lllfall I Met de steun -:an de z UJ z

� � 0 0 � z

Kostprijs van een

I

abonnement

Een abonnement biedt 4 themanummers en 4x OKV-TENTO, met Museumkoort. U kunt zich abonneren door stor ting van 24 Euro )zonder opbergbond) al 34 Euro (met opbergbond) op rek.nr. 448{)007361-87 van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen. Vanuit Nederland: 25,5 Euro (zonder opbergbond) ol37,98 Euro (met opbergbond) uitsluitend op gironummer 135.20 van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen. Een abonnement kon elk moment ingaan.

In

UJ

� UJ

0 Parkbeg raafplaats Schoonselhof

Vormgeving

Rob Buytaert Annemie Vandezande

z Ik hecht mij of ik sterf <:( <:( ....J > voor z

Coördinatie en eind· redactie

Mark Vanvaeck

Anne-Mie Havermans

-

<( <(

Inleiding

5

Een domein

6

Père-Lachaise: de eerste parkbegraafplaats

UJ

o_

0

Abonnementendienst

de doden

Gerrie Caomans

03/224.15.30 Druk

Kunstenaars vrienden voorbij de dood

Drukkerij Die Keure, Brugge

18

Het steenhouwersbedrijf Cl. janckheer fils

24

Pat en Grijp

-r : ...

diekeure�

Pre-press

Grafisch Buro Geert Lefevre

25

Eigen werk op eigen graf

33

Weldadigheid: een gerust gemoed en een groot graf

34

Twee Antwerpse musea uit de grond

graphics I communication Verantwoordelijke uitgever:

36

Spoken op het kerkhof

P. Wouters Huis 'den Rhyn' Hofstraat 15 2000 Antwerpen

40

Leven in het park

Copyright OKV

��

�

I

Niets uit deze uitgave mag wor den verveelvoudigd en/ of open boor gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorgaande toestemming van de uitgever.

Met de steun -:an de Vlaamse regerang

C()

z

Peter Wouters

3

13

�

Productie

KI Ba nk

a@)

ISSN 1 373-4873 2004/7892/18

�"

Provincie Oost-Vlaanderen

l lfal

P'ftOVINO( VLAAMS • BRABANT

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Inleiding

Begraafplaatsen herinneren aan wat voorbij is. Maar

Tijdens de Verlichting krijgt het historische

ze geven ook uitzicht op een toekomst, hoe onvermijde

bewustzijn gestalte met behulp van nieuwe wetenschap

lijk eindig ook. Zo zit de natuur in elkaar: ontstaan,

pelijke disciplines: de geschiedschrijving en als een

leven, vergaan, en herinneren. Tegenover de natuur staat

toegepaste historische wetenschap, de monumenten

de mens uiteindelijk machteloos, ook al heeft hij de

zorg. De redelijke mens is in staat zich bewust iets te

natuur beter leren kennen en meent hij haar ook redelijk

herinneren, een verleden te fabriceren, een geschiedenis

en ingenieus te kunnen beheersen. De eeuw van de rede,

te schrijven. Hij bouwt monumenten ter herinnering aan

de tijd van de Verlichting, had echter niet genoeg aan

wat verleden is, erkent bouwwerken en oorden als

natuurwetenschappelijk inzicht en aan vernuftig

plekken van kennis en verheerlijking van het verleden.

ingrijpen. Wetenschap heeft haar grenzen en dat geeft de

Geschiedenis en herinnering zijn essentieel om te

mens een onzeker gevoel. Daarom hebben we ook

overleven. Begraafplaatsen zijn vol van geschiedenis,

behoefte aan geschiedenis: het historische bewustzijn

herinnering en soms van een geruststellende natuur.

Parkbegraafplaats Schoonselhof vanuit de hemel. Foto Caolens & Deleuil

ontstond met de natuurwetenschappen- die men niet voor niets ook histoire naturelle noemde- en met de

Luc Verpoest

industriële revolutie. Als de mens zijn geschiedenis kent, heeft hij tenminste het nog enigszins geruststellende gevoel in staat te zijn zelf vorm te geven aan deze ontwikkeling. 3

Schoonselhof: een begraaf plaats en een park.

Een domein voor de doden Van kerkhof tot begraafplaats Sinds de vroege middeleeuwen kregen overledenen een laatste rustplaats in kerken of op kerkhoven rond de kerk. Vanaf het midden van de achttiende eeuw gingen stemmen op om begraafplaatsen- en ook gevangenissen, ziekenhuizen en slachthuizen - uit de wooncentra te bannen. Pleitbezorgers voor deze verhuizing argumen teerden dat het de volksgezondheid, de orde en netheid zou ten goede komen en dat het de steden een mooier uitzicht zou geven. Tegen het einde van de achttiende eeuw ontstond in Frankrijk een nieuw concept voor begraafplaatsen: de jardin paysager, een landschapstuin met afzonderlijke grafmonumenten. Het afschrikwekkende van de dood moest plaats maken voor 'een zachte rust',

Jef Van Hoof en Ferre Grignard, Peter Benoit en Robert Mosuse, Hendrik Conscience en Herman de Coninck, Lode Zielens en Paul van Ostaijen, Henri De Braekeleer en Jan Cox, Camille Huysmans en Lode Craeybeckx en ook Armand Preud'homme, Jan Van Rijswijck, Vic Gentils, Marnix Gijsen, Alice Nahon, Maurice Gilliams, Isidoor Opsomer, Renaat Braem, Frans van Cauwelaert, Leopold de Wael, Joris Minne en gasthuiszusters en slachtoffers tijdens een betoging voor algemeen stemrecht en van de ontploffing van de kruit fabriek Corvillain . . . Allen hebben ze hun laatste rust plaats op de parkbegraafplaats Schoonselhof, ook wel het Père-Lachaise van Antwerpen genoemd. Schoonselhof is een eeuwenoud kasteelpark van

90 hectaren. Het Antwerpse stadsbestuur kocht het in 1911 aan om er een stedelijke begraafplaats van te maken. In 1915 werden gesneuvelde soldaten op Schoonselhof begraven, alhoewel het pas in 1921

Schoonselhof: een binnen weg voor fietsers.

zoals het woord cimetière werd vervangen door champ

de repos. In 1794 stelde de Franse Administration des Traveaux Publies voor in Parijs een cimetière-parc aan te leggen: "Ze wordt niet omgeven door hoge muren en ossuaria, maar ligt helemaal open naar het omliggende landschap, en is omringd door een gracht, overigens kenmerkend voor landschapstuinen. Het champ de repos is overdekt met cipressen, iepen, treurwilgen en andere struiken en papavers, met een overvloed vooral van perken van rozen, jasmijnen en geurende planten. Het rijk beplante terrein moet ook verhoogd liggen om zich aangenaam te presenteren aan de naderende familie leden en vrienden." In 1804 ging Père-Lachaise open als eerste parkbegraafplaats van Parijs.

officieel in gebruik werd genomen. Rang en stand gaan mee naar het kerkhof. Dat is vooral zichtbaar in het toekennen van ereplaatsen, een voorrecht verleend door het college van burgemeester en schepenen. Op het groot erepark N van Schoonselhof hebben politici de overhand. Podiumkunstenaars, componisten en letterkundigen zijn goed vertegen woordigd. Plastische kunstenaars kregen er veel minder ereplaatsen. Op het verzoek om voor Bugeen van Mieghem (1875-1930) "een klein stukje grond van Schoonselhof af te staan om aan de begraafplaats van de kunstenaar een eeuwigdurende betekenis te geven" antwoordde het schepencollege negatief en de schilder werd in gewone grond begraven. Deze publicatie wandelt door de geschiedenis van het domein Schoonselhof en staat stil bij graven van kunstenaars en bij enkele markante monumenten. Soms blijven de namen klinken, soms zijn het vergeten helden. Want eeuwige roem kan kort van duur zijn. 4

OPENBAAR

KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4

5

Père-Lachaise: de eerste parkbegraafplaats Het kerkhof Père-Lachaise l igt op de C hamp I'Evêque, een van de zeven heuvels rond Parijs. Zoals de naam aangeeft, behoorde die in de middel eeuwen toe aan de bisschop van de Franse hoofdstad. Vanaf 1430 kende het domei n diverse eigenaars. In 1626 kwam de heuvel in handen van de jezuïeten die hem i n 1652 omdoopten tot Mont-Louis. Een van de bewoners van het landhuis was Père de la Chaise, biechtvader van Lodewijk XIV. In 1762 verdreven schuldeisers de jezuïeten van de Mont-Louis, die u iteindelij k i n handen kwam van de stad Parijs. Alexandre Brongniart, de arch itect van onder andere het Palais de la Bourse, kreeg de opdracht van het domein een parkbegraafplaats te maken. Brongniart l iet de gebouwen slopen, behield de lanen omzoomd met l i nden en kastanjebomen, en legde Engelse t u i nen en st i l le plekjes aan. In 1804, het jaar dat Napoleon de burgerlijke begraafplaatsen decreteerde, opende het Cimetière de /'Est- dit is de officiële naam -als begraafplaats voor de overledenen van vier arrondissementen op de rechteroever. De rijke Parijzenaars protesteerden: ze zagen het n i et zitten om hun fam i lieleden zo ver b u iten de stad, in een arme volksbuurt, te begraven. In 1806 telde de begraafplaats van zeventien hectaren amper 49 graven, in 1812 iets meer dan achthonderd. Het stadsbest uur erkende dat de 'lancement' van Pére-Lachaise een mislukking was en dat er nood was aan 'publicité'. Die kwam er in 1817 met de over brenging van de stoffel ijke resten van Molière en La Fontaine. Van toen af steeg het aantal begravingen spectaculair, i n die mate dat tussen 1824 en 1850 vijf u itbreidingen plaatsvonden. Nu is Père-Lachaise met 44 hectaren de grootste begraafplaats van Parijs. De tweede is Montparnasse (1824), de belangrij kste g roene ruimte in de Franse hoofdstad, en de derde Montmartre (1825). Ook elders i n en buiten Europa In 1804 kreeg de nieuwe parkbegraafplaats Pére Lachaise veel tegenwind van de Parijzenaars. De overbrenging van Molière en La Fontaine zorgde voor de ommekeer.

6

kreeg Père-Lachaise navolging, onder meer i n La Recoleta t e Buenos-Aires (1822), h e t Cimetero de Prazeres te Lissabon (1833), het Cimitero Monumentale in Milaan (1866) en het Waldfriedhof in Ohlsdorf-Hamburg (1877).

Een domein

voor

de doden

Toen men de doden nog in de stod mocht begraven. Het Groenkerkhof naast de O-L-V-kerk, [anoniem], 1597, olieverf op paneel, detail.

Keizers en de doden van Antwerpen

Collectie Vleeshuis

Antwerpen het Groenkerkhof aan de kathedraal en zo

aan de Markgravenlei. De ontruiming vond plaats

ontstond de huidige Groenplaats. In 1786 openden twee

tussen 1928 en 1930. Het Sint-Willibrorduskerkhof kende

In 1784 decreteerde keizer Jozef 11 dat begraaf

omgevormd tot Stuivenbergplein. Kiel nam haar plaats in als stedelijke begraafplaats. Ook de twee kerkhoven die

plaatsen in onbewoonde gebieden buiten de stadskernen

toen binnen de nieuwe vesting kwamen te liggen verloren

dienden aangelegd te worden. Twee jaar later sloot in

hun functie. Nog in 1875 sloot het Sint-Laurentiuskerkhof

kleine parochiale begraafplaatsen, één op het Kiel voor

in 1874 de laatste begrafenis en maakte in 1891 plaats

de overledenen van Onze-Lieve-Vrouw- Zuid, Sint-Joris,

voor de nieuwe kerk. Een aantal grafmonumenten van

Sint-Andries en de Elisabethzusters, één op Stuivenberg,

de drie gesloten begraafplaatsen werd overgebracht naar

voor de parochianen van Onze-Lieve-Vrouw-Noord,

de Kielbegraafplaats.

Sint-Walburgus en Sint-Jacob. Met een decreet van 12 juni 1804 gebood Napoleon

Aan het begin van de twintigste eeuw raakte Kiel overvol. Op 6 november 1911 maakte de Antwerpse

de aanleg van burgerlijke begraafplaatsen, onder de

gemeenteraad bekend dat het college in openbare veiling

bevoegdheid en het toezicht van de gemeentelijke

het domein Schoonselhof, gelegen in de gemeenten

overheid. Tegelijkertijd voerde hij het systeem van

Wilrijk en Hoboken, had gekocht voor 806.790 BF.

concessies of vergunningen in. Particulieren konden een

Het ging om 84 hectaren, "begrijpende kasteel, park,

perceel grond verwerven voor het begraven en voor het

bossen, vijvers, stallingen, pachthoeven, velden en

oprichten van een grafmonument. In 1804 werd de bescheiden parochiale Stuivenberg

weiden". En de raad voegde er aan toe: "Het domein is bestemd voor het inrichten van een nieuwe gemeente

begraafplaats uitgebreid en omgevormd tot stedelijke

lijke begraafplaats, waarvan de noodzakelijkheid niet

begraafplaats. Na het slopen van wallen en stadspoorten

moet bewezen worden".

en na de aanleg van de Brialmontvesting vanaf 1864, kwam Stuivenberg midden in bewoond gebied te liggen. In 1875 ging deze begraafplaats dicht en werd in 1906 OPENBAAR


7

Rond de Kielbegraafplaats waren vele bloemisten spijshuizen gevestigd. Het Mosselhuis leverde ook glazen grafkapelletjes voor de kleine portemonnee. Collectie Demey

In het Mosselhuis bij L. Van Straelen, St. Hernardussteenweg, 87-89 Kiel Antwerpen. Groot� keus van bloemen, Planten en Tre urboomc.n, Kruisen, Grillen, Koepels en Kapellen. Onderhoud

Gematt.tde priJzen.

der

GraTen aan zeer .. oordeelige voorwaarden.

Spoedtie bedle.rtlrt.t

's Zondags flaneren op de Kielbegraafplaats. Collectie Demey

8

Een domein voor de doden

Herman Van den Reeck (1901·1920) was lid van de Vlaamsche Bond en redacteur van De Goedendag. Tijdens een 11-juliviering op de Antwerpse Grote Markt werd hij neergeschoten. Van den Reeck kreeg van de flaminganten een 'vorstelijke' begrafenis.

OPENBAAR

Paul van Ostaijen, Marnix Gijsen en Gaston Burssens schreven het In Memoriam. Foto: collectie IVV\VC-Lefferenhuis


9

Eeuwen geleden een 'huys van plaisantie', nu een kasteel op Schoonselhof.

Van 'huys van plaisantie' tot begraafplaats

Marie-Louise-Joséphine du Bois de Vroylande liet in

of schoon huis. Sconcele was de naam van een hoeve,

neoclassicistisch verbouwen en wijzigde de interne

Schoonselhof anno 1911, toen het Antwerpse stads bestuur het domein aankocht.

gelegen ten oosten van de Schansvelden, voor het eerst

structuur. Verder vergrootte de familie het domein tot

Stadsarchief Antwerpen

vermeld in het begin van de veertiende eeuw. In 1540 is

ongeveer 110 hectare.

De naam Schoonsethof zou afgeleid zijn van scon-cele

er sprake van een "steenen huysinghe geh. Schoensele". Door de eeuwen heen is het omgebouwd tot huys van

plaisantie, een buitenplaats. In 1543 verwierf de Florentijnse bankier Gaspare

het begin van de negentiende eeuw het kasteel streng

Na de dood van Marie-Louise-Joséphine du Bois de Vroylande in 1825 kocht Augustin Moretus della Paille het landgoed. In 1871 erfde zijn ongehuwde zoon Jules Jean Thomas Moretus het domein. Bij zijn dood in 1911

Ducci het landgoed. Hij schreef in 1570 dat hij er had

verkocht men het openbaar en begint het verhaal van

"gemaeckt een zeer costelycke huysinghe" en dat hij er

Schoonsethof als parkbegraafplaats.

een neerhof aan toegevoegd had. In het begin van de zeventiende eeuw bewoonde de Spaanse specerijen handelaar Jehan Francisco de Sevilla het domein.

Park of begraafplaats? Na de aankoop van Schoonsethof in 1911 waren niet

Een volgende eigenaar, Alfonso Carillo, legde een tuin

alle Antwerpse gemeenteraadsleden het eens over de

aan en verbreedde de toegangswegen.

bestemming. Gemeenteraadslid Terwagne merkte op:

Naar aanleiding van een verkoop in 1730 is sprake van "een schoon ende wel-gheleghen Hoff van plaisantie,

"Ik vind het Schoonsell1of zo schoon; het is jammer daar een kerkhof van te maken." Schepen Frans van Kuyck

met de groote Huijsinghen, Stallinge, Pachters wooningen,

repliceerde: "Men zegt: waarom van een park een

rontomme bemuert, ende om-watert, met diversche

begraafplaats maken? Ik antwoord: er gaan meer

optreekende Bruggen, met de Schure, Landerijen, groote

mensen naar het kerkhof dan naar een park. Ik bedoel

Dreven, Plantagien, gronde, ende allen den toebehoorten,

vooral de werkende klasse. Onze bevolking heeft een

genaemt Schoonsel, ghenietende den vrijheid van accijns

ware verering voor haar doden." Van Kuyck verwees

van Water ende Bier". In 1749 kwam Schoonset in het bezit van jonkheer

naar de stadsbegraafplaats Waldfriedhof in Hamburg Ohlsdorf, geopend in 1877: "Een parkbegraafplaats waar

Joannes-Anthonius du Bois de Vroylande, die na het

diegenen welke hun doden komen bezoeken, zullen

overlijden van zijn eerste vrouw hertrouwde met

kunnen wandelen. Die de begraafplaats van Hamburg

Dymphe della Paille, dochter van de baron van Nevele.

bijvoorbeeld gezien hebben, zullen er niet over klagen

Bekend is het schilderij dat Bathasar Beschey in 1767

dat wij het Schoonsethof tot begraafplaats willen

maakte. Het toont het echtpaar en de zeven kinderen in

inrichten." Frans van Kuyck (1852-1915) was van 1895

de tuinen van Schoonsel, met op de achtergrond een

tot aan zijn dood schepen voor Schone Kunsten.

sierlijke arcade en rechts een berceau, een met loofgewelf

Als kunstschilder was hij bijzonder gevoelig voor het

overdekt wandelpad. Een kaart van landmeter P. Stijnen

pittoreske karakter van Schoonsell1of. Na zijn overlijden

uit 1768 geeft een beeld van het kasteel: een U-vormig

werd hij begraven in het Sterrenbos op het domein om

grondplan en een entree met risaliet - een vooruitspringend

pas in 1941 overgebracht te worden naar het erepark

deel van de gevel dat over de hele hoogte doorlooptin achttiende-eeuwse stijl. I0

OPENBAAR

KUNSTBEZIT IN VLAA NDEREN 2004/4

Minder steen en meer groen Het concept van de huidige aanleg gaat terug op een ontwerp uit 1911 van de Brusselse landschapsarchitect Jules Janlet en de Antwerpse ingenieur-architect Marcel Schmitz. Janlet genoot enige bekendheid als tuinarchitect en als ingénieur agricole-jardiniste. Hij ontwierp onder meer een rozentuin in het koninklijk domein van Laken. De Vrienden der Parken van Antwerpen legden het project voor aan de Antwerpse bevolking voorgelegd. Een brochure lichtte de uitgangspunten toe: "De begraafplaats mag geen oppervlakte zijn zonder tekening, zonder lijn, overdekt met een koude, stenen vegetatie; zij dient te wezen een rustoord vol vrede en schaduw, stilte en geheimzinnigheid. Zij moet én eenvoudiger, én toch smaakvoller versierd zijn. Minder steen en meer groen, minder uitstalling van banale pronk, meer ware rijkdom, meer orde en edele eenvoud." Janlet en Schmitz plaatsten hun ontwerp uitdruk kelijk in de context van eigentijdse stedenbouwkundige ontwikkelingen, op zoek naar de moderne stad van de toekomst: "weinig vraagstukken van stedenesthetiek die de aandacht der openbare besturen zouden moeten vestigen worden zozeer verwaarloosd als dat van de aanleg der kerkhoven."

11

Het plan Janlet-Schmitz tekent de erebegraafplaats in het bos voor het kasteel, voorzien van concentrisch en straalsgewijs aangelegde dreven. Langs die dreven en op de kruispunten ervan kunnen grote grafmonumenten en praalgraven worden aangelegd. Voor de bijzondere vergunningen voorziet het plan twee terreinen, ten oosten en ten westen van de Franse tuin en het Sterrenbos. Het zijn omsloten tuinen van elkaar gescheiden door hagen. Voor de gewone begravingen wordt plaats gevonden door het park aan beide zijden van het centrale gedeelte uit te breiden. Diagonale lanen en cirkel- of halfcirkelvormige wegen doorkruisen loodrecht elkaar snijdende paden, wat het beeld oproept van een barokke stadsaanleg met monumentale perspectieven en complexe knooppunten, kruisvormige en halfcirkel vormige waterpartijen. Janlet en Schmitz voorzagen ook gebedshuizen voor de katholieke, protestantse en joodse godsdiensten en eventueel een crematorium. Het kasteel zou omgebouwd worden tot 'Huis der doden'. De begraafplaats zou niet omsloten zijn door een tradi tionele kerkhofmuur maar door een brede, diepe gracht.

Drijfzand en grondwater Een groot probleem voor de omvorming van Schoonselhof tot begraafplaats was de ongeschiktheid van de ondergrond. Tussen een meter en drie meter diepte bevindt zich een laag drijfzand. Onderzoek had uitgewezen dat de grondwaterspiegel zich op sommige plaatsen slechts veertig centimeter onder het maaiveld bevond. Voor begraafplaatsen is 2,5 meter vereist. Daarom werden grachten van vijf en vijftien meter breed aangelegd, die het grondwater draineren naar de Hollebeek Het zand uit de grachten deed dienst voor het ophogen van de grafparken. Ook voor het ontwerp van dit systeem keek Antwerpen naar het voorbeeld van het Waldfriedhof in Hamburg-Ohlsdorf.

Het uiteindelijke ontwerp en de uitvoering Alexis van Mechelen (1864-1919) werkte het ontwerp van parkbegraafplaats Schoonselhof verder uit, duidelijk in de geest van het plan van Janlet en Schmitz. Als stadshoofdbouwmeester heeft Alexis van Mechelen onder meer de Koninklijke Opera en de Stadsfeestzaal ontworpen. Begin 1916 bezorgde Van Mechelen zijn plannen aan het stadsbestuur. Zijn uitgangspunt was de bestaande toestand van het domein maximaal in stand

Op 1 september 1921 vond de eerste officiële begrafenis

te houden en een zorgvuldige combinatie van park en

plaats op Schoonselhof. Dit betekende het einde van de

begraafplaats uit te werken. Hij gaf ook een technische

gewone begravingen op Kiel. Vergunningen mochten nog

oplossing voor het grondwaterprobleem. Van Mechelen

tot 1936 afgestorvenen ontvangen. Tussen 1936 en 1948

vereenvoudigde het plan Janlet-Schmitz en koos voor

werden 1.300 vergunningen met of zonder grafteken van

Grachten verhelpen problemen met de grond· waterspiegel.

een regelmatiger patroon van elkaar kruisende wegen en

Kiel naar Schoonselhof overgebracht. Een aantal daarvan

grachten, slechts in beperkte mate doorbroken door

Ontwerp voor de park begraafplaats Schoonselhof door stadshoofdbouw· meester Alexis van Mechelen.

kwam oorspronkelijk van Stuivenberg, Sint-Willibrordus

Stadsarchief Antwerpen

diagonalen. Alexis van Mechelen werd na zijn dood in

en Sint-Laurentius.

1919 als stadsarchitect opgevolgd door Emiel van Averbeke (1876-1946), architect van onder meer de

Schoonselhof geschikt gemaakt voor begraving. Beetje

Bij de openstelling in 1921 was zeven hectaren van

Boerentoren. Hij wijzigde slechts lichtjes het ontwerp

bij beetje werden de parken aangelegd, bestaande

van zijn voorganger.

gebouwen aangepast aan de noden van de begraafplaats en nieuwe opgetrokken. Sinds 1942 is Schoonselhof beschermd als landschap, in 1991 werden het kasteel en het neerhof beschermd als monument.

12

OPENBAAR


Kunstenaars vrienden voorbij de dood Rond de kunstenaarsfamilie De Braekeleer De Antwerpse kunstenaarsfamilie De Braekeleer had vele artistieke telgen. Vandaag wordt Henri De Braekeleer

(1840-1888) als de belangrijkste beschouwd. In zijn vroege werken overheersten het historische, het anekdo tische en het sentimentele. Deze maakten in de jaren 1870 plaats voor een eigen concept van het genreschilderij. Hij is geïnteresseerd in de picturale problemen van licht en kleur en verwerkt dit op een persoonlijke wijze. Zijn gedurfde penseelvoering wijst soms al in de richting van het expressionisme. Henri De Braekeleer kreeg steun van de Brusselse mecenas Henri Van Cutsem (1839-1904). Die verkocht, na het overlijden van zijn echtgenote en zijn zoon, de familiezaak Hotel de Suède en installeerde zich als verzamelaar in een huis op de Kunstlaan dat hij liet verbouwen door Victor Horta. Henri De Braekeleer ontmoette er vaak een groep jongeren die Van Cutsem samenbracht rond de zondagse tafel: Guillaume Van Strydonck, Guillaume Charlier (1854-1925), Theedoor Verstraete, Piet Verhaert. . . De waardevolle verzameling Van Cutsem bleef volledig bewaard. Beeldhouwer Guillaume Charlier, in 1904 zijn universeel erfgenaam, zorgde er voor dat dit legaat in 1925 aan Doornik werd ·

overgemaakt, en realiseerde er het huidige Museum van Schone Kunsten, een ontwerp van Victor Horta. De eigen verzameling van Guillaume Charlier vormt nu het Charliermuseum in Brussel. Guillaume Charlier was een

�f�

t:P,Q{,

.

-

�;,/ )':h;t

d;IC//� .-h"

,y_--,

Graf van Henri De Braekeleer met het bronzen boeket van Guillaume Charlier.

.it/,/o/dr/<.ot..-

voorloper van het sociaal realisme. Hij behaalde de Prijs van Rome in 1882 en exposeerde in grote Europese steden. Henri Van Cutsem gaf aan Charlier de opdracht voor het grafmonument van Henri De Braekeleer. Het werd in 1949 van de Kielbegraafplaats overgebracht naar Schoonselhof. Op het voeteinde van een verhoogde arduinen zerk met afgeschuinde zijden ligt een uitbundig bronzen boeket. Een palmtak en een schilderspalet met penselen zijn verbonden met een rouwkrans door een breed lint. Op het lint staat: 'Henri De Braekeleer' en 'Son adrnirateur et ami Henri Van Cutsem'. Het is

Mecenas Henri Van Cutsem steunde Henri De Braekeleer ook na diens dood. Voor- en achterzi;de van de identificatiefiche uit het archief van de Kie/begraafplaats.

duidelijk dat dit grafmonument door een kunstenaar is ontworpen: krachtige vormen, evenwichtige verhoudingen en een weloverwogen plaatsing van de versiering. Kracht door eenvoud.

13

Kunstenaars: vrienden voorbij

de dood

Henri De Braekeleer volgde opleiding bij zijn oom

Jaak De Braekeleer (1823-1906), neef van Henri,

Henri Leys (1815-1869). Baron Leys was als historie-,

was een overgangsfiguur tussen romantiek en realisme.

genre- en portretschilder een belangrijk vertegen

Hij exposeerde op het driejaarlijkse Antwerpse salon

woordiger van de Antwerpse School. Aanvankelijk

met allegorieën, religieuze en volkse onderwerpen en

schilderde Leys historische gebeurtenissen gesitueerd in

portretten. In 1867 toonde hij er het gipsen model van

Antwerpen tijdens de Spaanse periode, later evolueerde

het grafmonument voor Jozef Lies (1821-1865), een

hij naar meer burgerlijke thema's zoals landelijke feesten

historie-, genre- en portretschilder. Lies onderging

en markten. Dat in 1850 Nicaise De Keyser, en niet Leys,

invloed van Henri Leys en situeerde zijn voorstellingen

directeur van de academie werd, gold als een nederlaag

bij voorkeur in een gefantaseerd achttiende-eeuwse

voor de 'progressieven'. Leys werd in 1917 van Berchem

klimaat. Lies was een veelzijdig kunstenaar en een fijn

naar Schoonselhof overgebracht en kreeg een voorlopige

zinnig kolorist. Hij was een van de eersten die, trouw

begraafplaats in het Sterrenbos. Samen met zijn echt

aan zijn vrijzinnige overtuiging, eraan hield burgerlijk

genote en dochter werd hij in 1941 overgebracht naar de

begraven te worden.

rotonde tussen park R en U. Een simpel gedenkteken ontving hij pas in 1957.

14

Kunstenaars: thuis bij elkaar. Henri De Braekeleer, De eettafel in de woning van H. Leys,

1869, doek. Koninkli;k Museum voor schone Kunsten, Antwerpen

VULE O'ANVERS "L'ART CONTEMPORAIN"

Tentoonstelling in 1905 met werk van Henri De Braekeleer en zijn oom Henri Leys in het Museum voor Schone Kunsten. Collectie AMVC Lefferenhuis

EXPOSITION

H. LEVS ET

Henri Leys, ooit een gevierd schilder en een baron, overleed in 1869. Pas in 1957 ontving hij een eenvoudig gedenkteken.

DE

BRAEKELEER

(Tablcaux, Dessins, Cartons, Eaux-Fortcs) OU t
Aanvankelijk schilderde Henri Leys historische gebeurtenissen gesitueerd in de Scheldestad: Bezoek van A. Oürer te Antwerpen in J 520, 1855, olieverf op hout. Konink/iik Museum voor schone Kunsten, Antwerpen OPENBAAR


15

Kunstenaars: vrienden voorbij de dood

De beeldengroep die Jaak De Braekeleer voor het graf van Jozef Lies maakte, heeft een klassieke, idealiserende en statische stijl. Vooral zijn talrijke marmeren portretbustes van eigentijdse vooraan staanden en kunstenaars zijn precies en natuurgetrouw. Op Schoonselhof siert een portretmedaillon van de hand van Jaak De Braekeleer het graf van architect Pierre Bourla (1763-1866). Een bronzen afgietsel ervan is in 1938 in een gedenkplaat aangebracht op de zijgevel van de Bourla Schouwburg.

Drie 'laatste' rustplaatsen van kunstschilder Jozef Lies, vlnr: in de 'hondenhoek' voor ongelovigen op Stuivenberg, nadien over gebracht naar Kiel en nu op Schoanselhof.

Portretmedaillon op het graf van architect Pierre Bourla, gesigneerd 'J. De Braekeleer 1867'.

Jozef Lies was een fijnzinnig kolorist: Een contrast ca. 1862 olieverf op paneel Koninklijk Museum voer schone Kunsten, Antwerpen

16

AAN

JCDZE,F ILI ES

Het steenhouwersbedrijf Cl. Jonckheer fils

Het steenhouwersbedrijf Cl. Jonckheer fils lanceerde de art nouveau pijler.

