t? I t? In N z UJ z

t? t? 0 0 N z

Kostprijs van een abonnement

I

Een abonnement biedt 4 themanummers en 4x OKV-TENTO, met Museumkoorl. U kunt zich abonneren door star ling van 24 Euro (zonder opberg bond) of 34 Euro (met opbergbond) op rek.nr. 448-000736 1 -87 van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen. Vanuil Nederland: 25,5 Euro (zonder opbergbond) of 37,98 Euro (met opbergbond uitsluitend op gironummer l 35.20 van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen. Een abonnement kon elk moment ingaan.

In

UJ � UJ

0

z <( <( ......I > z 1-

N

1&1

la 1"'

z :::) � �

De van

Stedelijke Musea Kortriik

Rob Buytaert Annemie Vandezande

Isabelle De Jaegere

Coördinatie en eind· redactie

Greet Verschatse

Mark Vanvaeck

3 8

Twee

vrome vrouwen

10 13 15

Slaat

dood!

16 17 23

Vormgeving

Productie Peter Wouters

Canterbury Tales in Kortrijk

Abonnementendienst Gerrie Caomans

03/22415.30

De kist van Oxford Stadsuitbreiding

Druk

Kortrijk, nijverig nest

Drukkerij Die Keure, Brugg

Water en vuur

.,.. :�

Maurice De Bevere alias Morris

diekeure�

fine fleur van Kortrijk

24 29

De

30

Kortrijkse kunstenaars verzameld

40 41

De

Pre·press

Vrienden van de musea

Grafisch Buro Geert Lefevr

0=0

Kortrijkse Kunstwerkstede

grapttics ( communication

Oranjerie of orangerie?

Copyright OKV Niets uil deze uilgave mag wor­ den verveelvoudigd en/ of open­ boor gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm al op welke andere wijze ook zonder voorgaande toestemming van d ui tgever.

Stedelijke MUSEA Kortrijk

<( <(

ISSN l 373-4873 2003/7892/ll

co

z w

Bank

o._

0

ri01'111'ClE ANTWERPEN

�"

Provincie Oost-Vlaanderen

PROVINCIE VlAAMS • BRABANT

KI a@

1 1�1 1 Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Twee

vrome vrouwen De Groeningeabdij en het Broeimuseum vormen de Stedelijke Musea van Kortrijk. Beide zijn gratis toegankelijk en liggen in het hart van de stad, vlakbij de Broeitorens en het Begijnhof. Samen geven de Stedelijke Musea een boeiend overzicht van de rijke Kortrijkse cultuurgeschiedenis. Op het moment dat graaf Boudewijn IX in 1204 keizer wordt, van Constantinopel, bevindt zich tussen zijn trouwste medewerkers een zekere Walter van Kortrijk, klerk en later ook zegelbewaarder van het grafelijke scriptorium. Voor bewezen diensten ontvangt Walter het leen Rodenburg, gelegen in het huidige Marke, deelgemeente van Kortrijk. Zijn twee dochters Johanna en Agnes erven dit leen en stichten er rond 1238 een cisterciënzerinnenabdij ter ere van Onze-Lieve-Vrouw. De grote weldoenster van deze abdij is gravin Johanna van Constantinopel, de dochter van Boudewijn IX. Als blijkt dat Rodenburg geen veilige plek meer is voor de zusters, verhuizen ze naar Groeninge, een weiland in de onmiddellijke buurt van Kortrijk en de Leie. Daar bouwen ze rond 1265 de Groeningeabdij, die milde steun mag ontvangen van Beatrijs, burchtvrouw van Kortrijk en weduwe van Willem van Dampierre. Zijn jongere broer Gwijde van Dampierre is graaf van Vlaanderen op het moment van de Guldensporenslag. Die vindt plaats vlak in de buurt van de toenmalige abdij en volgens de overlevering worden enkele vooraanstaande gesneuvelden daar begraven. Tijdens de godsdienstoorlogen van de zestiende eeuw wordt het klooster geplunderd en verlaten de zusters hun abdij. Ze laten een nieuw onderkomen optrekken dichter bij de stad, in de Groeningestraat. Daar beleeft de abdij tijdens de zeventiende eeuw een grote bloei. De sterke persoonlijkheid van abdis Catharina Doens (1618-1646) en de miraculeuze uitstraling van het beeldje van Onze-Lieve-Vrouw van Groeninge zijn hier niet vreemd aan. In de achttiende eeuw treedt een vervlakking op en tijdens het Franse Bewind wordt de abdij (zoals zovele andere in V laanderen) afgeschaft, met verkoop van alle goederen. Een deel van het roerend kerkelijk patrimonium komt terecht in de Sint-Michielskerk bij de paters jezuïeten.

Portret van Johanna van Constantinopel, gravin van Vlaanderen ( 1205-1244) Onbekende meester, IBde eeuw Olie op doek, 193 x I 14,5 cm

3

Twee

vrome vrouwen

Vanaf 1845 beheren de zusters Arme Klaren een slotklooster op de voormalige site van de Groeningeabdij. Ze bouwen er een nieuwe bidkapel, want de oude kloosterkerk is vervallen. De Arme Klaren verlaten Kortrijk in 1978. Hun domein wordt door de stad Kortrijk gekozen als vestigingsplaats voor een nieuw

Stadsplattegrond van Kortrijk voor 1648 (detoil) De Graeningeabdij (nr. 34} ligt aan de Houtmarkt

museum dat de geschiedenis van de stad vertelt, met uiteraard grote aandacht voor de Guldensporenslag. De intussen gedeeltelijk gerestaureerde klooster­ vleugels bevinden zich in een park- de voormalige kloostertuin - tussen het Begijnhof en de Houtmarkt. De bezoeker geniet mee van deze oase van rust in het centrum van het bedrijvige Kortrijk. Een ideale plaats om te verpozen. Een ideaal kader om de plaatselijke geschiedenis te leren kennen. De oudste sporen van menselijke aanwezigheid in de streek stammen uit het epipaleolithicum, dit is het einde van de laatste ijstijd. Silexkernen, schrabbers, klingen, stekers en spitsen zijn teruggevonden in Harelbeke. Ze dateren van rond 9000 vóór Christus. De neolithische mens gaat zich vestigen en bedrijft landbouw en veeteelt. Gepolijste vuistbijlen en andere werktuigen getuigen van deze nieuwe activiteiten. Vanaf omstreeks 1800 vóór Christus breekt de metaaltijd aan in Europa. Bronzen bijlen, weefgewichten, glasfragmenten en zelfs een Keltisch muntje duiken op. De Kortrijkse deelgemeente Kooigem kent een Keltische vesting.

Zusters Arme Klaren in Kortrijk 1967 Het snijden van hosties

4

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

Zuidgevel Groeningeabdij licht vanuil het Begi;nhofpork

Binnenzicht Groeningeabdij Eerste verdieping met vitrine Korlri;ks zilver

5

Romeins graf (reconstructie) 2de eeuw na Chr. Terra sigillata en ander aardewerk Vindplaats: Lange Meersstraat, Kartriik

Romeinse godin Diana 2de eeuw na Chr. Wiffe piipaarde, H. 1 1, 5 cm Vindplaats: Harelbeke

Votief tempeltje met hermafrodiet 2de eeuw na Chr. Lood, H. 9 cm Vindplaats: Harelbeke

Jacques Viérin (1909-1991)

6

Twee

vrome vrouwen

Kaars van Atrecht 12de eeuw H. 75 cm Depot poters ;ezuïefen, Korfriik

Het Romeinse Cartariacum levert interessant archeologisch materiaal op. Een uitgestrekt grafveld, talrijke waterputten, een offerkuil of favissa en verschillende losse vondsten getuigen van de Romeinse bloeiperiode tijdens de eerste en tweede eeuw na Christus. Gebruiksvoorwerpen in terra sigillata, een grote bronzen ketel, munten en een glazen prismafles illustreren de hoge kwaliteit van leven. Die kwaliteit daalt zienderogen tijdens de vierde eeuw en kwijnt helemaal weg na de val van het Romeinse Rijk. De Stedelijke Musea hebben de collectie Romeinse stukken voor een groot deel te danken aan het legaat van Jacques Viérin (1909-1991). Deze Kortrijkse architect hield tijdens zijn loopbaan de talrijke sites waar hij huizen liet bouwen goed in het oog. Hij liet grondsporen intekenen, registreerde elke vindplaats en haalde belangwekkende archeologische stukken te voorschijn, vooral in de buurt van de Leie. Zijn kennis over de geschiedenis van de vroegste tijden was zeer aanzienlijk, zodat hij in het standaardwerk De geschiedenis van Kortrijk (Tielt, 1990) samen met prof. Van Doorselaer dit

hoofdstuk voor zijn rekening nam. Na de vijfde eeuw breekt een duistere periode aan die duurt tot de stadscultuur van de Middeleeuwen haar eerste sporen nalaat. Die hebben in hoofdzaak een religieus en institutioneel karakter. De privileges van de stad worden in 1190 op perkament gezet. Het zegel van de eerste burggraven van Kortrijk evolueert naar het huidige stadswapen (sinds 1309). Intussen wordt het christendom gepredikt. De Kortrijkse parochiekerk wordt toegewijd aan Sint-Maarten. Oude relieken krijgen een onderkomen in religieuze centra. Dit zijn onder meer een fragment Heilig Haar van Christus, een Heilige Kaars van Atrecht, schedels van de Heilige Maagden van Sint-Ursula en een kazuifel van de Heilige T homas van Canterbury.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2003/3

7

Kazuifel H. Thomas van Canterbury (detail) 12de eeuw Met inscriptie in Koefisch schrift in rode ziide

Kazuifel H. Thomas van Canterbury 12de eeuw Restauratie door Marie Mones, in het K. IX Brussel

Pelgrimsinsigne Thomas Becket 2de helft 14de eeuw Lood-tin, H. 5 cm Vindplaats: Artillerie/oren, Kortriik Gilt Archeologische Stichting Zuid-West-Vlaanderen

Twee

vrome vrouwen

Gedurende de eerste drie kwart van de dertiende eeuw wordt V laanderen achtereenvolgens bestuurd door twee vrouwen, de gravinnen Johanna en Margaretha van Constantinopel. Zij bevorderen de stichting van liefdadigheidsinstellingen, kloosters, begijnhoven en leprozerieën. Ook in Kortrijk. De landbouw zorgt voor meeropbrengsten, de handel bloeit en het bevolkingscijfer stijgt in snel tempo. Een derde vrouw, Beatrijs van Brabant (t 1288), vormt de link met het thema van de Guldensporenslag. Een levensgroot portret van haar hangt in de Groeningeabdij, geflankeerd door enkele grote stenen van haar teruggevonden hartmonument. Haar lichaam werd begraven in de abdij van Marquette in Noord­ Frankrijk. Maar haar hart en ingewanden werden bewaard in een loden urne, die in de Kortrijkse Groeningeabdij bijgezet werd en later overgebracht naar de Sint-Michielskerk, waar ze nog steeds aanwezig is. Beatrijs was gehuwd met Willem van Dampierre en dus de schoondochter van gravin Margaretha van Constantinopel. Maar het lot was haar niet gunstig gezind. Haar man overleed in 1251 aan de verwondingen opgelopen tijdens een toernooi. Zij kreeg Kortrijk als weduwegoed en haar zwager Gwijde van Dampierre werd in 1278 graaf van Vlaanderen. Het was onder zijn bewind dat de breuk met de Franse koning Filips IV de Schone zich voordeed. Deze pijnlijke kortsluiting in de feodale verhouding leenl1eer-leenman lag aan de basis van de Guldensporenslag.

