneren passend bij de aanwezige energie aansluiting of het beschikbare grond/dak oppervlak. Dit om de investeringskosten voor een netaansluiting zo laag mogelijk te houden;  Voor een zonnesysteem wordt aangeraden te kiezen voor bewezen techniek met een goed energetisch rendement zoals Mono of Poly panelen;  Wanneer wordt gekozen voor opstellingen in het open veld wordt aangeraden te kiezen om voor verhoogde systemen op enige hoogte van de grond zodat gecombineerd grondgebruik middels beweiding mogelijk is;  De gemiddelde energetische opbrengst van de beoogde locaties, ideaal gepositioneerd, is gemiddeld 909 kWh/kWp. Dit betreft bij een ideale hellingshoek voor een optimaal rendement ongeveer 36 graden. Aangeraden wordt een kleinere hellingshoek te kiezen van ca. 20 graden. Dit om een ideale balans tussen de dekkingsgraad en het energetisch rendement te realiseren. Het netto opgestelde vermogen per hectare resulteert hiermee in ongeveer 725 kWp/ha.;  Aangeraden wordt de beveiligingseisen voor hekwerk etc. aan te houden welke investeerders of verzekeringsmaatschappijen aangeven;  Saldering op basis van de postcoderoos is alleen mogelijk voor particulieren aangesloten bij een collectief. Aangeraden wordt de business case om deze reden in te kleden middels een collectief waarin burgers participeren;  Bedrijven kunnen zeer waarschijnlijk niet participeren in het project.  Wellicht kunnen MKB bedrijven participeren mits deze een zogenaamde kleinverbruik aansluiting bezitten;  Wel kunnen bedrijven grond of dakoppervlak beschikbaar stellen waaruit de bedrijven inkomsten genereren op basis van bijvoorbeeld huur;  Voor het project zijn subsidies mogelijk. Deze zijn verder niet meegenomen in de cases.

62

Financiële cases Uitgangspunten In Tabel 3 zijn de uitgangspunten voor de verschillende cases weergegeven. De uitgangspunten zijn zo relevant mogelijk op basis van huidige marktcijfers en huidig overheidsbeleid. Aannamen welke minder eenvoudig vast te stellen zijn, zijn veilig gekozen. Uitgangspunten Vermogen per m² Investering per paneel Opbrengst leveringstarief Opbrengst Energiebelasting Technische afschrijving installaties Beheerskosten (VvE / Coöperatie) Beheerskosten (VvE / Coöperatie) Onvoorziene investeringen Onvoorziene operationele kosten Investering Eigen vermogen Investering vreemd vermogen EIA voordeel Belastingschaal Rente Bank Prijsinflatie Energieprijsinflatie Opbrengst panelen Grondkosten Betterwird (erfpacht) Grondkosten Trije Terpen (erfpacht) Verzekeringskosten PV systeem Onderhoud PV systeem Extra onderhoud grond Administratie en backoffice Monitoringskosten PV opbrengst Verbruik per huishouden per jaar CO2 reductie per kWh

145 1.000 0,055 0,075 20 5% 2,50% 5,00% 5,00% 30% 70% 41,50% 52% 5,50% 2,00% 2,00% 909 € 2,75 € 0,40

€ € €

0,25 € 0,50 € 0,25 € 0,005 €

75,00 3.312 0,58

63

Wp/m² per kWpiek per kWh per kWh jaar eenmalig per jaar /investering /operationele kosten

per jaar per jaar kWh/kWpiek /m² /m² ‰ / totale investering /kWp/jaar /m²/jaar /kWh per maand kWh/jaar kg/kWh

Bron markt 09/2013 markt 09/2013 GreenChoice 09/2013 Energie Akkoord Aanname Aanname Aanname Aanname Aanname Uitgangspunt Uitgangspunt AgentschapNL BelastingDienst markt 09/2013 Schatting Schatting Gemiddelde locaties Dongeradeel Dongeradeel markt 09/2013 Aanname Aanname Aanname Innax, Fudura EnergieNED GEMIS Tabel 3. Uitgangspunten Cases

Er zijn een viertal cases uitgewerkt op basis van de locatie specifieke eigenschappen van deze locaties en de financiële constructie zoals eerder beschreven. Een overzicht van de uitgewerkte cases is weergegeven in Tabel 4. Cases Case 1 Case 2 Case 3 Case 4