Op Schoonselhof l igt ook Clement Jonckheer (1871-1932) begraven . H ij was beeldhouwer en de stichter van het steenhouwersbedrijf Cl. Jonckheer fils, het atelier dat instond voor de graven van de belangrijkste overledenen van Antwerpen en de om liggende gemeenten. E n kele voorbeelden van

Bureau et ateliers prlnclpaux de sculpture et de construction de monuments fun�ralres de

eiément Jonckbeer Fils, IJiaduc 47

-

49

-

51, �n'Vers-l(iel.

g raven op Schoonselhof: burgemeester Jan De Vos, kunstschilder Karel Verlat. acteur-zanger Ju les Dirickx, wisselagent Louis Dousselaere. Clement Jonckheer leerde het vak bij zijn vader Bernard, die een steenhouwerij had op de S int Bernardsesteenweg te Kiel, waar toen de grote stedelijke begraafplaats lag. In 1894 richtte Clement Jonckheer een eigen onderneming op aan de N ieuwe Steenweg. H ij zette 'fi ls' achter zijn naam om aan te duiden dat hij de zoon was van. De zaak floreerde. Jonckheer kreeg opdrachten i n binnen- en buitenland. In 1907 nam hij het steenhouwersatelier F. Berger over, gelegen op een strategische p laats vlak naast de Kielbegraafplaats. Gedurende de Eerste Wereldoorlog verbleef de fam i l ie in G root-Brittann ië. In de jaren 1920 kwam de oudste zoon, Walter, mee i n de zaak. Vanaf 1929 werd het gebied rond de Kielbegraafplaats door de stad onteigend en ontruimd. Walter Jonckheer bracht het atelier over naar de Sint-Bernardsesteenweg, dichter bij Schoonselhof. Na de dood van Walter Jonckheer, d i e kinderloos stierf in 1969, werd de steenhouwerszaak geliquideerd. Niets bleef bewaard: geen steen, geen modelboek. Het atelier Cl. Jonckheer fils heeft vele, kwal iteits vol l e funeraire monumenten gemaakt. Clement Jonckheer noemde zichzelf sculpteur en n iet entre peneur, al was h ij op technisch gebied de andere steenhouwers vaak voor. Hij had a ls eerste een tractor zodat hij stenen op ver afgelegen begraaf plaatsen kon brengen. De stenen g i ng hij zelf uitzoeken in de Jure. De firma kreeg ook opdrachten voor het bekleden van gebouwen met natuursteen, zoals Hotel Century aan de Keizerlei, en plaatste de blauwe steen van de kaaimuur. 18

Ook wat betreft de i nteractie tussen architect, beeldhouwer en steenhouwer is de g rafkunst een weerspiegeling van de kunst in de levende wereld. Wilde de klant een unieke creatie, dan deed Clement Jonckheer een beroep op beeldhouwer Arthur Pierre. De vriendschap en samenwerking tussen beiden is eveneens terug te vi nden i n burgerlijke bouwwerken. Zo maakte Arthur Pierre de vier gevelbeelden van de Boerentoren en verzorgde Clement Jonckheer de gevelbekleding met natuursteen . De veelzijdigheid van het atelier was gekend. Clement Jonckheer stond open voor n ieuwe zaken. Zo lanceerde hij op de Kielbegraafplaats de art nouveau pijler.

Het bedrijf van Clement Jonckheer had een grote en kwalitatief hoogstaande productie. In zijn atelier werkten steenkappers (met pet) en beeldhouwers (met hoed). Het atelier van Clement Jonckheer aan de Viaduc, in de bocht voar de Sint Bernardsesteenweg, met een ruime keuze aan funeraire werken.

Jules Peeher en Karel Verlat Via Jaak De Braekeleer kwam Jules Peeher (1830-1899) in de ban van de beeldhouwkunst. Na zijn studie aan de Antwerpse academie startte Peeher als schilder van bijbelse en historische taferelen. Hij maakte religieuze schilderijen voor de Sint-Andreas en Sint-Pauluskerk te Antwerpen. Na de dood van zijn vrouw vroeg Jules Peeher aan Jaak De Braekeleer een borstbeeld van de overledene te maken. Bij het assisteren ervan werd de veertigjarige kunstschilder aangetrokken tot de beeld houwkunst. Zijn eerste sculpturale werk was het bronzen portret van dichter Hendrik Lenaerts, opgericht in 1873 op de Stuivenbergbegraafplaats en later overge bracht naar Schoonselhof. Het is uitgevoerd in een romantisch-realistische stijl. Peeher voelde zich verankerd in de Rubensiaanse traditie. De aandacht voor detaillering is ook te merken in de buste die hij in 1879 naar Karel Verlat maakte. Kunstschilder Karel Verlat

(1824-1890) kreeg zijn opleiding aan de Antwerpse academie, onder meer bij Jozef Lies. Na zijn verblijf in Parijs was Verlat tussen 1869 en 1874 leraar aan de

Sober en klassiek: bronzen buste die Jules Peeher voor het graf van Karel Verlat maakte.

Kunstschule te Weirnar. Daarna maakte hij een reis door Egypte en woonde enkele jaren in Palestina. Daar maakt hij landschappen met fellah's en religieuze schilderijen. Na zijn terugkeer in 1877 werd Verlat eerst leraar en vanaf

1885 directeur van de Antwerpse academie. Hij kreeg van de stad een eervolle begrafenis. De bronzen buste

Karel Verlat woonde en werkte enkele jaren in Palestina: De verdediging van de kudde, 1878, olieverf op doek.

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

die Jules Peeher in 1890 voor het graf van Karel Verlat maakte, is veel soberder en klassieker dan de buste uit 1879.

OPENBAAR

KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2004/4

19

Kunstenaars: vrienden voorbij

de dood

Evert Larock en Arthur Pierre Evert Larock (1865-1901) had al als jongen een passie voor tekenen en schilderen. Hij studeerde aan de Antwerpse academie bij Karel Verlat. Aanvankelijk knoopte hij aan bij de realistische genreschilderkunst Het picturale in het werk van Henri De Braekeleer stimuleerde hem om over te gaan naar het heldere, frag mentarische impressionisme. In zijn doeken versterkte de kleurenintensiteit en het koloriet kreeg een funda mentele plaats in de vormgeving. De scheppingsdrang van Larock was enorm, maar zijn werkkracht werd ondermijnd door zijn ziekte. 'De idioot' of 'De onnozele'

(1 892) en 'De sintelraper' (1900) tonen zijn talent dat hem had doen uitgroeien tot een van de merkwaardigste naturalisten. De dood van Larock verwekte beroering in Antwerpen, hij werd gerekend tot de beste jonge schilders. Het was bijna vanzelfsprekend dat schilder-beeld houwer Arthur Pierre (1866-1938) het grafbeeld zou maken voor zijn boezemvriend. In de lezende man aan het tafeltje van 'De schilderswerkplaats' (1886), een schilderij van Larock, herkent men Arthur Pierre. Treurende graffiguren maken traditioneel deel uit van een samenhangend geheel. Ze zijn geplaatst voor, op of naast een stele of tombe, liggend of zittend op een monument. Vaak treuren ze bij een portret van de over ledene. Op het graf van Evert Larock is de treurfiguur het monument. De naam van Larock is feestelijk neer geschreven aan haar voeten. Het rood op de letters is de oorspronkelijke kleur en verwijst naar de gewoonte van de herdachte schilder om zijn werken te signeren met rode verf. Van Arthur Pierre is heel wat funerair beeldhouwwerk te zien op Schoonselhof, onder meer het portret medaillon op het mausoleum voor Eduard Peeher

(1825-1 892), de broer van Jules, het grafmonument voor Peter Benoit en de gesluierde naakte vrouw op het ossuarium met de naamloze resten van de ontruimde Kielbegraafplaats.

Boezemvrienden. Arthur Pierre maakte het grafbeeld voor Evert Larack.

Getuige van een te vroeg gestorven talent: Evert Larock, De onnozele, 1892, olieverf op doek. Koninklijk Museum voor schone Kunsten, Antwerpen

20

OPENBAAR


Funerair beeldhouwwerk van Arthur Pierre. Oorspronkelijk op het graf van de familie Herbiet op de Kielbegraafplaats, nu op het ossuarium van Schoonselhof. Hoeveel van deze prachtige beelden zijn bij de ontruiming van Kiel vernield of 'verdwenen'?

Arthur Pierre, het graf· monument voor Peter Benoit.

21

Kunstenaars: vrienden voorbij de dood

Floris en Oscar Jespers, Gaston Burssens en Paul van Ostaijen Dichter Paul van Ostaijen (1896-1928) was een van de meest markante persoonlijkheden van het Vlaams expressionisme. Hij debuteerde in 1916 met Music Hall, twee jaar later gevolgd door Het sienjaa.L. In Berlijn schreef van Ostaijen Feesten van angst en pijn en Bezette

stad. Vlak voor zijn dood schreef hij een van zijn bekendste gedichten: Boerecharleston. Paul van Ostaijen overleed aan tuberculose in een sanatorium te Miavoye-Anthée in de Ardennen. Hij werd er begraven onder een zwarthouten kruis. Gaston Burssens zorgde voor de tekst: "Hier rust den dichter van het eerste boek van Schmoll Paul van Os tijen". In Gaston Burssens (1896-1965) erkende Paul van Ostaijen zijn 'poëtische kameraad'. Ze zagen elkaar haast dagelijks in De Hulstkamp, hun stamcafé aan de de Keyserlei. Van Ostaijen en Floris Jespers ontmoetten elkaar voor het eerst in 1914. Jespers, een schilder, aquarellist en beeldhouwer, was in de jaren 1920 een belangrijke figuur van de Antwerpse avant-garde. Hij debuteerde postimpressionistisch en evolueerde naar het kubisme en het poëtisch expressionisme, waarna hij met het abstracte experimenteerde. Na 1945 zocht hij aansluiting bij de modernistische schilderkunst. Op initiatief van een comité waarin heel wat van zijn vrienden zaten, werd het stoffelijk overschot van Paul van Ostaijen in 1932 naar een kostloze vergunning op park 5 van Schoonsethof overgebracht. Omdat de verwachte gelden uitbleven, werd pas vijf jaar later

De Luisterende engel, een beeldhouwwerk van Oscar Jespers (1887-1970) op het graf geplaatst. In 1952 was het besef van de vernieuwende betekenis van Paul van Ostaijen doorgedrongen in officiële kringen. Ter gelegenheid van het verschijnen van het eerste deel van het verzameld werk van Paul van Ostaijen gaf het college van Antwerpen toestemming om hem over te brengen naar erepark N, waar de burgemeesters, schepenen, schilders en grote letterkundigen rusten. Op één lijn achter hem bevinden zich de graven van zijn vrienden die ijverden voor de oprichting van zijn graf: Floris Jespers, Gaston Burssens en Jozef Muls. Er is nog meer werk van Oscar Jespers op Schoonselhof, waaronder een 'Staande engel' voor het graf van Anaïs Franck (1882-1927), echtgenote van Frans Franck, voorzitter van Kunst van Heden, waar onder meer Oscar Jespers lid van was. Ook de 'Staande engel' legt het hoofd treurend op de schouder, maar bij de engel op het graf van Paul van Ostaijen vertonen de volumes een innerlijke spanning. Oscar Jespers werd in zijn experimentele jaren gestimuleerd door Paul van Ostaijen. Jespers' werken uit 1930-1935, waaronder

Luisterende engel, zijn naar vorm en inhoud een zuivere uitdrukking van het expressionisme waarvan hij een zeer belangrijk vertegenwoordiger is.

22

OPENBAAR


Luisterende engel van Oscar Jespers op het graf van Paul van Ostaijen.

Vrienden tijdens het leven: Paul van Ostaijen, Floris en Oscar Jespers in het atelier van Floris Jespers in Oude God tijdens de Eerste Wereldoorlog. Collectie AMVC Lellerenhuis

Staande engel van Oscar Jespers op het graf van Anaïs, echtgenote van Frans Franck, voorzitter van Kunst van Heden.

Is deze Dandy (1949/SO) van Floris Jespers het portret van Paul van Ostaijen? Privé-collectie

23

Albert Pot en Theophiel Grijp: samen vermoord, samen in één graf.

0 hang hetschandepak derdienstbaarheid Nooit om uwjonge vrijgeboren Leden: Wiezich in Leuzen en éhevrons vermeit 1s altijd iemand van verdachte.:� Bijeengedreven doorhunangsten nijd Staandaarin rechte rijen aangetreden De machtslakeien van den nituwen tijd die zich in 't zwarte of bruinedwangbuis kLeden. Hoor over 't Land dat bestiaaL geLaL! Het�shetgodgevaUig feestgeschat van t nation aal bewustzijn dat ontwaakt, .

En voorde bende die van bloedlust bl an kt Staan wij die eerLijk wiUe n Leven naakt On twapenden zoo lutteL in getaL Jan Gmhoff,

,Aj']l

Pot en Grijp Ondanks de verhoogde polarisatie was in 1936 de campagne voor de parlementaire verkiezingen van 24 mei v rij kalm verlopen. Incidenten t ussen links en rechts bleven beperkt tot verbale grootspraak. In de nacht van 22 op 23 mei liep een discussie tussen socialisten en rechtse Realisten uit de hand. Twee militanten van de socialistische beweging werden doodgeschoten: Albert Pot, een dokwerker die via de Syndicale Jeugd bij de arbeidersbeweging terechtkwam, en T heophiel G rijp, raadslid van de Havenarbeidersbond. De dag van hun b u rgerlijke begrafenis g roeide uit tot een g rote manifestatie, met toespraken van onder meer Cami l le H uysmans. De havenarbeiders kondigden een 24-urenstaking af, de voorbode van een a lgemene staking die een week later zou volgen. Alhoewel Pot en G rijp niet verwant waren, werden ze toch in één vergunning begraven. Precies een jaar na de moord vond een h u ldiging plaats met de ont h u lling van een gedenkteken dat de socialis tische beweging van Antwerpen had laten ontwerpen door Albert Poels. In 1991 verliep de concessie en het stadsbestu u r ging i n op d e v raag Pot e n G rijp t e herbegraven op het erepark. Op het nieuwe graf is een gedicht van Jan G reshoff uit 1933 aangebracht, in een ka l ligrafie van Kristoffel Boudens (zie boven).

lletMn GJIIJI'·OOI'I'P ...S ..

An
Me�"'""' "'ahm•• I'OT·\' \N CA�I' Ueklnder.r.".odaooot&ll•lll<'lnlllndf'rea lle

f11millën

GIIIJI', I'()T tt1 \'AN CAMP

MIJNHEER THEOPHIEL GRIJP ..,.-- �u .... _... . ..._ u• a.ctaU•t'-"'• w_.._.._,. ....,,__,....

«rlloroff"' k-AIIhU'I"Jio!.ll ..\l:U

)l..j 1809,

MIJNHEER ALBERT ANDRÉ POT l,...tU••'- J-rl W•t A•� AJI'rili!Ui

•._...,..".'-ldoe� d.or u.& s-Lalbtbd,... w-lo....-...t

STEIJNKOMITEIT

Zij

,...._ ... v.u...s- . ...._._....._

r�b
UotWI"'l"'" l•p I

wen&c. bri.lrn lalfrhJit �·tornuonrd. op :!3 )IIH IQ

Ujlo: •rn..,..lotM Lllrvrlljk.. bo,:"'l"t'-'•ldJ u- .. unn> •rlh � ottUi•..do�o; :.il o.lnn Ie 3 1111r. \'ei"M'nlcit�K "\'Ol.t.:•.mmouw.. Üt'I'J'drt-.,..t !2t.e2nr. De bc-vr;JI�"lll ui pl.looo.s lod>lx1t 011 Joe( �lo.ukltot,

U�l. wunlt
Stéunkaart: 1 fr.

ui plallt.i ....

ZIJ zijn

ttrwolgnallon In don strijd woor de YriJmlll:lng der lrbeldertklasn.

AnlwC'I'JII'n,

2:1 Jr.ll!l lOOG.

GIIIJI' \'tn;(lta.nainplr:.a.l 16. I'OT

Sl-Juriere.l G:l'

.. . .... ""...- ..-�...·--·... --····-,.. .._.._..,.,_,.... _ ... _,,u .. -.-

24

Eigen �erk o p eigen graf Het lijkt vanzelfsprekend dat beeldhouwers een eigen creatie op hun graf hebben staan, maar dat is een recent verschijnsel. Door de eeuwen heen zijn hun graven dikwijls sober. Op Schoonselhof vallen bijvoorbeeld de graven van Arthur Pierre, een naamplaat in een kiezelbed, en Frans Joris, een eenvoudige stèle, niet op, maar deze kunstenaars zijn wel de respectievelijke ontwerpers beeldhouwers van de grafmonumenten voor Peter Benoit en Hendrik Conscience. Bovendien zijn beeldhouwers ondervertegenwoordigd op de ereplaatsen van de begraafplaats. Onder de kunstenaars die op stadskosten van Kiel naar SchoonseThof zijn overgebracht, was slechts één beeldhouwer, Louis Dupuis (1842-1921). E n i n feite was dit graf gesticht als eerbetoon voor diens zoon, de kunstschilder Stany Dupuis (1888-1908), waaraan het zelfportret van de beeldhouwer werd toegevoegd . Een generatie later was het (ondertussen door het stadsbestuur verwijderde) graf van Josuë Dupon

(1864-1935) een strakke sarcofaag zonder sculptuur of verwijzing naar het kunstenaarschap. Nu zou een gere specteerd kunstenaar als Dupon een plaats krijgen op een erepark Want er is iets aan het veranderen. Tussen

1990 en 2004 zijn er evenveel ereplaatsen toegekend aan beeldhouwers als alle jaren daarvoor. Een eerste teken van de verschuiving in officiële waardering was de toekenning van een plaats op het erepark N voor het graf van Mark Macken (1913-1977). Macken kon moeilijk genegeerd worden omdat hij een groot aantal graven van politici, kunstenaars en logebroeders ontwierp, en ook omdat hij directeur van de Antwerpse Academie was. Graven van kunstenaars zijn steeds meer herkenbaar doordat er eigen werk op aanwezig is. De taal van tradi tionele symbolen en attributen is vervangen door de tastbare werken zelf, door beelden en citaten.

Het grafmonument voor Hendrik Conscience van beeldhouwer Frans Joris, die zelf een heel onopvallend graf kreeg. 25


Een Griekse tragedie Nicole van Goethem (1941-2000) kreeg als interna tionaal gerenommeerde cineaste en illustratrice een kosteloze vergunning op het erepark R. Haar opleiding in Antwerpen, zowel aan de afdeling sierkunsten van het Sint-Maria Instituut, de academie als aan het conserva torium (dwarsfluit) zorgde voor een technische bagage die, gestuwd door haar bruisende persoonlijkheid, resul teerde in een unieke en fantasierijke productie, vol briljante aanstekelijke humor. Sinds 1974 verzorgde Nicole van Goethem in verschillende animatiefilms de achtergrond, inkleuringen en speciale effecten. Als cartooniste werkte ze aan de films Tarzoon, Shame of the Jungle en The Missing Link

(1979). Ze tekende aan Jan zonder Vrees (1982), in een regie van Jef Cassiers. Haar eerste animatiefilm

Een Griekse tragedie (1985) zorgde voor internationale bekendheid, met vele prijzen op filmfestivals en als bekroning een Oscar in 1987. Een Griekse tragedie is een karikaturale schets van drie kariatiden die een timpaan proberen te ondersteunen. Met milde humor benadert van Goethem de menselijke zwakheden. Aan het hoofd einde van het graf van Nicole van Goethem, een zacht oplopende rood granieten zerk, zijn de drie kariatiden uit haar tekenhlm aangebracht.

De drie kariatiden uit haar animatiefilm Een Griekse tragedie versieren het graf van Nicole van Goethem.

26

OPENBAAR


Boeket levensrust Met zijn leeftijd van negentig jaar was Joris Minne

(1897-1988) de langst levende van de 'grote vijf' van de Vlaamse grafiek. Met Frans Masereel, Jan Frans en Jozef

Krachtige sculpturale taal: Joris Minne, Vrouwentorso Franse steen Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

Cantré en Henri van Straten tekende Minne voor de heropleving van de houtsnijkunst in de jaren 1920, die ook buiten Vlaanderen belangstelling opwekte. Hij stond mee aan de wieg van het tijdschrift Lumière (1919-1923) dat sterk bijdroeg om de grafiek in de belangstelling te brengen. Vanaf 1930 illustreerde Joris Minne talrijke literaire werken, vaak bibliofiele uitgaven, zoals van Paul van Ostaijen en Maurits Sabbe. Stilaan schakelde Minne over op kopergravure. Zijn burijngravures en droge naald techniek (1931-1932) vormen een hoogtepunt van de grafische productie uit die tijd. Als beeldhouwer liet Joris Minne zich voor het eerst zien op de openingsbiënnale van het Openluchtmuseum Middelheim in 1950. Nadat hij zich had losgemaakt van het tweedimensionale van de grafiek, ontwikkelde Minne vanaf 1940 een krachtige sculpturale taal. In de expressionistische, vaak forse vormen is steeds een zeker sensualisme aanwezig. Hoofdthema is het vrouwennaakt Minne had grote eerbied voor het materiaal en voor zuivere, gestileerde vormen. Naast hout bewerkte hij, in taille direct, ook marmer, hardsteen en Franse steen. Tot op hoge leeftijd kon Joris Minne opgaan in het beeld houwen en maakte hij met vaste hand kopergravures. Op de zwart granieten deksteen van Minnes graf is, in een ruw uitgehouwen rechthoek aan het hoofdeinde, een koperkleurige sculptuur neergelegd. Van veraf lijkt het een bloem die de zerk tot leven schijnt te brengen. Bij het naderen opent de sculptuur zich tot een menselijke torso die een bloem omarmt. Het is een koperen model van het grote beeld Boeket levensrust of Levensboeket (1978), een werk van Joris Minne dat zich in de hal van het Dienstencentrum Kerkeveld in Deurne bevindt. Op Schoonselhof zijn drie grafontwerpen van Joris Minne te bekijken: een stenen reliëf met episodes uit het leven van schepen en bouwaannemer Jules Somers

(1884-1951), het graf van Frank Van Den Wijngaert (1901-1962), conservator van het Prentenkabinet van Antwerpen, en het graf van Hedwige Janssens (1950-1962), de dochter van een van Minnes vrienden.

Eigen werk op eigen graf: Boeket levensrust van Joris Minne.


Zestig jaar lang was het graf van Theodoor Verstraete op Schoonselhof een lege plantenbak.

De wake Zoals Henri De Braekeleer behoorde ook Theodoor Verstraete (1850-1907) - de virtuoos van het doorleefde landschap - tot de groep kunstenaars die door de Brusselse zakenman Henri Van Cutsem werden gesteund. En net zoals bij De Braekeleer zorgde Guillaume Charlier voor het grafmonument van Theodoor Verstraete, dat zou worden opgericht naast dat van Hendrik Conscience. Om het uitzicht van dit laatste niet te verstoren besliste het stadsbestuur de sculptuur, ontworpen en gekapt door Charlier, in het Stadspark te plaatsen en de tombe van Verstraete met een eenvoudige deksteen te voorzien. In de ruw bekapte blauwe steen van het monument in het Stadspark ontwaart men een vrouwenfiguur in hoog-reliëf. Het is 'De Kempen', de onuitputtelijke inspi ratiebron van Verstraete. Ze flankeert de reproductie in steen van een van zijn meest geroemde werken, De Wake. Met de rug naar de toeschouwer bekijkt een figuur deze voorstelling. Het is het levensecht portret van Theodoor Verstraete. Het is geen uitgesproken funerair monument en geen allegorie van de schilderkunst, maar het benadrukt de verbondenheid van de schilder en zijn werken, de noodzakelijkheid van het creëren. Het eigenlijke graf van Verstraete op Schoonselhof was jarenlang een raadsel. Een betonnen ringbalk lag op vier arduinen muren met op het grondniveau een bodemplaat. Ooit was de naam VERSTRAETE foutief aangebracht. De overbodige 'N' werd later met witte verf overschilderd, maar schemert nog door. Onderzoek wees uit dat dit grafteken bedoeld was als plantenbak. Dit gebruik was vergeten bij de overbrengingen van het graf van Kiel naar Schoonselhof. In 2002 werd het her beplante graf ingehuldigd.

28

OPENBAAR


De door vzw Grafzerkje herstelde graftuin voor Theodoor Verstraete.

Theodoor Verstraete, Naar cle cloclenwake, 1889-1891, olieverf op doek. Koninkliik Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

Guillaume Charlier maakte een herdenkingsteken voor zijn vriend Theodoor Verstraete. Het was te groot voor Schoonselhof en kreeg een plaats in het Stadspark. Foto van de onthulling van het monument. Stadsarchief Antwerpen

29

Pegasos Kunstschilder Alfred Ost (1884-1945) wilde zijn omvangrijk en gevarieerd werk ten dienste stellen van het volk en dat niet enkel door het hanteren van een volkse uitdrukking en thematiek. Met talrijke tekeningen zette hij zich in voor het behoud van het Mechelse erfgoed en tijdens de Eerste Wereldoorlog verkocht hij prentbriefkaarten ten voordele van noodlijdende land genoten. De confrontatie met de gruwel van de oorlog bracht de sociale en religieuze thematiek op de voorgrond. Moderne kunststromingen lieten Ost niet onverschillig. Hij verkende kubisme en abstractivisme, maar de inhoud bleef voor hem primeren. Alfred Ost kwam tot sterk dramatisch geladen kunst die getuigt van kracht en expressiviteit. Hij maakte cycli, reeksen van een vijftal platen, over diverse thema's: de haven, religie en onbereikbare vrouwen. De technische behandeling volgde wat hij wilde uitdrukken en vastleggen. Zijn voorkeur ging uit naar de gewassen tekening met Oostindische inkt, hij maakte potloodtekeningen, aqua rellen, olieverfschilderijen en prentkaarten en kunst affiches in steendruk. Alfred Ost ligt op Schoonselhof begraven onder een grafteken in granito, een combinatie van stèle en zerk, geplaatst op een deksteen. De stèle toont, onder het sobere kruis, een foto van Pagasos, aangebracht in 1985. Het gevleugelde paard uit de Griekse mythologie ontstijgt de aardse begrenzing en verwijst naar het geloof van de kunstenaar. Voor Alfred Ost waren leven en kunst onafscheidelijk verbonden, vandaar dat een kunstwerk zijn graf markeert. Paarden boeiden hem zijn hele leven. Om de kracht van deze dieren in hun stei gerend geweld te vatten, gebruikte hij geveelsgebonden kleuren en een dynamische lijnvoering.

Het gevleugelde paard ont stijgt de aardse begrenzing: Pegasos op het graf van Alfred Ost.

Paarden boeiden Alfred Ost zijn hele leven: Souwsiaven,

1922, pen en aquarel. Koninklijk Museum vaar Schone Kunsten, Antwerpen

30

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4


Signatuur en citaat Eigen werk op eigen graf geldt ook bij componist Jef Van Hoof (1886-1959). Temidden van een beplante graftuin staat een ruw bekapte herdenkingssteen. Op een kleine steen vooraan ligt een bronzen plaat met in reliëf de uitvergroting van een muziekregel uit het lied Daar is maar één Vlaanderen en het is Diets in het handschrift van Jef Van Hoof en zijn handtekening. De aanwezigheid van een schrijver laten blijken uit zijn handtekening of een citaat uit zijn werk op het graf, is een recent verschijnsel. Vroeger werd bewondering meestal uitgedrukt door personificaties (Muze, de Schilderkunst) of attributen (boek en pen, penselen en palet). Soms werden boeken met titels van werken op

Boeken met titels van zijn werken op het graf van Julius de Geyter.

het graf gelegd, zoals bij Julius de Geyter en Jan-Baptist van Rijswijck, steeds in samenhang met allegorieën en personificaties.

Grafmonument van Jef Van Hoof met een muziekregel uit het lied Daar is maar één Vlaanderen en het is Diets.


Naast zijn naam heeft Jan-Albert Goris (1899-1984) slechts de handtekening van zijn pseudoniem Marnix Gijsen op zijn graf. Elders op Schoonselhof is zijn poëzie terug te vinden op het graf van de familie Wouters Francken:

Mijn vadertje hij was rechtvaardigheid. Hij had de zware last op zich geladen, een eerlijk man te zijn in woord en daad. Dat is het schone, dwaze kwaad waar, na ons Here Jezus Christus, de sterkste man aan ondergaat.

Een recente vorm van eerbetoon is een citaat uit het werk van de overleden letterkundige. Onder een gevoelig Christusbeeld staat op het graf van Alice Nahon (1896-1933): "God moet mij Geren Zien/ Schaduw", een citaat uit haar laatste bundel Schaduw

(1928), waarin ze verschijnt als rijpe dichteres met gelouterde verzen. Het poëtisch grafteken van Nic van Bruggen (1938-1991) is totaal overgroeid met klimop, maar nauwgezet wordt een kleine opening vrijgehouden voor het volledige gedicht Ars Poëtica. Ook op het graf van dichter Herman de Coninck

(1944-1997) staan eigen versregels.

De handtekening van Marnix Gijsen op diens graf.

32

OPENBAAR

Eigen versregels op het graf van Herman de Coninck.


Weldadigheid: een gerust gemoed en een groot graf Voelde de 49-jarige wisselagent Louis Deusselaere zijn einde naderen toen h ij op 12 augustus 1905 zijn testament deponeerde bij notaris Van de Wa lle? H ij overleed vijf dagen later. Deusselaere had besloten een groot gedeelte van zijn bezitti ngen na te laten aan het Weldadigheidsbureel van Antwerpen, met als voorwaarde: "Op m ijn na te laten goederen moet voorafgenomen worden een som van ongeveer 20.000 frank, voor het aankopen eenen grond op het Kielkerkhof en het oprichten van een grafmonument met kelder, omringd met een bloempark. Ik wil dat er dienaangaande een openbare aanbesteding geschiede en laat er de zorg van u itsl u itelijk aan het weldad ig heidsbureel, dat ook de nodige kosten van onderhoud en verdere van m ij n graf zal moeten drage n . " H e t legaat, geschat op ruim 154.000 frank, werd a a nvaard met de eraan verbonden voorwaa rden. In het begi n van de twintigste eeuw deed het Weldadigheidsbureel, de voorloper van het OCMW, d i kwijls een beroep op arch itect Ferd i nand Dermond (1880-1967). H ij ontwierp onder meer het I nstituut ter Bestrijd i ng van de Tering i n de B l i ndestraat. Dermond kreeg de opdracht om de plannen, het lastenkohier en het bestek op te maken van het grafteken voor Louis Dousselaere. Twi ntigdu izend fra n k was i n die tijd een hoop geld. Er werd gesteld dat het ard u i n u it de beste steengroeven van Soignies of Eca ussinnes met een fijne beitel gehakt zou worden, de beeldengroep met sarcofaag moest uit één stuk gebeeldhouwd worden in marmer van Carrara en de metselwerken aan de kelder zouden gebeuren i n " kl i n kaert van Boom of o m l iggend e " . De 'minsten i nsch rijver', steenhouwer Clement Jonckheer, kreeg de opdracht en hij werkte, zoals vaak, samen met beeldhouwer Arthur Pierre. Het heeft niet veel gescheeld of het graf van Louis Deusselaere was niet overgebracht naar Schoonselhof. De Commissie voor Openbare Onderstand had haar aanvraag te laat ingediend. Toch kreeg Deusselaere i n 1950 een laatste rustplaats op de erela a n van park U . S i ndsdien l ij kt het OCMW te zijn vergeten dat het de pl icht op zich nam om in te staa n voor het onderhoud van dit g raf.

'Weldadigheid' op het kostelijke graf van wissel agent Louis Dousselaere.

Twee Antvverpse musea uit de grond Op Schoonselhof zijn een burgemeester en een ridder begraven die aan de basis liggen van twee

Sinds 1810 bewaarde het museum een uitgelezen verzameling schilderijen, beelden en tekeningen,

belangrijke musea in Antwerpen: het Koninklijk

beginnend vanaf de veertiende eeuw. Het was samen

Museum voor Schone Kunsten en het Museum Smidt

met de academie ondergebracht in het afgeschafte

van Gelder.