Portret van Beatrijs van Brabant, burchtvrouw van Kortrijk Onbekende meester, 1Bde eeuw Olie op doek, 192,5 x 1 15 cm

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA NDEREN 2003/3

9

Slaat De benedictijn Gilles !i Muisis gelooft zijn ogen niet wanneer hij op 11 juli 1302 - uitgerekend de feestdag

dood

I

•

De grote confrontatie tussen beide legers vindt plaats op een open veld even buiten de stad op 11 juli 1302.

van Sint-Benedierus- een groot aantal vluchtende

De kampen zijn ongelijk. Een Vlaams leger van

Franse soldaten in paniek Doornik ziet naderen.

ongeveer 9.000 man boogschutters en voetvolk aan de

De nederlaag in de slag bij Kortrijk heeft het trotse Franse

ene kant neemt het op tegen een leger, bestaande uit

leger helemaal uiteen doen spatten. Honderden edelen,

voetvolk, boogschutters en zowat 2500 ruiters aan de

onder wie aanvoerder Robert d' Artois, zijn gedood.

andere kant. Het zijn vooral de vervaarlijk

Het getuigenis van Gilles !i Muisis over 1302 - een

aanstormende ruiters- de 'tanks van de Middeleeuwen'

schitterend geïllustreerd middeleeuws handschrift -

- die het verschil maken. Dankzij de veertiende-eeuwse

is in de Kortrijkse stadsbibliotheek bewaard.

kronieken van onder meer Ladewijk van Velthem zijn de omstandigheden van de slag bij Kortrijk vrij goed

Hoe is het zover kunnen komen? Omdat de Franse

gekend.

korting de macht van de graaf van Vlaanderen op gebied van rechtspraak en muntslag systematisch ondermijnt en zijn huwelijkspolitiek dwarsboomt, verbreekt Gwijde

Door een slimme strategie, geschikte wapens, forse bevelen - slaat dood! - en een sterke motivatie slaagt het

van Dampierre in 1297 formeel de feodale band met zijn

Vlaamse voetvolk erin de Fransen te verslaan. Voor de

leenheer Filips IV de Schone. Een oorlogscampagne

Vlamingen is het alles of niets. Achter hen liggen de Leie

volgt en V laanderen wordt ingelijfd bij het Franse

en de vijandelijke burcht van Kortrijk. Ze kunnen

kroondomein. De graaf, zijn oudste zoon Robrecht van

onmogelijk vluchten. Hun militaire aanvoerder Jan van

Bethune en een vrij groot aantal Vlaamse edelen

Renesse, bondgenoot van de Dampierres, vormt met zijn

verdwijnen in Franse gevangenschap. Jacques de

mannen een achterlinie te paard en jaagt iedereen de

Chätillon wordt in Brugge tot gouverneur aangesteld.

strijd in. Door middel van pieken en goedendags weten

De koning houdt met zijn echtgenote Johanna van

de V lamingen de eerste charge te breken door de

Navarra een blijde inkomst in 'zijn' Vlaamse steden.

paarden- van Velthem heeft het over 'horsen' - neer te

Maar het verzet groeit. Vooral in Brugge keren de

slaan. In plaats van de Franse ridders gevangen te nemen,

stedelijke milities zich tegen de bezetter. Hun leider is

zoals toen gebruikelijk was, worden ze door de woeste

Pieter de Coninck, een wever. Op 18 mei 1302 doden ze

Vlamingen gedood. "Een onmogelijke gebeurtenis",

tijdens de vroege ochtend van de 'vrijdag van Brugge',

oordeelt de Italiaanse kroniekschrijver Giovanni Villani.

later genoemd de Brugse Metten, tientallen Fransen.

Onweerlegbare documenten bewijzen dat Viiiani in

De talrijke en machtige ambachten vinden - en dit is

Brugge verbleef in 1306, dus hij kon het weten.

uitzonderlijk in de Middeleeuwen - aansluiting met enkele leden van de grafelijke familie. En die is omvangrijk. Gwijde van Dampierre, zelf reeds 76 jaar oud in 1302, heeft twee huwelijken achter de rug, die zestien kinderen en talrijke kleinkinderen opgeleverd hebben. Kleinzoon Willem van Gulik, wiens oudere broer in 1297 omgekomen was bij Veurne, zoekt naar vergelding. De twee zonen Jan en Gwijde van Namen

Punt van een goedendag 14de eeuw l;zer, L. 30,5 cm

sluiten zich eveneens aan. Ook andere leden van de clan Dampierre verlenen hun medewerking, onder meer om diplomatieke steun van de paus te bekomen tegen de machtige koning van Frankrijk. De opdracht van de opstandelingen is niet gering. In een mogelijke confrontatie met het goed uitgeruste Franse ridderleger hebpen ze weinig kans van slagen. Maar onder leiding van Willem van Gulik rukken de Vlamingen op vanuit Brugge. Ze veroveren het Brugse Vrije en de kuststreek, waar telkens bekwame strijders en talrijke stoottroepen gemobiliseerd worden. Ook de Ieperlingen en een paar honderd Gentse bannelingen onder leiding van Jan Borluut doen mee. Intussen heeft de Franse koning, woedend om het bloedbad van Brugge, een feodaal leger samengesteld onder de leiding van Robert d' Artois. Hij is in de slag bij Veurne zijn enige zoon verloren, en heeft dus nog een rekening te vereffenen met de Vlamingen. Hij trekt met een leger van ongeveer achtduizend man op naar Kortrijk, waar de Vlamingen de burcht, in handen van het Frans garnizoen van Jean de Lens, belegeren. 10

Ridderspoor 14de eeuw Verguld brons, L. 9,5

cm

..... ,

�--�

._.._._.-

• r

.. __ Miniatuur met "La bataille de Courtray" Parijs, ca. 1390 Bibliothèque Notionale de France, ms. Fr. 2608, !0 377v.

Bezoekers bij moqueHe van de Guldensporenslag, Groeningeabdij

11

Slaat dood!

De slag bij Kortrijk, later genoemd de Guldensporen­ slag, liet weinig materiële getuigenissen na. Een maquette met een groot overzicht van het slagveld, een verguld

Munt Gwijde van Dampierre Vlaanderen, ca. 1295 Zilver, 0 I, 9 cm _

bronzen spoor, enkele werpstenen, de punt van een goedendag en nog enkele veertiende-eeuwse stukken zijn in de Groeningeabdij te zien. Een mooi veertiende­ eeuws stenen hoofd van een krijger illustreert het uitzicht van een man in maliënkap. Er zijn ook enkele vrij zeldzame munten van deelnemers of betrokkenen bij de veldslag. Zilveren munten tonen de Vlaamse graven Gwijde van Dampierre en Robrecht van Bethune. Niettegenstaande Hendrik Conscience beweert dat Robrecht van Bethune een aandeel had in de overwinning van 1302 op de Groeningekouter, staat het historisch vast dat hij toen de gevangene was van de Franse koning. Het zou tot 1305 duren vooraleer hij vrij kwam. Twee prachtige gouden munten van Filips IV de Schone zijn onlangs verworven. Op een agnel d'or staat het opschrift 'PhREX' onder een Lam Gods. Op een zogenaamde chaise d'or zien we Filips de Schone op een prachtige gotische troon. Guy IV van Saint-Pol, de broer van de beruchte Brugse gouverneur Jacques de Chàtillon, is eveneens op een munt te zien. Van Velthem vermeldt deze man in zijn Spieghel Historiael. In plaats van in Kortrijk naar het slagveld toe te rijden, galoppeert hij in de tegenovergestelde richting. "Valsce ridder, kere !"

"Agnel d'or" van Filips de Schone Frankrijk, 1311 Goud, 0 2,4 cm

schrijft van Velthem. Maar even later stelt hij vast: "hij vliet der doet al dat hi can" (hij vlucht voor de dood zoveel hij kan). Guy IV van Saint-Pol overleeft de slag bij Kortrijk en wordt meteen daarna aangesteld tot nieuwe opperbevelhebber van het leger, met de opdracht de overgebleven manschappen te hergroeperen. Na twee belangrijke veldslagen in 1304, waarbij de drie aanvoerders van Kortrijk, Willem van Gulik, Gwijde van Namen en Jan van Renesse uitgeschakeld worden, raakt het conflict in Vlaanderen 'opgelost' met het verdrag van Athis-sur-Orge in 1305. De Franse troon eist een kolossale boete van de opstandelingen en de feodale band tussen Vlaanderen en Frankrijk wordt hersteld met Robrecht van Bethune als nieuwe graaf van Vlaanderen.

"Chaise d'or" van Filips de Schone Frankrijk, 1303 Goud, 0 3 cm Gift Vrienden van de Musea

12

OPENBAAR KUNSTBEZIT I N VLAANDEREN 2003/3

Voorpaneel kist van Oxford 14de eeuw Hout, 103 x 7 1 cm

13

Slaat dood!

Nicaise De Keyser (1813-1887) De Guldensporenslag, voorstudie Olie op doek, 80 x I 00 cm

De slag bij Kortrijk werd beschreven in verschillende middeleeuwse kronieken en geïllustreerde handschriften.

Maar, laten we nog even terugkeren naar 1838. Tijdens de romantiek werden de meest heroïsche fases

In de Grandes Chroniques de France, een overzicht van de

uit het verleden aangegrepen om de eigen natie te

politieke geschiedenis van Frankrijk, wordt 1302 meestal

verheerlijken. Zo ook in het jonge België. Hendrik

aangehaald, soms met een illustratie. De zich ont­

Consciences Leeuw van Vlaanderen was een nationale hit,

wikkelende geschiedschrijving haalt de historie telkens

eerder dan een Vlaams epos. De jonge schrijver

weer op, tot ze in 1838 door Hendrik Conscience tot een

inspireerde zich voor zijn eerste succesvolle roman op

populaire roman verwerkt wordt. Dan is het hek

het schilderij van de Antwerpse schilder Nicaise De

helemaal van de dam. De heldendaden van Pieter de

Keyser, voorgesteld in het Salon van Brussel in 1836 en

Coninck en Jan Breidel worden dik in de verf gezet.

op groot applaus onthaald. Zijn doek La Ba taille des

De tijdsgeest van nationalisme en romantische vaderlands­

Eperons d'Or stelde het dramatische hoogtepunt in de

liefde wordt er flink door gevoed. De middeleeuwse

Guldensporenslag voor, namelijk de moord op Robert

veldslag van één dag krijgt de status van breekijzer voor

d'Artois. Het grote schilderij van 470 op 622 cm was

een bijtijds fel bevochten politieke en culturele Vlaamse

vanaf 1841 tentoongesteld in Kortrijk, maar het raakte

ontvoogding. Prestigieuze herdenkingen vinden plaats.

vernield tijdens de Tweede Wereldoorlog. Momenteel

Met veel luister worden onthullingen van standbeelden,

bezitten de Stedelijke Musea twee doeken met de

historische stoeten en allerhande manifestaties

Slag der Gulden Sporen. Het eerste is ortlangs aangekocht

georganiseerd. En in 1973 roept de Vlaamse regering

als zijnde een voorstudie door Nicaise De Keyser.

11 juli uit tot officiële Vlaamse feestdag.

Het Vlaams Ministerie voor Cultuur gaf er een aanzienlijke subsidie voor. Het schilderij is een onafgewerkte basis­ voorstelling van de moordscène, knap in de verf gezet met trefzekere toetsen en met veel aandacht voor lichteffecten en dynamiek, typisch voor de stijl van De Keyser. Ten opzichte van het eigenlijke werk, waarvan een foto bewaard is, zijn enkele personages aangepast, maar het geheel heeft dezelfde krachtige uitstraling. Een tweede werk is veel gedetailleerder afgewerkt en mist enigszins de gedrevenheid van het vorige. Het werd aangekocht in 1963 als een 'voorstudie', maar deze stelling is niet langer houdbaar. Gezien de grote populariteit van De Keysers werk is het niet ongewoon dat er talrijke kopieën van gemaakt werden, waarvan dit er waarschijnlijk één is.