Locatie Betterwird Betterwird Trije Terpen Trije Terpen

Omschrijving Investering in PV systeem, verkoop van elektriciteit aan het net, geen saldering Coöperatieve investering, saldering van energie, participatie burgers, korte looptijd (15 jr.) Coöperatieve investering, saldering van energie, participatie burgers, korte looptijd (15 jr.) Coöperatieve investering, saldering van energie, participatie burgers, lange looptijd (25 jr.). Tabel 4. Uitgewerkte cases

Locatie overzicht In Tabel 5 is een overzicht weergegeven met de technische specificaties per case. Het te plaatsen PV vermogen, de opgewekte hoeveelheid energie en het vermeden CO2 uitstoot zijn hierin opgenomen. Betterwird 100.000 50% 7.250 6.590.250 1.990 3.822

Oppervlakte Dekkingsgraad Opgesteld vermogen Opgewekte energie Aantal huishoudens CO2 reductie

Trije Terpen 50.000 m² 50% /m² 3.625 kWp 3.295.125 kWh 995 huishoudens 1.911 ton/jaar Tabel 5. Technische resultaten per case

In Tabel 6 zijn de totale financiële resultaten per case weergegeven. De investering, operationele kosten (voor het startjaar), de inkomsten ten het rendement op de investering zijn weergegeven. (BW = Betterwird, TT = Trije Terpen). Financieel overzicht Totale investering Operationele kosten 1e jaar Inkomsten 1e jaar IRR op eigen vermogen na 25 jaar Eenvoudige terugverdientijd

BW (simpel) € 7.935.331 € 88.661 € 362.464 -3,6% 29,0

€ € €

64

BW (VvE) 8.557.706 572.411 856.733 -0,4% 30,1

TT (VvE) € 4.154.065 € 157.451 € 428.366 12,0% 15,3

TT (lang) € 4.130.409 € 148.388 per jaar € 428.366 per jaar 12,3% 14,8 jaar Tabel 6. Financiële resultaten per case

Case 1. Betterwird, eenvoudige energie verkoop Uit de tabel blijkt dat een eenvoudige case niet haalbaar is. Het rendement na 25 jaar is negatief en de terugverdientijd ligt rond de 30 jaar. De reden hiervoor zijn de in verhouding hoge exploitatiekosten en de zeer beperkte inkomsten. De case moet volledig worden terug verdiend met inkomsten uit energie verkoop. Een dergelijke case is niet realistisch.

Figuur 6. Indicatieve Kasstroom case 1

65

Case 4, Trije Terpen, Collectief lange looptijd Een collectieve case met beperkte schaal en langere looptijd blijkt het meest interessante rendement op te leveren. Technisch is de case gelijk aan case 3, echter maakt de langere looptijd en de andere financiële opzet dat de case een goed rendement heeft en voor iedereen toegankelijk.

Figuur 9. Indicatieve kasstroom case 4

Samenvatting Uit de gesimuleerde cases blijkt dat een op zichzelf staand project geen positief rendement heeft. Een case waarbij gebruik gemaakt wordt van grond met hoge (pacht/huur) kosten blijkt geen goede basis voor een interessante case. Ook een hoge investeringspost voor een aansluiting op het elektriciteitsnet blijkt een groot negatief effect op de business case te hebben. Een gezonde en interessante financiële opzet voor een dergelijk project blijkt te zitten in een collectieve opzet. Dit is op verschillende manieren mogelijk. Wanneer gebruik gemaakt wordt van lange looptijden kan een case in ca. 15 jaar worden terugverdiend en is deze toegankelijk voor iedereen. Aangeraden wordt om de financiële case in deze richting te zoeken.

66

Initiatieven Op dit moment zijn er verschillende partijen welke zeggen te willen ontzorgen en faciliteren bij verschillende vormen van collectieve inkoop of plaatsing PVsystemen. Dit middels participatie van burgers. In de bijlage is een beknopt overzicht weergegeven van verschillende initiatieven en mogelijkheden. Hierin is onder andere beschreven: initiatieven voor collectieve zonneparken, een handreiking over de mogelijke rol van de gemeente en een aantal bekende initiatieven die zonder expliciete rol van de gemeente voor burgers toegankelijk zijn. De bron van de documentatie beteft: Servicepunt Duurzame.