Minderbroederklooster. Onder impuls van burgemeester de Wael besliste het stadsbestuur in 1875 een nieuw

Leopold de Wael: hoogtepunt van heldenverering De liberale politicus Leopold de Wael (1823-1892) gaf gedurende twintig jaar, van 1872 tot 1892, als Antwerpse

1884 en 1890. Twee jaar na het overlijden van de burgemeester met

burgemeester leiding aan een stad in grote expansie.

de grote bakkebaarden besliste het stadsbestuur om de

Antwerpen onderging een volledige metamorfose op het

naam Volksplaats, waar het Museum voor Schone Kunsten

gebied van scheepvaart, handel, cultuur, gezondheidszorg

gevestigd is, te wijzigen in Leopold de Waelplaats en

en onderwijs. De Scheldekaaien werden heraangelegd,

een gedeelte van de Volksstraat te herdopen in Leopold

de haven kende een sterke uitbreiding en het Zuider

de Waelstraat.

kasteel werd ontmanteld. De Wael stimuleerde de over

Hoogtepunt van helden· verering op Schoonselhof: het monument voor burge· meester Leopold de Wael.

museum te bouwen. De realisatie vond plaats tussen

Voor het grafmonument van Leopold de Wael ging

welving van Het Schijn en de Herentalse vaart en het

uitzonderlijk het initiatief volledig uit van het stads

aanleggen van rioleringen en waterleiding. Op cultureel

bestuur zelf, en niet van verenigingen of bewonderaars

gebied vormde de bouw van een nieuw Museum voor

zoals bij Benoit of Conscience. De gewichtigheid klonk

Schone Kunsten het hoogtepunt.

al door in het wedstrijdprogramma voor het monument. In de opgegeven afmetingen en de verplichting om te

De ridder en zijn museum

werken met duurzame - lees: dure - materialen bleek de

Sinds 1783 bezat de familie van Gelder een papier

grootsheid die de stad voor ogen had. Alleen Belgische

fabriek in Nederland. Ridder Pieter Smidt van Gelder

bouwkundigen en beeldhouwers die in Antwerpen woonden of die primus van Rome zijn geweest mochten

(1878-1956), het vijfde familielid met die naam, was in

deelnemen, en dat waren er weinig. Als winnaar van de

het begin van de twintigste eeuw directeur van het

wedstrijd kwam het ontwerp Pro Antverpia van de

bedrijf. Dankzij een enorme erfenis kon de dertigjarige

broers Joris en Eugene Geefs uit de bus. De eerste was

Pieter zich volop wijden aan zijn passie voor reizen en kunst. Toen hij zestig was besloot hij zich in België te

beeldhouwer, de tweede bouwmeester.

vestigen en kwam uiteindelijk in Antwerpen terecht.

Joris Geefs (1850-1933), uit de bekende Antwerpse beeldhouwersfamilie, volgde de lijn van zijn vader, Jozef, en van zijn oom, Willem. Allegorische werken, borstbeelden, medaillons, monumentale sculpturen,

Ridder Smidt van Gelder woonde in een van de mooiste Belle Epoque huizen van Antwerpen.

In 1937 kocht Smidt van Gelder een van de mooiste Belle Epoque huizen die in Antwerpen bewaard zijn gebleven. Het is gelegen aan de Belgiëlei, de voormalige

herdenkingsmonumenten en statuettes werkte hij uit in

Boulevard Léopold, in een buurt die vroeger tot de

traditionalistische stijl. Het Koninklijk Museum voor

meest chique buitenwijken behoorde. Het pand werd in

Schone Kunsten van Antwerpen kocht in 1882 zijn

1905 als familiaal woonhuis gebouwd door architect

marmeren beeld Leander, stervend op de oever van de

Jos Hertogs, in opdracht van de Antwerpse zakenman

Hellespont, dat eerder bekroond was op het Salon van

Edouard Thijs (die eveneens op Schoonselhof ligt

Parijs. Het museum bewaart ook de buste door Joris van

begraven). Van Gelder liet het imposante huis verbouwen tot

Jozef Geefs. Zoals van vele beeldhouwers van zijn generatie, zijn ook van hem sculpturen te vinden in

privé-museum. Als verzamelaar was hij vooral geïnte

Antwerpse gevels, bijvoorbeeld De Zomer in de Leysstraat.

resseerd in toegepaste kunsten en luxenijverheid uit de periode 1650-1900. Hij reisde door heel Europa en kocht

Het monument dat Joris Geefs voor Leopold de Wael ontwierp vervult met glans een dubbel doel: het

op veilingen en bij antiquairs meubilair, siervoorwerpen,

vereeuwigt de burgemeester en zingt de triomf van het

oosters en westers porselein, vitrinevoorwerpen en schil

bloeiende Antwerpen. De faamengel steekt de loftrompet.

derijen van Hollandse meesters. In 1949, Ridder Smidt van Gelder was toen 70 jaar,

Met haar onvermoeibare vleugels vervoert zij helden uit heden en verleden.

besprak hij met burgemeester Lode Craybeckx de voor waarden van een mogelijke schenking van het privé museum aan de stad Antwerpen. Nog datzelfde jaar werd de stad eigenaar van het gebouw en de verzameling. Op 11 maart 1950 vond de opening plaats van het nieuwe stedelijke museum. Sinds 2000 vormt het Museum Smidt van Gelder samen met het Museum Mayer van de Bergh en het Rubenshuis één samen werkingsverband, de Kunstmusea. Het museum is momenteel gesloten voor renovatiewerken. Het graf van Ridder Pieter Smidt van Gelder, gerealiseerd in opdracht van de stad, is een van de weinige op Schoonselhof die in mozaïek zijn aangelegd. In goud, blauw, zwart en rood is het wapenschild van de familie Smidt van Gelder gevormd. Het diende ook als watermerk bij de productie van het kwaliteitspapier 'van Gelder ' .

Een van de weinige mozaYek graven op Schoonselhof: het familiewapenschild op het graf van Ridder Pieter Smidt van Gelder. 35

Het graf van Remy Cornelissen met het beeld Johannes op Patmos. Het kunstwerk werd in 1993 gestolen.

Spoken op het kerkhof Het grafmonument van beeldend kunstenaar Remy Cornel issen (1913-1990) is een g lanzend zwart granieten zerk met drie witte keien a a n het hoofd einde. Op de grootste ervan was het beeld Johannes op Patmos geplaatst, dat in 1993 werd ontvreemd. Hetzelfde lot onderging het grafbeeld van sch i lder en beeldhouwer Charles-Aibert Szukalski (1945-2000), gestolen voordat het geplaatst kon worden. Er is wat mis met Schoonselhof. Sinds het afschaffen van de eeuwigdurende concessies verwijdert het stadsbestuur ook bijzonder waardevolle grafmonu menten. Op het graf van Maria Magdalena De Hollander, de eerste echtgenote van Gaston Burssens, stond een reliëf gebeeldhouwd door Oscar Jespers. In 1997 werd het g rafmonument afgebroken en het beeld verbrijzeld. Wat in een museum thuishoorde, belandde op het stort. Verlopen verg un ningen of als verwaarloosd aangeduide monumenten komen in stadsbezit. De term 'verwaarlozing' is echter n i et gedefinieerd en laat wil lekeur toe. Honderden grafmonumenten zijn afgebroken zonder dat de fam i l i e werd verwittigd. Deze kaalslag op de Antwerpse begraaf plaatsen is niet te rechtvaardigen, ook n i et door plaatsgebrek, aangezien 80 % van de Antwerpenaren zich laat cremeren. Funera i r erfgoed verdwijnt nog voor er mogelijkheid is tot i nventarisatie. Oplossingen zijn a nders wel voorhanden. Vele steden stellen grafmonumenten op verlopen verg u n n i ngen ter beschikking voor hergebrui k. De n ieuwe fam ilie, die zijn naam aanbrengLop plexiglas, heeft een degelij k monument voor een schappelijke prijs. De honderdduizenden euro d i e de stad Antwerpen i n 2004 uitschreef voor afbraak v a n monumenten zou ze kunnen a a nwenden voor het opmaken van een inventaris, het onderhoud van de begraafplaats en waardevolle graven, het aanbrengen van nette banken en een wegbewijzering op Schoonselhof. Het is tijd dat de stad haar ogen opent voor de n iet te onder schatten emotionele waarde van haar begraaf plaatsen, d i e bovendien als stenen archief heel wat h istorische, heraldische, genealogische, kunsthisto rische, natuurhistorische, sociologische en volks kundige kennis bevatten en d i e ze als toeristische troeven kan uitspelen. Spookgestalten waren lievelingsfiguren van Charles-Aibert Szukalski, Dialoog, 1974, polyester. Collectie Openluchtmuseum Middelheim

36

Een bezoek aan de dodenstad vertelt heel wat over de stad der levenden. De aanwezigheid of de afwezigheid van bepaalde personen, graftypes, stij len, materialen, tot de urbanistische i nrichting brengen de maatschappij waartoe de begraafplaats behoort tot leven. Met het decreet van 16 januari 2004 betreffende de begraafplaatsen en de lijkbezorging zijn de gemeenten verantwoordelijk voor het behoud en het beheer van hun funerair erfgoed. Hopelijk zal er iets ten goede veranderen.

Funeraire symbolen Symboliek wordt gebruikt om abstracte begrippen visueel te maken, door middel van symbolen kan het onverwoordbare geuit worden. Vandaar de noodzakelijkheid en onvermijdelijkheid van symbolen op de begraafplaats, de plaats waar de mens geconfronteerd wordt met de eindigheid van het leven en het onherroepelijk afscheid nemen. Een aantal zeer duidelijk te onderscheiden symbolen treft men dan ook enkel aan in een funeraire context, zoals een omge keerde fakkel of een gebroken zuil. Aandachtige lezing van de symbolen, attributen, personificaties en emblemen kan heel wat onthullen over de overledene, diens persoonlijkheid en levensgemeenschap. Symboliek is niet éénduidig

In 2001 verzamelde Jacques Buermans een aantal mensen met i nteresse voor begraafplaatsen en richtte de vzw Grafzerkje op. H u n belangste l l i ng gaat uit naar vele begraafplaatsen i n b innen- en buiten land, maar er is een bijzondere band met Schoonselhof. Met eigen m iddelen hebben leden van G rafzerkje restauraties en overnames gerealiseerd en zo markante grafmonumenten gered, onder a ndere die van Ju les Pecher, Theodoor Verstraete en Al ice Nahon (alhoewel bleek dat dit wegens een erfgift door de stad dient onderhouden te worden) en Maria S'Heeren (een monument aangeduid als stadsbezit). Eveneens uit bezorgdheid over de rampza l ige gevolgen die de wet uit 1971 op de begraafplaatsen had voor de i nstandhouding van historisch en monu mentale grafarchitectuur, werd vzw Epitaaf Vereniging voor funera i re archeologie opgericht. Doelstellingen zijn : het bestuderen en beschermen van cultureel erfgoed van begraafplaatsen, het i nven tariseren van kerkhoven, begraafplaatsen en graf monumenten met h istorisch, cultureel, urbanistisch, sociaal, a rchitectonisch of thanatologisch belang en het aanmoedigen en bevorderen van de restauratie van dit cultureel erfgoed. Bovendien wil Epitaaf een museum en documentatiecentrum oprichten i n de voorma l ige ateliers van grafbeeldhouwer E. Sa l u te Laken.

op te vatten, naargelang de tijd, plaats en inwijdingsgraad kunnen andere of gelaagde betekenissen verbonden worden aan eenzelfde afbeelding. De beschouwer dient na te gaan welke symbolen samen voorkomen, hoe het leven van de overledene te typeren valt, hoe het gedenkteken tot stand is gekomen. Naast de hier opgesomde symbolen kunnen ook vormen, stijlen en materialen symbolisch geïnterpreteerd worden. Zelfs de plaats op de begraafplaats is veelzeggend. Brons is zeer duurzaam, een beeltenis in dit materiaal verzekert een eeuwig voortbestaan en is daarom, en omwille van zijn kostbaarheid, een blijk van grote waardering. Liberalen kozen in de negentiende eeuw vaker voor progressieve kunststrekkingen dan katholieken. Niet verwonderlijk dus dat de dynamische art nouveau pijler prijkt op het graf van een liberaal, schepen Louis de Winter (park Zl, lijn C).

Afgebroken zuil Symbool van het plots afgebroken jonge leven. Wordt uiteindelijk ook aangewend op graven van volwassenen.

Alfa en Omega Als eerste en laatste letter van het Griekse alfabet verwijst dit letterpaar naar God als het begin en het einde van alle dingen. In het persoonlijk embleem op het graf van Max Elskamp en zijn zuster Maria is dit symbool verwerkt.

Anker Een anker duidt op standvastigheid, vastberadenheid en trouw. Het is ook een symbool voor zeelui.

In

de christelijke traditie geeft

het de band met Christus aan: zijn ziel ankeren in Christus is het enige middel om de spirituele schipbreuk te vermijden. In combinatie met een kruis en een hart vormt het anker de drie eenheid van geloof, hoop en liefde.

Boek Geopend is het, voor protestanten, voor rooms-katholieken, voor vrijmetselaars, hét Boek, de bijbel, het boek des levens. Het kan behoren tot de typisch funeraire symboliek: het boek waarop een kruis ligt: 'hoop', een bladwijzer of een omgevouwen hoek van het blad, 'het plotse ogenblik van de dood'. Anderzijds verschijnt het als attribuut van een letterkundige, zoals bij Jullus de Geyter en, in combinatie met een ganzenveer, bij Hendrik Lenaerts.

OPENBAAR


37

Deur

Graftuin

Symbool voor de overtocht van de wereld van de levenden naar de

Voor WOl speelde de graftuin

wereld van de doden.

een grote rol. Bij aanplanting werd rekening gehouden met

Duif

de, heden vergeten, planten en

Vredessymbool dat ook verwijst naar eenvoud, zuiverheid en

bloemensymboliek.

onschuld. Indien de duif omgeven is door een stralenbundel verwijst

Groenblijvende planten brengen

ze naar de Heilige Geest en naar de weg omhoog. Zittend op de

kleur in het dode seizoen en

grafsteen staat de duif symbool voor de ziel van de overledene die

werden aangeplant omwille van

krachten verzamelt voor de reis naar de hemel. Opmerkelijk is dat

hun verwijzing naar de onsterfe

de duif weinig voorkomt op Schoonselhof, maar op andere begraaf

lijkheid. Bloeiende planten staan

plaatsen, zoals te Oostende, overvloedig aanwezig is.

voor de cyclus van het leven, het begin en het einde en de mogelijkheid van heropstanding door het

Eikenkrans

zaad dat is nagelaten. Een onderhouden tuintje weerspiegelt de eerbied

Symbool van kracht en onsterfelijkheid.

die men aan de herdachten verbindt. Bloemen en planten zijn ook volop aanwezig in kransen in natuur, ceramiek, porselein en marmer.

Hart Symbool van liefde. Een brandend hart duidt op mystiek-hemelse liefde of het hart als mystiek altaar waarop door het vuur van de Heilige Geest de vleselijke neigingen worden verteerd.

Klimop De altijd groene plant wijst op het eeuwige leven. Klimop staat ook voor trouwe verbondenheid en vriendschap tot in de dood. Klimop houdt de herinnering vast en wordt als grafbeplanting gebruikt of in steen gebeiteld.

Kruis Het meest gekende christelijke symbool staat voor hoop en

Fakkel

verrijzenis. Het hoort in Vlaanderen bijna vanzelfsprekend op een

De rechtopstaande fakkel is het symbool van een vrijzinnige levens

graf. Zelfs de stele van ).F. Van Kerkhoven (1818-1857) auteur van de

opvatting. Op de begraafplaats treft men vooral de omgekeerde

eerste Vlaamse vrijdenkersroman is bekroond met een kruisje. Dit is

fakkel, die staat voor het uitdovende leven.

aangebracht door de familie van de schrijver in een periode waar weigering van de sacramenten taboe was. Indien het kruis centraal

Hamer en beitel

staat of verschijnt met andere christelijke symbolen, zoals het

Dit attribuut voor een beeldhouwer wordt veel minder vaak

Christushoofd, of een roos wordt duidelijk dat het een devote familie

gehanteerd als het attribuut van een schilder of architect. In vrijmet

betreft. Katholieke kruisen worden zeer vaak versierd of voorzien

selaarscontext, zoals op het graf van Victor Desguin (park N)

van een imitatie in klimop of houtnerven (een vergeten verwijzing

verwijst het naar het bewerken van de ruwe steen tot een gepolijste

naar de levensboom). Kruisen van protestanten vallen op door hun

kubus, zoals de logebroeders in de beslotenheid van de tempel aan

eenvoud, net zoals in hun kerken is overboclige decoratie weggelaten.

zichzelf werken.

Christus wordt niet afgebeeld, want die is opgestaan. Een Armeens graf wordt getypeerd door een Kachkar(Khach = kruis, kar = steen).

Handen In

elkaar glijdende handen zijn het symbool van liefde, trouw en

verbondenheid. Uit elkaar glijdende handen, vaak rustend op een

Kussen

kussen en een gebroken ketting, wijzen op een door de dood

Symbool van de eeuwige slaap.

verbroken huwelijk.

Soms moet het de waardigheid

Zonder huwelijksring en met aan de handen een duidelijke pij, kan

van de overledenen

een handenpaar de broederschap van een geheim genootschap

beklemtonen. Zeer frequent

uitdrukken.

aangewend op de graven die

In het gezelschap van een Davidster of heb reeuwse letters duiden

opgericht werden te Kiel, maar bijvoorbeeld te Gent weinig

twee zegenende handen op een graf van een joods priester of Cohen.

voorkomend.

De handen van de Cohanin worden gewassen door de leden van de familie van Levi, de Livieten. Zij zijn herkenbaar aan een waterkan

Lier

en bekken.

Verwijzing naar het kunstenaarschap van een dichter, componist of musicus.

Masker Attribuut op het graf van een acteur.

38

Obelisk

Passer en winkelhaak

Geliefd als militair herdenkingsteken wegens zijn triomferende

Op het graf van Walter van Kuyck wordt 'passer en winkelhaak'

vertolking van de gedachte van het eeuwige leven door het offer aan

aangewend als attribuut voor een architect. Bij de winkelhaak van

het vaderland.

het vrijmetselaarssymbool (Desguin, park N) zijn de benen open,

Op het einde van de negentiende eeuw was de kennis van de

bij die van een architect wordt de driehoek meestal gesloten.

symboliek al sterk verzwakt en traden contradicties op. De gebroken obelisk op de vergunning van de familie Good-Nathanson (park Zl)

Personificatie

is strijdig met de oorspronkelijke symbolische inhoud van de

Vooral voor zeer gewaardeerde personaliteiten worden graftekens

obelisk, want het symbool dat verwijst naar het eeuwige leven werd

opgericht die ook in een stadspark niet zouden misstaan. Hier

hier gebroken als teken van eindigheid.

ontbreekt funeraire symboliek en wordt gewerkt met attributen en personificaties, waarbij vaak een vrouw met stedenkroon op het

Olielamp

hoofd verschijnt, op Schoonselhof is dat Antwerpen, op de

Symbool voor de eeuwigheid

Westerbegraafplaats is dat Gent.

van het leven en ook voor kennis en verlichting.

Schip Attribuut van een reder of zeeman, maar ook symbool van de hoop.

Taxus De altijd groene taxus staat voor onvergankelijkheid. In de oudheid geloofde men dat de ingang tot de onderwereld geflankeerd werd door taxusbomen.

Uil Ouroboros

Symbool van de gelouterde ziel. Bij Louis Donsselaere versterkt de

De slang, een zich verjongend

uil de doodsgedachte van de kleine sarcofaag op de top. Op het graf

wezen, komt op de Westerse

van Jos Cauwenbergh (Zl, C) vliegt de uil boven het portretrnedaillon,

begraafplaatsen vooral voor in

wat de wijsheid van deze schepen van financiën en provincie

de vorm van de ouroboros, de

raadslid lijkt op te roepen.

slang die zichzelf in de staart bijt en zo een gesloten kring

Urn

vormt. Het eeuwigheidssymbool

Oud Romeins symbool voor dood en rouw. Een sluier op de asurn

van de slang wordt aldus

staat voor het afdekken van het leven.

versterkt door de oneindigheid van de cirkel.

Viooltje Kleurrijk, klein en sterk, deze eigenschappen maken van het viooltje

Palet en penseel

het symbool van nederigheid.

Overduidelijk en vaak aangewend attribuut van een schilder.

Zandloper Palmtak

De zandloper verwijst naar de kortstondigheid van het leven en naar

Attribuut dat verwijst naar het

het onvermijdelijke levenseinde. Soms zijn zandlopers voorzien van

kunstenaarschap, eeuwige roem

vleugels - links die van een duif (de dag), rechts die van een

door artistieke creaties.

vleermuis (de nacht) - om aan te geven dat het leven vervliegt bij

Werd als teken van de triomf

dag en nacht, bij goed en kwaad. De Christelijke traditie ziet de

over de dood door marte

omkeerbaarheid van de zandloper als het nieuwe leven na de

laarsschap op negentiende

wederopstanding.

eeuwse familiegraven een triom fantelijke verwijzing naar het eeuwige leven.

Papaver Oorspronkelijk het symbool van Hypnos, de Griekse god van de slaap. Later het christelijke symbool van de gelukzalige tijdelijke slaap. Vooral afgebeeld als droogbloem in kransen van steen, maar ook bloeiend.

OPENBAAR


39

De Hollebeek is de levens ader van Schoonselhof.

Leven in het park Erik Molenaar

Schoonselhof is niet enkel een begraafplaats, het is ook een park. Het heeft gelukkig n iet veel te lijden gehad van de versn ippering die andere groene rui mten i n en om Antwerpen hebben moeten verduren. En ook aan het massaal gebru i k van kunstmest, vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw, is Schoonselhof als begraafplaats ontsnapt. Dat heeft positief bijgedragen aan de ecologische verscheidenheid van het park. Men vindt er planten en bloemen die elders i n de wijde omgevi ng volkomen uitgeroeid zijn. Ook voor vele kwetsbare plantensoorten is Schoonselhof een laatste rustplaats. Een uiterst merkwaardige soort is Bleek cypergras, een subtropisch schijngras dat zich, ondanks zware bodemverstori ng, weet te handhaven. Verder zijn er onopva l lende pionierplanten, zoa ls Klein bronkruid, Liggend hertshooi, Borstelbies en Rode schijnspurrie. Schoonselhof herbergt ook een groep planten die zich goed voelen i n zoete tot zwak brakke waters en op oevers. Op oude en m i nder onderhouden g raven gedijen discreet varens, mossen en korstmossen. In het park is er verder nog een beukenplantage met statige oude bomen, verweerd door weer en wind en een u n iek beekbegeleidend bos. Door Schoonselhof stroomt de Hollebeek, vol salamanders, ki kkers en vissen, waterplanten en zoet waterslakken. Het water is snelstromend, rei n en vol leven. De Hollebeek is de ruggengraat van het landschap. Alle sloten op de begraafplaats staan er mee in verbinding. Het grasveld voor de asuitstrooiing op Schoonselhof is een kortgeknipt gazon, a l hoewel een weide met wilde bloemen meer geschikt zou zij n . De verscheidenheid aan kruiden en kleuren geeft vertrouwen en past beter in de ci rkel van leven en dood, het weer opgenomen worden in de cyclus van grond, zon en eeuwigheid.

Grote waternavel in Hollebeeksloten. 40

Wie en

waar

op Schoonselhof

Peter Benoit I 1 834- 1 90 I ) Gaston Burssens I I 896- 1 965) Renaal Braem I I 91 ü-200 I ) Leon Brunin I 1 869- 1 9491 Jan Cox I 1 920- 1 9801 Remy Carnelissen I 1 9 1 3-1 9901 Arthur Carnette jr I 1 880-1 9451 Hendrik Canscience I 1 8 1 2- 1 88 3 1 Flor Crabeels I 1 835-1 8961 Lade Craeybeckx I 1 897-1 976) Julien Creytens I 1 897- 1 972) Rika De Boeker I 1 92 3-2002) Henri De Braekeleer 1 1 840- 1 8 8 8 ) Remy D e Cnodder 1 1 9 1 9- 1 997) Freddy De Vree I 1 939-2004) Gustaaf De Bruyne I 1 9 1 4- 1 98 1 ) Herman de Con i nek I 1 944-1 997) Victor Desguin I 1 8 3 8- 1 9 1 91 Frans Detiège I 1 909- 1 980) Pal De Mant I 1 857- 1 93 1 ) Jan De Vos I 1 844-1 923) Leopold de Woel I 1 823-1 892) Jules Dirickx I 1 8 8 3 - 1 936) Lau is Dousselare I 1 865-1 905) Josuë Dupon I 1 864- 1 935) Louis Dupuis I I 842- 1 92 1 ) Stany Dupuis I 1 8 8 8- 1 908) Bruno Dyckmans I 1 920- 1 998) Max Elskamp I 1 862- 1 9 3 1 I Willem Elsschot I 1 882-1 960) Lede Eyckermans I 1 9 1 9- 1 998) Petrus Farasyn I 1 8 22-1 8991 Vic Gentils I 1 9 1 9- 1 997) Gust Gils I 1 924-2002) Karel Goeyvaerts I 1 923- 1 993) Theofiel Grijp I I 899- 1 936) Marnix Gijsen I I 899- 1 984) Maurice Gilliams I 1 900- 1 982) Jacques Gorus I 1 90 1- 1 98 1 ) Ferre Grignard I 1 939- 1 982) Camille Huysmans I 1 87 1 - 1 968) Wim lbens I 1 934-1 997) Jozef Jenssens de Varebeke I 1 854-1 930) Floris Jespers I 1 889- 1 965) Clement Jonckheer I 1 87 1 - 1 93 2 ) Frans Joris I 1 85 1 - 1 9 1 41 Paul Jooslens I 1 889-1 960) Frans Lamorinière I 1 8 28- 1 9 1 1 ) Lucie Loridon I 1 868- 1 943) Evert Lareek 11 850- 1 90 I ) Henri Leys I 1 8 1 5- 1 869) Jozef Lies I 1 8 2 1 - 1 865) Willem Linnig sr I 1 8 1 9- 1 8851 Romein Looymans I 1 864- 1 9 1 4) Mark Moeken I 1 9 1 3- 1 977) Pol Mara I 1 920- 1 9981 Anicon Morstboom I 1 905- 1 960) Joris Minne I 1 997- 1 9881 ldir Mecibah ( 1 958-2004) Ledewijk Mortelmans I 1 868- 1 952) Robert Mosuse I 1 970-20001 Jozef Muis I 1 8 8 2- 1 96 1 ) Alice Nahon I 1 896- 1 9331 Jan Olieslagers I 1 8 8 3- 1 9421 lsidoor Opsomer I 1 878- 1 967) Alfred Ost I 1 884-1 9451 Huges C Pernath I 1 93 1 - 1 9751 Edward Peeher I I 885-1 926) Jules Peeher I 1 830-1 8991 Jozef Peeters I 1 927- 1 983) Arthur Pierre I 1 866- 1 938) Frans Posenoer 1 1 844- 1 895) Albert Pot I 1 9 1 7- 1 9361 Jan Portieitje I I 8 29-1 908) Gerard Portieitje I I 856- 1 9291 Armend Preud'homme I 1 904- 1 9861 Floris Prims I 1 8 8 2- 1 9541 Max Rooses ( 1 839- 1 9 1 4)

toondichter schilder, dichter architect kunstschilder schilder beeldhouwer schrijver, conservator schrijver landschapsschilder burgemeester kunstschilder minister kunstschilder kunstcriticus dichter, auteur kunstschi lder dichter burgemeester burgemeester dichter, auteur burgemeester burgemeester acteur mecenas beeldhouwer beeldhouwer kunstschilder kunstschilder auteur auteur beeldhouwer kunstschilder beeldhouwer dichter componist verkiezi ngsslochtoffer auteur, dichter auteur, dichter kunstschilder kunstenaar, dichter minister, burgemeester beeldhouwer, edelsmid kunstschilder schilder, beeldhouwer steenkopper beeldhouwer kunstschilder landschapssch ilder schilderes kunstschilder kunstschilder portret-en historieschilder kunstschilder kunstschilder beeldhouwer kunstschilder kunstschilder beeldhouwer, tekenaar vormgever componist zanger kunstcriticus, conservator verpleegster, dichteres piloot, wielerkampioen kunstschilder kunstschilder dichter minister beeldhouwer kunstschilder, graficus beeldhouwer schilder verkiezingsslachtoffer portretschilder kunstschilder componist priester, stadsarchivaris auteur, conservator

rondpunt tussen Y en Z I erepark N strooiweide park T, rij B erepark R, rij 5 erepark R, rij 6 park Z 1 , rij B ereplaats tussen V en U park Y, rij I 3 erepark N erepark N erepark N park Z l , rij A erepark R, rij 6 erepark R, rij 7 erepark R, rij 5 erepark R, rij 6 erepark N erepark N erepark N perk Z l , rij C rondpunt N park I 0, Zuid park U, rij G I perk A, Noord erelaan park U, rij G I erelaan park U, rij G I erepark R, rij 6 park Z l , Oost erepark N erepark R, rij 6 park Z l , rij 2 2 erepark R, rij 6 erepark R, rij 7 erepark R, rij 6 erepark N erepark N, rij 63 erepark R, rij 5 erepark R, rij 5 erepark R, rij 5 erepark N erepark R, rij 6 erepark R, Noord erepark N park Z I , Zuid park Z l , rij 2 2 erepark R, r i j 3 park Z I , Zuid park C, West erepark Z I , rij D rondpunt oan erepark R park Z l , rij D park Z l , rij D erepark R, Zuid erepark N erepark R, rij 6 erepark R, rij 3 erepark R, rij 5 strooiweide erepark N park X, rij 40 erepark N klein erepark ABCD krijgsbegraafplaats, rij 3 3 erepark N erepark R, rij 6 erepark R, rij 4 park Y, rij 1 9 park Y, rij 1 7 erepark R, rij 3 park Y, West park Y, rij 28 erepark N park U, rij G l park 7 erepark R, rij 5 erepark N park Y 1 4

Maurits Sabbe ( 1 873- 1 938) Edmond Sanders I I 898- 1 96 1 ) Ann Salens I 1 940- 1 994) Pieter Smidt van Gelder ( 1 878- 1 9561 Jules Somers I 1 884- 1 95 1 ) Alexander Struys I 1 85 2- 1 94 1 ) Leen Stijnen I 1 899- 1 990) Albert Szukalski ( 1 945-20001 Filip Tas ( 1 9 1 8- 1 997) Jes Tilleux I I 896- 1 9781 Edouard Thijs Emiel van Averbeke I 1 876- 1 9461 Walther van Beselaere I 1 908- 1 9881 Nic van Bruggen I 1 93 8- 1 99 1 ) Frans van Ca uweloert I I 8 8ü- 1 96 I I Frank Van den Wijngeert I 1 90 1 - 1 962) Jes Van Eynde I 1 907- 1 992) Staf van Elzen I 1 9 1 5- 1 9871 Nicole van Goethem I 1 94 1 -20001 Jef Van Hoof I 1 8 86- 1 9591 Frans Van Kuyck I 1 85 2- 1 9 1 51 Jozef Van Lerius I 1 8 23-1 8761 Theedoor Van Lerius I 1 8 1 9- 1 8801 Alexis van Mechelen I I 864- 1 9 1 91 Paul van Ostaijen I 1 896- 1 9281 Jan van Rijswijck I 1 853-1 906) Renaal Verbruggen I 1 909- 1 9 8 1 I Karel Verlat I I 8 24- I 8901 Theedoor Verstraete I I 850-1 907) Emiel Vloers 1 1 87 1 - 1 952) Gered Walschap I I 898-1 9891 Lede Zielens I 1 90 1 - 1 9441

auteur kunstschilder mode-ontwerpster mecenas schepen kunstschilder architect beeldhouwer fotograaf kunstschilder bankier architect conservator dichter burgemeester schrijver, conservator minister kunstschilder regisseur componist kunstschilder, schepen kunstschilder beeldhouwer hoofdstadsbouwmeester dichter, auteur burgemeester architect kunstschilder kunstschilder kunstschilder auteur auteur

erepark N park M strooiweide erepark N erepark N erepark CD park V, Zuid erepark R, rij 6 erepark R, rij 6 erepark R, rij 4 park Y, rij 9 eilandje AB erepark R, rij I I erepark R, rij 6 erepark N klein erepark Gh erepark N erepark R, rij 5 erepark R, rij 6 erepark N, rij 34 erepark N park Z 1 , rij D park Z 1 , rij D eilandje AB erepark N erepark N erepark R, rij 5 park Z 1 , rij A park Z l , rij A erepark N erepark N erepark N

Deze opsomming is verre van volledig maar probeert toch een beeld te geven van de kunstenaarsbegraafplaats Schoonselhaf.