14

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

Adam Frans Van der Meulen (1632-1690) Het beleg van Kortrijk in 1667 Olie op doek, 1 1 1

x

149

cm

Kortriik, niiverig

nest

Ondanks de emigratie bleef de damastweverij in Kortrijk bestaan. In de daaropvolgende eeuwen verwierven de Kortrijkse wevers een grote faam. Ze leverden mooi versierde linnen stoffen aan de Europese elite. Koningen, prinsen, edelen en bisschoppen lieten hun persoonlijk tafellinnen hier weven. Soms werd gekozen voor bijbelse taferelen, anderen wilden een aandenken aan een veldslag of huwelijk. Ook talrijke wapenschilden, jachtscènes en plant- en bloemmotieven komen voor. Steeds bereikten de wevers een uiterst elegant resultaat. Vanaf het midden van de achttiende eeuw kreeg Kortrijk meer en meer te kampen met buitenlandse concurrentie. In de negentiende eeuw stelde de Fransman Joseph-Marie Jacquard (1752-1834) een nieuwe, eigen techniek op punt om patronen in te weven. De oude damastweverij had afgedaan. De damastverzameling van Kortrijk is de grootste van België. Ze is gebaseerd op het legaat van baron Joseph de Bethune (1859-1920). Eén van de oudste stukken - het is moeilijk kiezen uit het overweldigende aanbod - is een damasten tafellaken waarop het scheppingsverhaal uitgebeeld wordt. Over de volledige oppervlakte van het stuk (206 x 231 cm) komt de ingeweven voorstelling telkens Damast met de Slag van Fontenoy Kortrijk, na 1745 Linnen servet, 88 x 1 13 cm

spiegelsymmetrisch terug. De op die manier verdubbelde

Damast met het Scheppingsverhaal Kortrijk, ca. 1570 Linnen tafelkleed, 206

x

figuur wordt vier maal herhaald. Op één strook zien we 23 1

cm

van boven naar onder een weergave van het scheppings­ verhaal, gebaseerd op het boek Genesis. Bovenaan staat de Schepper of God de Vader, een oude man in een lang gewaad en met een drieledige kroon op het hoofd.

Vele generaties kunstenaars en ambachtslieden uit

Hij heft beide armen op in een bezwerend gebaar.

het nijvere Kortrijk lieten een schat aan prachtige

Hij wordt omringd door planten, dieren, de zon,

producten na. In de Groeningeabdij ziet u Kortrijkse

de maan en de sterren. Vogels vliegen boven zijn hoofd

toegepaste kunsten op hun mooist. De collecties damast,

en vissen zwemmen in het water onder zijn voeten.

Kortrijks zilver, tin en aardewerk worden er tentoon­

Een sierlijke banderol vermeldt in het Latijn: "Gaat en

gesteld. Het werk van Kortrijkse beeldende kunstenaars

vermenigvuldigt u". Op een apart plaatsje symboliseert

en de internationale collectie keramiek worden

een zwaan met een gekromde, slanke hals de zuiverheid

geëxposeerd in het Broeimuseum (zie verder).

van het tafereel. Dan is de schepping van de mens aan de beurt. We zien een naakte Adam en een kersverse

Damast is een techniek waarbij tekeningen wit op wit in een satijn-5 binding geweven worden op een

Eva, die te voorschijn komt uit de zijde van Adam. God schenkt haar het leven door haar vingertoppen aan te

trekgetouw. Via Damascus - de oorsprong van het

raken. De volgende scène speelt zich af in de tuin van

woord damast - is deze vrij complexe weeftechniek

Eden. Adam plukt de verboden vrucht. Hij merkt niet

afkomstig uit het Oosten, waar met zijde gewerkt werd.

dat de duivel (het Kwaad) in de boom verscholen zit.

De techniek werd bij ons toegepast op fijne linnen

God roept: "Adam, waar ben je?" Maar het is te laat.

weefsels. De damastweverij in Kortrijk kreeg een vaste

Op de achtergrond duikt in plaats van de zwaan van

structuur vanaf het einde van de vijftiende eeuw. In 1496

daarnet een varken op, symbool van onreinheid en

meer bepaald kreeg de nering van Sint-Catharina een

wellust. Een engel met geheven zwaard verjaagt de

keur. Als gevolg van de godsdienstoorlogen vertrokken

mens uit het Aards Paradijs. Verslagen, met de hand

in de laatste decennia van de zestiende eeuw heel wat

voor het gezicht, druipt hij af naar het wereldse tranendal.

damastwevers naar het Noorden. Onder hen is Passchier

Nu is zijn naaktheid met een lendendoek bedekt.

Lammertijn ons best bekend. Hij voerde in Haarlem,

Dit Kortrijks damast dateert vermoedelijk uit de zestiende

waar al blekerijen en linnenweverijen bestonden, het

eeuw en werd in 1997 in Nederland aangekocht.

damastweven in. Omdat de emigranten hun ontwerpen en weeftoestellen meenamen, is het vaak moeilijk om de Haarlemse van de Kortrijkse damasten te onderscheiden.

16

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

Een mooi voorbeeld uit de achttiende eeuw is een damasten servet, geweven naar aanleiding van de grote overwinning van de Franse koning Loclewijk XV bij Fontenoy in 1745. De koning (LEROY) wordt bovenaan te paard afgebeeld. Hij nam inderdaad ook zelf deel aan de strijd. Het bombardement van de ommuurde stad Doornik (TOURNAY) vult samen met talrijke kanonnen het onderste gedeelte. In het midden zien we een rechtstreeks treffen tussen infanteristen en cavaleristen, geflankeerd door vaandels en tenten. De overwinnaar is duidelijk te identificeren aan de hand van het grote wapenschild bovenaan met drie Franse lelies. Rechts van de koning houdt een knielende vrouw het wapenschild van de stad Kortrijk in haar rechterhand. Het visitekaartje van de Kortrijkse damastwever kon moeilijk duidelijker aangebracht worden. Van dit servet bezitten de Stedelijke Musea twee exemplaren, aangekocht in 1992 en in 1994.

Museum in de Grote Hallen van Kortrijk Voor 1944 Schouwburgplein, Kortriik

Grote Hallen van Kortrijk in puin Na 2 1 juli 1944 Schouwburgplein, Kortriik

Kortrijk, nijverig

nest

De zilvercollectie in de Groeningeabdij weerspiegelt de rijkdom van de hogere klassen, vooral in het ancien régime. Enkele schitterende exemplaren komen uit het Kortrijkse begijnhof. Dankzij een bruikleencontract, in 1995 met het OCMW van Kortrijk gesloten, kunnen deze kunstvoorwerpen in de Groen�ngeabdij tentoongesteld worden. Het oudste stuk is een vijftiende-eeuwse zilveren schotel, waarop het wapenschild van Kortrijk voorkomt in een vierpas. Uit de zeventiende eeuw dateren een kelk in verguld zilver, een grote toren­ monstrans waarvan de lunula of maanvormige houder voor de hostie bezet is met fonkelende diamanten en een grote ronde schotel, versierd met bloemen en ranken. Een zilveren ciborie is afkomstig van de Groeningeabdij zelf. Ze werd openbaar verkocht in 1797, maar kwam via de Sint-Miduelskerk terug in de museumcollectie terecht. De ciborie staat op een ronde gewelfde voet en is op een barokke wijze getooid met cherubs, parelsnoeren, druiventrossen en korenaren. Onderaan is in de voet een opschrift gegraveerd, dat verwijst naar Lutgarde Honoreet, abdis van de Groeningeabdij van 1683 tot 1693. De meeste stukken Kortrijks zilver stammen uit de achttiende en de negentiende eeuw. Uitzonderlijk zijn in Kortrijk twee merkplaten bewaard uit die periode, zodat bijna alle plaatselijke merktekens met zekerheid geïdentificeerd kunnen worden. Enkele heel bekwame Kortrijkse zilversmeden zijn Pieter Ignatius Nolf, Gaspar de Millecamps, Hendrik Van Leerberghe, Augustin Vandewinckele en Philip Devos. Zij leverden prachtige producten af van zowel kerkelijk als burgerlijk zilver. In de Groeningeabdij ziet u schitterende kandelaars uit die periode, fijn afgewerkte olie- en azijnstellen en enkele sierlijke koffie- en chocoladekannen.

Ciborie van abdis Lutgard Honoreet Brugge, Frans Lyns, 1686 Zilver, H. 41,7 cm Gift paters jezuïeten, Kortrijk

I8

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

Ronde schotel met grote bloemmotieven Rijsel (?), 17de eeuw Zilver, 035 cm. Bruikleen OCMW Kortrijk

Kortrijk, nijverig

nest

Eén van de mooiste negentiende-eeuwse stukken is de uitermate zeldzame zilveren percolator van August Gavier (1813-1863). Er is een geschilderd portret bewaard van deze man. Zijn percolator (uit het Italiaans: percolari =doorsijpelen) werd gebruikt om koffie te zetten.

Twee zilveren vaten staan vast op een zwaar marmeren voetstuk, te verplaatsen door middel van een stevig handvat in het midden. Aan de rechterkant wordt water opgewarmd boven een alcoholvuurtje. De stoom vermengt zich in het linkervat met het koffiegruis. Na verloop van tijd kan uit het rechtervat koffie geschonken worden. Het tapkraantje is versierd met een sierlijk vismotief. De collectie Kortrijks zilver werd ontsloten door wijlen conservator Paul Debrabandere in zijn boek De Kortrijkse edelsmeedkunst uit 1979.

Engelbert Van Erps (1819-1874) Portret van August Gavier Olie op doek, 1 00 x 80,5 cm

Percolator August Gavier ( 1813-1863) Zilver en marmer, H. 43,5 cm Gilt vzw Vrienden van de Musea, Kortrijk

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

21

Kortrijk, nijverig

nest

Werkplaats van de Kortrijkse "Poterie Flamande" 1920-1930

Kortrijks aardewerk heeft veel weg van het beter bekende Torhouts aardewerk. Dat komt omdat de Kortrijkse producent Pierre-Joseph Laigneil (1870-1950) eerst in de leer ging in Torhout. De typische kleuren gifgroen, oker, donkerbruin en kobaltblauw - en een volkse afgeleide van de art-decastijl komen steeds terug. Laigneil trok knappe ontwerpers aan voor zijn potten­ bakkerij, onder wie Victor Acke en Emmanuel Viérin. Het bedrijf in de Vanden Peereboomlaan floreerde vooral vóór de Eerste Wereldoorlog. De productie werd stopgezet in 1926. De gebroeders Caesens, aanvankelijk de financiers van Pierre-Joseph Laigneil, en hun vennoot Alfons Noseda zetten de Kortrijkse traditie van pottenbakken voort. Een grote brand verwoestte hw1 bedrijf in 1919, zodat opnieuw moest gestart worden. Constant Desmet werd aangetrokken als meester­ boetseerder. De pottenbakkerij Caesens bereikte in de jaren twintig een hoogtepunt met meer dan zestig werknemers. De zogenaamde 'Groeningevaas', een kanjer van ruim 80 cm hoog, was hun pronkstuk. Ze geeft in één oogopslag het hoogdravende karakter weer van de toenmalige Guldensporenvieringen. De grote knotsen aan weerszijden zien er vervaarlijk uit. Met de middeleeuwse goedendag hebben ze weinig of niets gemeen. De stijl van de aangebrachte figuren is volks, met talrijke motieven zoals sporen, een klimmende leeuw met rode tong en de oprukkende Vlaamse milities, die in de Guldensporenslag de overwinning behaalden.