67

Bijlage Ontwikkelingen in zonnecellen

Figuur 10. Overzicht ontwikkelingen PV technieken

Vervuiling van zonnepanelen nader toegelicht. Als u een zonnebril opzet zal minder zonlicht uw ogen bereiken, vuil is een soort zonnebril voor zonnepanelen. Het doel van zonnepaneel producenten is ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk licht (fotonen) de zonnecellen kunnen bereiken. Reflectie van het glas en onzuiverheden in het zonnepaneel zullen nadelige effecten hebben voor het uiteindelijke vermogen van het zonnepaneel. Het verlies door vuil kan oplopen tot 25% of soms meer. De opstelling en de locatie van zonnepanelen bepaalt de uiteindelijke effecten van vuil op het zonnepaneel. Vuil zal de levensduur van zonnepanelen tevens verkorten en is het dus van belang de panelen te reinigen.

68

Moderne zonnepanelen zijn opgebouwd uit drie interne groepjes van cellen, ook wel "strings" genoemd. Deze drie strings zijn aan elkaar gekoppeld met een zogeheten "By-pass" diode. Deze diodes zorgen ervoor dat als één interne string minder energie produceert, deze zal worden overbrugd. Zo zal het zonnepaneel voor 1/3de minder energie produceren en valt niet altijd het hele paneel of systeem uit. Omdat de by-pass diode geleidelijk overbrugt en niet als een schakelaar werkt zal vuil bij sommige merken zonnepanelen nadelige effecten kunnen hebben op de energieproductie van het gehele systeem.

Zonnepanelen die in landscape opstelling zijn geplaatst op een plat- of dakpannen dak hebben op een andere wijze last van vuil dan zonnepanelen in portret opstelling. Vuil en stof wat op het zonnepaneel valt zal door regen en sneeuw naar de onderrand van het paneel spoelen, hierdoor ontstaat er een rand met vuil en alg dat tussen het glas en het aluminium frame zal ophopen. Dit "randje" vuil zorgt ervoor dat de onderste interne string minder licht kan ontvangen en dus minder energie zal produceren, dit heeft tot gevolg dat deze string in by-pass wordt gezet en zo wordt er 1/3de van de energieopbrengst verloren. Alg en vuil kan ervoor zorgen dat uw systeem binnen een aantal jaar na aanschaf slechts 2/3de aan energie zal produceren. Tevens zal door ophoping van alg en vuil de kans worden vergroot dat het zonnepaneel lek raakt en er vocht tussen het glas en de zonnecellen kan kruipen.

Regen dat op een plat dak valt spat viezigheid op dat op het dak ligt, u zult merken dat na een regenbui het paneel vies is geworden door dit opspattende vuil. Dit proces versnelt de afname van energieproductie en is het dus zaak een systeem op een plat dak vaker te reinigen.

69

Bij zonnepanelen in portret opstelling spoelen vuil en stof wat op het zonnepaneel valt door regen en sneeuw naar de onderrand van het paneel. Hierdoor ontstaat er een rand met vuil en alg dat tussen het glas en het aluminium frame zal ophopen. Dit "randje" vuil zorgt ervoor dat alle interne strings afgedekt worden en zal het hele zonnepaneel minder energie gaan opbrengen. De interne strings zullen niet worden overbrugd omdat deze allemaal met dezelfde hoeveelheid vuil worden bedekt. Als de panelen voor langere periode niet schoongemaakt worden kan er zelfs blijvende schade optreden in de zonnecellen en uw systeem dus onnodig blijvend energieverlies gaan leiden.

70

Optimale en werkelijk oriëntatie en plaatsingsoverzicht Optimale plaatsing Locatiespecifieke plaatsing Locatiespecifieke plaatsing Locatie Oriëntatie Hellingshoek Max opbrengst Min Opbrengst Gemiddelde opbrengst Oriëntatie Hellingshoek Max opbrengst Min Opbrengst Gemiddelde opbrengst Minder opbrengst Betterwird III -2 37 961 876 919 kWh/kWp -18 36 957 874 916 kWh/kWp -0,3% Prins 0 36 961 876 919 kWh/kWp 7 20 926 851 889 kWh/kWp -3,3% Enna Aerosols -2 36 961 876 919 kWh/kWp -24 37 946 864 905 kWh/kWp -1,5% De Veiling -2 36 958 875 917 kWh/kWp 11 36 956 873 915 kWh/kWp -0,2% Gouden Driehoek -2 37 959 875 917 kWh/kWp 0 38 959 875 917 kWh/kWp 0,0% Treije Terpen -2 37 963 876 920 kWh/kWp -16 37 954 870 912 kWh/kWp -0,8% 909 kWh/kWp

Locatie specifiek zonprofiel

71

Tabel nuttige ruimte gebruik bij hellingshoek Hellingshoek Schaduw afstand tussen (graden) panelen (meter) 0,00 -

Standaard paneel lengte (meter)