OPENBAAR


41

Auteur

v:zw Graf:zerkje

Anne-Mie Havermans is kunsthistorica. Haar proefschrift

Op de website www.grafzerkje.be geeft de vereniging

is een uitgebreide en diepgaande studie van de park

informatie over haar activiteiten en een overzicht van de

begraafplaats Schoonselhof. Ondertussen zet zij dit

grafmonumenten die door haar toedoen gered of

onderzoek voort.

gerestaureerd werden. Op de website

Fotoverantwoording

www.schoonselhof.be

staat geïllustreerde

informatie over de belangrijkste grafmonumenten op

AMVC-Letterenhuis: 9, 15 (boven rechts), 23 (boven)

Schoonselhof en over de themawandelingen.

Foto Coolens & Deleuil: 3

Vzw Grafzerkje

Carl De Keyzer: 44

Jacques Buermans

FotoMuseum Provincie Antwerpen: 16 (boven links)

Frieslandstraat 4 bus 6

Anne-Mie Havermans: 4-5, 13 (onder), 15 (boven links),

2660 Hoboken-Antwerpen

16 (boven rechts), 18, 28 (boven), 36 (boven), 37-39, 41

Tel. 03 829 16 03

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen:

Epitaaf - Vereniging voor funerair erfgoed v:zw

14, 15 (onder), 16 (onder), 19 (onder), 20 (onder), 27 (boven), 29 (boven), 30 (onder) Michel Wuyts: 4 (boven), 6, 10, 12 (boven), 13 (boven), 16 (midden), 17, 19 (boven), 20 (boven), 21, 22, 23 (onder), 24 (boven rechts), 25, 26, 27 (onder), 28 (onder), 30 (boven), 31, 32, 33, 34, 35, 37-39 Collectie Vleeshuis: 7 Openluchtmuseum Middelheim: 36 (onder) AMSAB: 24 (boven links, onder) Stadsarchief Antwerpen: 11, 12 (onder), 29 (onder) Verzameling Demey: 8 Wim Strecker: 40

Marcel Celis Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16

1020 Brussel (Laken) Tel. 02 553 16 41 www.epitaaf.be

Kunsthistorische rondleidingen op Schoonselhof Anne·Mie Havermans Gerarduslei 35 2180 Sint-Mariaburg (Ekeren) Tel. 03 665 02 19

Op:zoekingen illustraties

Jean-Emile Driessens

Gudrun Heymans

Oudekerkstraat 64

Jeroen Lanoote

2018 Antwerpen Tel. 03 248 22 85

Schoonselhof Rondeleidingen fauna en flora op Schoonselhof

Ligging

Floristisch Onderzoék voor Natuurbehoud

Op de grens van Hoboken en Wilrijk, tussen Krijgsbaan,

Erik Molenaar

Jules Moretuslei, Legerstraat, Fort 7, Moerelei,

Ferdinand Coosemansstraat 24

Schoonselstraat, Groenstraat en Sint-Bernardsesteenweg

2600 Berchem-Antwerpen Tel. 03 218 59 69

Bereikbaarheid

www.natuurpunt.be'/ fon

Sint-Bernardsesteenweg: tram 12, bus 290 Moerelei: bus 50

De Erfgoedcel Antwerpen

Valaardreef: bus 26, bus 33

De Erfgoedcel Antwerpen plant de uitgave van het boek

Parking

Anne-Mie Havermans, Wim Cuyvers, Kristien

Legerstraat aan het crematorium

Hemmerechts e.a. Voor deze publicatie maakte Carl De

Schoonselhof. Nu!, met een bijdrage van

Krijgsbaan: aan de ingang

Keyzer een bijzondere fotoreeks over het erfgoed van de begraafplaats Schoonselhof. De opname op de achterkaft

Openingsuren

maakt hier deel van uit.

Tussen 8.30 en 16. 1 5 uur

�!�A Antwerpen

De Erfgoedcel Antwerpen ijvert voor een goede bewaring en betere publieksontsluiting van het Antwerpse erfgoed, zowel het materiële als het immateriële erfgoed. Erfgoedcel Antwerpen, Brouwershuis, Adriaan Brouwersstraat 20 in 2000 Antwerpen, tel. 03 227 49 53 of www.erfgoednet.be/antwerpen.

42

IJ2Ste JAARGANG / DRIEMAANDELIJKS OBER · NOVEMBER - DECEMBER 2004 nr. 4 Uftgave Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen vzw onder de auspieclën van d e Vlaamse provincies

Verantwoo

rclt.IIJU" Uits-Yer: Peter Wouters, Hofstra�s. 2oocrAntwerpen

•

Erkennlngsnummer P3A116

H et volgend n um mer Begraafplaats Schoonsethof Ik hecht mij of ik sterf

x

I n d it theman u m m e r leest u hoe, onder im puls van Jozef 1 1 en Napoleon , kerkhoven i n woongebieden plaats moesten maken voor b u rgerlijke begraafplaatsen buiten de stad. Père-Lachaise te Parijs opende i n 1804 als eerste parkbegraafplaats. Vele steden in en buiten Europa volgden, ook Antwerpen, dat in 1911 het domein Schoonsethof aankocht om het tien jaar later in gebruik te nemen als begraafplaats. Vele beroe m dheden kregen er h u n laatste rustplaats: Peter Benoit, Marnix G ijsen, Maurice Gi lliams, Armand Preud'homme, H e n d ri k Conscience, Frans Van Cauwelaert, Lode Craeybeckx ... Het thema n u mmer focust op bekende en minder bekende plastische kunstenaars - zoals Henri De Braekeleer, Jozef Lies, Jan Cox, Joris M i n ne, Alfred Ost en Karel Verlat - en op grafmonum enten ontworpen door beeld houwers die ook op Schoonsethof begraven liggen: Oscar Jespers, Art h u r Pierre, Frans Joris, j ules Pécher... Een introductie tot de funeraire iconografie besluit deze publicatie. Het n u m mer komt tot stand i n ·-� .......". samenwerki ng met de Erfgoedcel Antwerpen

egcA

die over de begraafplaats Schoonsethof een boek voorbereidt. (In lichtinge n : tel.o3 2 2 2 93 34) Begraafplaats Schoonselhof. I k hecht m ij of ik sterf verschijnt i n de tweede helft van december 2004. Losse n u m m ers kosten € 6,20 (België) of € 6,70 (Nederland).

O KV-Club

Ter gelegenheid van de voorstelling van de aflevering Schoonse/hof nodigt Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 75 personen uit op een speciaal geleid bezoek aan deze indrukwekkende begraafplaats. Het vindt plaats op zaterdag 25 januari 2005. U kan kiezen uit drie ron d l e i d i ngen om n u , e e n a lge m e n e ron d le i d i n g d oo rspekt m e t d e nod ige a n e kdotes d o o r J a c q u e s B u e r m a n s e n twee k u n sth istorische ro n d le i d i n gen d o o r A n n e- M i e Have r m a n s , kunsth istorica en J e a n - E m i e l D riesens. B e i d e gespecialiseerd i n funerair erfgoed e n vooral i n d e begraafplaats S c h o o n s e l h of. We vragen een kle i n e b i j d rage van € 3 , 0 0 . Inschrijven kan via een brief o f kaartje

naar Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen, of via mail naar [email protected] met vermeld ing van de soort ron d leiding. De eerste 75 intekenaars ontvangen een persoonlijke uitnod iging.

Met de OKV-Club kunnen abonnees kunst van dichtbij beleven .

Tientallen lezers gingen enthousiast in op het gevarieerde aanbod van de vorige OKV Tento: geleid bezoek aan het Van Miegh e m m useum in Antwerpen, een bezoek aan galerij Zwarte Huis i n Knokke met kunstenaar G erry Desmet en een ron d leiding i n het Provinciaal Archeologisch Museum Ename en Velzeke. Ook in dit n u m mer vindt u heel wat boeiende progra m ma's: speciaal geleid bezoek aan het Charliermuseum in Brussel, bezoek de nieuwe kunsthal Extra City i n Antwerpen, geniet van een ron d leiding i n het net gerenoveerde m useum Mayer van den Bergh. Wandel met ons mee op de u n ieke begraafplaats Schoonsethof in Antwerpen.

Bestellen kan door storting op reke n i n g 448-0007361-87 (België) of 135.20 (Nederland) van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen vzw, met vermelding 'Schoonselhor.

O p e n b a a r K u n s t b e z i t i n Vla a n d e re n zoekt

vrijwilligers

om een dynamisch team een handje toe te steken . Bent u gebeten door kunst en h eeft u eventueel een beetje ervaring met computers, dan kunnen wij u een boeiende tijdsbesteding bezorgen. I n hartje Antwerpen voor het oudste en grootste kunsten m useumtijdschrift van Vlaanderen. Schrijf of bel (03 2 24 15 30) naar Openbaar Kunstbezit i n Vlaanderen, Hofstraat 15, �

2000 Antwerpen, of mail naar info@okv. be.

.. 0 0 N 0 ...

:

... > " 0

2

Mngesloten biJ

BANK

I

•c .:;....... . .. , . •"' rr . . UIOWIII"'"'::�: � r /M

�"

Provincie Oost�VIaanderen

Sl ·��

I

Met de steun ?" de Vlaamse regcnng

Ed i to

In houd

Open baar Kunstbezit te koop Nee, u h oeft niet te schrikken. Het gaat n iet over onszelf, maar

K U N ST I N P U B L I E K E R U I MTE

Daniël Buren verkoopt kijkplezier i n Leuven

over een sluipend idee dat af en toe d e kop opduikt bij politici die geld zoeken. On langs kwam het weer in het n ieuws. Het OCMW van de stad Antwerpen zit met een enorme put sch ulden en bezit

M U S E UM APART

Charlierm useum een goudmijn aan kunstschatten TALENT

tegelijkertijd een pak sch ilderijen en kunstwerken. Somm igen watertanden alleen al bij de gedachte. Met de verkoop van e n kele sch ilderijen zou toch alvast een deeltje van die put kunnen gedolven worden? Vele mensen h u iveren bij dit idee en daar zijn vele goede redenen voor. Ten eerste gaat het n iet op dat een eventuele opbrengst van de verkoop van kunstwerken moet dienen om allerlei d u bieuze sch ulden te derven. Ten tweede verkreeg het OCMW deze werken i n vele gevallen door een schenker die stipuleerde dat men de kunstwerken niet mag verkopen. Ten derde behoort dit openbaar kunstbezit aan iedereen toe. Wan neer het OCMW dit verkoopt verkopen ze een beetje van ieder van ons. Want al dat erfgoed maakt

Johan Gh ekiere O P E N N I E UW

M useum Mayer van den Berg viert eeuwfeest O P E N N I E UW

Extra City. N ieuwe a m bitieuze kunsthal in Antwerpen I N B E E LD

Een Zee van toegelaten lust O P E N BA A R K U N ST B E Z I T IN VLAAN D E R E N lOOS E R F,O E D LOKAAL

deel uit van onze identiteit. Vandaar de oprechte verontwaard iging. Het raakt ons i n ons b i n n enste. Wil d it n u zeggen dat m usea nooit iets uit hun eigen verzameling mogen verkopen? Moeten zij tot in het oneindige alle verkregen kunstwerken en aangekochte stukken bewaren? Het is een moeilijke vraag. In Amerika verkopen m usea, meestal i n privé-handen, regelmatig stukken om d e collectie te wijzigen of te veranderen. Smaken en inzichten evolueren. Ook de stedelijke m usea van Hasselt hielden onlangs een verkoop van stukken die n iet meer i n h u n collecties pasten. Reiskoffers gingen naar h et Nationaal Museum voor Douane en Accij nzen, de Abdij van Herkenrode kreeg allerlei lan d bouwwerktuigen. Wat tot slot overbleef werd aan het grote publiek verkocht. Dat liep er storm voor. Het moet voor d e m u sea een gevoel van opluchting zijn dat al die zolang bewaarde stuken n ieuwe gelukkige eigenaars hebben

De G roene Boulevard i n Hasselt OPEN N I E U W

BE-PART i n Waregem IN B E E L D

o

Alles goed met Floris Jespers? K U N STTO E R

I n de sporen v a n Reynaert de Vos WE BSTEK

M useum.nl K E U Z E VAN D E R E DACT I E KLARA U IT D E B O E K E N

gevonden. Het erfgoed gaat terug naar de gemeenschap. Want zoals de kunstfilosoof Walter Benjam i n zei: "We moeten oppassen dat we niet bezwijken onder het gewicht van al die verzameld e kunstschatten op o n z e rug. W e moeten z i e n d a t w e n o g d e kracht hebben om de kunstschatten van ons af te smijten zodat we er opn ieuw greep op kunnen krijgen".

Mag een m useum kunstbezit verkopen? Reageer op ons forum op www.tento.be of mail naar peter.wouters@okv. be

ZWART O P W I T O P E N N I E UW

letteren huis: hoogm is van Vlaamse Letterkunde K U NST O N D E R D E K E RSTBOOM A' E N DA

O P E N BAAR K U N S T B E Z I T I N V L AA N D E R E N 5ECRf.TARIAAT, REDACTIE E N AIONNlMENTENDilNST

huis 'den Rhyn' Hofstraat 15 2000 Antwerpen tel. 03 I 224 15 30

UITGrvtllt

Peter Wouters [email protected] HOOfDREDACTEU R

Mark Vanvaeck [email protected] REDACT1l

Daan Ra u, Rik Sa uwen, Karel Marcelis,

fax 03 I 224 15 31

Philip Willaert, Eva Wuyts, Ludo Dosogne,

[email protected]

Mark Vanvaeck, Peter Wouters VORMGMNG

Bankrelaties 448·0007361-87 385-0590844·80 000-0099920·10 135.20 (NL)

Geert Verstaen DRUK

New Goff, Gent PRE-PRE.SS

Gratlsch Buro Geert lefevre PUILICIRIT

BTW

427 190 176

ISSN 1373·4873 wo 2004/7892/17

03/231 28 oo (B-promotion) AlOMNEMENTIN DIENST UI WEISIR

Gerrie Caomans [email protected] VRIJWILLIGERS

Gudrun Heymans, Jeroen lanoote, Jessica Moyersoen, Gaston Van der Cruyce, leen Van Wassenhoven

Joris Ghekiere, Zonder titel, 2004 (p. 12)

ADVERTEERDERS I N DIT NUMMER

Antiekbeurs Luik (blz. 43), Aboriginal Art Gallery (blz. 33), Amarant vzw (blz. 17), Caermersklooster (blz. 41), Lineart (bl2. 47), Dexia Bank (blz. 48)

� • 0 0 N 0 ...

: ... > ..

0

3

K U N ST I N PU B L I E K E RU I MTE

Dan i el Buren verho ogt kij kplezi e i n Leuve ns Sint Donat uspark De weersomsta n digheden laten onvermij

Die weerspiegelen n iet alleen de om lig gende bomen en planten. Gewone en ge· kleurde raampjes wisselen elkaar af. Wie

d e lijk h un sporen na op kunstinstallaties in open lucht. Ook Burens 'imagi n a i re tuin' ontsnapt niet aan wind, regen, sneeuw en m i st. Toen we op een kille morgen door

door het gekleurde glas kijkt, waant zich in een andere omgeving. Het vijverwater lijkt plots zijn natu u rlijke kleur te verliezen en wordt achtereenvolgens oranje en blauw. Herfstbladeren krijgen door de i n greep on

het park liepen was de klam migheid op de ramen af te lezen. "Met de glasfabrikanten onderzoeken we hoe we dit in de toekomst kunnen vermijden' licht Michèle Lachowsky toe. 'De ramen worden a lleszins regelmatig door het stadspersoneel gereinigd. Teven s

verwachte paarse en rode tinten. Toch zij n de 'frames' n i et opdringerig. Om· dat ze op de rand van de verschillende plant soenen werden opgericht, dwingen ze de wan delaar n iet om zijn traject aan te passen. Daniel Buren houdt n i et alleen reke n i n g met de oorspronkelijke vorm van het parkland schap. H ij accentueert zelfs d e structuur. Bovendien n od igt hij d e bezoeker uit tot onthaasting. Wie zijn tijd neemt kan i nder daad het park van uit talloze invalshoeken en kleuren waarnemen. Elk raamwerk staat op zichzelf, maar kan ook als een onderdeel van d e hele reeks worden beschouwd. Toch kunnen de achttien vensterramen o n moge lijk tegelijkertijd in één oogopslag worden geobserveerd. Het Sint Donatuspark is im mers heuvelachtig en werd door de vroegere ontwerper opgesmukt met rotspartijen.

Het kenmerk van Buren De 66jarige Buren h eeft het zo druk dat hij n iet eens op de vernissage van zijn 'Ja rd i n imaginaire' aanwezig kon zijn. H ij ver toefde op dat moment in de H e melte m pel in Peking, waar h ij - net als op de kaders van de Leuvense parkramen · verticale streepjes aanbracht. Al vier decennia bedenkt h ij 'in situ' i n stallaties met h erkenbare streep patronen. De gekleurde verticale banden zijn steeds 8,7 cm breed en worden afgewis seld met witte strepen.

worden herstellers ingeschakeld a l s de 'frames' door het weer of door bezoekers zijn beschadigd.

'Voor het Sint Donatuspark h eeft Buren nadat hij het park als d e meest geschikte locatie voor een artistiek project had uitge

ruimtes. Op straten, pleinen en metrostati· ons verfde h ij talloze gelijkmatig verdeelde witte strepen. Toen h ij in 1971 i n het New

kozen, d rie verschillende voorontwerpen ingediend' zegt Michèle Lach owsky, die met Joël Ben za kin curator is van deze permanen te tentoonstelling. 'We hebben uiteindelijk geopteerd voor de ritm ische opstelling van deze achttien vensterramen omdat ze een meerwaarde geven aan het park zonder dat ze de spelende ki n d e ren en de wand e laars

Yorkse G uggenhei m m useum de klassieke m useumarchitect u u r en de lineaire opstel

of rustzoekers hin deren.' De 'imaginaire tuin' d a n kt zijn naam aan het magisch karakter: "Door het vern uftig kleur gebruik beeldt de bezoeker zich een park i n dat e n kel in z i j n fantasie bestaat. Toch over drijft Buren niet. E n kel wie voor één van zijn 'frames' halt houdt, kan de i llusionistische effecten tot zich laten doordringen. Snelle voorbijgangers vangen van de imagin a i re taferelen slechts een korte glimp op. Ze worden echter bij het volgende vensterraam o p n i euw met een vreemd kleurenspel gecon fronteerd. B u ren vind h et n iet eens erg als er na verloop van tijd gewe n n ing optreedt. Ondanks zijn bescheidenheid, beschouwen wij hem toch als één van de meest notoire

ling van de geëxposeerde werken hekelde door i n de centrale hal een gigantische lap gestreepte stof o p te hangen, kreeg h ij wel iswaar veel kritiek van zijn collega's te ver d uren , maar was zijn naam gemaakt. Nadat hij voor d e eretuin van het Palais Royal in Parijs tweehonderdzestig zwart-wit ge streepte zuilen van versch illende lengte had ontworpen, werd h ij overladen met opdrach· ten. Meestal om open bare ruimtes met zijn m i nimalistische kunst, die h ij 'objectief' en 'neutraal' n oemt, op te vrolijken.

Maar van dalenstreken verwachten we niet, want haast alle buurtbewoners h ouden een oogje i n het zeil. Zij zijn de peters en de meters van deze 'jardi n imagi n a i re'. H u n prachtige tuin zullen z e met een evenveel liefde koesteren a ls h u n peteki nd. Dat is toch bewonderenswaardig !"

"' .0

E

"' u "' "0

"' .0

E

"' > 0 c

"' .0

artiesten van deze tijd.'

�

0

Start in New-York I n d e jaren zestig vormde h ij met Mosset, Parmentier en Toroni nog de kunstenaars· groep BMPT, die d e sch ilderkunst wilde demythologiseren. H ij ontvluchtte m usea en galeries, maar intervenieerde in openbare

Het Sint Donatuspark en dus ook de 'jardin imaginaire' van Dan iel buren in Leuven is tijdens de herfst en de winter toega n kelijk van 7 tot 19u. Van 1 mei tot 30 septem ber van ?U tot 21u3o.

:! "' 0 0 N 0

..

z ...

.. > "

0

5

MUS E UM APA RT

C h arlier M use u m : een go ud m ij n aan ku n stsch atten Krakend parket, glanzend zilver, fraaie spie gels en talloze schilderijen ontmoet je i n dit eigenaardige m useum dat meer h uis is dan m useum. In dit majestueuze burgerpand kan je vrijelijk h et oog laten dwalen. Sch ilderijen en teke n i n gen hangen er verstrooid in riante gangen en ruime vertrekken. Architectuur en aankled ing weerspiegelen uitstekend de context van de negentiende-eeuwse bur gerwon ing. In h et Charlier Museum is deze b u rgerlijke ambiance van weleer zo goed als intact gebleven. Schilderstukken vol nette dames en h eren , weelderige bloemstukken, stillevens en landschappen vind je er tus sen chic en zwaar meu bilair waarmee h et

rust. Bijna geen sterveling die h i e r komt, althans dat zou je denken. Niettem i n ont

Om de haverklap vinden i n het Charlier Museum colloq uia, ontmoetingen, jazz

vangt het Charlier Museum jaarlijks toch zo'n dertienduizend bezoekers en aan activi

namiddagen, en allerhande m u lticulturele bijeenkomsten plaats. Het m useum is dan

teiten ontbreekt het geenszins. Conservator Francine Délepine en haar equipe doen er alles aan om de missie van Van Cutsem en Charlier i n stand te houden.

ook geen slapend oord maar wil door h et scheppen van tal van in itiatieven ervoor

Het Salon Ladewijk XVI. Smaak e n verfijning waren de ordewaarden. © Charliermuseum, Brussel

Henri Van Cutsem, obsessioneel verzamelaar. © Archief Charliermuseum, ca. 1901, Brussel

waken dat het m useum zijn maatschappe lijk georiënteerde en intellectuele opdracht niet uit het oog verliest, precies zoals Van Cutsem h et had gewenst.

Geld genoeg maar ook goede smaak Henri Van Cutsem(1839-1904) was een gefortuneerd man vooral dan d a n kzij d e gigantische nalatenschap van z i j n ouders. Zo erft hij niet alleen een weelderig fortuin maar ook nog eens het bloeiende Hötel d e Suède i n de Bisschopsstraat Z i j n materiële welstand laat h em toe allerhande kunstvoor werpen te verzamelen.

h u i s ordentelijk is gestoffeerd. In een vorig leven, zo'n honderd jaar geleden, was het een heuse 'lieu de rencontre' en werd ten h uize van Van Cutsem en beeld houwer G uit laurne C harlier bij de thee gediscussieerd over kunst, fi losofie en m uziek. Tussen de dialogen door werd er gemusiceerd aan de vleugel en aandachtig geluisterd naar C h o pin, Fauré, Bra h ms,Wagner. Architect Victor Horta, maar ook talloze kunstenaars waren er vrien d aan huis.

Dans vaar de Tempel van Maduro, olieverf ap doek, Guillaume Van Strydonck, 1891 (110 x 140 cm) De reis van zes maanden naar India werd er uiteindelijk een van vijfjaar. © Charliermuseum, Brussel

De jonge Horta schiep in 1890 eenheid i n h e t statige p a n d dat voorheen bestond u it twee afzonderlijke h uize n . De h eldere aan bouw met bovenlichten op de gelijkvloerse verdieping zijn van zijn h a n d . Tem idden van het h ectische gebrul van de hoofdstad - de Brusselse kleine 'ring' loopt hier vlak voor d e deur - heerst in dit h u i s een oase van

Het salon met de verlichting van Horta. Fata: Philippe Willoert

Al is zijn keuze op het gebied van de deco ratieve kunsten nogal eclectisch, toch gaat al zijn aandacht, wat sch ilderkunst, beeld houwkunst en architectuur betreft, naar de kunstenaars van zijn tijd. Ze worden zelfs zijn vrienden en Van Cutsem laat ze ruim schoots meegenieten van zijn vrijgevigheid en rijkdom. G u i llau m e Charlier is een van Foto: Philippe Willoert

de gegadigden die d icht bij h et leven staat van zijn weldoener en daar ook de fi nanciële vruchten van zal plukken. Van Cutsem laat in 1855 een ruim atelier bouwen voor d e beeld houwer-sch ilder die zich tijdens zij n verblijf i n Rome had aangesloten bij de avant-gar distische kunstveren iging les XX.

Nog eens vijf jaar later erft Van Cutsem h et h u i s nr 16 aan de Kunstlaa n dat door zij n moeder was gekocht. Ondertussen leeft Van Cutsem zich uit in de kunst. Zijn eerste aankoop dateert uit 1874 Het atelier van H en d rik de Braekeleer. Vervolgens koopt h i j werk van landschapsschi lder ) o s e p h Cose maans en in 1876 Het naderend onweer van

:! " <> <> N 0 .... z � ....

> "

0

7

ledereen was welkom moor discretie troef. Foto: Philippe Willoert

even grote ken n issen kring als verzameling. We vernoemen: H e n ry Wagemans, Charles Seharrès, Alexander Denonne, Eugène Laermans, Jakob Smits. Vlak voor haar over lijden in december 2001 schonk mevrouw Th ibaut de mooiste werken aan het Charlier M useum. De verzameling geldt als één van de betere legaten die het m useum sedert haar ontstaan mocht ontvangen. Een van d e topstukken is Moederschap van Jakob

Smits. Van laatstgenoemde kunstenaar komt er volgend jaar i n het Charlier Museum een retrospectieve. Ook de schenking van de biochemicus J ean de Heinzelin de Braucourt willen we hier n iet onvermeld late n . U it zijn verzameling sta mmen d e intieme landschapjes van de m i n der bekende Louis-Joseph-Désiré Crépin (1828-188?).

Bloemen en vlinders, olieverf op doek, }omes Ensor. Gekocht door Van Cutsem In 1885. © Chorliermuseum, Brussel

Hyppolyte Boulenger. Later schaft hij werken van De G roux, Oyens, Agneesens, Fantin-La tour, Manet, Bastien Lepage aan. "Allemaal kunstenaars die je met het rea lisme van de nege ntiende eeuw kunt verbinden", zegt Constantin Ekonomides die als wetenschap pelijk medewerker het museum door en door kent en tal van publicaties op zijn naam heeft staan. "Je mag gerust zeggen dat Van Cutsem voor h et modernisme koos. De kunst die op dat moment bon ton was. Het natu ralis m e was zijn 'dada'. Charlier erfde na de dood van Van Cutsem bijna heel de verzame ling en trad in het spoor van zijn vriend door ook regelmatig aankopen te doen. Maar je merkt, als j e goed kijkt, dat de kwaliteit toch van een a nder niveau is. Aan wat dat gelegen is? In het aankopen van kunst had Charlier bijlange n iet de ervaring en h et raf finement van Van Cutsem."

.:! .. c c N 0 ... z "' ... > "

0

8

Met de steun van Charlier en met de goede raad van zijn vrienden kring - schilders, sch rijvers en bekende figuren uit Belgi sche en Franse kunstkringen - weet Van Cutsem belangrijke werken te verwerven. Werk van latere modernen als Finch, Ensor en Van Strydonck maken hun intrede in de almaar groeiende collectie. De twee grote tentoonstellingsruimten die Horta in richtte, moesten de werken beter tot h u n recht laten kom e n en doen dat nog steeds.

Geheel naar de oude m useologische ge woonte h i n gen schilderijen boven en naast elkaar. De m u ren waren overdadig bezet en het oog aanschouwde één grote plastische beweging. De sfeer van destijds is in het Charlier Museum gebleven, alleen is de pre sentatie n iet meer zo weelderig als weleer. De door Van Cutsem vergaarde schilderijen verh uisden i m mers volgens zijn testamen taire besch ikking naar Doornik waar H orta intussen vorm gaf aan het n ieuwe Museum

Het Chorliermuseum aan de Kunst/aan. Wat was er eerst?

E XT RA

voor Schone Kunste n . Een overijverig ambte naar van de stad Brussel had tevoren de ver zameling geweigerd wegens 'teveel bloot'. De overgehevelde collectie van Van Cutsem

O KV-Ciub

vormt er dan ook de kern van de Doornikse verzameling met op kop h et zonnige schilde rij Chez le père Lath u i lle van Ma net. Verder

Conservator Francine Delépine ontvangt ons met plezier i n d it gracieuze m useum i n Brussel.

vind je in Doorn i k een fraai stilleven Stille ven met een eend van Ensor, voorts werken van Edouard Agneesens, landschappen van Théordore Baron. Van al deze kunstenaars treffen we ook werken aan in het Charlier

sem en vervolledigde die met kunstwerken van Van Zevenberghen, Oleffe en Heymans, zeg maar d e postimpressionisten.

Museum.

Alles bij elkaar bezit het C harlier M useum

Bloem en vlinders van Ensor op de gelijk vloerse verd ieping is hier n og altijd een van de pronkstukken. Maar doeken als De wan deling van Eugène Laerman s en wat verder het heerlijk dromerige Spelende kinderen in de zon van J e n ny Montigny laten toe kwali teitsverschillen te onderscheiden . Charlier bouwde voort op de collectie van Van Cut-

ongeveer een duizendtal schilderijen . natuurlij k worden d i e n iet allemaal i n een keer geto o n d . "Ze bevinden zich op d e zol derverdieping", zegt Ekonom idas waar ze binnen kort i n optimale o m standigheden zullen worden geconserveerd. Wat met het archiefVan Cutsem en Charlier? "Een groot deel van de persoon lijke correspon dentie is op een mysterieuze wijze verdwenen', weet

Ekonomidas "er zijn helaas weinig persoon lijke brieven bewaard gebleven." Gefluisterd wordt dat criticus Sander Pierron ze zou heb ben meegenomen, hij was op dat moment een monografie over van Cutsem aan het sch rijven. N a Van Cutsem en Charlier h eeft het mu seum nog kunnen profiteren van a n dere m ilde schen kers. Zo is er de verzam eling Thibaut. Yvan Th ibaut, j u rist (1906-1951) en gelege n h eidssch ilder, en zijn vrouw Blanche waren fijn besnaarde kunstm innaa rs. Ze had den oog voor schoonheid en bezaten een

Vijftig abonnees kun n e n we h iermee verwe n n e n (25 x 2).

© Chorliermuseum, Brussel

De i n Noord-Frankrijk geboren kunstenaar had een onwaarsch ijnlijk schilderstalent Zijn suggestieve toetsen en smeuïge verfaanbreng leveren landschapjes op om i n onder te d uiken. Voorwaar, i n het Charlier Museum liggen de ontdekkingen voor het grijpen. Een illusie waar we ons graag aan willen laven.

Er is een rondlei d i n g i n h et Nederlands, de ander i n het Frans. We bezoeken het m useum op woensdag

E

�

"' -o

"' .0

E "' > 0 c

2 6 jan uari 2005 om 14.30u . De eerste i n tekenaars behoren tot de gelukkige n . Stuur e e n kaartje naar Openbaar Kunstbezit i n Vlaanderen, Hofstraat 15 in 2 000 Antwerpen of mail o n s [email protected]. I ndien u voor meerdere activiteiten van de OKV-Club inschrijft gelieve ons telkens een aparte mail te sturen aub.