Groeningevaas Gebr. Caesens Kortrijk, ca. 1 925 Geglazuurd aardewerk, H. 8 1, 5 cm

22

Hoge vaas met pauwenveren P. J. Laigneil (1870-1950) Kortrijk, co. 1920 Geglazuurd aardewerk, H. 30,5 cm

Lucky Luke in Kortrijk Morris (Maurice De Bevere) (1923-2001) Inkt en waterverf op papier, 35 x 26 cm Gift van de kunstenaar

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

23

De

fine fleur van

Het omgaan met klei om allerlei sier- en gebruiks­ voorwerpen te vervaardigen, houdt de mens al sinds de vroegste tijden bezig. De keramiekafdeling van het Broeimuseum - het troetelkind van de toenmalige

Kortri ik Interieur Museum van Oude Kunst, vaat- en gleiswerk, Kortrijk Postkaart, Iste helft 20ste eeuw

conservator A.G. Pauwels en voorzitter E. Van Hoonacker - is bij specialisten bekend als het neusje van de zalm van wat door de eeuwen heen is vervaardigd. Pauwels en Van Hoonacker kozen voor een unieke en overzichtelijke opstelling, waarbij de stukken gerang­ schikt zijn volgens de verschillende productietechnieken. De collectie focust niet op Kortrijk maar toont stukken uit diverse internationale productiecentra, weliswaar met de nadruk op Europa. Het oudste stuk uit de collectie is afkomstig uit het Verre Oosten. In 2002 kochten de Stedelijke Musea een neolithische Chinese grafurne van 34 cm hoog, in een vrijwel perfecte staat geconserveerd. Het certificaat van datering op basis van thermoluminescentie geeft aan dat deze kruik ongeveer 4800 jaar geleden gebakken werd. Ze heeft een zeer typische platbolvormige romp en een cilindervormige korte hals. De urne is gemaakt uit gepolijste rode aarde en koud beschilderd met zwart (ijzer) en roodbruin (mangaan) over de volledige bovenste helft, tot en met de lusvormige oortjes aan weerszijden. De beschildering is aangebracht in geometrische patronen waaronder grote ruiten, golfmotieven en kruisarceringen. Dit waardevolle stuk is een product van de neolithische Majiayao cultuur in de Chinese provincie Gansu. Tot het primitief aardewerk uit onze gewesten behoort het loodglazuur aardewerk. Dit wordt in de keramiekafdeling vertegenwoordigd door middeleeuwse bodemvondsten, Torhouts aardewerk en een rijke verzameling haardtegels uit de regio Zuid-West­ Vlaanderen. De namen 'faience' (verwijzend naar het Italiaanse

Faenza) en 'majolica' (afgeleid van Mallorca) wijzen op de

mediterrane productiecentra van dit geglazuurd en beschilderd aardewerk, dat vanaf de zestiende eeuw ook in de Nederlanden geproduceerd wordt. Een mooi voorbeeld daarvan is een Antwerps papkommetje uit ca. 1590, met in het plat een Madonna met kind, aangekocht in 2002. In de loop van de tweede helft van de zestiende eeuw vestigen Italiaanse faiencebewerkers zich in Antwerpen. Ze worden 'gleyers' genoemd, naar de benaming 'gleiwerk' of aardewerk, aangevoerd op galeien. Deze producten vertonen aanvankelijk de typische renaissance-ornamentiek, die echter vrij snel door eigen motieven vervangen wordt, vooral nadat de godsdienstoorlogen veel gegoede burgers, onder wie de majolicabakkers, naar het Noorden op de vlucht jagen.

24

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

Papkommetje met Madonna en kind Antwerpen, 1590-1 595 Maiolica, B. 24,2 cm

Chinese grafurne Provincie Gonsu, co. 3CXJO voor Chr. Rood beschilderd aardewerk, H. 34

cm

Keramiekzaal Broeimuseum Overzicht In het Noorden breekt de Gouden Eeuw aan. De productie van aardewerk kent een grote bloei. Delft is het bekendste centrum, maar het hoogtepunt van de productie valt vrij laat, pas vanaf omstreeks 1685 tot 1725. Waarom? Vanaf het begin van de zeventiende eeuw vormt de import van Chinees porselein een economische bedreiging voor de Nederlandse majolicabakkers. De Chinezen maken gebruik van de in Europa onbekende basisgrondstof kaolien (Chin. kao ling

=

hoge berg, naar

de vindplaats in China, een heuvel in Kiangsi), wat aan het porselein een fijne séherf, een hoge kwaliteit en een licht doorschijnende glans verschaft. Hoe kunnen de Delftse producenten deze kwaliteit evenaren? Door de scherf te verfijnen, de kwaliteit van het glazuur te verbeteren en door de blauwe beschilderingen (imitaties van de toen modieuze beschilderingen van het Chinese Wan-li porselein) proberen de Nederlanders de Chinese waar te imiteren. Op sommige schotels komen zelfs Chinese symbolen en planten voor.

25

De

fine fleur

van

Kortrijk

Omgekeerd passen de Chinezen hun motieven aan om nog meer de Europese markt te veroveren. Vooral gedurende de zeventiende en achttiende eeuw komt de zogenaamde 'Chine de commande' in de mode. Een mooi voorbeeld lliervan in het Broeimuseum is een achttiende-eeuws porseleinen bord met het Oordeel van Paris, een gift uit 1994 van de vzw Kortrijk-Japan.

De Griekse godinnen Afrodite, Athena en Hera kibbelen Bord met "Het oordeel van Paris" China, ca. 1780 Porselein, 0 23 cm Gilt vzw Kortriik:lopon

wie de mooiste van de drie is. De Trojaanse prins Paris zal uitsluitsel geven en kiest voor Afrodite, die hem de eeuwige liefde belooft. Paris is zittend afgebeeld, links op het bord. De drie godinnen dragen elk hun attributen.

Bord met "les oiseaux de Buffon" Doornik, 1787-1790 Zocht porselein, 0 23,5 cm Gilt vzw Vrienden van de Musea, Kortriik

De pauw hoort bij Hera of Juno, die als echtgenote van Zeus een kroon draagt. Pallas Athene of Minerva is gewapend met speer en helm. In het midden staat Afrodite of Venus. Zij reikt naar de gouden appel en wint de schoonheidswedstrijd. Rechts op de voorgrond symboliseert de god Cupido met pijlenkoker de liefdesbelofte. Maar die heeft niet veel goeds in petto. Door zijn Griekse geliefde Helena te schaken veroorzaakt Paris de Trojaanse oorlog, uitvoerig beschreven in de Ilias van Homeros.

Om het gewone aardewerk minder poreus te maken, wordt het in de zeventiende-achttiende eeuw op een hogere temperatuur gebakken. Zo bekomt men het zogenaamde zandsteengoed. Bekend zijn de Keulse baardmannen en de kruiken uit onder meer Raeren, Siegburg, het Westerwald en Bouffioulx. Vanaf de achttiende eeuw heeft Europa eindelijk eigen productiecentra van porselein. Meissen en Limoges behoren tot de pioniers, maar andere plaatsen als Sèvres, Parijs, Brussel en Doornik volgen snel. Twee achttiende­ eeuwse porseleinen borden met les aiseaux de Butfan behoren tot de topstukken van het Broelmuseum. Ze werden geschonken door de Vrienden van de Musea in 1982 en in 1994. De Franse geleerde George Louis Buffon (1707-1788) werd in 1739 benoemd tot intendant van de Jardin des Planfes in Parijs, waar hij een enorme collectie planten en

dieren bijeenbracht. Hij gaf daarover een studie uit in maar liefst 44 delen, met talrijke prachtige illustraties van fauna en flora. Daarvan werden de ingekleurde gravures van vogels naderhand gebruikt om aardewerk mee te versieren. Kortrijk bezit van de Flamant d'Amérique een afbeelding zowel in gravure als op een

met blauwe rand versierd bord in Doorniks porselein. Hetzelfde geldt voor de Casaar des Indes, die op een bord met groene boord in porselein van Sèvres voorkomt. Beide borden zijn verder gedecoreerd met gouden boorden, vlinders, decoratieve bloempjes en afbeeldingen van nog meer exotische vogels. Hun namen staan op de achterzijde van elk bord vermeld.

Bord met "les oiseaux de Buffon" Frankrijk, Sèvres, 1784 Zocht porselein, 0 24,3 cm Gift vzw Vrienden van de Musea, Kortrijk

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

27

Bord met kaartspel Ferrière-la-Petite, ca. 1826 Steengoed, 0 32,3 cm

Bord met kaartspel Rijsel, begin 18de eeuw Faience, 0 24,5 cm

28

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

De

fine fleur

van

Kortrijk

We blijven nog even in Frankrijk met een bord in 'faience fine' of steengoed, vervaardigd omstreeks 1826 in Ferrière-La-Petite, op een dertigtal km van Valenciennes. De Stedelijke Musea kochten het bord aan in 1994, nadat in oktober 1993 zo'n honderd stukken keramiek uit het Broeimuseum waren gestolen. Op het plat is een volledig kaartspel van 32 door elkaar gestrooide kaarten afgebeeld. Dit originele motief komt ook voor op een schotel in het Musée National de Céramique in Sèvres (Frankrijk). 'Steengoed' is een verdere evolutie van faience, uitgewerkt omstreeks 1760 door de Engelsman Josiah Wedgwood. Door het mengen van mergel in de klei bereikte hij een wit product, zodat een dure laag tinoxide kon worden weggelaten. De Engelsen noemden dit product 'creamware'. In Frankrijk wordt het 'faience fine' genoemd en in Duitsland spreekt men van 'Steingut'. De voornaamste centra voor steengoed in ons land zijn te vinden in Andenne, La Louvière, Luik, Namen, Nimy en Luxemburg. Door het goedkopere procédé van de 'creamware' geraakte faience naar het einde van de achttiende eeuw bijna volledig verdrongen. Bijna, maar niet helemaal. Om af te sluiten stellen we nog een recente aankoop in Brusselse faience in de kijker. De grote faiencefabriek in de Lakensestraat in Brussel, vanaf 1724 geleid door Philippe Mombaers, kreeg in 1766 de titel van 'manufacture royale et impériale'. Toen kleinzoon Joseph-Philippe Artoisenet in 1783 overleed, werd de zaak voortgezet door zijn weduwe Marie-Marguerite Vanden Driessche tot ook zij stierf in

1811. Uit de periode 1783-1811 dateert een Madonna­ beeld, sinds 2002 in het Broeimuseum van Kortrijk. Maria draagt een donkerblauwe mantel boven een lichtblauwe jurk met bloemmotief. Het kind zit op haar linkerarm en is gedeeltelijk in de mantel van Maria gewikkeld. We zien de olijfgroene stof van de binnenkant. Het kind strekt beide armen uit naar de toeschouwer. Dit beeld is met een hoogte van 50 cm één van de grootste stukken in Brusselse faience.

Kortriikse kunstenaars verzome Van in de achttiende eeuw bestaat in het Kortrijks stadhuis een 'schilderye carner' met een dertigtal stukken,

d

Hij weet in 1838 de Grote jacht op herten en runderen van

Eveneens in 1816 ontstaat in Kortrijk een tweede

Roeland Savery te verwerven, restaureert het en

vereniging van kunstliefhebbers. Ook zij stellen zich het beoefenen van Schone Kunsten tot doel en zij organiseren

maar het eigenlijke verzamelen van kunstwerken komt

verkoopt het aan de Société . . . voor 300 fr. Als leraar aan

pas goed op gang in het begin van de negentiende eeuw.

de Kortrijkse academie van 1826 tot 1841 en later ook

geregeld tentoonstellingen en wedstrijden. De twee

Dan richten enkele kunstminnende Kortrijkzanen een

aan de Antwerpse academie brengt De Jonghe aan een

kunstminnende verenigingen smelten na verloop van

vereniging op, die in 1816 officiële erkenning en

nieuwe generatie schilders de principes bij van het

tijd samen en niemand minder dan Hendrik Conscience,

bekendheid krijgt als de Société pour l'encouragement

landschapsschilderen, zijn specialiteit.

arrondissementscommissaris in Kortrijk, neemt vanaf

des beaux-arts et de !'industrie. Burgemeester of 'meyer'

1858 het voorzitterschap op zich van de Société pour

Michel De Jonghe laat onderzoeken waar enkele grote

l'encouragement des beaux-arts t de la littérature.

Kortrijkse kunstwerken na de val van Napoleon gebleven

In 1889 wordt de intussen vrij grote kunstcollectie van

zijn. Zijn zoon kunstschilder Jean-Baptiste De Jonghe

de Société overgedragen aan de stad Kortrijk.

wordt één van de grote gangmakers van de vereniging, die ijvert voor de inrichting van een Kortrijks museum.

Charles Baugniet ( 1814-1886) Portret van Jean-Baptiste De Jonghe Litho, 37 x 28 cm

Roeland Savery (1576-1639) Grote jacht op herten en runderen Olie op doek, 96 x 184 cm 30

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

31

Interieur huis Delplancke Zicht op het grote salon, voor 1956

Interieur Broeimuseum Zicht op het grote salon na restauratie

De grote Guldensporenherdenkingen van 1902 geven aanleiding tot een grootscheeps opgezette tentoonstelling Kortrijk door de eeuwen heen, die veel succes kent.

Een jaar later voegt Charles de Deken bij testament maar liefst 154 schilderijen toe aan de stedelijke verzameling. Ze worden tentoongesteld in de Begijnhofstraat, in de Grote Hallen op het Schouwburgplein en in het stadhuis. Deze verspreiding is geen ideale situatie. Vanaf 1931 wordt een nieuwe locatie in de Rijselstraat 51 in gebruik genomen. De grote stukken, opgesteld in de Grote Hallen, ondergaan veel schade door het luchtbombardement van 21 juli 1944, dat de Hallen volledig vernielt. Na WO II wordt het huis aan de Rijselsestraat al snel te klein. Het stadsbestuur koopt in 1956 het huis Delplancke aan de Broeikaai 6. Dit is nu nog steeds het Broelmuseum, sinds 1959 permanent open voor het publiek. In 1988 wordt er een nieuwe vleugel aan toegevoegd, onder meer om de afdeling keramiek een eigen plaats te geven. Het interieur van het achttiende-eeuws herenhuis ondergaat tussen 1992 en 1995 een grondige restauratie, zodat het nu een schitterend decor vormt voor de presentatie van de kunstwerken. Huiselijke elementen zoals marmeren schouwen, spiegels, bas-reliëfs, houten lambriseringen en luchters verlenen aan het interieur een extra cachet.