Hoogte systeem (meter)

Lengte systeem Totale afstand paneel rij (meter) incl. schaduw (meter)

Nuttig ruimte gebruik (%)

0,98

0,00

0,98

0,98

100%

5,00

0,28

0,98

0,09

0,98

1,26

78%

10,00

0,56

0,98

0,17

0,97

1,53

64%

15,00

0,80

0,98

0,25

0,95

1,75

56%

20,00

0,93

0,98

0,34

0,92

1,85

53%

25,00

1,37

0,98

0,41

0,89

2,26

43%

30,00

1,62

0,98

0,49

0,85

2,47

40%

35,00

1,85

0,98

0,56

0,80

2,65

37%

40,00

2,08

0,98

0,63

0,75

2,83

35%

45,00

2,28

0,98

0,69

0,69

2,97

33%

50,00

2,48

0,98

0,75

0,63

3,11

32%

55,00

2,65

0,98

0,80

0,56

3,21

31%

60,00

2,80

0,98

0,85

0,49

3,29

30%

65,00

2,93

0,98

0,89

0,41

3,34

29%

70,00

3,05

0,98

0,92

0,34

3,39

29%

75,00

3,04

0,98

0,95

0,25

3,29

30%

80,00

3,12

0,98

0,97

0,17

3,29

30%

85,00

3,22

0,98

0,98

0,09

3,31

30%

90,00

3,23

0,98

0,98

0,00

3,23

30%

72

Voorbeelden plaatsingssystemen

Plaatsing laag op veld met meerdere panelen boven elkaar

Plaatsing op dak, flexibele amorf cellen

73

Initiatieven incl. rol van een Gemeente (per: sept. 2013)

74

Initiatieven excl. rol van een gemeente (per: sept – 2013)

75

____________________________________________________

76

Colofon ____________________________________________________ Deel A: Locatieonderzoek Sinnegreide Dokkum

Bronvermelding

Henk Harmsma, Gemeente Dongeradeel Projectleiding, tekst

© volksfreund.de; Sonnenenergie sauber und fast unsichtbar. Geraadpleegd juni 2013. http://www.volksfreund.de/ nachrichten

Jocien van der Hout, Gemeente Dongeradeel Stedenbouw en landschap, tekst en regie

Flickr, Adam Fagen; Solar Decathlon winner. Geraadpleegd juni 2013. http://www.flickr.com/photos/ afagen/4020514460/

Erik Overdiep Landschapsontwerp Landschap, tekst, tekeningen en layout

K & C Schmidt GmbH; Immobilienkonzepte mit Innovationskraft, Photovoltaik-Freiflächenanlage GrevenbroichNeukirchen. Geraadpleegd juni 2013. http://www.kc-schmidt.de

Deel B: Deel B Quickscan financiële haalbaarheid

Deutscher Landschaftsarchitektur-Preis 2013; Solarfeld gänsdorf – ein wahres märchen zur energiewende, gänsdorf/niederbayern. http://www.deutscher-landschaftsarchitektur-preis.de/

E Kwadraat, Leeuwarden Bijlage Liander, Leeuwarden

Hoog en Laag; Eerste zonneboiler in kader Zonnig Wageningen geïnstalleerd. Geraadpleegd juni 2013. http://www. hoogenlaag.nl/ Lychnus; Kaart zonneintensiteit Nederland. http://www.lychnus.com/zonnepanelen/ Klaus Leidorf © 2011; Luftbild vom Solarfeld bei Gänsdorf im Gäuboden. www.Leidorf.de Nationalgeographic; Pictures: Spanish Solar Energy. Geraadpleegd juni 2013. http://news.nationalgeographic.com/ news/energy Brabants Dagblad; Een geluidswal van zonnepanelen langs Lippstadtsingel. 16 mei 2013 Fotograaf: Aida Jaber. www.bd.nl Dagblad van het Noorden; Wienia Oostrum. Foto Niels Westra. http://www.dvhn.nl/landbouwenquete/ article10214733.ece/Greendeal-voor-noordelijke-landbouw VidiPhoto; Vrijdag aan het werk met de zonnepanelen op de cattle cabin. Foto Leo Moon. http://vidiphoto. photoshelter.com/image/I0000dbK0Rnm_rQU Nuon; Warmteproductie Zoneiland Almere overtreft verwachting. Geraadpleegd juni 2013. http://www.nuon.com/ nl/pers/nieuwsfeiten/20110621 Envisionsolar; Installations. Geraadpleegd juni 2013. http://envisionsolar.com/product-installations/ 77