"' .0

"' .0 0 :;;; 0

(HARLI E R MUSEUM Kunstlaan 16, 1210 Brussel, tel: 02/220 2 6 90 Open: d i nsdag (tot 19.30 u ur), woensdag, donderdag, vrijdag: van 12.o0-17.00 uur

.:! ... c c N 0 ... z "' ... > "

0

9

TA L E NT

J o r i s G h e k i e re , b e e l d e n vo o d e go e d e v e rs t a a n d e r

H et is d uidelijk dat Joris G hekiere

Het eerste werk dat ik ooit van Joris Gh ekiere

n iet enke l een goede sch i lder

(01955) zag, was op de tentoonstelling van de Europaprijs 1980 i n Oostende. H ij kaapte

is, h ij beheerst het a m bacht, hij is daarenboven een goede kunstenaar, h ij h eeft iets te vertellen en datgene wat hij wil vertellen doet h ij m et zijn plastische taal, m et beelden. En d i e beelden zijn er n iet alleen voor de goede verstaanders.

er één van de zi lveren medai lles weg. Later was hij nog wel meer te zien op die prestigi euze wedstrijd . Het was leuk om telkens een evolutie waar te nemen in het werk van deze talentvolle schilder. In 1982 was hij geselecteerd voor de ten toonstelling 'Actuele Beelding' i n het ICC te Antwerpen en een jaar later exposeerde h ij in de tentoonstelling '7 x Actuele Kunst' i n de Gele Zaa l. Het waren de jaren van de "nieuwe wilden", de jaren dat het gestuele, expressieve en picturale schilderen de Europese kunstscène opnieuw in beweging bracht als een reactie tegen het p u u r conceptuele, het koele en afstandelijke in de kunst. Willy Van den Bussche schrijft in de catalo gus van '3 x Schilderen. Jonge schilderkunst

in Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Zeeland' (1985): "Wel theatraal, n iettegen· staande het monochroom kleurgebru i k, is door de monu mentaliteit en d e vormverwij zingen naar oerculturen het werk van Joris

G h e kiere. Zijn groots opgezette doeken, los tegen de wand opgehangen, herin neren nog, door het gebruik van o n regelmatig gesneden zeildoek, aan de Arte Povera en zijn dan ook conceptualistisch van opzet. H ij gaat eigenlijk in tegen zijn eigen ju ist vooraf gaa n d e werk dat vooral de expressieve sch il d e rwijze en felle kleuren prefereerde om uitdrukking te geven aan een grote ritm ische dynamiek van figuratieve voorstellingen. De vormen komen thans rechtstreeks uit het decoratief alfabet van primitief rituele voor werpen die h ij uitvergroot en verandert tot m o n u m entale structuren. Alleen de i n hou delijke verwa ntschap met zijn vroege werk blijft behouden." H ie rmee wordt du idelijk dat d e jonge kun· stenaar volop aan het zoeken en experimen teren is.

Een jaar op reis De jaren '8o zijn een boeiende periode met heel wat jong aanstormend talent en met exuberante prijzen op de internationale kunstmarkt, die evenwel ineenstort m et de econom ische crisis. De kunst plooit zich op zichzelf terug, de royale formaten van de

schilderwerken worden bed uidend kleiner en somm ige kunstenaars verdwij n e n zelfs volledig u it het blikveld. J o ris Ghekiere kiest ervoor een jaar op reis te gaan. Hij verkent I ndia en het Verre Oosten. Het is een bezin n i n gstocht, een periode waar indrukken worden opgeslagen en inzichten rijpen. H ij komt verrijkt terug. I n 1993 is zijn werk opnieuw te zien op de Europaprijs, het is anders nu, het h eeft i n zich a l de aanzet voor z i j n h uidige oeuvre. Het werk straalt een zekere d reiging uit en toch is het afgebeelde neutraal of 'onsch ul

;:;

.0 E

� ." "' .0 E "' > 0

"

"' .0 0

:;;;

0

• .... • 0 0 ...

0 .. : .. > .. 0

10

Zonder titel, olie op doek, 16o x 200, 1994

dig', het gaat om meubelair, architectuur. I n 1995 exposeert h i j i n d e toen malige Galerie Art Box in Waregem samen met Philip Ag uirre y Otegui. Eén van de werken daar is me altijd bijgebleven, n i et omdat i k het 'mooi' vond, wel omdat h et me zo intrigeerde, om· dat het beeld zo sterk appelleerde. Het toont een meubel in een landschap. Het meubel is rechthoekig en redelijk d iep, althans zo lijkt het. De linkerkant van het meubel wordt in beslag genomen door een reeks van vier boven elkaar geplaatste laden. De gesugge reerde diepte van de binnenkast klopt hele maal niet met de zichtbare afmetingen van

h et meubel. Het landschap waarin het zich bevindt is rijk aan bomen en strui kgewas en toch is het geen vriendelijk of uitnodigend landschap, het roept geen arcad ische fanta sieën op. Hoe komt dat? Het is de dreiging d i e van die kast u itgaat, met zijn veel te grote binn enzijde, die het landschap een on· behaagli j k accent geeft. Een bijzonder werk.

Opnieuw erbij In 1999 wordt in het M u h ka een bijzondere tentoonstelling gehouden: 'Trou b le Spot Painting', een tentoonstelling samengesteld door de i n middels internationaal gerenom meerde Luc Tuymans en door Narcisse Tordoir. Ook hier is Ghekiere met twee belangrijke werken aanwezig. H et gaat hier nog om olieverfschilderijen op doek, maar overdekt met een laag polyurethaan. Het

links: Zonder titel, olie en polyurethone op doek, 100 x 120 cm, 1998 rechts: Zonder titel, olie en polyurethane op doek, 100X 120 Cm

gaat er weer dat d reigende, dat verontrus tende sfeertje van uit. I n de polyurethaa n vernis heeft de kunstenaar zwart pigment vermengd. Het beeld dat ooit moest verlei den, verliest zijn glans en wordt bedreigend. Ook het andere werk i n de tentoonstelling is overgoten met polyurethaan en op het eerste gezicht van een stralende onsch u ld. Op een lichtgroene achtergrond zitten twee (exotische?) vogels in de takken. De takken werpen heel afgeteke n d e schad uwen af op die groene achtergrond. Ook de takken zijn

ene doek stelt twee luxueuze uurwerken voor, ze lijken zo uit de reclame weggeplu kt. De reclame zoals je ze kan vinden in glossy magazines. Toch zie je meteen dat het hier

groen. Eigenlijk heb j e wei n ig houvast om trent het beeld. Gaat het hier om een beeld uit de natu u r? Of is het een momentopname uit een volière? Of zou het hier kunnen gaan

n iet om reclame kan gaan , de horloges zijn n iet gedetailleerd weergegeven , een merk naam ontbreekt. Het is een beeld dat je n iet loslaat, het irriteert je een beetje, het lijkt zo gewoon en het is het n iet. En daardoor j uist

om een setting met opgezette vogels? H et lijkt wel een een onscherpe foto met een gebrekkige kadrering. Het is een beeld dat j e voorbijloopt en je even daarna afvraagt wat je nu precies gezien hebt. Weer die on rust.

"' .0 E

�

."

"' .0 E "' > 0

" ;:;

.0

�0 ,.

� � 5 � �

11

Zonder titel, olie op ploot, 145 x 115 cm, 2004 Zonder titel, olie op ploot, 145 x 115 cm, 2004

Zonder titel, olie op ploot, 145 x 115 cm, 2004 "'

-" E "' > 0

" "' -"

�

0

... .. 0 .. N 0 ,_

:

,_ > "

0

12

trekt h elemaal n iet aan, maar is d reigend, hier is de zondvloed nabij. Bij een vrouwen portret zijn de ogen, de lippen en de j uwelen groen overschilderd, de verleiding is mond dood gemaakt. De beelden van G hekiere zijn sterke beelden, beelden die beklijven, beelden die bedriegen. Op een dag was i k met een groep mensen bij hem op atelierbezoek. Zowat de ganse groep, mezelf incluis, was bijzonder aan gegrepen door een zeer kleurrijk werk. Van veraf gezien had het iets zeer feestelijks en blij, bij nader inzicht was het een vluchtelin gen ka m p ... I n een vluchtelingenkamp kan natuurlijk ook plaats voor blijheid zij n , maar toch maakte het werk iets i n ons los, je zou het ontroering kunnen noemen, een schit terend werk. Dat Joris met beide voeten i n de wereld leeft, kan ook afgeleid worden uit zijn project dat hij realiseerde met bewoners van een asielcentru m . H ij had er langd u rig i n d ividu ele ontmoetingen met mensen van diverse origine en liet zich door h u n verhaal inspire ren om op hun rug een schilderij te make n . Van a l die rugsch ilderijen werden foto's genomen die samen een installatie vormden

(2003). Een volgens de kunstenaar zeer ver rij kende en menselij ke ervaring. In een ouderlingentehuis i n Izegem reali seerde h ij i n 1999 een pakkend integratie werk: een m u u r vertoont een keu r van aan trekkelijke rozen, alleen zijn de rozen te zien in versch illende stadia van verval...

Een monografie met interessant beeldma teriaal en teksten van Gerrit Vermeiren en H ilde Van Gelder werd i n 2004 gepubliceerd door Galerie Koraalberg. www. koraalberg.be

Rugschllderlng, Nahit Ghasemi, project met asielzoekers Foto: Johan Luyckx

Joris G h e kiere zegt van zichzelf: " I k ben geen fundamentalistische schilder, sch il derijen zijn voor mij objecten die ik bewerk met zeer diverse m iddelen . Met mijn sch il derijen ga ik in op een concrete situatie, op wat er leeft i n de wereld." Eigenlijk gaat het hem om de boodschap, om het beeld zelf. De beelden die Joris G h e kiere neerzet zijn van een veelvoudige gelaagdheid, ze zijn

makkelijk herkenbaar en sluiten aan bij de beelden die ons elke dag weer o m ri n gen en beïnvloeden. Die banale en triviale beel den trekken onze aandacht - hoe zou de reclame anders werken? - omdat ze h i e r als schilderij worden gepresenteerd. Maar ze zijn veel meer dan dat: elk van die beelden h eeft een bewerking ondergaan die bij de

)ORIS G H EKIERE exposeert i n Galerie Transit i n Mechelen

toeschouwer een drang laat ontstaan om bij h et voorbijgaan terug te bli kke n . De netel is

vanaf 21 november tot 23 jan uari 2005.

wel erg groen geschilderd, hij baadt i n een lichtende, groene achtergrond, daar is wat m is. Het kitscherige exotische landschap

tel. 015 336 336,

Zandpoortvest 10 in 28oo Mechelen, open vrijdag, zater-zondag tussen 14-18u. www.transit.be

... .. 0 0 N 0 .. z ...

..

> "

0

13

I

O P E N N I EUW

M u s e u m M aye r va n d e n B e rgh vi e rt e e uwfe est m et ex p o B revi a ri u m Een gesprek met Brigitte Dekeyzer

Zeventig jaar na de opening breidde het oorspronkelijke museumgebouw uit met moderne zalen. Nu opent met deze tentoon stelling een gloednieuwe tweede uitbreiding met een publieksruimte en een zaat voor tijdelijke tentoonstellingen. Schilderijen, tekeni ngen, laat-gotische beeldh ouwwerken, wandtapijten, glasramen en nog veel meer worden gepresenteerd in een h uiselijke omgeving. Voor een bre-

viari u m , dat rijk verlucht werd door Gents Brugse min iaturisten , betaalde de kieskeu rige verzam elaar d e hoogste prijs van al zijn kunstwerke n . Het kostte dus nog meer dan Pieter Breughets ' D u tte Griet', die ook tot de pronkstukken van de collectie behoort. Het m useum viert het eeuwfeest met een expositie van de belangrij kste bladen uit het gebedenboek, die - in afwachting van een soepelere band - a p a rt kunnen bewonderd

uit het Breviari um gereproduceerd i n het luxueus j u belboek 'Herfsttij van de Vlaam se m i n iatu urkunst' , waarin Brigitte Dekeyzer, die over dit tuisterrijk brevier aan de afde ling Kunstwetenschap van de K.U.Leuven onlangs een uitvoerige doctoraatsstudie maakte, haar n ieuwste bevi ndingen op een heldere manier heeft verwerkt. We zochten haar voor een verhelderend gesprek op in het Leuvense Erasmusgebouw.

worden. Bovendien zijn alle m i niaturen

Oe stroman, die Fritz Mayer van den Bergh naar de veiling van Christie's in Londen had uitgestuurd telde voor dit brevier op het einde van de 19de eeuw 1420 pond neer. Hoe hoog zou dit bedrag anno 2004 in euro's zijn? Dekeyzer: "Dat valt moeilijk te zeggen. Door de goede staat en de uitzonderlijke ver sieringen was het brevier zeer gegeerd bij de ken n e�. Aa n dat ene boek h ebben ve� hoogwaardige kunstenaars meegewerkt. Zod ra je het openslaat word je geconfron teerd m e t e e n hele serie meesterlijke schil derijtjes, die met de Vlaamse Prim itieven i n verband k u n n e n worden gebracht."

Oe verwantschap met het oeuvre van Hugo van der Goes en Dirk Bouts bewijst U op de tentoonstelling met fotoreproducties van gelijkaardige werken. Dekeyzer: "Vaak waren d e min iaturisten en de paneelschi lders lid van eenzelfde gilde. Ze kenden elkaars werk. De zegenende Christus op het Laatste Avondmaal i n het Breviarium wordt i n dezelfde houding afgebeeld als op het beroemde schilderij van Dirk Bouts. Waarschijn lijk h eeft de mi niatu rist het ooit gezien. De beïnvloeding

••r.c''f\.'lll

ung-cr'm tcfum. ·: n:

•O:.m,-c�c- wmtnn ucrc.; .

.., �·t'o . f' } ''f"l�

Cll lt"C· l·�l'. l:' -11 UHll t�lll .lltq �"--1 .l 0.\'l1. tl : n � \'.1 1 \ll lOno.:: .• to. n.l : f� fu m 4 fitlil :.: .."'nlitut nimm uon i rum nu pus :1\ "-'!11111! nolu n r� =•• cn t . me.1 ë

m lrgt .tliJ.p_� :m:l

.m . 1JltntU'

m rq m .

Ut

pit mco .llG:t\:tnt 1111�'1 _

�ntcs:- .liLt :111 !:"�;:C'-'1Clt"C·

�l n:· fi"C·

�U.'l. 1 � & mucmnr·.

.tn.tl� :

"OJ!ttttm ·;fomnum ct'l,t:·: n:fun"C\.1 qnom.i .. munu'"

tnc:.llLl :tlü. p(t.,

mcqtl. �'.:.:'ur ut> "tl: fcpulm� �1\l

l\Obi.

p.tp:·. �Info uobt�lcmo

mbu� 11-.ltrtt:- '"-' llffi llll l�rtllct:.ltlltn .

ronfucm : îco q!

tlonuct" u qut

1:tm �tgt i"C· l\l: non l"tTû quol-o.tm �l cthum nu_

llllS lll'(tl t .l llOlCilt'CS I tuW!:�ttn: 11111\Ll lll.: m cn i:l tn!{Cl't·COntr.l: motcm nolo:nnn ttrf.l

j

o:t tmO'lmm folcnnu lcmon mt tJncn lil: non tlHT.mro

lC,\'JUêro courc r:nn :flap �opllnn· m h."\l ll1 m nr tl ! roll�•• nom\\ · m ro!J'=nn.t pturq- tcll!

oms fcnno ttanr.:·t q ft qn.lo.tm m.ln u (oha ll\0\IUfo llt CltlÇ{lltt J'l

f.u -: r.:-:� ngtlu � wmnu

't\:fcio1 t tl: ctlo ·: .lctttl: ns rt uo lmt'ÜI�'o:m :•! futl:r

cum fcott :•: tlt\.l t; multc\1 bu�.11otttt tt n}tt-c : ra.o c m m q: ..:mnth:u m l.l tn

gebeurt in de twee richtingen. Paneelschil ders konden zich ook op de m i n iaturisten inspirere n ."

Is de indeling van een brevier aan strikte regels gebonden ? Dekeyzer: "In principe bestaat dit soort ge beden boeken uit vijf luiken. Het 'temporale', dat alle officies voor de zon-, feesten week dagen van het kerkelijk jaar omyat, is h et belangrij kste deel. De teksten zijn vanaf de eerste zondag van de Advent, a ls het kerke· lijk jaar begint, chronologisch geordend. I n het 'Proprium sanctorum' i s voor elke heilige een apart gebed voorzien. Het 'Co m m u n e sanctorum' bevat daarentegen gebeden, die voor alle heiligen bruikbaar waren. Een 7Hnltelt, halfbladminiatuur uit Breviarium Mln den Bergh, Gent-Brugse school,

ca.

2500, C> Museum M�r Min den Bergh,

Antwerpen, foto 8. Claet

kalender en een Psalterium of psalmenboek maken een brevier kom p leet. De maanden in het kalendergedeelte van het Breviarium Mayer van den Bergh zijn bovenaan versierd

"' .c

E "' u

"' "

Januari, kolenderplaat uit Breviarium Mayer Mln den Bergh, Gent-Brugse school,

ca.

2500

Cl Museum Mayer Mln den Bergh, Antwerpen, foto 8. Qoet

;;;

.c

E

"' > 0

" "' .c 0

:;;; 0

� 4 0 0 N

" ,_

:

,_ > " "

15

met een teken van de d ierenriem en kinder spele n . Onderaan zien we de 'werken' uit gebeeld die typisch zijn voor een bepaalde maand, zoals h et hakken van hout, het hooien of het oogsten . "

Hoe belangrijk was een brevier in de gods dienstige praktijk? Dekeyzer: "De 'breviaria' ontstonden in de twaalfde eeuw en wortelen in de monastieke traditie. Bedelmo n n i ken - en dan vooral de franciscanen - hadden nood aan een hand zaam gebedenboek. De teksten konden door de geestelijken i n stilte worden gelezen. De psalmen werden waarsch ijn lijk gereciteerd. Een lekenbrevier zoals dat van Mayer van den Bergh - telt per gebedsdag maar n egen in plaats van de twaalf 'lectio's' van een 'regulier m o n n i kenbrevier'. In de adellijke en vorstelijke milieus werd de lezing vaak gedelegeerd aan een kapelaa n . "

Waarop rust uw vermoeden dat dit Brevia rium bestemd was voor Maria van Castilië? Dekeyzer: "Uit externe documenten kan dit alleszins n iet worden afgeleid. Wa penschil den of h e rkenbare emblemen ontbreken evenzeer. Maar er wijzen wel allerlei ele menten in die richting. Uit de tekst en de heiligenkalender blijkt dat het toebehoorde aan iemand van d e Portugese elite, die een religieus leven leidde. Maria van Castilië was de dochter van d e Spaanse kon i n g Fer dinand van Aragon en l sabella van Castilië. Zij was lid van d e Derde Orde van Sint Fran

t

f

ll c 1.) c

f

'(\l l\1 \"\llJ Wl t\'.

\'lUl \1 ll \1.1 \1 t

c "0

c

f

1� \n l J '' ll \)l \)

ciscus. Maria, die haar patrones is, d u i kt i n opmerkelijk veel verschijningsvormen op. N iet alleen haar geboorte en haar 'presen tatie i n de tempel' worden uitgebeeld en met gebeden h erdacht. Ook h et m i rakel van Onze Lieve Vrouw ter Sneeuw wordt a ls m i n i atuurschildering opgenomen."

Hoe kwam Maria van Castilië - als zij ten minste de oorspronkelijke eigenares was - in het bezit van dit brevier? Dekeyzer: "Het handsch rift dateert uit 1500. I n dat jaar trouwde Maria van Castilië met de koning van Portugal, Manuel l . Het kan een h uwelijkscadeau geweest zij n . Bijvoorbeeld van Margareta van Oostenrijk. Haar patro nes komt tweemaal i n de kalender voor en

... .. 0 0 N

0 ...

: ... > .. 0

16

zij had belangrijke familiebanden. Het zou kunnen dat ze van uit de Nederlanden d it brevier als geschen k had meegebracht. Op de m i n iatu ur van Johannes de Doper meen ik haar zelfs i n h et gezelschap van Maria van Castilië te herkennen!"

Christus verschijnt bij h« mnr ��rn Tlberias, geh/storinrde rundverslering uit Brmarium Mayer 111rn den Bergh, Gent-Brugse schaa� ca. 2500

Cl Museum Mayer 111rn den Bergh, Antwerpen, foto B. C/oet

In hoeverre zijn tekst en beeld nauw met elkaar verweven?

dat h ij voor d e latere Habsburgse keizer illustreerde. Vaak wordt h ij vereenzelvigd met Alexander Bening, d ie rond 1500 in d e

Dekeyzer: "Vooral het Psalterium, dat de honderdvijftig oud-testamentische lofliede ren van de Israëlieten bundelt, is uniek. De beelden vertellen tot in d e kleinste details

Vlaamse contreien werkte. Ik ben er ook bijna zeker van dat de m i n ia tuur, waarop de zwangere Maria d e even

d e verhalen. De lotgevallen van David, Tobi as en d e vis, d e aanbidding van het gouden kalf, d e verkoop van Jozef en d e tocht door

zwangere Elisabeth ontmoet, is vervaardigd door Gerard David. De stilistische en i nhou delijke verwantschap met zijn paneelschil·

d e Rode Zee worden op een originele en genuanceerde manier uitgebeeld. Ongetwij feld kregen de kunstenaars advies van een intellectueel."

deringen wijst alleszins in die richting. Vijf dynam ische m i niaturen, waaronder d i e van Sint Benedictus, zouden door Gerard Horen bout, die d e hofschilder van Margareta van Oostenrijk was, geschilderd kunnen zijn."

De Gents-Brugse miniatuurkunstenaars creëren zelfs illusionistische effecten. Dekeyzer: "De ene figuur ziet er a l wat realis tischer uit dan d e andere. Maar doorgaans zijn het mensen van vlees en bloed, die in een naturalistische omgeving worden neer gezet. Steeds met betekenisvolle gebaren en sprekende gezichten. D e kleren zijn over hun lijf gedrapeerd. Er is vaak een licht- en schaduwspel. Ook d e randversieringen zijn oogstrelend. Niet e n kel bloemen- en plan tenmotieven sieren d e marges. De doods koppen, d e meubeltjes en d e juwelen, d i e h e t geheel decoreren, lijken n e t echt. H et Breviarium is een typisch voorbeeld van d e Gents-Brugse m i niatuurkunst. A l moeten we opletten met deze o m schrijving, d i e pas op het einde van de 19de eeuw in voege kwam en ook naar m i niaturisten u it andere steden verwees, die in dezelfde trant werkten."

Hoe kunnen de talloze miniaturisten, die aan het Breviarium Mayer van den Bergh heb· ben meegewerkt, van elkaar onderscheiden worden? Dekeyzer: "Dat is niet altijd eenvoudig om dat er i n d e Gents-Brugse bloeiperiode, d i e tussen 1470 en 1560 wordt gesitueerd, vaak naar eenvormigheid werd gestreefd. Maar met allerlei gesofisticeerde technieken zoals infrarood reflectografie, pigmentanalyse en codex onderzoek kom je al een eind op weg. Dat er bij het breviarium vele m iniaturisten betrokken waren, wordt door deze research

Van de oorspronkelijke band, die de bladen moest samenhouden, is ieder spoor verdwe nen? Dekeyzer: "Banden bleven indertijd niet noodzakelijk rond dezelfde bladen zitten, maar werden hergebruikt. In d e Middeleeu wen werden boeken doorgaans horizontaal bewaard. Pas later kwam d e verticale orde· ning i n voege. H ee l nefast waren d e bolle ruggen. Toen Fritz Mayer van den Bergh in het bezit kwam van het breviari u m had het nog een roodfluwelen band. Maar, uit een aangehecht papiertje bleek, dat die uit de achttiende eeuw dateerde. I n het begin van d e jaren d e rtig kreeg het Weckesser atelier uit Brussel, d e opdracht om d e zwaar beschadigde band te vervangen. Maar d e omh ulling bleek achteraf t e strak. Niet alle m i niatuu rversieringen waren zichtbaar en bij het openvouwen kwamen er soms plooien i n het kwetsbare perkament. Daarom werd tien jaar geleden besloten om het brevier opnieuw te ontmantelen. Vooraleer het opnieuw in een aangepaste band wordt opgeborgen, kunnen d e bezoekers ter gele genheid van het honderdjarig bestaan van het m useum de meeste m i niaturen in al h u n pracht en schoonheid i n d e nieuwe tentoon stellingszaal bewonderen. Een u itzonderlij ke gelegenheid, want zelden of nooit wordt een zo i mmense hoeveelheid uit één boek

Dekeyzer: "De monumentale figuren met brede lichamen en ingekeerde houdingen, d i e we aantreffen op d e Boodschap aan Maria en bij Maria Magdalena worden aan d e Maxim i liaanmeester toegedicht. Die dankt zijn naam aan een gebedenboek,

H et jubile u m boek

'Herfsttij van de Vlaamse miniatuurkunst' samengesteld en geschreven door Brigitte Dekeyzer, bevat alle m i niaturen. Het is uit gegeven bij ludion en verkrijgbaar in het m useum.

E XT RA OKV-Club

Bezoek d it gerenoveerde m useum en bewonder voor d e allerlaatste keer op zo'n manier het unieke brevier. 2 x 20 abonnees kunnen mee op een geleid bezoek In dit Intiem museum mterdog 18 december 2004 om 11.oou.

Terplekke betaalt u € 6 per persoon. Stuu r ons een kaartje of mail naar info@okv. be met vermelding Mayer van den Bergh.

Paasva ka ntie in Ita lië? langs de grenzen van net maniërisme

Michelangelo & Rafaël, Pontormo & Rosso Fiorentino van 31 maart tot 9 april 2005 met Patriek Verlaak

Etruskisch & Romeins Umbrië

nog maar eens bevestigd."

Hoewel signaturen ontbreken, worden een niet onbelangrijk aantal miniaturen toege schreven aan bepaalde figuren. Wie zijn de opvallendste?

getoond. Bij ingebonden boeken moet het publiek zich i m m ers tevreden stellen met de opengeslagen bladzijden."

van 2 april tot 9 april 2005 met Sophie Dralans

'VORSTELIJKE LUXE EN DEVOTIE: BREVIARI U M MAYER VAN DEN BERGH' in Museum Mayer van den Bergh, Lange Gasthuisstraat 19, 2000 Antwerpen. Nog tot 17 januari. Openingsuren: van 10 tot 17u. Maandag gesloten. Tickets: 5 en 3 euro. Info 03 232 42 37

Vraaa. onze brochure

09/269.1 7.40 of kijk op

www. a m a ra nt . be

..

...

E .. > 0 0::

.. ... 0

�

0

� • • • .. 0 .. • . .. ,.. .. 0

17

O P E N N I E UW

N i e uwe ku n st h a l Extra C i ty o p e n t m et vee l go esti n g e n a m b i t i e Meest bekend is de Kunsthal i n Rotterdam die niet m i n d e r dan vijfentwintig tentoon stellingen per jaar brengt over d e meest u iteenlopende onderwerpen.

ledereen Is welkom op hetgroot openlngsfeest.

Bij ons noemt d e Si nt-Pietersabdij in Gent zichzelf Kunsthal. De rui mten worden vooral

Exlra CiiV p.:nv

-- Nouelmer20, 2004 at 6 1111 -.llllraCIIVM!I

gebruikt voor een zeer heterogeen tentoon stellingsbeleid gaande van etn ische kunst tot eigen tentoonstellingen zoals 'Vlamingen op de Titanic'. In Antwerpen m i kt men hoger en anders. Extra City wi l een nieuw centrum voor hedendaagse kunst zijn in een voor malig graansilocomplex op het Antwerpse Eilandje. De i n itiatiefnemers willen de eerste plek in Vlaanderen worden met een sterk internationaal profiel als passage-, toon en reflectiepunt tussen de grote centra in Lon den (late Modern), Parijs (Centre Pompidou) en Nordrhein-Westfalen (met m usea in Keu len en Düsseldorf). Begin , dit jaar startte Extra City met de renovatie van het siloco m p lex aan het Kat tendij kdok.

De blauwe long krijgt er een kloppend hart bij.

er bij ons bezoek i n d ru kwekkend leeg bij maar er is weinig fantasie voor nodig om j e h ier hedendaagse kunstwerken voor t e stel len . Een raam in de m u u r is een schilderij. je ziet een grote luchtpartij en d e d rijve n d e wolken weerspiegelen zich op het kabbelende water van het Kattendijk dok. Schepen varen af en aan en in de verte torenen de kathedraal en andere Antwerpse gebouwen boven de stad u it.

v.l.n.r. Wim Peeters, artistiek directeur en jaeri Arts, voorzitter Raad van Bestuur, goesting en ambitie.

Kaai 44

211311 ..... ......

E n kele Antwerpse havenbed rijven waaron der vooral de Trouwnatie die het i n itiatief gunstig gezind zijn stelden die rui mte ter beschikking en namen d e restauratiekos ten op zich. Het is de bedoeling o m vanaf november dit jaar een flexibel en werkbaar kader te hebben voor tentoonstellingen, lezingen en publieke voorstellingen. De totale beschi kbare tentoonstellingsruimte bedraagt ruim 16oo m2• H et geheel oogt in elk geval zeer indrukwekkend. H et silocom plex bestaat uit twee aparte bouwdelen: een silo en een loods die in elkaar overlopen. De silo priemt als een naald de lucht i n en m eet 51 meter en bestaat uit 16 betonnen kokers. De vroegere opslagboxen voor graan lagen

.. ...... ...

'

Kunst in de plaats van graan

werpen en de Provi ncie Antwerpen. Ook de Ah Iers Axe Group (logistieke en maritieme dienstverlen i n g) deed een duit i n het zakje en gesprekken met mogelijke andere privé partners lopen nog. Radio Klara en kran ten uitgever De Tijd trekken mee aan d e kar. Voo r 2004 m i kt men op zo'n € 18o.o o o wat in 2005 zou moeten stijgen tot € 750.000.

De blauwe long van Antwerpen De i n planting is in elk geval goed bestu deerd . Het silocomplex aan Kaai 44 kan de schakel worden tussen reeds bestaande in itiatieven zoals het Kon i n klijk Ballet van Vlaanderen en de Filharmonie, Metropolis en het goed d raaiende restaurant het Pomp h uis. Als het M useum aan d e Stroom er ooit nog bijkomt zit Extra City in goed gezel schap. De lei d i n g over h et nieuwe centru m is in handen van Wim Peeters die eerder al de artistieke leiding had in het Nieuw I n ter nationaal Cultureel Centrum (NICC) op het Antwerpse Zuid. Vraag is of zijn soms avant gardistische keuzes n iet te hoog gegrepen zijn voor een i nitiatief dat toch m i kt op een breed publiek. De middelen komen van versch illende kan ten en Extra City streeft n a a r e e n samenwer king tussen de publieke overheden en ver schillende privé-partn ers. Geld kwam er al van d e Vlaamse Gemeenschap, de stad Ant-

Opvallend aan het hele i nitiatief is de on conventionele aanpak die enerzijds vertrekt van uit respect voor h et kunstwerk en vooral ook voor h et publiek. Zo kan je Extra City bezoeken tussen uu en 23u waarmee de organisators i nspelen op de behoefte van d e mensen om o o k 's avonds n a a r een m useum

E XT RA OKV-club Bezoek de indrukwekkende graansilo en de tentoonstelling Ded icated to a Proposition'. 30 abonnees krijgen de kans om bij het prille begin van dit a mbitieus project te zij n . Afspraak op zaterdag 15 j a n u ari 2005 om 11.00U. N adien is er een d r i n k en lunchen we met wat broodjes. I n dien u voor meerder activiteiten i n schrijft gelieve telkens een aparte mail te sturen aub.

te gaan. De vlotte toegang van u it de ring ron d Antwerpen en vooral de instroom van de vele Nederlanders belooft veel. Extra City zal voorlopig ook maar open zijn op vrijdag en i n het weekend. Wie overdag in d e week eens een tentoonstelling voor hedendaagse kunst bezoekt weet wel waarom.