Voorgevel Broeimuseum Zicht vanaf de Broeibrug

32

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

Kortrijkse kunstenaars verza meld

De Kortrijkse meester waar het Broeimuseum vooral mee uitpakt is Roeland Savery, hier geboren in 1576. Vier

Hij i s nog steeds ongehuwd e n dat zal ook z o blijven. In de jaren 1620 vormen landschappen en dierenparadijzen

jaar later trekt hij wegens de godsdiensttroebelen met

rond Orpheus, Adam en Eva en de Ark van Noah zijn

zijn familie vanuit Kortrijk naar het Noorden. Roeland

hoofdthema's. De in Kortrijk geboren schilder sterft in

leert het schildersambacht van zijn oudere broer Jacob.

Utrecht in 1639.

In 1591 zijn beiden in de leer bij Hans Bol in Amsterdam. Het bekende paneel Plundering van een dorp van Roeland Savery, pronkstuk van het Broelmuseum, is een van zijn vroegste werken, gedateerd in 1604. De stijl van het werk is nog volop Bruegeliaans, terwijl zijn latere schilderijen met een lossere toets geschilderd zijn. We vinden Roeland Savery in 1604 terug in Praag aan het keizerlijke hof van Rudolf 11. In opdracht van de keizer trekt hij naar Tirol, Italië en Istrië en maakt hij tekeningen van bossen, rotsen, bloemen en dieren. Nadat hij nog een tijd in Wenen vertoefd heeft, keert Roeland Savery in 1618 terug naar de Nederlanden en vestigt zich in Utrecht.

34

Roeland Savery (1576-1639) Plundering van een dorp Paneel, 48 x 69 cm

In het Broeimuseum worden in totaal negen

De kunstcollectie van het Broeimuseum kwam

schilderijen van Roeland Savery tentoongesteld. Begin

hoofdzakelijk in de negentiende eeuw tot stand, en dat

2003 werd, met steun van de Vlaamse Gemeenschap, het

is nu nog merkbaar. Binnen de grote productie van

paneel Na de zondvloed aangekocht in Duitsland. Het stelt

schilderijen die toen plaats vond, zijn naast portretten,

een landschap voor met dieren in een fantastische en

genrestukken en stillevens voornamelijk landschappen

imaginaire wereld. De natuur en het landschap,

en dieren vertegenwoordigd. De rode draad door de

glashelder weergegeven, zien er vredig, ongerept en

presentatie is Kortrijk. Schilders en beeldhouwers die

idyllisch uit. Het lijkt een paradijselijk visioen. Maar

in de regio gewoond of gewerkt hebben, krijgen de

tegelijk bevatten de donkere bospartijen, de massa door

voorkeur.

elkaar krioelende vogels en landdieren, de donkere lucht en de weelderige dynamiek van het werk een ten top gedreven intensiteit en een dreigende dramatiek.

Roeland Savery ( 1576-1639) Na de zondvloed Paneel, 53 x 9 1 cm

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

35

Kortrijkse kunstenaars verza meld

Louis Pierre Verwee (1804-1877) Bevroren Leie in Kortrijk Olie op doek, 93 x 123 cm

Van de groep negentiende-eeuwse Kortrijkse

Van zijn stadsgenoot Louis Pierre Verwee (1826-1888),

dierenschilders geniet Louis Robbe (1806 -1889) de

eveneens geschoold bij Jean-Baptiste De Jonghe, zijn een

grootste bekendheid. Zelf een leerling van Jean-Baptiste

aantal zeer mooie winterlandschappen bewaard zoals

De Jonghe, beïnvloedt Robbe op zijn beurt Kortrijkse

De bevroren Leie in Kortrijk. De horizonlijn wordt bij

schilders zoals Edward Woutermaertens, Valère

Verwee alsmaar lager geplaatst, zodat hij in de over­

Verheust, Joos Vincent De Vos, Edmond De Praetere en

weldigende grijze sneeuwlucht al zijn vakkennis tentoon

de gebroeders Jan en Aimé Velghe. Robbe schildert

kan spreiden. Tegen de achtergrond van de sterke kleuren

aanvankelijk - als een typische adept van Eugène

waarin de bovenverdieping van het Broeimuseum

Verbaeekhoven - in een gladde toets prenterige,

geschilderd is, komen deze doeken mooi tot hun recht.

sentimentele landschappen met koeien, geiten en schapen. Naderhand bereikt hij een zeer realistische weergave van zijn onderwerp. Hij is één van de eersten die zijn atelier verlaat en met een open blik de velden in trekt om daar de levensechte, krachtige dieren naar de natuur te schetsen. Deze schetsen werkt hij in zijn atelier verder uit tot schilderijen met een helder koloriet en met integratie van een goede lichtbeheersing. Het breed uitgewerkte Grazende koeien is hier een sterk voorbeeld van.

Louis Robbe ( 1806-1887) Landschap met dieren Olie op doek, 114

x

1 02,5

cm

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2003/3

37

Evariste Carpentier ( 1845-1922) Madderpael in de Kempen Olie op doek, I 30

x

196

cm

In de vroege twintigste eeuw maakt het luminisme opgang. Bij een kunstenaar als Evariste Carpentier

De presentatie van naoorlogse kunstwerken in de nieuwe vleugel van het Broeimuseum is niet permanent.

(1845-1922) verheldert het palet op een spectaculaire

Ze wordt afgewisseld met tijdelijke tentoonstellingen

wijze. Terwijl zijn werk Het alarm uit 1884 nog baadt in

rond hedendaagse kunst, keramiek en design. Grote

een donkerbruine en beklemmende sfeer, komt in

namen zoals Octave Landuyt, José Vermeersch, Albert

De jonge visser en Modderpoel in de Kempen het zwoele

Saverys, Raoul De Keyser en Luc Peire zijn in de

licht van de zomerse zon op het voorplan. Tijdgenoten

collecties vertegenwoordigd. Daarenboven wordt werk

als Georges Buysse (1864-1916), Emile Claus ( 1845-1922)

van jonge laureaten van de tweejaarlijkse wedstrijd

en Emmanuel Viérin (1869-1954) laten nog opvallender

Stimulans en van andere regionale kunstenaars

het licht inspelen op hun werk, bijvoorbeeld in Gezicht

aangekocht.

op het Begijnhof van Kortrijk. Dit doen ook enkele

impressionistische beeldhouwers zoals Henri Boncquet

(1868-1908) met het ingetogen brons Melancholie. Boncquet, geboren in Ardooie, liet zich inspireren door August Rodin en won in 1897 de prijs van Rome. De medailles van de Kortrijkzaan Godfried Devreese

(1861-1941) zijn uiterst verfijnd en knap gemaakt. De Stedelijke Musea bezitten een van de grootste verzamelingen medailles Devreese van België. Onlangs nog werden een vijftigtal originele (loodzware!) medaille-matrijzen in getemperd staal aangekocht in Brussel. Devreese geniet in Kortrijk vooral bekendheid als beeldhouwer van het ruim dertien meter hoge Groeningemonument. Op een indrukwekkend voetstuk in blauwsteen troont de 'Maagd van Vlaanderen' sinds

1906 aan de Groeningelaan in Kortrijk, op slechts 5 minuten loopafstand van de Groeningeabdij.

Emmanuel Viérin (1869- 1954) Gezicht in het begijnhaf van Kortrijk Olie op doek, 15 1

38

OPENBAAR KUNSTBEZIT I N VLAANDEREN 2003/3

x

133,5

cm

Kortrijkse kunstenaars verza meld

Kortriikse Kunstvverkstede De

Een blik op enkele realisaties van de beroemde Kortrijkse Kunstwerkstede De Coene vormt een mooie afsluiter voor deze kennismaking met de Stedelijke Musea. In 1905 sticht Jozef De Coene (1875-1950) een zaak die zou uitgroeien tot een van de grootste en meest vernieuwende Belgische meubelfabrieken ooit. De stichter is een man met een visie. Hij wil niet alleen meubels produceren, maar zorgt in samenwerking met de beste ontwerpers en kunstenaars uit zijn omgeving voor volledig afgewerkte interieurs. Zowel tapijten, luchters, spiegels, koperen meubelbeslag en siervoorwerpen worden in de firma ontworpen en

Buffetkast De Coene Kortrijk, 1 929 Cit roenhout,

40

e.o.

B. 230

vervaardigd. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog telt het cm

Kortrijks bedrijf meer dan 3000 werknemers.

Na de oorlog komt De Coene er ondanks zware schade en moeilijkheden terug bovenop. Vanaf de jaren vijftig wordt met een nieuw ontwerpbureau gestart, toegespitst op moderne interieurinrichting. Dankzij de kwaliteitsvolle afwerking haalt de firma grote opdrachten binnen zoals de inrichting van het UNESCO-gebouw in Parijs, het meubilair van de Koninklijke Bibliotheek in Brussel en verschillende zalen van het UNO-gebouw in Genève. Als marktleider neemt De Coene tijdens de Wereldtentoonstelling van 1958 de inrichting van meer dan twintig paviljoenen voor zijn rekening. Het bedrijf verwerft de Benelux-licenties voor de vervaardiging van de bekende Amerikaanse Knoll-meubelen. Rond dezelfde tijd ontwikkelt de firma gelamelleerde houten spanten, die indrukwekkende overspanningen mogelijk maken. De spantenbouw, terug te vinden in hallen, feestzalen, sportcomplexen en zelfs kerken, wordt een handelsmerk van De Coene. In het Broeimuseum zijn enkele representatieve meubels van De Coene tentoongesteld. Ze illustreren de gestroomlijnde elegantie en de kwaliteitsvolle afwerking van de Kortrijkse meubelfabrikant

42

Meer informatie Stedelijke Musea Kortrijk

Fotoverantwoording: Bibl iothèque Nationale, Parijs: 1 1 Nathalie Demeulemeester, Kortrijk: 4 1 Fotoarchief Stedelijke Musea, Kortrijk: 4, 1 7, 2 2 , 24, 32 Patriek Holderbeke, Kortrijk: 5, 1 1 , 29, 42 Koninklijk Instituut voer het Kunstpctrimonium, Brussel: 3, 6, 7, 8, 9, 1 8, 1 9, 20, 2 1 , 23, 30, 3 1 , 36, 37, 40, 44 Peter labarque, Kortrijk: 32 Claudine Messiaen, Stedelijke Musea Kortrijk: 1 , 6, 8, 1 2 , 1 4, 23 (met dank aan Mevr. De Bevere, Brussel), 24, 25, 35 AG. Pauwels, Kortrijk: 1 6, 22, 26, 27, 28 Jean:l acques Rousseau, Brussel: 1 0 Marcel Uvijn, Heule: 1 2 , 1 3 Gerold Van Raefelghem, Kortrijk: 5, 1 5 , 25, 28, 3 3 , 34, 3 8 , 39 Familie Chr. Viérin, Kortrijk: 6

Directie en secretariaat Broeikaai 4, 8500 Kortrijk Tel. 056/24 08 70 Fax 056/24 08 71 www.kortrijk.be/musea [email protected]

Groeningeabdij Houtmarkt, 8500 Kortrijk

Museum voor geschiedenis van Kortrijk. Gelegen in het Begijnhofpark, vlakbij het begijnhof, het Plein en het verkeersvrije winkelcentrum.

Broeimuseum Broeikaai 6, 8500 Kortrijk

Museum voor Schone Kunsten en keramiek. Gelegen vlakbij de Broeitorens en de Leie. Toegang GRATIS. Openingsuren: elke dag open van 10u tot 12u en van 14u tot 17u. Gesloten op maandag en van 25 december tot en met 2 januari.

Rondleidingen Museumbezoeken voor groepen met gids in het Nederlands of in andere talen en reservaties van een

0

BROELMUSEUM

Broe i ka a i 6 B- 8 5 0 0 Kortrijk

T. (00 3 2 ) ( 0 ) 5 6 24 08 70 G R O E N I N G EABDIJ

Houtmarkt B-8500 Kortrij k

T. ( 0 0 3 2 ) ( 0 ) 56 24 08 70

Holder-de-Boldertocht voor kinderen door het stadscen­ trum met eindpunt in de Groeningeabdij. Aan te vragen bij de Stedelijke Dienst voor Toerisme: Tel. 056/23 93 71 Fax 056/23 93 72 [email protected]

Educatieve werking De Stedelijke Musea hebben een eigen educatieve wer­ king die zes verschillende rondleidingen aanbiedt aan leerlingen, aangepast aan hun leeftijd. Vanaf de derde kleuterklas tot en met het zesde leerjaar. Aan te vragen bij de Stedelijke Musea.

IJ

S i nt- M ichielsplein 5 B-8500 Kortrijk

T. (00 3 2 ) ( 0 ) 56 23 93 7 1 NATIONAAL VLAS M U S E U M

E t i e n n e Sabbelaan 4 B-8500 Kortrij k

T. ( 0 0 3 2 ) ( 0 ) 56 2 1 0 1 3 8 KANT-

& LIN N E N M U S E U M

E t i e n n e Sabbelaan 4 B-8500 Kortrijk T. ( 0 0 3 2 ) ( 0 ) 5 6 2 1 0 1 3 8

Tel. 056/24 08 70 Fax 056/24 08 71 [email protected]

Auteursidentificatie lsobelle De Joegere is licentiate kunstgeschiedenis en sinds 1 988 conser· vator van de Stedelijke Musea Kortri jk. Haar specialiteit is het Kortrijks damast. Ze neemt de algemene leiding waar, onderhoudt de contacten met het stadsbestuur en treedt op als coördinator van zowel permanente als tijdelijke initiatieven . Greet Verschotse is licentiate moderne geschiedenis en sinds 1 993 wetenschappelijk medewerker in de Stedelijke Musea van Kortrijk. Haar werkterrein ligt vooral in de Groeningeabdij, waarbij ze zich toe­ legt op de Guldensporenslag in het bi jzonder en op de stadsontwikkeling in het algemeen.

OPENBAAR KUNSTBEZIT I N VLAANDEREN 2003/3

43

Verjaardagsfeest voor alle abonnees

Zaterdag 15 novem ber van 8 tot 18 uur Legermuseum, Jubelpark Brussel G eva r i e e rd e n b o e i e n d p ro g ra m m a •

Rechtstreeks ontbijtprogra m m a van rad i o Klara

•

Ron d le i d i n gen met topspecialisten Lege r m u s e u m :

wapens en h arnassen , artillerie en ta n ks, luchtvaart, u n iforme n , m e d a i lles, tien schatte n , Russische zaal, a rch itectuur, schone kunsten •

Ron d le i d i n gen i n de sta d : j u belpa rksite, Vrouw in

Brussel, kunst i n d e m etro, graffiti k u n st •

G eleid bezoek met O KV-redacteurs aan E u ropalia- en

Vietna mtentoonste llingen •

Vertellers tussen d e wapen s : Willy Spi llebeen en Koen

Stassij n s •

Live m uz i e k

•

Zoektocht voor volwassenen m e t a ls h oofd prijs een rei s

n a a r Praag •

K i n d e ropva ng: kn utselatelier, gri m e ...

•

Aud iovisuele terugblik op 40 jaar Openbaar K u n stbezit in

Vla a n d eren •

Aan tafel m et d e O KV-redactie: uw m e n i n g is welkom

•

Avant-p re m i è re va n h et verjaardagsboek '40 Vla m i n gen

en hun lieve lingskunstwerk'

Uw •

v e r j a a r d a g s fe e s t Alle O KV-abon n ees en h u n partn e r zijn u itge n od igd

•

H et feest is gratis

•

Uw persoon lij ke u itnodigi n g m et inte ke n fo rm u li e r vi n dt u

bij dit n u m m e r

.0 E �

"' "'

.. .. N 0 � z � > � 0

2

Aangesloten bij

BANK

... , ......... ":��:

J! Fc r:

�"

ProvWK:ie Oost-Vlaanderen

l'fU)\IIHCJr VLA.AMS•UA....NT

""'C :::s 0 ...c: s::

Ed i to PETER WOUTERS

Hoe beleven we kunst? 2003

is het Jaar van de Personen met een Handicap. "Schilderijen en andere vormen van beeldende kunst zijn er n iet enke l om naar te kijken. Vaak prikkelen ze ook het verstan d en de verbeelding." Zo sch rijft Karin De Coster i n dit n u m mer. Ze werkt aan een doctoraats­ thesis over de kunstbeleving van mensen met een handicap. Het is ook het thema van d e extra bijlage i n deze O KV Tento. Hoe ervaren blinden en slechtzienden kunst? Hoe gaan onze m usea om met gehan­ dicapten? En vooral: wat kunnen wij, die minder of geen beperkingen hebben, leren van d e kunstbelevi n g van mensen met een hand icap? Om te begi n nen het gebruik van tij d . Vele lichamelijke gehand icapten moeten letterlijk heel wat drem pels overwinnen alvorens ze i n een m useum van d e kunst kunnen genieten. Eens ze binnen zijn, n emen ze al hun tijd. Contemplatie, kijken en genieten van kunst vraagt i nder­ daad i n d e eerste plaats tijd en inspann ing. Die ontbreken dikwijls op de grote mega-tentoonstellingen waar het d uwen en trekken is en stapvoets aanschuiven. Verder denken we ten onrechte dat beeld­ h ouwwerken, tekeningen, sch ilderijen en artistieke installaties abso­ luut moeten bekeken worden. Daaren boven blijkt uit onderzoek dat vele mensen eerst -en i n sommige gevallen enkel- het naam plaatje en d e titel van het werk willen lezen! Kunst willen we i m mers zo snel mogelijk begrijpen. Blinden en slechtzienden vertrekken van uit d e details en bouwen zo e e n groter beeld op. Z e 'verbeelden' zich meer en die verbeelding is iets wat vele onder ons ook kunnen gebruiken. Op onze Abonneedag hebben we trouwens extra aan dacht voor gehand icapten en we roepen h ierbij onze abonnees op om als vrijwil­ liger blinden en slechtzienden te begeleiden. U leest er meer over i n d it n u m m er. Verder is er natu urlijk Europalia. Het cultuurfestival Europalia, wat afgeleid is van Europa en Opalia (de overvloed van de oogst), werd 32 jaar geleden in België gesticht. Het doel is de ken n is van het cultuur­ patrimonium van een land bij het Belgische en Europese pu bliek te bevorderen. Europalia keert terug naar haar eerste liefde i n 1969: Italië. Samen met onze redacteurs kijken we achter de schermen van dit festival. Herinnert u zich nog hoe u als scholier vol bewonderin g keek n a a r h e t schaalmodel v a n R o m e i n h e t Kon i n klijk Museum voor Kunst en Geschiedenis in B russel? Ter gelegen heid van de Europaliatentoonstellin g Da Pompeij a Roma, renoveerde het m useum het schaalmodel volledig. Bijna honderd lichtprojectoren en een digi­ taa l bestuurde beeld- en geluidsband beco mmentariëren de belang­ rijkste monumenten. We nodigen u alvast graag uit om dit op onze Abonneedag te komen bewon deren. Verder opnieuw catalogi, rondlei­ d ingen en tickets te winnen. Een overvloedige oogst maar wat had u verwacht met zo'n zomer?

Kunst in openbare ruimte

Philip Aguirre y Otegui : een beeld voorViaanderen

Reportage

Het nieuwe Folkmuseum in Dranouter

Actueel

Vietnamese cultuur trotseerde alle oorlogen

Jong talent

Sven 't )olie en G lobal Success Sharing

Undercover

Ten Duinen: historie van vergane glorie

Europalla Italië

Een heel bijzondere renaissance Alle wegen leiden naar Rome Futurisme

Musea apart

Het Renaat Braem H uis

Kunsttoer

Citytrip Oudenaarde en Ename

Klara Keuze van de redactie Agenda kort Voor u gelezen www.tento.be

O P E N BAAR

K U NSTBEZIT

I N V LAA N D E R E N S E C R ETARIAAT, REDACTIE EN ABONNEMENTENDIENST

N I E U W

A D R E S

huis 'den Rhyn' Hofstraat 15 2000 Antwerpen

TEL. 03 / 22 4 1 5 30

U I TG EVEO

PeterWouters [email protected] HOOFD REDACTEUR

MarkVanvaeck [email protected] REDACTIE

FAX 03 / 224 15 31

Florent Minne, Daan Rau, Rik Sauwen,

[email protected]

Lea Van de Wijngaert VORMGEVING

BANKRELATIES

448·0007361·87 385-0590844-Bo 000·0099920-10 135.20 (NL)

GeertVerstaen DRUK

Drukkerij l. Vanmelle n.v., Gent

. �

E

. "' .

PRE-PRESS

Grafisch Buro Geert lefevre PUBLICITEIT

Coveril/ustratie: Europa/ia Italië

BTW 427 190 176

03/231.28.oo (B·promotion) ABO N N EM ENTENDIENST

ISSN 1373-4873 wo 2003/7892/10

Gerrie Caomans [email protected] WEBSITE

EvaWuyts

..

[email protected]

.. 0 . ...

ADVERTEERDERS IN DIT N U M M E R

Aboriginal Art G allery, African Antiques, Amarant vzw, Art from Art, Beaufort 2003,

Caemersklooster, CC de Warande, Contour vzw, Dexia, Galerie J. De Poorter, Galerie Patriek Derom, Kunstsalon Libr'art, Middelheim Openluchtmuseum

0 � .

:: > .

0

3

P h i l i p Agu i rre y Otegu i : een b e e ld vo o Vlaa n d e re n DAAN RAU

Op de vooravond van 11 j u li 2003 werd te Kaprijke in Q_Qst-Vlaanderen

Auteurvan de Vlaamse Leeuw

Man met megafoon

I n h u ldigen van beelden gebeurt wel meer i n d e Vlaamse dorpen en steden waar nogal wat brons de pleinen en straten moet opfleuren, overigens n iet altijd met een goed resultaat. Vele gemeentebesturen willen de een of andere lokale beroemdheid dan met een opdracht plezieren en komen zo tot d e meest banale sculpturen, die de folklore am per overstijgen. Hier wil i k het d u s even hebben over kunst in d e open bare rui mte. In Kaprijke wilde men een beeld om H i ppoliet Van Peene (1811-1864) te herdenken . Van Peene werd geboren te Kaprijke en was auteur van de Vlaamse Leeuw, die door Karel Miry werd getoonzet. Dat werd daar in 2002 herdacht met een tentoonstelling in het mooie stadhuis. Van uit zowel het gemeentebestu ur als vanuit een serviceclub wou men een blij­ vend memoriaal. Er werd beroep gedaan op d e provinciale commissie voor beeldende kunst om enig advies te verstrekke n . E e n verstan dige daad! Philip Aguirre y Otegui, Man met megafoon, 2002,

maquette en

plaatsing

Vooreerst werd gesteld dat er in de eerste plaats een goed beeld moest komen, het herdenkingsaspeet werd ondergeschikt aan de kwaliteit. Uiteindelijk werd een open wedstrijd uitgesch reven maar werden ook een aantal kunstenaars expliciet u itgeno­ digd om ontwerpen in te zenden. Uit de inzendingen werd door een onafhankelijke j ury een vijftal ontwerpen gekozen. De uitverkoren kunstenaars kregen de opdracht om een maquette te maken van hun ontwerp en konden h iervoor rekenen op een vergoed ing.

De maq uettes kunnen gezien worden als zelfstan dige kunstwerken en b lijven eigendom van de gemeente. Ze werden aan het publiek getoond in de tentoonstelling van 2 002. De j u ry had i nm iddels haar keuze gemaakt. Met unanimiteit werd het werk 'Man met megafoon' verkozen. Het is een heel herken­ baar beeld maar met een grote plastische kwaliteit. Het stelt een man voor die iets verkondigt, die een overtuiging uitdraagt. Het is een man van het volk, een man met een stofjas zoals destijds de figuren die het woord voerden i n het dorp: d e koster, de schoolmeester, de d uivenmelker ... Het beeld verliest zich niet in nodeloze details en anekdotie k zoals dat nogal d i kwijls het geval is bij de uitvergrote 'postu urkes' die de open bare ruimte bevolke n . Het beeld is van Philip Aguirre y Otegui, een Vlaamse kunstenaar m et Baskische roots.