Kunstenaars in de sasmeesterswoning Extra City zou graag zo'n vijf tentoonstel lingen per jaar maken en "op een confron terende manier kleine en grote projecten door elkaar program meren". Voor elk project n od igt ze ook kunstenaars uit die kunnen besch i kken over atelier -en woo n rui mtes van Air Antwerpen met wie Extra City zal samenwerken. In de vroegere 19de eeuwse sasmeesterswoning aan de Royerssluis op h et Eilandje heeft Artists in Residence (AIR) een mooie locatie gevonden op amper drie hon derd m eter van Extra City. Hiermee sluit AI R aan bij de traditie van Antwerpen als gastvrije stad waar kunstenaars zoals in de 16de en 17de eeuw hier het vak kunnen leren of inspiratie opdoen.

"Dedicated to a Proposition" heet d e exposi tie wat verwijst naar een toespraak van Abra ham Lincoln uit 1863 en besch rijft een utopi sche horizon i n de politiek o n rustige periode van de Amerikaanse burgeroorlog. De ten toonstelling z a l e e n staalkaart bieden v a n de terreinen waarop kunstenaars van daag ac tief zij n : van tv-com mercials over m u u rteke n ingen, performances en veeleisende instal laties. Onder hen bekende namen zoals Luc Tuymans, Francis Alys en Pa ui G raham. Een hele krachttoer gezien de piepjonge leeftijd van het centrum . In de wandelgangen kon je de a m b itie ruiken en d e geestdrift voelen. Al naargelang je gesprekspartners varieerde het verwachtte bezoekersaantal tussen d e 40.ooo en 8o.ooo. Ambitieuze cijfers waar mee ze e n kele traditionele Antwerpse m u sea het nakijken zouden geven . Dat er in de vroegere brouwerij Ceuppens i n Brussel met het Centrum voor hedendaagse kunst Wiels! dezelfde plannen gesmeed worden met 1700 m2 tentoonstellingsruimte lijkt niemand te deren. Die openen toch pas in 2006. Het marktaandeel moet verworven worden.

"' .0

E

"' u "' "C

"' .0

E

"' > 0

Voor de openingstentoonstelling nodigde Extra City een twintigtal nationale en inter nationale kunstenaars uit. Drie com bineren hun deelname aan het project met een werkverblijf van drie maanden en realiseren nieuwe producties voor deze open ingsten toonstelling.

"

"' .0

� 0

EXTRA (ITY CENTER FOR (ONTEMPO RARY ART Mexicostraat Kaai 44 B-2030 Antwerpen www.extracity.org

� .. 0 0 N

"

.. : ..

> " "

19

I N B E E LD Tentoonstellingen prijs je niet aan met een exacte omschrijving van wat zij te bieden hebben. ettUD�h eid schiet

D o b b e re n o p e e n z e e va n t o e ge l a t e n l u s t De naam Godefridus Bouvaert zegt u waar schijnlijk n i ets. De samenstellers van de tentoonstelling kenden h e m ook n iet, maar tijdens hun opzoekingen hebben zij zijn

Monuole PleiDtls of

Ubellus ORitorium MJn MotaiS Cruyt (l.elwen.

verdiensten leren waarderen. Hij was ergens

cuszt)

i n d e achttie n d e eeuw b i bliothecaris van d e Sint-Bernardusabdij te Hemiksem. D i e taak m o e t hem e r g veel voldoe n i n g gege ven hebben. In het document waarin hij d e boekenrijkdom van d e abdij beschrijft (een echte catalogus d u rven wij het n i et noemen) laat h ij zijn geestdrift d e vrije loop. Zijn po etische kwaliteiten zijn maar aan d e povere kant en h ij rijgt de karamelleverzen moeite

Abdij MJn Bomem.

loos aan elkaar. Toch inspireren de boeken hem tot één genster zuivere poëzie. De bibliotheek omschrijft h ij als 'So een plaats verciert met Boeken' d i e h ij vergelijkt m et een 'aengenamen schat', nogal o n handig rijmend met 'als dat'. Maar dan komt het:

''ia 'k en vreese niet te seggen, dat zy is soo vol van rust; dat sy schynt een zee te wesen vol van toegelaten lust. "

Perlrllment (wlljn),

.,s r. A/bftldlng: r tVO en 2,.

..

Vitrovius, De architecturo libri decem. Froncesco de Fronceschi en }ohann Criegher. Venetië, 1567.

Het ontuchtige 'lust' wordt op m erkwaar

Toegelaten Lust'? Nochtans êén en dezelfde entoonstelllng In de Kon ingin

dige wijze salonfähig gemaakt door er het epitheton 'toegelaten' a a n te koppelen: een prachtige vondst ontstaan i n een bibliofiele roes! D e tentoonstelling in spe die het tot d a n toe met een werktitel had moeten stel len, had meteen een titel met panache. Maar wat moeten wij ons h ierbij voorstellen?

Fablolazaal te Antwerpen.

Abdij Bomem

Eco achterna? Het is een reflex geworden. Tel kens het on derwerp bibliotheek ter sprake komt, volgt automatisch de verwijzing naar Umberto Eco's succesboek De Naam van de Roos. Professor Pierre Delsaert en zijn medewer kers reageren n i et echt geprikkeld op m ij n opmerking i n d i e z i n . M a a r i k b e n blijkbaar de eerste d i e h iermee komt aann i et d raven, want zij pareren gevat.

Charles Morren, La Belgique Horticole, joumal des jardins, des serres et des vergers, Luik, 1B51-1BBs.

'Bij Eco gaat het om een verborgen b ibliotheek; de tentoonstelling stelt gebruiksbibliotheken in de kijker. Dat is toch iets anders.' D e opdracht van h et Antwerpse Provinciebe stuu r aan de U niversiteit Antwerpen was d uidelijk omschreve n : het valoriseren van het o u d e boekenbestand

.. -"

van vijf abdijen u it d e provincie, met n a m e Averbode, Bornem, Postel, longerio en Westma lle .

E

.. > 0 c

.. -" 2

"" 0

� ... 0 0 N 0 ..

: ..

>

.. 0

20

zeeslang

Stuk voor stuk h ebben d i e a b d ijen i n der daad een belangrijk patrimon i u m weten te bewaren. Nochtans is e e n dergelijk bezit erg kwetsbaar. Het kan ten prooi vallen aan oorlogen en revoluties, aan water en vuu r, om van de menselijke bekro m pe n h eid maar te zwijgen.

( "' """� l'lulu. 11.•,.

H et onderzoek h eeft het vermoeden meer dan bevestigd. Wat die bedreigingen betreft, zijn er in onze gewesten twee steutelmo menten: de godsdienstige strubbelingen i n d e zestiende eeuw en voorat de Franse Re volutie. Beeldenstormers handelden eerder

m issaris gaf zich de moeite om na te gaan of alles wel degelijk aan hem was afgedragen. Kostbare boeken en documenten werden verstopt en doken i n meer rustige tijden op i n pastorijen of in privé-bezit.

in een opwelling die plaatselijk erg radicale gevolgen kon h ebben. Je kon pech h ebben, maar het kon ook meevalle n . Daarentegen gingen de Franse Revolutionairen wel syste matisch te werk. Kloosters en al h u n bezit tingen werden verbeurd verklaard. En dat h ield meteen ook de in beslagname van h u n boekenbezit i n . Z o kwam de overheid in het bezit van een enorme massa boeken waar van zij n i et altijd wist wat ermee aan te van gen . E e n deel ervan bela n d d e in de Ecoles Centrales, de pron kstukken van het n ieuwe onderwijsstelsel. Zo kwam e n bijvoorbeeld de boeken uit Averbode in de Un iversiteit van Luik terecht. Wan neer ook de grote openbare bibliotheken bediend waren, bleef

Na 1830 tekent zich een beweging af om een aantal opgeheven kloosters opn ieuw tot leven te brengen. H ierbij hoort de sa menstelling van een bibliotheek, want 'een

een aanzien lijke massa papier over dat op één of andere manier zijn weg op d e markt moest vi nden, onder meer via veilingen. De i nbeslagname gebeurde niet altijd met dezelfde doortastendheid. N iet elke com-

klooster zonder bibliotheek is als een fort zonder wapens'. I n de mate van h et mogelij ke wordt het vroegere patrim o n iu m opnieuw samengesteld, maar dat is niet de eerste opdracht. Het komt er vooral op aan een werkzaam wetenschappelijk instrument uit te bouwe n . Hierbij speelt vaak d e persoon lijke belangstelling van bi bliofiele abten en bibliothecarissen een rol. Ron d d e helft van d e negentiende eeuw hebben d e abdijen d i e ons aan belangen opnieuw een patrimo n i u m samengesteld: de boeken die tijdens d e Franse tijd verborgen werden, h ebben meestal h u n plaats opnieuw ingenomen, aangevuld met gerichte aankopen en m ilde sch e n kingen. Dit is atvast h et geval voor de vijf Antwerpse abdijen.

G;

.Q

E

"' > 0 �

G;

-" 0

:;;; 0

... .. 0 0 N 0 ...

.. ... > .. "

0

21

Johannes Blaeu, Theotrum civitatum e t admirandorum

babel, 0/fert dapper, Noukeurige Beschryving van Asië,

ltalioe. Amsterdam,

Amsterdam, )acab Van Meurs, 168o

1663. Abdij Tonger/a

Charles Morren, La Belgique Horticole, joumol des jardins, des serres et des vergers, Luik, sBss -sBBs.

Binnen dat rijtje bekleedt Westmalle een en igszins aparte plaats: het is een creatie uit de negentiende eeuw. De collectie volgt

Charles Morren, La Belgique Horticole, joumal des jardins, des serres et des vergers, Luik, sBss -ssss.

echter hetzelfde patroon als de an dere ab dijen die aanzienlijk ouder zijn en reeds een patri m o n i u m hadden.

Duizend jaar boekgeschiedenis Het stereotiepe beeld van de abdijbiblio theek is dat van het scriptorium en een weelde aan handsch riften al dan niet met de rij kste min iaturen versierd. De tentoon stellingbouwers verzetten zich tegen dat vertekende beeld. Rijkversierde handsch rif ten waren pron kstukken en geen werkin strum enten. O p de tentoonstelling zal wel een selectie handsch riften te zien zijn , maar deze vertegenwoordigt slechts tien procent

1

.. .. • • N

e �

..

> ..

0

22

. .\fam moullt . 2 . La,•gr

Whitr

Fra i s t• s . (gramle blanrhr) . 3. 11au lboi5

4. . Blaek

Pri nce ( Pr lllC<' noi r )

h,,·brirle de .\1� al

van d e tentoongestelde voorwerpen. Het ligt veel meer in de bedoeli ng een idee te geven van de functie van deze bi bliothe ken. De voorbereiding van de tentoonstel ling h eeft hieromtrent wel duidelijkheid gebracht. Er bestaat geen vast patroon waarop de bibliotheken zijn uitgebouwd, maar d e collecties lopen in grote trekken parallel. De hoofdthema's zijn godsdienst, recht, wetenschappen en geschiedenis. Typerend is ook de belangstelling voor de plaatselijke gesch iedenis. Die evenwichtig heid en diversiteit gaan wel in dalende lijn in de tweede helft van d e negentiende eeuw en in de twintigste eeuw. De collectie spits zich dan meer toe o p religieuze werken. De aanwezigheid van theologische werken, zowel algemeen als betrekking hebbend

op de eigen orde is een voorspelbare con stante. De j u ridische werken horen ook tot het normale bezit. Prelaten en abten hebben im mers wereldlijke macht ook als politieke mandatarissen , i n d e Staten van Brabant bijvoorbeeld. Als grootgrond bezit ters h ebben zij belangen te verdedigen, liefst met onweerlegbare argum enten! Bij de wetenschappen valt het aantal werken op in verban d met gen eeskunde, maar ook mechanica, architectuur, natuurkunde, aard rijkskunde en kosmografie zijn goed verte genwoord igd . Linaeus en Diderot staan er broederlijk naast Augustinus en Thomas van Aq uino, naast Erasmus en La Fontaine. De bibliotheken zijn d uidelijk opgevat als werkinstrumenten. Zij waren en zijn er niet enkel voor de persoonlijke geestelijke ver rij ki n g maar ook voor de ondersteun i n g van studerende confraters. Voor de d u u r van h u n studies konden h u n werken worden uitge lee n d . Die bewegingen zijn traceerbaar. De wetenschappelijke opsplitsing wordt soms ook fysisch weergegeven, bijvoorbeeld door een vierkante opstelling van de boek rekken, één wan d per d isci pline. Daar heb je Eco weer! Die d iverse aspecten worden op de tentoon stelling belicht aan de hand van represen tatieve werke n ; verrassingen worden n iet geschuwd. De klemtoon ligt natuurlijk op werken van vóór 1830. Na die tijd gaat de diversiteit wat verloren. Het voorwerp boek wordt ook minder spectaculair. Vermits de tentoonstelling voor een breed publiek be doeld is, wordt geopteerd om met een aantal

verrassende stukken uit te pakken, naast werken die representatief zijn voor d e mo nastieke spiritualiteit, in druk of in prachtig regelmatig handschrift. Abdijbibliotheken zijn oorden van stud ie en rust. Zij vormen een patrimonium dat op discrete manier onderhouden en gekoesterd wordt. Tentoonstellingen zoals deze honore ren deze lovenswaardige dagelijkse i n span ni ng. Hetzelfde thema had natuurlijk ook lan de lijk of nog breder kun n en behandeld worden, maar dan zou aan d e charme van de abdijbi bliotheek als een kleine wetenschap pelijke microkosmos voorbij gegaan zij n . D e gebruikers van d i e bibliotheken wisten en weten die eigen sfeer, als uitstraling van geestelijke rijkdom naar waarde te schat ten. Beweerde een geestdriftige lezer in de bibliotheek van de abdij van Tongerlo n iet dat deze in rijkdom d i e van het Vaticaan overtrof? Het zegt alvast meer over d e tevre den heid van die man dan over zijn i nschat tingsvermogen. Klaarblijkelijk zonk hij weg in 'een zee van toegelaten lust'.

KON I N G I N FAB I O LAZAAL

Jezusstraat 28-30, 2000 Antwerpen Van 20/11 tot 30/01/2005 Open van d i nsdag tot zondag van 10 tot 17 uur Toegangsprijzen: € 3,00 Reductie (-25, 65+, werklozen) € 2,00 Groepen vanaf 10 personen € 2,00 per persoon, -13 jaar gratis

� .. <> <> N 0 .. ::

.. > .. 0

23

Vier afleverin gen OKV Prachtig u itgegeven , 4 4 bladzij d e n , vo lle d i g i n kle u r.

Exc lusief en boeiend a a n b o d

octurn es, atelierbezoeken ...

G ratis uw OKV M useum kaart: gratis toegang of aanzienlijke korting in talrijke

..

.. 0 0 N

Cl ...

• .. ...

>

" Cl

24

Vlaamse en Brusselse m usea . De meest com plete en correcte m useuminformatie en tentoonstellingsagenda voor Vlaanderen en Brussel:

www. tento.be •

Vier n u m mers OKV Tento A n d e r n i e uws over tento o n stel l i n ge n , m usea en kunstactualiteit M i n i m u m 40 b ladzij d e n , vo lle d i g i n kle u r.

Lid zijn van Open baar Kunstbezit in Vlaanderen betekent •

•

•

•

•

lid zijn van een organisatie met aandacht voor Vlaams erfgoed van vroeger en nu waarin : cultureel erfgoed tegelijkertijd geheugen en inspiratiebron is; o m zo mee zin te geven aan d e zoektocht naar onze eigen wortels; en de vele contexten van Vlaamse kunst en erfgoed te leren kenn e n ; via toega n kelijke en kwaliteitsvolle i n formatie en tal van uitstappen en exclusieve

Extra bij lagen bijzo n d e re

b e levi n ge n .

aan biedingen .

Hernieuw uw abonnement vóór 31 december 2004 Abonnementsprijs onveranderd € 24,00 Papierprijzen, d ruk- en verzendingskosten zijn d e voorbije jaren flin k gestegen . Toch is Open baar Kunstbezit in Vlaanderen er i n geslaagd de abonnementsprijs ongewijzigd te laten. Voor volgend jaar dringt een kleine verhoging zich op.

Indien u echter vóór 31 december 2004 uw abonnement hernieuwt, blijft de huidige abonnementsprijs behouden. België

"' ..c

E

�

"' ."

Europa

Q;

..c

E

Herabonneren vóór 3 1 . 1 2 . 2 0 04 Abon nement 2005 Abonnement 2005 plus opbergcassette

"' >

g

€ 24,00

B e lgië

Door storting op reke n i ngnu m mer 448-0007361-87 van vzw Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen.

€ 34,00

Herabonneren na 3 1 . 1 2 . 2 0 04 Abonnement 2005 Abonnement 2005 plus opbergcassette

N e d e rl a n d

€ 25,00

€ 28,oo

€ 36,oo

€ 42,00

Door storting op giron ummer 135.20 van vzw Open baar Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen.

"' ..c 0

�

0

� .. 0 0 N 0 .. :

.. > ..

0

U kan gebruik maken van bijgaan d overschrijvingsformulier. 25

D i t wi l u n i et m i s s e n ! O p e n b a a r Ku n st b e z i t i n Vlaa n d e re n 2 0 0 5

Wat ka n

u

vo lge n d j a a r o n d e rm e e r ve rwa c h te n ?

Literaire musea en schrijvershuizen

Vele literaire archieven ontpopten zich tot ware musea. Ook schrijvershuizen bevatten heel wat erfgoed. Sommige Vlaamse auteurs mengden zich gretig in kunsthistorische discussies of na men zelf pen en penseel ter hand. Een boeiend overzicht met de kunstwerken van Felix Timmermans, langs het Lijs

Uitzonderlijk aanbod Abonnement plus promotieboeken Samen met uw abonnement 2005 kan u één van deze promotieboeken of beid bestellen en u gen iet meteen va n een uitzonderlijke korting. Ook n i euwe a b o n n ees kun nen van dit aan bod gen iete n . Vermeld op het overschrijvingsformulier de code van het boek.

tern est, het beschermde huis van Stijn Streuvels, tot Louis Paul Boon, Emile Verhaeren ...

Sanctus. Meer dan soo heiligen herkennen

&

Sancti. Nog meer heiligen herkennen Scherpenheuvel

Waar men gaat langs Vlaamse wegen ... Op huisgevels, glasramen, kapitelen, schilderijen, a ltaarstukken van kerken e n kapelletjes ...

Deze unieke basiliek bevat een uiteenlo pende waaier aan kunstschatten en erfgoed. Tegelijkertijd inspireert ze nog dagelijks honderden mensen en geeft ze aanleiding tot tal van processies en rituelen. Prof. Luc Duerloo vertelt de geschiedenis van dit unieke bouwwerk.

Overal kom je m et aureolen om kranste sinten, schutspatro n e n en martelaren tege n . Ze bescherme n steden, zieke n h uizen e n scholen . Z e verdwalen o p de rom melmarkt en worden gekoesterd ,. i n m usea en antiekzake n . M a a r w i e is wie? En waarom heeft d e e n e een spade en de andere e e n rad bij zich? Waarom houdt de ene een

Vlaamse schilderkunst na 1980

De laatste jaren lopen buitenlandse musea en galerijen storm voor Vlaamse schilst. Sch ilderijen van Luc Tuymans halen ongekende bedragen op kunstveilingen. Wanneer ontstond die nieuwe golfvan Vlaamse schilders? Is het wel een nieuwe golf? We bekijken het kunst historisch en bestuderen het oeuvre van onder andere Koen van den Broeck, Gery De Smet, Bert De Beul, Philip Vanden berg en Michael Barre mans. Hebben zij iets gemeen? Hun techniek, hun onderwerpen? Dames met Klasse: Margaretha van Vork en Margaretha van Oostenrijk

In 2005 komt Mechelen in vrouwen handen, net als vijf eeuwen geleden, toen de twee Margaretha's in Me chelen aan de macht waren. Een toptentoonstelling geeft een beeld van deze kunstminnende dames, die elk een prachtige collectie had

bra n d e n d h a rt vast en de a n dere een schaal met ogen? Deze boeken maken een waardevol kunstpatri m o n i u m toega n kelijk. V i a opva llende attri buten vindt u snel de weg naar honderden in Europa vereerde heiligen en zalige n . Va n elke h eilige is e e n biografie én e e n afbeelding opge n o m e n , samen met de verkla ring van de beteke n i s en de herkomst van de attri buten. N ieuw en un iek is de a lfabetische indeling op attribuut, zodat u de heilige snel kan identificere n . Sanctus e n Sancti z i j n praktische standaardwerken voor toeristen, wandelaars, m useum bezoekers en al wie geïnteresseerd is in ------..., volksdevotie of religieuze kunst. O n m isbare gidsen om een stukje Europees erfgoed o p n ieuw te ontdekken en begrij pen. J o Claes, Alfons Claes en Kathy Vincke • Sanctus. Meer dan 500 heiligen herke n n e n

den gaande van eigen Vlaamse kunst tot exotische voorwerpen uit Mexico. Terwijl ze voor tijdgenoten het voorbeeld bij uitstek vormen

Sancti. N o g m e e r heiligen herke n n e n M e t m e e r dan 6oo illustraties e n uitgebreid register, garengenaaid •

van de voorgeschreven vrouwelijke deugden en gedragingen, moeten zij zich als vorstinnen een aantal 'mannelijke' eigenschappen aanme

:! � � � N � ...

� ... > ,. 0

26

ten om hun plaats te vinden in veeleisende machtsverhoudingen.

165 x 240 m m , 344 blz.

Prijs: ln de w i n kel: € 29.50 per exem plaar

Als

promotieboek bij

uw

OKV-abonnement: € 25,00

(inclusief verzen d i n gskosten) p e r exem plaar

E RFGO E D LO KAAL

Een n ieuwe reeks

D e G ro e n e B o u leva rd

Een p ro m e n a d e la n gs 700 j a a r H a s s e lt U kuiert met h e n mee door zevenhonderd jaar Hasseltse geschieden is. Van de eerste

in Vlaanderen

Elk dorp of stad heeft een bijzonder verle den dat doorleeft in verhalen van mensen, i n markante gebouwen en monu menten, i n straten en pleinen, i n natu u r en cultuur. Het lokale erfgoed is zowel geheugen als i n spi

grachten en wallen in de dertiende eeuw tot de charmante promenade van vandaag. Onderweg ontdekt u prachtige art nouveau

Eerstvolgende titels in d e serie

ratiebro n . Het is boeiend gevarieerd i n al zijn 'eigen'-'aard'igheden. Daarvan getuigt een nieuwe reeks van Open baar Kunstbezit

h uizen, kan u proeven van d e Spéculation Deplée en maakt u ken n i s met de mid deleeuwse dichter H e n d rik Van Veldeke,

i n Vlaa nderen: Erfgoed Lokaal. Ze schrijft de culturele biografie van een gemeente of een stadsbuurt en illustreert ze met schitterende kunstwerken, un ieke archiefbeelden en typi sche volksvertellingen. Erfgoed Lokaal opent

Zuid poolreiziger Ad rien de Gerlache, de kon in klijke schilder )os Damien ... De grote gesch iedenis en de kleine histories komen

van Open baar Kunstbezit

Erfgoed Lokaal zijn: De G rote Markt van Sint- N i klaas en Sint-Katelijn e-Waver.

met De G roene Boulevard. Een promenade langs 700 jaar Hasselt.

tot leven i n bijna h o n derd foto's en docu menten, waarvan de meeste nooit eerder zijn gepubliceerd. De G roene Boulevard garan deert veel lees- en wandelplezier.

Ooit omarmde de Groene Bou levard het hele leven van de Hasselaar. Hij of zij kon het levenslicht zien i n h et moederhuis; stude ren aan de gemeenteschool, h et college of het athene u m ; legerdienst vervullen i n de Kolonel Dusartkazerne; werken in de kera miekfabriek, de jeneverstokerij of de bank; ontspa n n e n aan d e kiosk, in het casino en de Cercle-Mi litaire-Kring; deugdzaam naar de kerk gaan of i n de gevangenis belanden; ziek zijn en sterven i n h et Oud Hospitaal. Deze gids vertelt h et verhaal van al deze gebouwen en heeft oog voor de mensen

E XT RA OKV-Club : € 2.oo korting OKV-abon n ees kunnen De G roene Boulevard aankopen en betalen uitzonderlijk slechts € 10.00 per exemplaar (inclusief verzendingskosten) i n plaats van € 12.00 winkelprijs. Bestellen kan door storting op reke n i n g 448·0007361-87 (België) of 135.20 (Nederland) van Open baar Kunstbezit in Vlaanderen vzw, met vermeld i n g 'Hasselt' .

achter de gevels en op de straat.

.:.. !. .; c7t-t;{u_,. 1 f, I

j-(assell

(Casino) Het Leopoldplein

,.

omstreeks 1920. De kiosk, het Casino en enkele Hasselaren, kuierend op de boulevard.

" .Q

E

�

" "0

" .Q

E

" > 0

"

Keramiek en jeneverzijn sinds de negentiende eeuw uithangborden van Hasselt. Tegelpaneel van de Céramiques décoratives Société Anonyme, opgericht in 1895

" .Q

�

0

.:!. � 0 0 N 0 .. z � ..

> " 0

27

O P E N N I E UW

B E- PA RT, e e n i n i t i at i ef va n d e p rovi n c i e West-V la a n d e re n Architect Fran k Delmulle tekende i n 1994 een concept uit waarbij de bezoeker een arch itecturale wandeling maakt. De wande ling vangt aan in de eerste villa en leidt d e bezoeker n a a r e e n moderne n ieuwbouw en van daar weer verder naar d e tweede villa. Het geheel werd omgeven door een tuin ontworpen door Den is Dujard i n . De galerie werd Art Box genoemd en had een i nteres sant programma. Helaas werd de galerie i n

Er worden b uitenlandse kunstenaars uitge nodiJd zodat die in d i a loog kunnen treden met de kunstenaars uit de p rovincie en met het publiek. Voor de tentoonstellingen wordt beroep gedaan op gastcuratoren. Dit is een wijze beslissing want gastcu ratoren komen op die manier met d e lokale situatie i n con tact, gebruiken h u n netwerk en zo zal BE PART wellicht in zeer korte tijd de u itstraling verkrijgen d i e men beoogt.

I n h e t werk van Deprez staat de (fictieve) figu u r 'James' centraal. James kan m i n of meer als het alter ego van Deprez worden beschouwd. Hij is tegelijk betrokken e n afsta n d elijk waarnemer. H ij neemt e e n aan

Naast d e tentoonstellingen geeft men ook d e gelege nheid aan een kunstenaar om in het centrum te resideren, hiervoor is een studio i ngericht en ter beschikking. Hij of zij krijgt er de kans om er werk e n ideeên tot ontwikkeling te brengen waarbij het

tal (dwangmatige) patronen i n de samenle ving waar en reflecteert die. De kunstenaar Deprez gaat als het ware op zoek naar de Jam es i n ieder van ons.

centrum een rol wil spelen i n d e productie van nieuw werk.

2 0 0 1 opgeheven. I n 2003 werd het com plex aangekocht door de Provin ci e West-Vlaanderen en kreeg het een n ieuwe beste m m i ng: het wordt B E-PART, Platform voor actuele kunst. Het com p lex beschi kt n i et e n kel over een aantal i nte ressante ruimtelijke mogelijkheden, er is blijkbaar ook een werkingsbudget e n - niet onbelangrijk - een kleine staf. Kunsthistori cus Patriek Ronse is diegene die de werking van dit n ieuwe centrum in goede en vooral interessante banen moet leiden. BE-PART wil d rie tentoonstellingen per jaar progra m meren, telkens i n d e herfst, de winter en de lente. De zomer wordt gere serveerd voor workshops met jongeren. Het tentoonstellingsbeleid is zonder meer ambi tieus te noemen. j e kan Waregem bezwaar lijk als een artistiek centrum beschouwen en toch wil de p rovincie B E-PART "aan het front van de actuele ontwikkeling positioneren". Men wil h ierbij vooral d e jongere gen e ratie kansen bieden, ze laten primeren op het geconsolideerde en h et geconsacreerde.

De o m kaderi ng krijgt i n BE-PART ook bijzondere aandacht. Er worden ron dlei

De eerste tentoonstelling wordt samenge steld door Moritz Küng, Zwitser met vaste stek in Vlaanderen. De tentoonstelling Schö

dingen voor volwassenen, jeugdateliers voor kinderen en workshops voor jongeren voorzien, Amarant geeft er een cursus, een ontmoetin g met de kunstenaar in residentie schept gelege nheid tot discussie. En dat is wat BE-PART beoogt, een sterke participatie vanwege zowel kunstenaars als publiek. We wensen het n ieuw i nitiatief alvast een goed e start!

n e r Woh n e n vertrekt vanuit de site zelf, met name de oorspronkelijk als won i n g funge ren d e villa's. De titel refereert naar het Duit se woontijdsch rift met d iezelfde naam dat onder de vele interieurtijdschriften als een klassieker mag worden beschouwd. Vertrek ken d van uit de voormalige woonkamer (met haard) wordt het h u is door tal van kunste naars heringericht. Op het eerste gezicht vormen alledaagse voorwerpen het inte rieu r. De omgeving zorgt als het ware voor een i d eale con text en integreert d e kunstwerken o p een dermate perfecte wijze dat de n ietsver moedende bezoeker d e werken wellicht n i et als 'kunst' zou waarnemen. Er is ook een tweede gelaagdh eid in de tenoonstelling: van sommige i n stallaties gaat een zekere tln•ilrirur' ll d i e toeneemt naarmate men dert. Tal van kunstenaars participeren aan deze eerste tentoonstelling: Robert Gober, Richard Artschwager, Ann Veronica lans sens, Martin Kippen berger, Allan McCollum, Andreas Slominski en vele anderen. Het is d uidelijk dat men voor deze eerste mani festatie even is afgeweken van het hoger genoemde principe om minder bekende kunstenaars aan bod te laten komen. Het is d e organisatoren vergeven, een openi ngs tentoonstelling moet meteen een schot i n d e roos zij n .

Als eerste resident werd gekozen voor Dany Deprez. Deze kunstenaar is bij een breder publiek bekend als regisseur van de films 'De Bal' en 'Science Fiction'. Hij h eeft even wel een oeuvre als beeldend kunstenaar waarin zowel tekeningen en schilderijen, i n stallaties en kortfilms een rol spelen. Van hem is eveneens werk in de tentoonstelling opgenomen. Het gaat h ier om een ouder werk van een vroegere installatie en om een n ieuw gecreëerde kortfilm over Waregem .

:;;

-"' E "' > 0

" "'

-"'

0

:><

0

S C H Ö N E R WO H N EN

nog tot 16 januari 2005, Be-Part, platform voor actuele kunst, Westerlaan 17 in 8790 Waregem tel. os6 629410.

:!. .. 0 0 N 0 .. z ..

.. > " 0

29

I N B E E LD

A l les go e d m et Flo ri s J es p e rs ? De tentoonstelling die gastcurator Jean F. Buyck i n het PMMK opstelt, is als één groot fresco opgevat waaruit de enorme d iversiteit van jespers' talent moet blijken.