Fascinatie voor Afrika Aguirre werd in 1961 te Schoten geboren, volgde les aan d e Academie van Antwerpen en daarna aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten. Ik heb zijn werk eind d e jaren tachtig leren kennen via talrijke groepstentoonstellingen.

Philip Aguirre y Otegui, Exodus, 1998, Installatie gemaakt in Senegal

Zo h eeft hij er ook gewerkt met kleurrijke olievaten en h eeft hij even die kleuren­ rijkdom meege nomen tot bij ons. Om dan stilaan te komen tot de menselijke figuur in zijn essentie, i n zijn u niversaliteit.

Voor iedereen

Philip Aguirre y Otegui, Waterdrager,

2001, Collectie Universiteit Antwerpen

Wie af en toe op de luchthaven te Zaventem komt zal het beeld onder de roltrap wel ken nen: 'Man met matras'. Het had geen betere plaats kunnen vinden, telkens weer grijpt het mij naar d e keel. Af en toe wordt d e matras ook wel gebruikt door een levende mens, iemand die i n d e transitzone moet over­ nachten omdat zijn papieren n i et in orde zijn bijvoorbeeld ...

ateliërs wor�ops cursuS's_�n i.i 111 rondleidingen wandelvoordrachten

I n de collectie van de U n iversiteit Antwerpen heeft de 'Waterdrager' een plaats gevonden, een menselijke figuur op ware grootte, op zijn rug een aantal waterflessen d ragend. De beelden van Agui rre zijn van zo'n zuiverheid, ontdaan van elke pose, gelouterd van elke pretentie, dat ze vele mensen kunnen aanspreken. Ik vind dat een grote verdienste. Beelden i n de openbare ruimte hebben ook een sociale functie. Ze zijn er voor allen die die ruimte betreden en bewonen en niet alleen voor de professionele kunstkenner. Daarom hou i k van beelden met een gelaagd heid waar vele betekenissen in sch uilen of kunnen in gelegd worden, beelden die rijk zijn aan interpretatiemogelijkheden, beelden die veel vertellen en toch nog hun geh eim bewaren.

. .0 E . �

�

!::'_ "' 0 0 N 0 �

. w � > .

0

6

Philip Aguirre yOtegui, Man met matras, 2aa1, Luchthavengebouw Zaventem

H et viel mij op door zijn eenvoud en ook zijn complexiteit, zijn herken baarheid en ook zijn abstractie. Zijn sculpturen waren als klassieke stille­ vens terwijl ze dat j uist overstegen door de u n iversaliteit van d e vormen, vormen die d a n weer zeer herkenbaar waren als bijvoor­ beeld kalebassen. Soms gebruikte hij d iverse recipiënten en zette ze in relatie tot m ekaar, zo verwees h ij op een plastische manier naar de vormentaal die zich al vele d uizenden jaren bij de mens heeft gehand­ haafd. Een halve bol is zo'n u n iverseel en tijdloos gebruiksvoorwerp dat zij nog nooit is vervangen, ze h eeft oppervlakkige veran­ d eringen on dergaan maar wezenlijk is ze onveranderd gebleven.

Afrika is een wereld die hem fascineert en waar zijn werk veel inspiratie von d en nog steeds vindt. Agui rre is niet zomaar een kunstenaar die speelt m et vormen en vormentaal, hij heeft niet alleen esthetische maar ook ethische beko m mern issen. In zijn atelier staat er tegen d e wand een ontroe­ rende foto, een lichtbak, van een installatie die hij i n 1998 i n Senegal realiseerde. Een pad gevormd door versleten slippers loopt, over een niet bepaald vruchtbare bodem, richting horizo n . 'Exodus' heet het werk. Afrika confronteert je met de mensen en hun maniervan leven, met d e wereldproblema­ tiek i n a l zijn scherpte. Aguirre h eeft er gewerkt en zich laten inspireren door d e lokale man ieren van omgaan m et mate­ rialen, het recycleren dat de Afrikaan als het ware h eeft uitgevonden.

Het beeld i n Kaprijke is zo'n beeld: spre­ kend en mysterieus, zeer herke n baar en toch vreemd, opvallend aanwezig en toch intravert. Het is een beeld dat er mag zijn, dat de dorpskern van Kaprijke aanzienlijk heeft verrijkt. De in itiatiefnemers wezen gelukgewenst omwille van de manier waarop ze zijn tewerk gegaan en ook o m hun bereidheid om i n voortd urende dialoog met d e kunstenaar tot de uitein­ delijke realisatie te komen. Dit mag een voorbeeld zijn voorvele openbare besturen.

Caermersklooster Provi nciaal Centrum voor Kunst en Cult u u r

Vrouwebroersstraat 6 - 9000 Gent tel. 09 269 29 10 - fax 09 269 29 11 e-mail caermersklooster@oost­ vlaanderen.be website www. caermersklooster.be

programma najaar - herfst 2003 in het kader van het Internationaal Filmfestival van Vlaanderen

Still/ Move David Claerbout - Dany Deprez Hans Op de Beeck - Angel Vergara van 3 oktober t.e.m . 30 november

Life-Ti me fotografie v a n T ho m Hoffman van 3 oktober t.e.m. 30 november

�"

Provincie Oost-Vlaanderen

Q) l qf)l QS I �I

H e t n i e u w e Fo l km u s e u m i n D ra n o u t e r

:

H 01 � Q) l Hl I I I

PETER WOUTERS

Muziek zoekt liefhebbers. Geen ervaring vereist.

Multimediaal inleefparcours De laatste tijd rijzen de musea in Vlaanderen als paddestoelen de grond uit. Althans, de organisaties noemen zich m u sea, maar voegen daar nog snel het woord 'beleving' aan toe, en nog liever 'experience'. De term komt overgewaaid van uit de bedrijfswereld waar de stelling luidde dat je n iets meer kan verkopen zonder dat de consument er een belevenis bijkoopt. Banale consum ptiegoe­ deren kregen zo een belevingsverpakking. Die tendens zet zich n u ook voort in d e cultu­ rele wereld en in een aantal gevallen zelfs met goede gevolgen. N iet elk erfgoedthema laat zich i m mers zomaar i n het keurslijfvan een klassiek m useum duwen. De Folk Experience vertelt het verhaal van Vlaamse folk en traditionele m uziek. Het is dus n iet zozeer een m useum maar een m u ltimed arcours over een stuk iedenis dat aan een n ieuwe bezig is. Want de tijd dat folkm uziek n kel bestemd leek voor langharige specia­ listen en een handvol fan s met baarden is voorbij. Zo verkocht de debuutplaat van de Vlaamse folkgroep Laïs n iet m inder dan 5 0 . 0 0 0 exemplaren en stonden zij her en der op allerlei binnen- en buiten­ landse festivalpodia. Van zodra j e binnenkomt krijg je een boeiende inleidende film te zien die u itlegt wat folkmuziek vandaag betekent. Dat is zo'n beetje de rode d raad doorheen het m useum par­ cours: het maakt d uidelijk dat tradi­ tionele m uziek niet enkel wortels h eeft in het verleden maar dat het n og altijd een zeer actueel gegeven is.

an lullepijp tot hommel Allerlei interactieve kiosken bestoken je met weetjes, achtergrondinformatie en vooral prikkelende muziek. Verder in het m useum leer je verschillende traditio­ nele instru menten kennen. Zo is een doedelzak n i et typisch Iers of Schots. Het is een Europees instrument met talloze regio­ nale varianten. Er bestaat zelfs een Vlaamse doedelzak, ookwe l 'zakpijp' of 'lullepijp' genoemd. De hommel blijkt het Vlaamse instrument bij uitstek te zijn, 'épinet' of 'vlier' zijn andere namen voor hetzelfde instrument. Tijdens de oorlog maa kte m e n zelfs eenvoudige hommels uit houten kratjes. In een ander zaaltje kan je horen hoe verschi llen de instrumenten samen of elk apart kli n ken door onder een soort grote luidspreker te gaan staan die één specifiek 8

Even speelden de i nitiatiefnemers met de gedachte om het m useum in B rugge te bouwen, maar de stevig verankerde folktra­ ditie in Dranouter en de waaier aan moge­ lijkheden om de regio te bezoeken gaven de doorslag om het m useum hier uit te bouwen . De Folk Experience biedt dan ook een hele reeks daguitstappen aan voor groepen en combineert folkmuziek met een schier eindeloze reeks thema's zoals gastronomie met een bezoek aan d e Oude Kaasmakerij Passendale, met avontuur en sport, m et Wereldoorlog I en een bezoek aan Flanders Fields en zelfs een daguitstap waar je kan leren volksdansen. Niet meer dan logisch eigelijk want tenslotte spreekt de volksmu­ ziek over alles wat er leeft onder de m ensen en kan je over elk onderwerp wel een liedje vinden.

instrument uit het samenspel naar voor haalt. Maar het m useum beperkt zich n i et alleen tot passief luisteren, er is ook een soort karaoke waar je bekende Vlaa mse liedjes kan meezingen. Voor de kinderen zijn er interactieve m uziekin strumenten die je alleen of samen kan bespelen. Ze spelen o p een harp, dansen o p een m uziektapijt of zingen zelf een hit in d e karaoke-box. Maar vele volwassenen kunnen het blijkbaar n iet nalaten om zich ook te laten gaan op deze kleurrijke en inventieve instrumenten die j e n i et alleen heel wat inzicht geven in het ontstaan van klanken maar ook i n d e verschillende m uzieknoten . Dat folkmuziek eigelijk nooit uit ons leven is weg te denken, bewijst een reeks woorden waarvan de oorsprong duidelijk i n volkse muzikale tradities ligt. Een klaploper is nu een profiteur maar het woord komt van d e middeleeuwse lepralijders die met een 'klapspaen' of ratel h u n komst aankond igden. Fliereflu iter is ook geen compliment, maar komt van de gewoonte om van vlier fluitjes te maken. De smartlap tot slot vindt zijn oorsprong in het doek of blad waarop de liedjes­ zanger destijds met een stok de illustraties en teksten aanwees zodat het publiek kon volgen .

Dranouter in het Heuvelland Het Folkcentrum ligt in het sch itterende Heuvelland en de architectuur van het m useum i ntegreert het landschap optimaal door het gebruik van grote ronde ramen waarlangs d e glooiende heuvels zachtjes naar binnenglijden. Vanuit d e Folk Experience heb je een uniek zicht over de Kern meiberg en het groene landschap. In het dorp Dranouter stromen tijdens d e zomer al jaren tienduizenden mensen samen om te genieten van internationale toppers en o ntdekkin gen tijdens het Folkfestival Dranouter.

. �

E

. � .

fOLK ExPERIENCE

Dikkebusstraat 234

"'

8950 DRANOUTER

..

tel. os? 44 69 33 www. folkdranouter.be

© Foto's Folk Experience

Toegangsprijs: € 6,oo

Dranouter

en € 4,00 met OKV-kaart

"'

.. N 0 � z

:: > ..

0

9

Vi e t n a m e s e c u lt u u r t rots e e rd e a lle oo rloge n L U D O D O SO G N E

Het j u belparkm useum exposeert Vietnamese vondsten van de voorbije

Verzamelingvan een zakenman Vietnam was voortd urend een politiek kruitvat. Door de strategische ligging en het onafhankelijkheidsstreven van de verschi l­ lende bevolkingsgroepen volgden de gewa­ pende conflicten elkaar in een hoog tempo op. De Kon i n klijke Musea voor Kunst en Geschiedenis en het Weens Museum voor Volkenkunde willen met hun gezamenlijk tentoonstellingsproject de schrijnende oorlogsbeelden van genadeloze luchtbom­ bardementen, de mij nenvelden en de verm i n kte of getraumatiseerde soldaten zeker niet uit het geheugen wissen. Wel eisen ze nu ook onze aandacht op voor d e rijke Vietnamese cultuur, die de koloniale bezettingen, de migratiebewegingen en de

collectie geeft een representatief overzicht van de evolutie i n de keramiekkunst En dit al vanaf het Neolithicum! Uit documenten en foto's blijkt dat elk object wel degelijk in Vietnam werd vervaardigd."