De Kongolese periode, grosso modo van de jaren vijftig tot zijn dood in 1965, wordt als een tweede hoogtepunt gezien, een opnieuw aan knopen bij de grote creatieve eige n h eid. Hetgeen daartussen ligt, wordt

Dat d it overzicht de kritiek de mond zal snoeren, valt te betwijfelen. Of je het wil

gemakshalve a ls een soort doelloos zoeken en tasten gezien. I k geef grif toe dat ik m ij

of niet, in de sch ilderijen van Jespers zie je keer op keer schoolvoorbeelden van de belangrijkste kunststromingen van de voor

ook aan deze simplistische beeldvorming bezondigd h eb. Tot i k bij vrienden een werk onder ogen kreeg uit de periode rond 1950: een interieur, tafel met koffiepot en andere

bije eeuw: van het Brabants Fauvisme tot de 'Jeune Peinture beige', soms zelfs een ab stract probeersel, dat dan met een knipoog van de meester toch figuratief blijkt te zij n . Voor somm igen i s deze ratjetoe de laagste vorm van hoereren, een kunstenaar onwaar dig. Weg met jes pers!

prullaria, haast monochroom geschilderd i n grijze en melkwitte tone n : e e n i ndrukwek kend, eenvoudig werk, een 'Jeune Peinture beige' van h et zuiverste water. Bravo jes pers!

'Da kan ik oekl' De Belgische Picasso? Roger Avermaete schreef ooit over hem dat, mocht h i j i n Fra n krij k geleefd h ebben, zijn reputatie niet voor die van Picasso had hoeven onder te doen. De overdrijving is sym path iek vanwege een stadsgenoot en medestander. Ook Gaston B u rssens werkt zich uit de naad om de diversiteit van zijn werk te duiden. Hij aarzelt daarbij n iet om openstaande deuren in te trappen: 'Voor

hem is ieder procédé welkom, niet de wijze van schilderen maar het resultaat alleen van die wijze interesseert hem. ' Waar n iemand om heen kan dat is inderdaad d e heel sterke periode eind jaren tien, begin jaren twintig, m et meesterwerken als 'Prin ses J ij i' en de snelle evolutie naar een eigen mengvorm van kubisme en expressionisme.

Marché Conga/ais, 1951 © Sabam Belglum

Tweehonderd vijftig werken sieren het PMMK, in alle h oeken en kanten. Het biedt ruimschoots de kans om werken i ndivid ueel te bekijken. Dat is missch ien wat wij tot nogtoe te weinig gedaan hebben met Jes pers. De man is n u eenmaal n iet onder één noemer te vatten, in één stijl of zelfs in één rechtlijnige evolutie, zoals broer Oscar bij voorbeeld. I n de perstekst voor de tentoon stelling wordt hij een 'proteïsch kunstenaar' genoemd. De term is erg d u idelijk, zelfs lichtjes pejoratief. Veelvormigheid betekent onbestendigheid, on betrouwbaarheid. Floris Jespers was een kunstenaar die blaakte van zelfvertrouwen. Zo deed hij zich ten m i n ste voor. H ij was bovendien geen diplomaat.

Strand te Oostende, 1927 © Sabom Belgium

" -"' E " u

" " -"'

"

E

" > 0 <=

:;;

-"' 0

:;< 0

.... :;: 0 0 N

0 .... z w ....

>

" 0

31

De fietser, 1924 © Sabam Belglum

Jaloerse collega's bazuinden met genoe gen zijn ongen uanceerde u itspraken uit. De ruzies met Paul )oostens (door Paul van Ostaijen uit de 'Heilige Kubistiese Kerk' geëxcommun iceerd) waren episch, maar n iets uitzonderlijks i n het Antwerpse kun stenaarswereldje. Als er dan over één of andere kunstenaar met lof gesproken werd, volgde onvermijdelijk een sneer van )es pers: 'Da kan iek oek!'. H ij h eeft nooit beseft dat deze uitspraak zijn reputatie ernstig geschaad heeft. In plaats van bewondering te oogsten voor zijn i nzicht in techniek en stijl van anderen (dat hij ongetwijfeld had), kreeg hij het etiket van windvaan en naloper opgekleefd. De tentoonstelling in het PMMK biedt d e kan s om d i e hardnekkige, i n anekdote gedrenkte beeldvormi n g te herzien. )a, de stilistische diversiteit is erg groot, verras send. soms.

:!. ... 0 0 N 0 ...

:

... > " 0

32

Circus, 1932 © Sabam Be/glum

De gek, 1926 © Sabam Belglum

Binnen deze vormen van ongebruikelijke figuratie mogen wij niet d e ontwerpen vergeten die hij voor de wereldtentoonstel lingen van Parijs en New-York realiseerde. Zij passen i n een door d e oorlog gekortwiek te poging om de m o n u m entale sch ilderkunst n ieuw leven i n te blazen. Het getuigde van grote zelfzekerheid om op dat terrein de concurrentie met de Mexicaanse m u ralisten op h u n eigen continent aan te gaa n . J e a n Buyck w i l zich niet opwerpen a l s d e onvoorwaardelijke propagandist van het werk van )es pers. Zijn optiek is veel breder. Het grieft hem wel dat door te veel vooringenomen heid (door de kunstenaar zelf gedeeltelijk i n d e hand gewerkt) Floris Jespers niet de erke n n i n g krijgt die hij verdient, noch binnen de historische avant garde, noch als beeldend kunstenaar. Het beeld dat wij doorgaans van hem hebben is een karikatuur. Floris Jespers verdient beter. In al zijn diversiteit, valt het op dat hij een

Het expression isme van een werk als 'De Fietser' uit 1924 past helemaal i n d e sfeer

De andere figuratie

van de hoogdagen van het Vlaams expressi onisme, met steil oplopend perspectief, ver vormingen en al. Toch dobbert hij niet rustig verder op het verticalisme dat zich door het onderwerp haast aan hem opdringt: de straat, de h uizen, de telefoon palen, alles

Het zou mooi zijn een overzichtstentoonstel ling samen te stellen over de excentrieke paden die de figuratieve kunst bewandeld heeft tijdens het I nterbellum, los of m i n stens i n de marge v a n de grote kunststro mi nge n . Gemakshalve worden die momen teel op één hoop gegooid als 'art déco' (te

loopt in één beweging van de onderkant van h et schi lderij tot de horizon, ergens heel bovenaan.

vaag) of 'Nieuwe Zakelij kheid' (naast de kwestie). I n dat onontgonnen gebied ver dient jespers zeker een plaats. Het zou ook

. Die beweging breekt h ij abrupt af door een eigenzinn ige horizontale kadrering. De fietser zit gevangen i n een web waar hij zich door vecht. Een epigoon zou voor zoveel vrijpostigheid terugschrikken of er zich ten m i n ste erg i n verslikken. Heel anders gaat hij tewerk als hij maritieme onderwerpen aan boort. Franse en Duits expressionistische elementen brengt hij tot een hoogst persoon lijke synthese. jespers bedient zich zonder schroom van techn ische

de kans bieden om af te wegen i n welke mate een 'Retour à l'Ordre' aansloeg. Zo zou een reeks achterglas sch ilderijen van Floris Jespers kunnen culmineren i n zijn 'Circus' uit 1932, als een soort afrekening met h et thema dat sinds Lautree en Seurat een deel van de figuratie monopoliseert. Het is een werk vol dubbelzinn igheid: d roefheid en vrolij kheid, intrige en romance, helder en d o n ker, barok en naïef. Een collage van zijn eigen iconografie, een snerpende demon stratie dat hij dat ook kan !

von d sten die h ij voor een eigen sfeerschep ping het meest werkzaam acht.

eigen invalshoek heeft nagestreefd. Aan ons om die opnieuw te ontdekken.

ABORIGINAL ART GALLERY Investeer in een 40.000 jaar oude, nog steeds levende cultuur.

Authentieke Aboriginal kwaliteitskunstwerken Aboriginal Art Gallery - Australian Shop Magdeinstraat 48, 9000 Gent Wegens restauratiewerken, is onze winkel te Gent tijdelijk gesloten.

Zijn toon is werven d en luchtig, ideaal voor een toeristische promotieaffiche. De compo

Terug open op 10 december 2004: woensdag: van 13.00 u

sitie verwijst d uidelijk naar een collage, ook qua techn ieke n . Met een vette knipoog ge bruikt h ij zelfs een soort 'frottage', om even d uidelijk te maken dat n iet enkel Max Ernst d i e techn i e k onder de knie h eeft.

Bezoek ons ondertussen op onze OPENDEURDAGEN

tot 18.00 u I dond., vrijd., zaterd.: 1 1 .30 u tot 18.00 u TE ZULTE, Kapellestraat 90: zaterdag en zondag:

201 1 1 & 21/1 1/04 . 27/ 1 1 & 28/ 1 1 104 RETROSPECTI EVE FLORIS j ESPERS

Provinciaal Museum voor Moderne Kunst Romestraat 11, 8400 Oostende Van 18/12 tot 1o/o4/2005 Elke dag van 10-18u, gesloten op maandag tel. 059 50 81 18 of www.pmm k.be

en proefvan een gratis glaasje Australische wijn ! Raadpleeg onze catalogus voortaan op onze vernieuwde website: www.australianshop.com [email protected] tel: 0475/70.85.99

� .. 0 0 N Cl ...

::

... > "

Cl

33

K U N STTO E R

I n d e s p o re n va n Reyn a e rt d e Vo s Met de dieren op de fiets Reynaertbeelden en Reynaertban ken, Rey naertbier en Reynaertgebak. De schalkse vos uit het middeleeuwse d ierenepos kom je i n het Waasland overal tegen. Ook de andere personages uit het verhaal zijn nad rukkelijk present: de haan Canteclaer, lsegrim de wolf, Grim beert d e das, Ti beert de kater en natu u rlijk koning Nobel. Deze vijf hebben h un naam gegeven aan evenveel beweg wijzerde fietsroutes die het Waasland laten ontdekken. De Canteclaerroute neemt de fietser mee naar de bosrij ke streek van Stekene en Sinaai. Grimbeert de das, een neef van Rey naert, brengt de bezoeker naar Lokeren en Waasmunster. De wolf lsegrim toont de weg naar de suikergemeente Moerbeke en het grote Provinciaal Domein Puyenbroeck in Wachtebeke. Kon i n g Nobel leidt onder meer

naar Sint-Pauwels, waar d e grootste wind molen van ons land staat. Tibeert de kater, ten slotte, laat kennismaken met de meest oostelijke uithoek van het Waasland, aan de boorden van d e Schelde.

Twee autoroutes De Reynaertroute Noord verkent het noord oosten van de provincie Oost-Vlaan deren en oostelijk Zeeuws-Vlaan deren. De rode d raad langs het traject zijn plaatsen die met het Middelnederlands dierenverhaal Van den vos Reynaerde kunnen verbonden worden. De tocht begint in het vestingstadje H ulst en loop via een landschap van oude polders naar de geologische site N ieuw-Namen. Van daaruit volgen onder meer Stekene, waar ooit de Boudela-abdij stond, het natuurge bied Het Groot Eiland, het ste m m ige vissers dorpje Paal aan d e uithoek van het unieke Verdronken Land van Saeftinghe.

Arrangement 'In de sporen van Reynaert' Logies: Gastenkamers De Klampe in Stekene of Gastenkamers Menn ershof i n Moerbeke-Waas I n begrepen : 1 Overnachting met ontbijt

0 8 J l

5 Reynaertfietsroutes 2 Reynaertautoroutes 1 Reynaertstripverhaal 1 Pakket met drie verschillende Reynaertbieren 1 Kortingbon van 5% bij aankoop van Reynaertsouvenirs 1 l nfopakket Prijzen: De Klam pe: dubbel: f 45.00 per persoon, toeslag single: f 5,00 M e n nershof: d ubbel: f 50.00 per persoon, toeslag single: f 13,00 Vanaf 2005 wordt dit arrangement uitgebreid tot twee overnachtingen.

De Reynaertroute-Zuid vertrekt op de G rote Markt van Sint- N i klaas, de hoofdplaats van het zoete Waasland. Via bolle akkers voert de tocht naar Kruibeke, waar de Schelde in zicht komt, het kasteel Wissekerke met de Malpertuiskelder in Bazel, de G raventoren en de Spaanse getijden molen in Ru pel monde ...

Natuur en cultuur Het land van Reynaert verkennen hoeft n iet perse met fiets of a uto. De bezoeker kan een huifkartocht reserveren voor een tochtje door een on bekend, maar schitterend stukje Waas krekengebied. Naast de alom aanwezige natuur biedt het Waasland eveneens een heerlijke brok cul tuur: de Stedelijke M usea in Sint- N i klaas en Lokeren, het Mole n m useum in Wachtebeke,

E XT RA O KV-Club W i n e e n gratis arrangement ' I n de sporen van Reynaert'. Wat moet u h iervoor doen? Zoek het j uiste antwoord op de vraag: van wie is het citaat "De vos heeft vele streken, en d e engel maar een, doch dat is d e beste van allemaal"? Stuu r vóór 31 december 2004 een kaartje of brief met uw antwoord naar Open baar Kunstbezit in Vlaanderen, Hofstraat 15 te 2 o o o Antwerpen of mail naar [email protected].

het Museum Herald iek Benelux i n Tem se, het stemm ige dorpsplein van Daknam en natuurlijk h et Reynaertm useum i n Ru pel monde. Een weekendje Waasland is ook de ideale gelegenheid om ken nis te maken met de culinaire troeven van de streek. Er is veel meer dan Reynaertbier en Reynaertgebak. Elke gemeente heeft wel zijn specialiteit. Bijzonder gesmaakt zijn de Wase vlaaien e n de paling i n Temse en Eksaarde.

Winnaar van het arrange m en t 'Stille Waters' (Tento 2004.3): Jan Godefridis uit H uldenberg. De onsch u ld ige hand koos hem uit d e vele abonnees d i e wisten dat Karel Jonckheere ooit zei: "Ook het bouwen van luchtkastelen vergt een goede architect".

TOERISME OOST-VLAAN DEREN

Sint-Ni klaasstraat 2 9000 Gent Tel. 09 269 26 26

www.tov.be

.:! .... <> <> N 0 ... z � ...

>

"

0

35

W E BSTE K Tento. be, de m eest complete m useumgids en tentoonstellingsagenda van Vlaan deren en Brussel

MUSEUM. N L Maandelijks vinden meer dan 30.000 surfers h u n weg naar de "meest com plete en actu ele m useumsite van Nederland". En binnen kort zullen er daar nog een pak bijkomen, want deze webstek gaat internationaal. Speciaal voor de buitenlandse toerist kregen

h et Noorden kwijt bent. Voor wie snel een m useum of tentoonstelling wil opzoeken, is er d e zoekgids die gericht zoeken naar bij· voorbeeld kindvriendelijke musea mogelijk maakt.

de infopagina's van de 50 meest bezochte musea nu ook een Engelse vertaling mee.

De evidente praktische informatie zoals openingstijden en toegangsprijzen; zijn net·

De N ederlandse tegenhanger

Gelu kkig hoeven Vlaamse cultuurtoeristen zich n iet tot deze selectie te beperken. N iet geh i n d e rd door taaldrem pels kunnen zij de

jes opgelijst. Maar M U S E U M . n l gaat nog een stapje verder met hand ige pictogra m m e n die o o k d e speciale voorzieningen (zoals

is u m isschien m i nder bekend.

volledige website doorkruisen op zoek naar informatie en ontspann ing.

winket, bibliotheek, autoparkeerplaats, busparkeerptaats) aanduiden waarover het m useum i n kwestie besch ikt, en een link die u vertelt hoe u deze locatie gemakkelijk per auto of per trein bereiken kan .

ken nen we a llemaal.

Hoog tijd voor een buren bezoek!

MUSEUM.nl zoals deze m useumsite heet, is een i nitiatiefvan de Stichting M useumjaar kaart, de organisatie achter de Nederlandse museumkaart die gratis toegang biedt tot meer dan 400 m u sea in h eel Nederland. I n formatie over at deze m usea en veel meer vindt u sinds begin 2002 gebundeld op h u n prachtige website. MUSEUM.nl is in de eer ste plaats een mooie site met aangename

Musea in de buurt Een tip voor fervente m useum liefhebbers is de rubriek "m usea i n de buurt". Ideaal wan neer u het halve land afreist om die ene tentoonstelling te gaan bekijken en u nog tijd over h eeft om nog een extra muse u m pje

kleuren en een originele vormgeving. Daar naast is het ook een uitermate functionele

mee te pikken. Wil u op de hoogte blijven van de activiteiten van een bepaald m use

webstek die erin staagt om een ruim aanbod aan m useum- en tentoonstellingsinformatie op een eigenwijze, maar toch gebruiksvrien delijke manier te presentere n .

um, dan abonneert u zich via een eenvoudig invulformulier op d e digitale agenda.

museum : nl

,_

JO.ooo bezoekers per maand. je moet ze verdienen.

�

..

.a

E .. .. .. ...

ü

.a

E

�"' .. .a

g

.... 0

... -

:

• ..

! •

..

= 0

De vertrouwde navigatiebalken die u tradi

En dat is geen overbodige luxe. Want de

tioneel links en bovenaan websites ziet, zat u h i e r vi nden, noch m issen. Want de home

achilleshiel van deze schitterende website is toch de tentoonstellingsagenda. U vindt er wel een pak informatie, maar uiteraard enkel

pagina is onderverdeeld in 4 grote blokken die d e s u rfer meteen op weg zetten. En omdat elke rubriek steeds gelinkt blijft aan de meeste andere rubrieken, raakt u nooit

van de tentoonstellingen die i n deze agenda opgenomen zijn . En die biedt u slechts de keuze tussen "Laatste week, laatste kans"

museum lid •

: '

L 6l

nl

<

•tar1paglna

MUSEUMNIEUWS

Leuke uitlaatklep

.&.lfid het laetste nieuws over rnJSea en tertoonstellngen i'l Nederieind? tier blijf je OJl ae -·

recensenten

voor de amateur

ZONDAGNIDDAORONDLEIDINGEN IN THER-MMUSEUM

�w�� ·�� Op zondag 13, 20en ZT '*'-'! 1n.r1 u om 13.00 en 14.30 1.11 terechl voor een IJ1IÖS � door het l'hennemusel..l ln Heerlen. Het •fgek)pen hlltfjew Is de nuseunz•�lees verder »

I

_____

__L�

Twee Rctterdemse fond:s:en hebben het p�Mheffke .,...... � Van Bel.ri'lgen een � gedeen ...., ongeveer 1,5 � �.000 No. Deermee k.-. de _._ _ _ __,,

Lee• verder . <----

l 6l

WATERLAND NEELTJE JANS UIT PROlLE-N

Wltertlnd NMI;t Jens heeft h 2001 meer bezoeltwt � dlrl hll ,._ ervoor. NI een � h 1999 nlm het� op het VOOftl'lllg werkellnd In de � � OM IIoslen tebesplrenen rneer beloetente�. Leell' verder " --

voor expo's die ten einde lopen, en "Zojuist gestart" voor tentoonstellingen die nog maar net geopend zij n . Ver vooruit blikken is hier niet mogelijk.

m useum, een Kattenkabinet en een Pluim veemuseum rijk is? Deze rubriek illustreert ook hoe veelzijdig deze webstek is. Al naar

Wie M U S E U M . n l gebruikt om een tripje te pla n n e n , h oudt hier dus best rekening mee en vergeet ook niet naar de Üiterst hand ige

reikt tot dezelfde gegevensbank die achter deze webstek h u ist. En die databank bevat n iet alleen praktische, feitelijke informatie.

rubriek "Een dagje uit in ... " te surfen. Met één klik op de naam van een kunststad roept u een pagina op met een com pleet overzicht

Daarom besch i kt MUSEU M . n l over een eigen redactie die nieuws en achtergrondinforma tie verzorgt. Wekelijks schotelt deze ploeg u

van wat Amsterdam, G ro n i ngen , Leiden, Den Haag, Maastricht, Rotterdam en Utrecht u o p m useaal vlak te bieden hebben. Alle

de laatste nieuwtjes voor zodat u voortaan geen e n kele museumnacht meer hoeft te missen en op de hoogte blijft van belang rijke aanwinsten . Maar het zijn n iet alleen professionele redacteurs die deze website van n ieuw materiaal voorzien. leder die zich

tentoonstellingen staan er voor uw gemak bij elkaar en de m u sea zijn aanged uid op een stadsplan netje. U kan zelfs thematisch zoeken naar m u sea die uw voorkeur weg d rage n : kunst, archeologie of wetenschap? U kiest het allemaal zelf. Nog nooit was een culturele citytrip sneller geregeld. Want op d iezelfde pagina vindt u links die u naar an dere, gerelateerde websites leiden waarop u een h otel boekt, een leuk restaurantje uitzoekt of meer te weten komt over de stad in kwestie.

Kattenkabinet Indien u wel eens een m i n der voor de hand liggend m useum wil bezoeken, moet u beslist gebruik maken van de tiplijstjes die M U S EU M . n l samengesteld h eeft. "Dieren manieren" bijvoorbeeld is zo'n thema dat verrassend uit d e hoek komt. Of wist u al dat Nederlan d een Kikker-

gelang de noden en interesses krijgt de be zoeker telkens een andere toegang aange

geroepen voelt kan op allerlei manieren commentaar leveren op m usea en lopende tentoonstellingen. De eenvoudigste manier is het kwoteren aan de hand van sterren. Maar wie écht uitgebreid zijn of haar mening kwijt wil, klikt gewoon op "Geef je mening". Een leuke uitlaatklep voor de amateur-re censenten. Omdat de bijdragen afkomstig zijn van doorsnee website- en m useum be zoekers, zijn ze erg waarachtig en toch de moeite om even na te lezen voor u beslist een bepaald m useum te bezoeken.

Prikbord MUSEUM.nl bevat nog meer mogelijkheden tot interactie. "Prikbord" is zoals de naam het zegt een berichtenbord met allerlei aan kondigingen en vragen over kunst, erfgoed

tentoonstellingen en musea. Zoekt u een restaurator voor een sch ilderij of gezelschap voor een m useumdagje i n Maastricht? Dan kan u er gemakkelijk zelf een berichtje op hangen. "Tip een vriend(in)" is dan weer een ludieke manier o m vrienden en kennissen te contacteren. De bezoeker kn utselt er eigen handig een e-card i n elkaar met op de voor zijde een door u uitgekozen illustratie. Op de achterzijde komt uw persoonlijke bood schap en - zoals h et hoort - een postzegel die afgestem peld is op de dag dat u het bericht verstuurde! Een e-mail is misschien sneller verzonden, maar niet half zo leuk als deze digitale postkaart. Aan de jonge museumbezoeker is eveneens gedacht. Een deel van de webstek werd voor hen gereserveerd en omgedoopt tot "Kinder web". De kids vinden er l i n ks naar m useum sites die "verboden zijn voor ouders", maar evengoed ook andere leuke dingen zoals spelletjes en q uizen. Kortom : u heeft geen excuus meer om een (virtueel) bezoek aan de Nederlandse m useumwereld nog langer uit te stellen! De Nederlandse startpagina voor m useum en tentoonstellingsinformatie vindt u op www. museum.nl. Ook op de Lin k-pagina van www.tento.be kan u dit artikel en de bijbe horende lin ks terugvin d e n .

:!. 4' 0 0 N 0 ,..

:

,.. > "

0

37

Ke u z e va n d e re d a c t i e 4de Triënnale voor Vormgeving (lm)perfect by design De 4de Triënnale voor Vormgeving vindt niet traditiegetrouw in het Gentse Design m useum plaatst maar verhu ist naar de Konin klijke Musea voor Kunst en Gesch iedenis i n Brussel. In Gent is er op dat ogenblik geen plaats door de Maarten Van Severen tentoonstel ling. Een opsteker voor de KMKG want straks opent dit federale museum een gloednieuwe designafdeling. De door Design Vlaan deren - het vroegere Vizo - opgezette Triënnale draagt dit jaar als titel (l m)perfect by design. Daarbij vertrekt men van de perfecte i n dustriële vormgeving. Maar, zo wordt in deze tentoonstel ling hardop gedacht: wat is de maatstaf van perfectie? Voor lam pe n ko n i n g l n go Maurer bijvoorbeeld is h et klassieke peertje(gloeilamp) hét schoolvoorbeeld van ind ustriële vol

-" "'

E "' > 0 c

0 ..

:: .. > .. 0

aan d e zwaartekracht. De toestellen zijn soms ont-

Devriendt i ntroduceert i n het i n d ustriële de am bachtelijke charme. Martine G ijselbrecht

diogids. De kunstenaar vertelt i n zijn eigen gekende stijl anekdotes over elke creatie. Daarbovenop geven d rie experten comm entaar. Voor elk onderdeel van de titel een specialist. Te land is voor de autopiloot Jacky

o p haar beurt vertrekt van een zelf geweven weefsel o m er een i n d ustrieel equivalent van

lckx, admiraal Willy Herteleer neemt ter zee ter harte en ballonvaarder Wim Verstraeten h et luchtruim. Een origineel en onuitgegeven aanden ken aan de tentoonstelling is ongetwijfeld de modelbouwdoos van h et 'Vliegend Eiland' (2004), één van de tentoongestelde werken. Met de nodige modelbouwmaterialen en ook veel h a ndigheid zal de bezoeker "zij n eigen Panamaren ka" kunnen maken. Het resultaat zou een exacte kopie van het kunstwerk op de helft van de ware grootte moeten zijn voor slecht € so.

B - 1000 Brussel, 1o.oo - 17.00, Rondleidingen: +32 (o)2/741 72 14 I nfo lezingen, Broodje Brussel ontmoetingen, bezoeken bij ont werpers: www. im perfectbydesign.be Potriek Hoet, Eye-Witness, Hypno voor Roytech

Cor Unum, 2004 ... c c N

ontwerpt tuigen die bij

worpen om door motoren dan weer door mensen aangedreven te wor den. De tentoonstelling brengt achttien werken d ie een overzicht bieden van 1975 tot n u . Daarbij horen vier kleinere creaties en vijf m u ltiples. Opn ieuw pakken de tentoonstellingsmakers uit met een boeiende au

}os Oevriendt, servies Everybody voor

.:!.

beeld i n gskracht die Panamaren ka sinds h et begin van de zestig aan d e d a g legt. Z i j n oeuvre evo lueert op de grenzen van kunst en wetenschap. H ij

n i et om. Hij bekleedt stoelen en b a n ken met j ute zodat ze er wat rafelig uitzien. ]os

Kon inklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, jubelpark 10

"' u "'

in d e lucht'. De tentoonstelling biedt een boeiend beeld van de ongebreidelde ver

maar ook op magnetische velden. Lei d raad blijft de droom om te ontsnappen

4de Triënnale voor Vormgeving, (lm)perfect by design.

"

Design in Vlaan deren' was de eerste en n u komt d e eer te beurt aan de bijna wereldberoemde Panamaren ka onder de titel 'Te land, ter zee en

is een lamp met vleugeltjes n i ks ongewoons. Waarom zouden we deze fantasievolle 'onvolmaaktheden', zo vraagt de Triën n a le zich af, dan niet als perfect i nterpreteren? De Triën nale laat op al dit soort zaken het licht schijnen. Zo werd gezocht naar i n d ustriële objecten met een artistiek of am bachtelijk randje. En wie zoekt die vindt. Het artistieke van Bra m boa liegt er

Van 3 december tot 27 februari 2005

E

genwoordigers en h u n medewerkers bevat dit gebouw ook een infor matie-en bezoekerscentrum 'De Loketten'. In deze schitterende ruimte houdt het Vlaams parlement regelmatig tentoonstellingen. 'Iconen van

voorbeeld gebaseerd zijn op de vlucht van insecten

Philip Willaert

"'

Sinds e n kele jaren heeft het Vlaams Parlement een Huis van de Vlaamse Volksvertegenwoordigers. Naast kantoren voor de Vlaamse volksverte

maaktheid én ongedwongen poëzie. Ma urer zelf fantaseert en im proviseert in zijn scheppingen naar hartelust, voor hem

te maken. De 4de Triën nale zet de i n d u striële code van ongeschon den gaafheid duidelijk op zijn kop en zoekt nieuwe uitwegen om i n d ustrie, a m bacht en kunst met elkaar te verzoenen. De toon is soms ludiek. De h erinterpretatie van de kristallen luchter van Vi n cent Van Duysen is een eyecatcher van formaat. Eric C h eva lier gaat de conceptuele toer op. Hij omwi kkelt oude op straat bijeenge scharrelde stoelen met h eel veel touw. Zoveel zelfs dat je er vanzelf begint over na te d e n ken.

-"

Panamarenko geland in het Vlaams Parlement

}os Devriendt, Cylindervormige staanlomp (Virebent)

Panamarenko in het Vlaams Parlement. Te land, ter zee en in de lucht. Nog tot 25 maart 2005, elke dag open tussen 10-17u,

www.vlaamsparlement.be, tel. 552 40 29

Het Frans Masereet Centrum in Kasterlee

Stedelijk Museum Stellingwerff Waerdenhof in Hasselt

Frans Masereet is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Vlaamse hout graveerkunst na de Eerste Wereldoorlog.

Hasselt is de hoofdstad van de provincie Limburg maar wie meer wil weten over d e geschiedenis v a n de stad botst ongetwijfeld

Zowel zijn houding tegenover internationale conflicten als zijn verlangen naar vrede we

op bronnen en boeken over het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik. I n h et Ste

gen zwaar door in z'n artistieke keuzes. I n

delijk Museum Stellingwerff-Waerden hof herinneren versch illende kunstwerken aan dat verleden. Zilverwerk van de Virga jesse basiliek vult de kerkelijke kunstschatten van h et m useum aan. Terwijl de tentoongestelde porselein en keramiek de ontwikkeling van

1950 krijgt hij o p d e biënnale van Venetië d e G rote Prijs van d e Gravure. I n Kasterlee vindt u het Frans Masereet Centru m waar kun stenaars ideeën en tech n ieken v a n andere - vaak buitenlandse - grafici leren kennen lingen en workshops kan volgen. Op d i e m a n i e r steunt h e t centrum de promotie van

de neve n i n d u strieën die naast de jenever productie ontstonden bewijzen. Ook over h et rijke verenigingsleven dat de voorbije

h edendaagse vormen van grafiek! Een repor tage over Masereel, artiesten en de liefheb

decennia i n Limburg en Hasselt tot bloei kwam wil onze reporter h et fijne weten.

en waar het publiek geregeld tentoonstel

bers van hun werk! Uitzending 30 januari 2005, Uitzending 8 januari 2005,

tussen 9 en 10 uur

tussen 9 en 10 uur

Strandtafereel, jas. Dam/en, alle op doek, 1930

Q;

.c

E

�

.., "' .c

E

"' > 0 c

"' .c

�

0

:!. • 0 0 N 0 ...

: ...

> "

0

39

U i t d e b o e ke n Marthe Donas, EINDELIJK

maar hierdoor verliest zij de eigen evo lutie van Donas te veel uit het oog. Do nas eet van verschillende walletjes, haar

Raar maar waar, over Marthe Don as (1885-1967) bestond nog geen mono grafische studie van en ige omvang. Door het boek van Kristien Boon is deze anomalie rechtgezet. Wie was die dame van wie wij zo wei nig afweten? Enkel i nsiders kennen haar als één van de pioniers van ku bisme en abstractie in ons lan d . Die rol wordt omstandig uit d e doeken gedaan in De Abstracte Schilderkunst i n Vlaanderen, het sta n daardwerk uit 1963. Maar Michel Seuphor en zijn

niet a ls slaafse navolging, maar als een verrijking van haar artistiek idioom. Meer nog dan door de tekst worden

team zien het onderwerp door de bril van d e abstractie en zo blijft een groot gedeelte van haar persoonlijk heid en werk buiten beschouwing.

ervoor zorgt dat h et verhaal hoofdstuk per hoofdstuk tweemaal achter elkaar verteld en o p gelijkwaardige wijze dient

Met deze studie wordt voor het eerst een globaal beeld van Marthe Don as opgehangen . Er zijn zoveel m erkwaar

werk om het werk in zijn chronologisch samenhang te overlopen. Dit zou noch tan s een boeiende, en naar mijn gevoel

dige aspecten aan deze vrouw dat deze ene studie onvoldoende is om haar volledig te vatten. Bovendien is de bibliografie over haar niet erg uitgebreid. Zijzelf heeft gelukkig enkele autobiografische geschriften nagelaten

.. .c

E

�

.. "

.. .c

E .. > 0 "

� .. 0 0 N 0 ...

:

...

> .. 0

40

werkt evolueert met een razende vaart. Telkens zij weer n ieuwe ontmoetingen doet, is dat afleesbaar in haar oeuvre,

wij op dit punt door de vormgevi ng van het boek in de steek gelaten . Aan re prod ucties van werken is er zeker geen gebrek, maar alles staat behoorlijk door elkaar. Dit is slechts ten dele te wijten aan de tweetaligheid van het boek die

geïllustreerd te word e n . I n deze om· standigheden is h et haast on begonnen

waarvan Kristien Boon dan kbaar gebruik h eeft gemaakt. Zij beseft trouwens ten volle dat de kous niet af is. In de i n leiding geeft ze toe dat er nog veel onopgeloste vragen en te veel veronderstellingen zij n . Zij drukt daar o m d e terechte wens uit dat aan d e studie van Marthe Don as wordt verder gewerkt. Dat kunnen wij e n kel toej uichen. Maar wat h eeft Boon dan wel bereikt? Het boek dat zich globaal als een tweeluik aandient, geeft ons voor het eerst een vrij goed overzicht van Don as' levensloop. En deze is allesbehalve banaal te n oemen. De strijd die zij als burgermansdochter tegen

kwaal waarmee vrouwelijke kunstenaars opgezadeld zitten : i n 1927 moet zij omwille van huishoudelijke beslommeringen het sch ilderen opgeven. Die onderbreki ng d u u rt

onontbeerlijke, oefening kunnen zij n . Donas i s e e n rusteloze zoeker d i e zeer divers werk gebracht heeft, maar haar stijldiversiteit nooit als d usdanig geëtaleerd h eeft. Wellicht dacht zij er gewoon n iet aan. Die houding wordt treffend geïl lustreerd door een ronduit sch itterend zelf portret uit 1920, waarin zij zichzelf, m et een achttiende-eeuws aandoende verfijning, als een jonge melanch olische vrouw voor haar schildersezel uitbeeldt. Op datzelfde tijdstip staat haar abstract werk i n tijdschriften als De Stijl en Der Sturm. De evolutie van haar stillevens verdient een volledige studie, ook zo haar tekeningen, haar materiegebruik, de allereerste werken van haar tweede creatie ve periode, maar dat is allemaal voor later. Het boek sluit af met een korte, erg leven·

twi ntig jaar. Deze tweede periode is totnog toe zo mogelijk nog m i n der gedocumen

di ge getuigenis van de dochter van de kun stenares en met een verdiende groet aan

haar fam ilie moet voeren om haar kunste naarstalent tot ontplooiing te laten komen, is d e rode d raad van haar jonge jare n . Zo

teerd geweest dan de eerste. Met plezier ontdekken wij dus een kunstenares die haar eigen weg zoekt i n een volledig vernieuwd

Maurits Bilcke (1913-1993), onvermoeibare propagandist van het werk van Marthe Do nas. (RS)

moet zij zelfs met hangende pootjes de fami liekring opnieuw vervoegen na haar kubis tisch avontuur te Parijs. Haar atelier, 26 rue

artistiek landschap. Zij sch uwt stijlbreuken noch eigenzin n ige experimenten, zoals het gebruik van stukken mousse, als leven dige kleuraccenten in abstracte composities.

d u Départ te Montparnasse, laat zij over aan Piet Mondriaan. Zij h eeft dan een tijdje met de crè m e d e la crème van de avant-garde meegedraaid, maar n iemand weet het, zeker in Antwerpen n iet. Paul van Ostaijen die zich i n Vlaanderen als de ken n e r bij uitstek van het kubisme opwerpt, is niet te beroerd om te verklaren dat h ij die Tour d'Onasky n iet kent. Als Michel Seuphor haar werk i n h e t tijdschrift De Stijl ziet staan, denkt hij met d e zoveelste flauwe grap van Theo van

Doesburg te maken te hebben. Wie is die kunstenaar die signeert met Tou r Don as, Tou r d'Onasky of gewoonweg Don as, maar nooit met Marthe Don as? Het is h et d rama waarmee zij worstelt: zij is een vrouw i n de machowereld van d e avant-garde. Het had nog eens een emancipatorisch gevecht gevraagd om de erke n n i n g als vrouw af te dwingen. Om die d u b bele strijd te voeren, voelde zij zich n iet sterk genoeg. Nog een

Aan ontdekkingen dus geen gebrek. De stilistische d u i d i n g van dit veelzijdig werk is het onderwerp van het tweede luik van deze studie. Spijtig genoeg lijkt de auteur hier wat overdonderd door haar onderwerp . Toegegeven, Donas werkte in één der meest dynamische periodes van de Westerse kunstontwi kkeling en Kristien Boon wil ons die bewegingen allemaal d uidelijk situeren,

Marthe Donas door Kristien Boon, (112 blz.), Stichting Kunstboek, I S B N 90-5856126-7, € 45

opwit Bouwen in Beeld. De collectie van het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen Zo'n vijftien jaar geleden startte de dienst Cultureel Erfgoed van de provincie Antwer pen met een Architectuu rarch ief. De vraag kwam toen van de Kon i n klijke Commissie voor Monumenten en lan d schappen en het siert d e provincie Antwerpen dat ze hier als en ige op i n ging met een enorm uitgebreid archief als gevolg. De ernst en de professi onele om kadering van het opzet boezemde dermate vertrouwen in dat vele architecten of hun fam ilie, vakverenigingen en i mmobili ënfirma's h u n archieffondsen aan d e provin cie overmaakten. Er zitten tal van ronkende namen bij zoals de firma Engetri m, verantwoordelijk voor de verka veling van de wijk Zuren borg, Emile Thielens, Eduard Van Steenbergen, Léon Stynen en Jos Smolderen. Het zwaarlijvige

I k zou graag een zo volledig mogelijke tentoonstellingsagenda opgenomen willen zien i n het blad okv Tento. Vroeger was de

H iermee sluiten we deze discussie af. We proberen met uw opmerkingen rekening te houden. De onschuld ige hand koos Leen

agenda veel uitgebreider. N u mis i k nogal eens een voor mij interessante tentoonstel ling omdat ik niet op de hoogte ben. Overi gens vind ik okv Tento een mooi uitgevoerd blad.

Van h euverzwijn uit Brakel die het fraaie Museumboek b i n n e n kort i n haar bus krijgt.

( . M O U S U I T ETTEN - L E U R (N L)

Zoals abonnee Stany Sterckx zou ik graag een gedrukte exhaustieve tentoonstellings kaitender i n OKV terugvin d e n . Niet iedereen bezit een PC waar h ij d e tentoonstellingska tender kan raadplegen. HAUTE K I El-KOTEN M. U IT O O STEN D E

lijkt m ij interessanter uw tijdsch rift en de kalender gedrukt te kunnen raadplegen op 'dode momenten'. ]OHAN VAN N I EWE N H UYSE

De i n fo per tentoonstellin g is beperkt. Alleen de grote publiekstrekkers worden vermeld in de gedrukte tento, terwij l we daar via tv, een gewone krant en media d i e op de grote mas sa gericht zijn ook info over kunnen vin d e n . Vroeger gebruikte ik d e gedrukte versie om te kijken of er ergens een tentoonstel ling was die me interesseerde, maar op die manier werkt d e web-versie helemaal n iet:

wist te verwerven komen aan bod. Daar naast geven e n kele i n leidende artikels een boeiend overzicht van d e bouwgesch iedenis

daar moet men al weten waar men naartoe wil, naar welk m useum of naar welke stad, voor men iets kan zoeke n . Begi n n e n d e kun stenaars zonder grote naamsbekendheid bijvoorbeeld, vallen n u volledig uit de boot omdat zij de grote media n iet halen. Een zo volledig mogelijk overzicht, zij het met alleen de basic-gegeven s over ope n i n gsuren etc., zou i n dit opzicht n uttig zij n .

tot 1975. Het fraai uitgegeven boek van n iet m i n der dan 300 blz. bevat talloze un ieke foto's, teke n i ngen en bouwpla n n e n . We zien bijvoorbeeld het staalskelet van de Boeren toren i n 1930, beelden uit d e tentoonstelling 'Goed Wonen' in 1952 en ontwerptekeningen

twee 'Heiligen herkennen' boeke n : Sancti en Sanctus.

Eén van d e hoofdredenen waarom i k een abonnement nam op OKV was de weergave van een volledige tentoonstellingskalender. G raag zag i k die eigenlijk gedrukt behouden i n uw tijdsch rift. De veelheid aan websites, e-mails ... overspoelt iedereen met info. Het

boek vergezelde de gelijknamige tentoonstelling die vorige maand liep in Antwerpen, maar staat vol ledig op zichzelf. De fondsen die het arch ief

in stad en provincie. De versch illende au teurs behandelen de geschiedenis van de architectuur: van revolutie tot wereld brand, art nouveau i n de stad, art deco, modernis me en traditionalisme en bouwen van 1945

We openen een nieuwe d iscussie: "Mag een m useum haar kunstbezit verkopen?" Stuu r uw mening naar info@okv. be of per kaartje. U it de vele inze n d i n gen halen we nadien een winnaar goed voor de

D a n kan men n o g altijd o p de website van het betreffende m useum of van d e gallerie uitgebreidere info vinden i ndien gewenst. MARTI N E S LACH M UYLD E RS U IT B R ECHT

voor d e Pius X-kerk u it Wilrijk. (PW)

Ik geef les aan toekomstige leraren plas

Bouwen in Beeld .

tische kunsten en ik ben ervan overtuigd dat een ged ru kte tentoonstellingskatender

De collectie van het Arch itectuurarchief van de provincie Antwerpen, uitgegeven bij Brepols, ISBN 90-5622 058-6, € 49-

warm onthaald zal worden. Men heeft nood aan gebundelde i nformatie. Ik hoop i n naam van m ijn vakgroep en mijn studenten dat deze weldra te verkrijgen zal zij n . LEEN VAN H EUVERZWIJN U I T B RAKEL

Caerm ersklooster Provi nciaal Centrum voor Kunst en Cultuur Vrouwebroersstraat 6 (Patershol) 9000 Gent tel. 09 269 29 10 - fax 09 2 69 29 11 [email protected] www.caermersklooster.be

tentoonstelli ngen

IMIGONGO uit Rwanda van mest tot design

van 10 november t.e. m . 9 jan uari 2005

Volkenmoord is van alle tijden

van 10 november t.e . m . 9 jan uari 2005

., ..0

E

�

-c

., ..0

E ., >

g

Graag onze e-nieuwsbrief? mail naar: [email protected]

., .c 0

�

0

:!.

�"

Provincie Oost-Vlaanderen -

.. 0 0 N 0 ..

: ..

>

..

0

41

O P E N N I E UW

L e t t e re n h u i s : h o o g m i s va n V l a a m s e l e t t e r k u n d e De oude benaming A rchief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven was een mondvol maar zal volgens d i recteur Leen Van Dijk toch niet helemaal verdwijnen in de com m u n icatie. Het Letteren huis concentreert zich voortaa n op Vlaamse literatuur en niet meer, zoals dat vroeger het geval was, op het Vlaamse cultuurleven. De verzameling van de i n stelling is omzeggens fenomenaal. Het Lettere n h uis groeide sinds de oprichting i n 1933 uit tot het grootste letterkundig ar chief van Vlaanderen. I n de kelders h uist de 'hoogmis' van de 'nieuwste' Vlaamse litera tuur. je vindt er niet alleen handsch riften van coryfeeën als Gezelle, Buysse, Van de Woestijn e, Boon, Elsschot tot De Cooninck, daarnaast tref je i n dit literaire 'schrijn' borstbeelden, doden maskers, tijdsch riften, schilderijen, pennen, schrijfmachine's en jawel, ook pc's. I n een kelder komt a l dat sch itterende documentaire materiaal na tu urlijk n iet aan zijn trekken .

Vandaar dat er wel iets moest vera n d eren. Vier jaar geleden werden tien jaar oude vitrines en expositiekasten afgebroken om wille van noodzakelijke elektriciteitswerken . "Dat was het moment om een e n a n der te

Het resultaat is een caleidoscoop aan rariteiten. Presentatie en heroriëntatie ervaren we a ls een bijzonder geslaagde ondernemi ng, alleen is het doodja m mer dat er geen catalogus voorhanden is.

overdenken", zegt Leen van Dijck "Op het cultuurleven moesten we ons niet meer focussen want het erfgoedveld had intussen niet stilgezeten. Wie zijn wij om het Vlaam se cultuurleven te gaa n uitteken?" Met de n ieuwe opstelling is Het Lettere n h u i s een waardig pendant van h et Letterkundig Mu seum i n Den Haag waarmee Antwerpen wil gaan samenwerken. Tentoonstellingen die in de stad van Couperus plaatsvinden zouden dan ook i n Antwerpen kunnen doorgaan.

••

d i e a e roman e n van m s car , 1

brys e n d e

van

kl e i ne

e n z i j n vad er à e o met

z o nder grot e

van het ••

s o c ial i sme

bur0er i j d i e

� ANTIQUAIRES

2 o or:

naar ko p kre e g e n : van van e ur met

zi j

au

uitvi nd i ng e n van tral e e r met

zi j n

..

d i e· d ir e ct e filat ure ,

e

zi j n d i e aa n spo H en van

marc nand

wer

De kersverse opstelling is fris van de lever en de strakke vormgevin g werd uitgeteken d door M o n key Business. Wie komt kijken wordt op sleeptouw genomen doorheen 200 jaar gesch reven 'Vlaams'. De aanpak is chro nologisch. Op een sobere m u u r staat een tijdsli j n : bovenaan vind je een beknopte ge schiedenis van d e nieuwste tijden, onderaa n staan d e kapitale momenten u i t d e wereldli teratu u r uitgesm eerd. De ruimte daartussen is besteed aan de Vlaamse koppen .

e-n zi j n nar ,

net

De eerste die de spits mag afbijten is Baptist Verlooy, de laatste op d e tijdsm u u r is Saskia de Coster die kort n a 11/09 debuteerde met de rom a n Vrije val. De samenstellers pakten ook een aantal thema's a a n . Zo kreeg de streekroman een onderkomen in een slak ken h uis, een betere metafoor voor deze 'beknelde' literatu u r kun nen we n a uwelijks

spirit is

nog veel me werd o pg e s o t o evalli0

ne

herwer kin6 van

� ome n ,

d agbl

d kni

bedenke n .

b o ont j e , mo s s i e u c o l so n v n

i c ht er

en

a gbla � c hri J v er ,

�'dl::�

PALAIS DES CONGRES LI EGE

Helemaal leuk is dat o p multimediale wijze kan worden uitgezocht of het dorp waa r u en i k zijn grootgebracht ook een literair won derkind heeft voortgebracht. Veel aandacht gaat ook naar d e actuele Vlaamse letter kunde. Aan hedendaagse auteurs vroeg het Lettere n h uis een vijftigtal auteurs om voor deze tentoonstelling een object af te staan dat verband h oudt met hun schrijverschap.

E XT RA Volgend jaar wijden we een speciale aflevering aan literaire musea en schrijversh u izen i n Vlaanderen . H erabon neer u zodat u deze aflevering zeker n iet m ist.

AMVC-LETTEREN H U I S

Minderbroedersstraat 22, Antwerpen (vlakbij de Academie), OJ/222 93 20 of surf naar museum_antwerpen.be/amvc_letterenhuis

du 27 au 30 janvier 2005 Jeudi 27 janvier, de 1 4 h à 21 h Vendredi 28, Samedi 29, et Dimanche 30 janvier, de 1 0 h à 20 h PALAIS DES CONGRES

Esplanade de I'Europe 2 - 4020 LIEGE

� • 0 0 N 0 1-

::

1> .. 0

43

K u n s t o n d e r d e Ke rs t b o o m Op h et einde van het jaar breekt het moment aan om origi nele geschen ken te vinden waarmee u uw dierbaren kan plezieren. Kies hieronder uw geschen ken en wij zorgen ervoor dat ze snel

Geschenkkaart voor een abonnement Een mooi eindejaarsgesche n k voor onder de kerstboom. U maakt iemand lid van Open baar Kunstbezit i n Vlaanderen. U geeft n iet alleen één jaar leesplezier, maar ook een m useumjaarkaart en d e mogelijkheid om mee te gaan op een van onze vele exclusieve uitstappen in Vlaanderen. Scheur bijgaande kaart uit, steek ze in een enveloppe voor uw gelukkige. Stuur het andere deel naar ons.

Een origineel geschenk voor slechts € 24.

bij u aan h uis worden geleverd . Speciale prijzen voor onze abon n ees!

Unieke kunstkalender: details

Herinneringen Veertig Vlamingen en hun geliefkoosd kunstwerk •••

We laten de an deren aan het woord. "Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen vroeg aan veertig Vlamingen wat h u n lievelings kunstwerk is en waarom. Dat leverde een mooi feestboek op." Knack

"Het is een bonte verscheidenheid van ku nstwerken en com mentaren. Erg mooi is het verhaal van zangeres Sara h Bettens, die al vroeg werd geraakt door h et Treurend ouderpaar van Käthe Koltwitz op het solda tenkerkhof van Vladslo. Bettens' observatie

De VlaamseKunstcollectie is een samenwer kingsverband tussen de d rie Vlaamse top m usea in Antwerpen, Brugge en Gent. Een jaar in Details is een tijd loze verjaardags kalender, fraai uitgegeven en een handig

is tekenend voor het boek dat kunst nu eens niet vanuit de eruditie van de kenner bena dert, maar vanuit het enthousiasme van de

formaat. Sch itterende details uit schilderijen van Van Eyck, Permeke, Gustave De Smet, Hugo Van der Goes illustreren het un ieke

Oe Standaard

liefhebber. Daarbij kom je soms voor verras singen te staan."

oog en talent van onze Vlaamse sch ilders. I n drie ta len. Ideaal geschenk voor slechts € 10 ipv € 12 (Abonneeprijs inclusiefverzen

"OKV ging op zoek naar mensen van ver· schillende leeftijden en met uiteenlopende achtergronden. Vele verhalen gaan terug naar de kinderjaren, vandaar de titel Herin neringen."

dingskosten).

O e Tijd

"Zoveel Heri n n e ringen geven de lezer veel zin om de besch reven werken zelf te gaan bekijken, en dat is natuurlijk de bedoeling van Open baar Kunstbezit i n Vlaandere n . Op de laatste pagina's v a n h et m o o i vorm gegeven boek staat dan ook een lijst m et de praktische i n formatie (inclusief openi ngstij den van de m usea) over de kunstwerken." Oe Morgen

Feestelijk en stijlvol uitgegeven: gebonden, vollinnen band met stempeldruk, stofomslag, 227 x 227 mm, 96 blz., volledig in kleur. Abonneeprijs € 15,00 (inclusief verzendingskosten)

.. .a

2

... 0 • • 0 0 ..

e

• .

..

r; 0

44

�---..----· - -.- .. ____ . .._ ... ·-.._ ---)lol••.,• fUoot• 4th••l•� - ......_, ___........ __..__ .. .. -·-... -... _.....-... .,.,. ____ ·-------·---.. ------- .. -....

-------· -· ... ·---·-·-----

··--·�--··- --.- ·---·-·--·--.....-....._..,__.,.______ --�----·...·� ......__ _______..___ _ �.........___,__.. _ -·--- ··... --.. ..... _ ..._.... _ ..____

Age n d a Zie o o k www. ten to. b e ANTW E R P E N

Museum Mayer van den Bergh

BRUSSEL

Vorstelijke luxe en devotie. Diamantmuseum

De man versier(d)/(t).

Brevorium Moyer von den Bergh

Van 16/10/2004 tot 17/t/2005 (t. 03

Van (oanleg)tekening totschilderij Bozar (Paleis voor Schone Kunsten)

of http:/ I www.fin e-arts-m useum.be)

232 42 37

Van 6/10/2004 tot 7/11/2004

Van 24/9/2004 tot 31/12/2004

of www.m useum.antwerpen. be)

(t. 02 507 82 oo of www.bozar.be)

(t. 03 202 48 90

Paleis der Academiën ModeMuseum Provincie Antwerpen

Molign Muses, When Foshion turns De Singel

Free Spoce : Fanny Zoman

Van 15/12/2004 tot 16/1/2005

Black

Dominique Gonzalez-Foerster.

Nog tot 30/1/2005 (t. 03 470 27 74

Karel Appel. Onderweg

of www.momu .be)

Van 13/10/2004 tot 16/1/2005

Nog tot 19/12/2004

of http:/ /www.desingel.be/)

Tegendruk

Moeders, godinnen en sultans

Van 6/10/2004 tot 16/t/2005

(tel. 03 206 87 10

KMKG

Kinderen in de stad en de hoven

of http:/ /stadsbibliotheek.

Tussen foto en film

Van 21/11/2004 tot 16/t/2005

antwerpen.be/MIDA)

Nog tot 30/12/2004 (t. 02 741.73.00

(t. 03 211 03 30 of www. vanmieghemmuseum .com) FotoMuseum Provincie Antwerpen

Van 19/11/2004 tot 30/1/2005

Hallepoort

De Feestpoort. Legendes Stadsbibliotheek Antwerpen

Van 25/09/2004·16/o1/2oo5 Eugeen Van Mieghem Museum

Elfde Internationale Kontbiënnale

(t. 02 770 86 70 of www.dbk.be)

Alphovilles?

(t. 03 248 28 28

Nog tot 30/o1/2oo5 (t. 02 508 32 11

Free Space : Dominique Leroy

Diamantjuwelen voor de man

of www.diamantm useum.be)

Museum voor Oude Kunst

of www.kmkg-mrah.be)

en gebruiken omtrent onze eindejaarsfeesten

Van 29/10/2004 tot 31/1/2005 (t. 02 534 15 18 of www.km kg-mrah. be) Museum voor het Kostuum en de Kant

Brusselse kant

Volkskundemuseum

As time goes by ... Raout Van den

Art Nouveau & Design, 1830-1958

Nog tot 31/12/2005

Boom, photogrophs

Nog tot 31/12/2004

(t. o2 213 44 50)

25 jaar Stondoord fotografie

Nog tot o9/o1/2005

Van 26/11/2004 tot 2/1/2005 (t. 03

(t. 03 220 86 66

Aan tafel bij de prins. Het

242 93 oo of www.fotomuseum. be)

of http:/ /museum.antwerpen.

Orléansservies van Doorniks

be/volkskunde/)

porselein

Van 15/10/2004 tot 17/4/2005

Van 20/10/2004 tot 20/2/2005

(t. 02 545 01 30

Antwerpen. Bouwwerfvan de eeuw

Van 22/10/2004 tot 2/1/2005

B I LZ E N

Muziekinstrumentenmuseum

jazz in little Belgium

of www. mim.fgov.be) Totu - Tottoa

Koningin Fabiolazaal

landcommanderij Alden Biesen

Nog tot 27/2/2005

Een zee van toegelaten

Magisch Realisme

lust. Hoogtepunten uit de

Nog tot 12/12/2004 (t. o89 51 93 93

Vierde Triënnale voor Vormgeving

abdijbibliotheken in de provincie

of http:/ /alden-biesen.be)

Van 3/12/2004 tot 27/2/2005

Kriebelbeestjes

Antwerpen

Van 20/11/2004 tot 30/1/2005

Van 14/10/2004 tot 15/5/2005 (t. 02 627 42 38 of www. natuurwetenschappen.be)

B RUGG E

(t. 03 203 42 04 of www. abdij bibliotheken. be)

Museum voor Natuurwetenschappen

Verfijnde kunstnijverheid

Nog tot 31/12/2004

D ROG E N BOS

Museum voor Volkskunde

Van mobiel tot muis. 150 jaar

Museum van de Stad Brussel

Museum Felix De Boeck

Koninklijk Museum voor Schone

Stedelijke Nijverheidsschool

Brussel tussen hemel en aarde

Thomas Defoys: Water Farms

Kunsten, Antwerpen

Brugge

Nog tot 31/12/2004

Nog tot 19/12/2004

Rijksmuseum aan de Schelde

Van 23/10/2004 tot 9/1/2005

(t. 02 279 43 50)

Van 9/10/2004 tot 31/12/2005

(t. 050 44 87 64 of www.brugge.be)

(t. 03 238 78 09 of www.antwerpen .be/cultuurI

Museum van Elsene Groeningemuseum

200 affiches van de Belle Epoque

km ska)

Amédée Cartier

van 15/1o/2004 tot 15/o1/2oo5

Het allermooiste uit het

Van 5/11/2004 tot 6/2/2005

(t. 02 515 64 22 of www.m usee

prentenkabinet

(t. 050 44 87 11 of www.b rugge.be)

ixelles.be)

Van 25/11 tot 2o/o2/2005 Fake - not Fake. Restauraties

Museum voor Moderne Kunst

Caermersklooster

lmigongo uit Rwanda. Van mest tot

(t.269 29 10 of www.caerm ersklooster.be)

- reconstructies - falsificaties

Nog tot 19/12/2004 (t. 02 508 32 11

- Prenten smoken

Van 26/11/2004 tot 28/2 /2005

of http:/ /www.fine-arts-museum.be

Van 17/10/2004 tot 16/1/2005

(t. 050 44 87 11 of www.brugge.be)

Jacques Charlier

(t. 03 221 14 50 of www. m useum.

Nog tot 12/12/ 2004 Bruggem useum-Gruuthuse

Van 10/11/2004-09/01/2oo5

Vollevox#8

ABC 2004 - Letters proeven

antwerpen.be)

G E NT

design. Groeningemuseum

Museum Plantin-Moretus

(t. 02 377 57 22 of http:/ I www. museumfelixdeboeck.be)

�

"

Q;

-"' E .. > 0 c:

.. -"'

Design Museum

Moorten Van Severen

Van 18/12/2004 tot 2/2005

Glosdiptiek

(t.09 267 99 99

Van 26/11/2004 tot 6/3/2005

of design.museum .gent. be)

(t. 050 44 87 09 of www. brugge.be)

.. -"' E

�

0

:!. ... 0 0 N 0 ..

:

.. > .. 0

45

Het Huis van Alijn

KOKSIJ D E

Van 19l11l2004 tot 27lo3l2005

Museum Schepenhuis

TO P P E RS IN 1006

Herman De Cuyper. Verbeetder van

Inuit Abdijmuseum Ten Duinen

het intieme

Romantiek in België

(t.09 269 23 50

Sernardus van C/airvaux en de

Van 23/11/2004 tot 3olo1l2oos

Naar aanleiding van de 175ste

of www.huisvanalijn.be)

tweede kruistocht

(www;mechelen.be).

verjaardag van het Koninkrijk

OOSTE N D E

tentoonstelling georga niseerd

Nog tot 9lo1l2oos (t. 058 53 39 50 Museum Dr. Guislain

of http:/ /www.ten duinen.be)

België wordt een boeiende over een kunstrichting die op zeer

Het Hart

Va n 23l10l2004 tot 13l3l2005

K N O K K E- H E I ST

(t. 09 216 35 95 of www.

PMMK

Retrospectieve Etienne Elias

gediversifieerde wijze tot bloei is gekomen tijdens de regering van

Clark Clarysse - Actueel

koning Leopold I.

Beeldend G(l)ras

Nog tot 28l11l2004 (t. 059 50 81 18

Van 18l3l2oos tot 31lo7/2oos i n

Museum voor Industriële Archeologie

Va n 28/1112004 tot 23101/2005

of www. p m m k. be)

het KMSK in Brussel

en Textiel

(t. 050 630 430

m useumdrguislain. be)

Luchtschepen en de zeppelin van

Cultuurcentrum Scharpoord

of www. knokke-heist.be)

Sint-Amandsberg

Nog tot 2ol2l2oos

Scharpoord Experi mental Art Space

(tei.09 269 23 sol

(SEAS)

Stief Desmet Museum Schone Kunsten

(t. 050 630 430

Van 16l10l2oo4 tot o6lo2l2005

of www. knokke-heist.be) KORTRIJ K

Groeningemuseum.

SC H I L D E

hoogtepunt i n het Cultu u rfestival

I nternationale tentoonstelling en Corpus Brugge 2005. Museum Albert Van Dyck

(t. 03 380 16 37 of www.

Emmanuel Viérin

(t. 09 221 17 03 of www.smak. be)

Van 31l10l2004 tot 19l12l2004 (t.os6 24 o8 70 of www. kortrij k.be)

Rendez Vous. Poseale Marthine

S I NT-N I K LAAS

MACH E L E N - Z U LTE Roger Raveelmuseum

Museum Zwijgershoek

Brussel). Naar aanleiding van musea uit Antwerpen, Brugge en Gent hun topstukken. Voor de

van 5l11l2oo4 tot 6/2/2005

gelegenheid komen een aantal

(t. 03 777 29 42

Vlaamse topwerken die i n de loop

of www.sint-n iklaas.be)

Kamermuziek

Nog tot 3olo1/2oos

de Vlaamsekunstcollectie in Bozar

175 jaar België tonen de drie gHoed geMutst

Van 2/10/2004 tot 16/112005

Van Ensor tot Bosch:

(Paleis voor Schone Kunsten in

Kapel Groeningeabdij

Van 211012004 tot 9l1/2005

HASS E LT

Van 8lo6/2oos-o4/o9l2oos

Haven van Antwerpen

biografisch em usea. be)

SMAK

(t. 09 221 17 03 of www.smak. be)

Memling en het portret in het

Van 09/10l2o04 tot 5l12/2004

(t.09 240 07 37)

Tayou

Van 1811212004 tot 10l4l2oos (t. 059 50 81 18 of www. pmm k.be)

Van 6l11l2004 tot 26l12l2004

Variétés, spiegel van de dolle jaren

}ohn Meeroehen

Retrospectieve Floris jespers

der eeuwen naar het buitenland zijn gegaan terug naar België.

TIENEN

Van 15lo6/2005·11/o9l2oos

(t. 09 381 6o oo of http : l lwww. Literair Museum

rogerraveelm useum .be)

Wandelen door een prentenboek

Nog tot 8l1l2005 (t. 011 26 17 87

De Snoepvrouw M EC H E L E N

of www.hasselt.be) Speelgoedmuseum Modemuseum

A la garçonne

Nog tot 30/12/2004 (t. 011 23 96 21 of http:l lwww.modemuseum.be) Nationaal Jenevermuseum

Pittig gekruid

Nog tot 31/12/2004 (t. 011 24 11 44 of http:/ lwww.jeneverm useum.be) I EPER I n Flanders Fields Museum

Rudolf Lange, oortagsgetuige

Van 23/1012004 tot 10l4l2005 (t. 057 23 92 20 of www. inflandersfields.be) JA B B E K E � ... 0 0 N 0 ..

:

.. >

" 0

PMCP Museum Constant Permeke

Veranneman ontmoet Veranneman bij Permeke

Nog tot 16lo1/2005 (t. 059 50 81 18 of http : l lwww.p m m k.be/)

Suikermuseum

Europa/ia Rusland brengt

Nog tot osl12/2004

topstukken uit de Russische Kunst

(t. 016 8o 56 66 of http:l I

naar België met traditioneel een

www.suikerm u seu m.org )

grote tentoonstelling in Brussel in

Barbie, 45 jaar POP-idool

de herfst.

Nog tot 31/1212004 (t. 015 55 70 75

Van 4/lol2005 tot 15lo1l2oo6

of http:l I

www.speelgoedmuseum. be)

lllfall I Met de steun -:an de z UJ z

Recommend Documents