Geduld beloond Het Brussels museum is ook trots op de grote bronzen tamboeren, die indertijd voor magische praktijken werden gebruikt. Ze zijn versierd met vruchtbaarheidssymbolen als kikkers en slakken. Ook van de vermaarde Zweedse oudheidkund ige Olaf janse zijn er indertijd enkele topstukken aangekocht. I n de omgeving van Hanoi wordt door m use­ um m edewerkers, i n samenwerking met

Avalokitesvara, boeddhistische godheid, Noord­

guerrilla's heeft overleefd. Dank zij een versoepelde wet op artistieke bruiklenen kunnen 350 expositiestukken voor de eerste keer buiten het land van herkomst worden getoond. Daar worden nog een honderdtal objecten uit Europese instellingen aan toegevoegd. "Vanzelfsprekend pakken we ook uit met blikvangers u it onze eigen collectie," zegt wetenschappelijk conservator Miriam Lambrecht. "Het J u belparkmuseum bezit unieke Vietnamese kera miek. Al in het begin van de jaren vijftig verwierven we niet minder dan 2850 voorwerpen uit de verza­ meling van Clément Huet. Deze Belgische zakenman verbleef i n het begin van de twin­ tigste eeuw i n Tha n h-hoa. H ij maakte fortuin met i m port en export. Zijn omvangrijke

Viëtnam, 1Bde eeuw, gelakt hout, Museum voor Schone Kunsten Ho Chi Minh Stad

Aziatische collega's, trouwens nog steeds archeologisch onderzoek verricht. Gelukkig wordt daar niet enkel oorlogsmateriaal opgegraven. "Zeven jaar geleden zonden we uit strategi­ sche overwegingen enkele pron kstukken uit onze verzameling naar Vietnamese musea," licht Miriam lam b recht toe. " I k ben er zelf naar toe gereisd, maar moest noodge­ dwongen tot nu wachten, vooraleer zij zelf aan ons voorwerpen wilden uitlenen. Tot voor kort dienden zij zich te houden aan het wettelijk voorgesch reven uitleenverbod aan buitenlandse instellingen. Eindelijk wordt ons ged uld beloond."

Speciaal voor de OKV-abonnee.

Bewaker, 16de eeuw, steen, 70XJ5 cm, Museum voor Schone Kunsten Hanoi

Geleid bezoek aan de Vietnam-tentoonstelling tijdens het Verjaardagsfeest vooroudercultus dient, een sleutelrol." Het confucianisme, dat verbonden was met het mandarijnschap, liet eveneens veel sporen na. De beroemde Tempel van de Literatuur, waar een indrukwekkend beeld van Confucius staat, is hiervan een school­ voorbeeld. De verhoudingen tussen mees­ ters en dienaars waren aan strenge regels onderworpen. Volgens deze leer moesten kinderen h u n ouders altijd met het nodige respect tegemoet treden. De eigen aard van het Vietnamese volk komt heel sterk tot uiting in de sprookjes met anim istische, bovenaardse wezens. De Franse kolonisten werden op hun beurt vaak bespot met de typische twee- of vierregelige 'Ve'ged ichten. De Vietnamese 'literaten' baseerden zich eeuwenlang op het ingewik­ kelde 'Mon-Khmer' sch rift. De karakterte­ kens hielden rekening met de uitspraak. Rond 1650 bracht de Franse jezuïet Alexandre de Rh odes hierin veranderi ng. Hij zorgde voor een transcriptie in Latijnse letters. Dat zou zijn n ut bewijzen tijdens de kersten ing. Ondertussen is deze taal geëvol­ ueerd tot de officiële uitdrukkingsvorm.

Khmers en Confusius Met geografische kaarten en tijdlijnen worden de historische ontwikkelingsstadia geschetst. Het gevaar om d e eigen aard te verliezen vormde steeds een groot probleem. Van de 54 etn ische groepen worden er slechts zes uitgebreid belicht. "Toch streven we volledigheid na," nuan­ ceert de conservator. " In de catalogus komen ook de andere etn ische groepen aan bod. Ongeveer 85 procent van de bevolking behoort tot de Viet. De Khmer, de Hoa, de Muong en d e Dao d rukken wel hun stempel op de samenleving en h et regi me, maar zijn d uidelijk i n d e minderheid. Op de tentoonstelling raken we noodge­ dwongen alles maar heel even aan. We peilen naar de typische kenmerken van d e Vietnamese beschaving. D a t die d o o r d e C h inese en d e I ndiase cultuur werd beïn­ vloed kan echter niet ontkend worden. Toch worden eigen accenten gelegd. De sculp­ turen i n de tem pels verwijzen n iet alleen naar Sh iva of door monniken geïm porteerde boeddhistische godheden, maar ook naar plaatsgebonden helden . Er is een apart luik gewijd aan religie en verering. N iet zonder reden is een boeddh is­ tisch heiligdom nagebouwd. De meeste Vietnamezen komen daar i m m ers geregeld over de vloer. In de gereconstrueerde won ing vervult het h uisaltaar, dat voor de

Aanzet voor meer De tentoonstelling opent met betekenisvolle documenten uit de recente geschiedenis: "We konden de hand leggen o p geweren, identiteitskaarten en brieven uit de geweld­ dadige bezettingsperiodes," licht Miriam Lam b rechts toe. "De Vietnamezen werden door de oudere generatie toen nog 'An nam ieten' genoemd. Maar lang voor de Fransen en de Amerikanen hun troepen naar het gebied hadden gestuurd, moest de bevolking afrekenen met de Chi nezen. Meer dan d uizend jaar deelden die de lakens uit. Ook binnenlands waren er spa n n i ngen . Veel Noord·Vietnamese fam ilies hoopten in het Zuiden levensrui mte te veroveren." Aangrij pend is een fotoalbum met portretten van moeders, die hun zoon in de oorlog hebben verloren. "Op een bepaald moment waren er i n Hanoi bijna geen mannen meer," onderstreept Miriam Lambrechts. "Toch verloren d e achtergebleven vrouwen de moed n iet. We beschikken over een geluk­ wensbriefvan generaal Giap ('Pantser') aan een verzetsheld in. Ook zijn er emotionele epistels van soldaten op het slagveld aan hun moeder. Deze documenten werden ons door de vrouwen m u sea uit Hanoi en Ho Chi Minh stad toevertrouwd."

40 jaar 0KV dat plaatsvindt op 15 november 2003

in het jubelpark te Brussel.

Zie uitnodiging bij dit nummer.

Na dit hedendaags luik maken de tentoon­ stellingbouwers een sprong in de tijd. De dolken, de sieraden, de m uziekinstru­ m enten en het keramiek vertegenwoordigen de Dong Son cultuur, die is genoemd naar een Annam itische stad aan de grens van Ton kin, waar tussen 1924 en 1935 belang­ rijke voorwerpen werden opgedolven, d ie al i n de derde eeuw voor Christus waren vervaardigd. De Ngoc Lu trommel uit een m useum in Hanoi is zelfs één van de belang­ rijkste staatsrelieken. De Vietnamese kunst beleefde hoogtijdagen tijdens de Ly en Tran dynastie tussen 1000 en 1400 na Ch ristus. De objecten uit de boeddhistische pagodes hebben fraaie vormen. "Jammer genoeg konden we n iet elk aspect en iedere periode uitvoerig belichten," betreurt Miriam Lambrechts. "Over de hout­ snijkunst of de Tjamsculpturen zouden we in de toekomst probleemloos aparte tentoon­ stellingen kunnen organ iseren. In de Jubelparkmusea is totnogtoe ook slechts één zaa l aan d e Vietnamese kunst gewijd . Daar kunnen w e maar é é n tiende van onze eigen collectie exposeren. Om dit euvel te verhelpen worden de stukken geregeld gewisseld. Ik hoop dat de h u id ige tentoon­ stelling alleszins de aanzet vormt tot een lange reeks gelijkaardige projecten in binnen- en buitenland. Van uit Hanoi en Ho Chi Minh stad worden deze i nitiatieven sinds d e recente ontsluiting en leen moge­ lijkheden van hun kunstvoorwerpen toege­ juicht."

CH 'VIETNAM: KUNST EN CULTUREN VAN DE PREH ISTORIE TOT HEDEN'

Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Ju belpark BRUSSEL

Van 17 septembertot 29 februari 2004 Van dinsdag tot zondagvan 10 tot 17u. Info o2/ 741 72 11

"' "' 0 0 N 0 ...

z

� > � 0

11

e n G lo b a l S u ccess S h a ri n g Hartelijk welkom 'Th uis voor een beeld' is een origi neel initia­ tiefvan zowel d e provincie als van Rad io 2 Oost-Vlaanderen waarbij een kunstenaar wordt gekozen die een maq uette presen­ teert van een te realiseren beeld_ De maq uette en het project worden dan voorge­ steld aan de Oost-Vlaamse gemeentebe­ sturen. Elke gemeente kan zich kandidaat stellen o m het beeld een thuis te bezorgen door een geschikte locatie in het openbaar domein voor te stellen. Een jury, bestaande u it deskundigen van d iverse disciplines, bezoekt alle voorgestelde locaties en kiest er uiteindelijk d rie uit die geschikt zijn voor het te realiseren beeld. De d rie gemeenten met de uitverkoren locaties moeten hun keuze dan verantwoorden i n een geani­ meerde radio-u itzending. H ier moet d uide­ lijk naar voor komen dat d e bevolking het beeld ook wil, dat ze het n i et als een opge­ drongen vreemd voorwerp beschouwt. Dat is vooral wijs van u it het oogpunt sociale controle en bescherm ing tegen vandalisme. De radio-uitzending geeft dan meestal de doorslag om het beeld aan de uitverkoren gemeente in lan gdurige bruikleen te geven. Het i nitiatief draag ik een warm hart toe: er worden geen concessies gedaan aan de kwaliteit en het kunstwerk kan rekenen o p e e n hartelijk welkom vanwege de lokale bevolking. Het verrijkt het gemeentelijk kunstpatrimonium en brengt mensen, door alle activiteiten er rond, dichter bij mekaar. Zo kan een gemeente als Evergem prat gaan o p een beeld van Wim Delvoye, staat in S int­ Lievens-Houtem een sch itterende sculptuur van Philip Van lsacker en vorig jaar werd Dendermonde winnaar van de 'Wenende ent' van Berlinde De Bruyckere door een gedroomde locatie aan te bieden i n het schilderachtige Baasrode. Ook kunstenaars als Paul Van Gijsegem, Leo Copers, Johan Tahon en Philippe Ton nard leverden reeds hun artistieke bijdrage. In 2003 werd de uiteindelijke strijd gestreden tussen de gemeenten S int-Gillis­ Waas, Sint-Martens-Latem en Stekene. U iteindelijk wist het kunstenaarsdorp Sint­ Martens-Latem het begeerde beeld binnen te halen, vooral omwille van de zeer goede motiveri ng die ze gaven waarom ze het beeld n et op die site wilden.

Deelgenoot Het beeld van Sven 't Jolle gaf h ij de titel 'Global Success Sharing'. Het stelt een land­ bouwer voor met d e hand aan de prim itieve ploeg die voortgetrokken wordt door twee lastd ieren. Het is een op het eerste zicht

'De leeuw van Baybar', 1994, plaaster, ijzer 'Teamwork', 2000, plaaster en

en pigment, Stel/a Lohaus Gallery

pigment, privécollectie (bruikleen SMAK) plaaster en kleurstof, collectie Provincie Oast­ V/aanderen

idyllisch beeld, je zou je zelfs kunnen laten verleiden het nostalgisch te noemen. H et beeld verwijst slechts zijdelings naar het eigen landbouwverleden maar het roept wel, mede door het exotisch hoofddeksel van de boer, de landbouwtoestanden i n de derde wereld op. De titel is - zoals steeds bij 't Jolle - integraal onderdeel van het werk en verleent het beeld zijn volle dimensie. Global success sharing is een term uit de econom ie, de zakenwereld waarbij het bedrijf zijn werknemers deelgenoot wil maken van de winsten die gemaakt worden. Somm ige van die bedrijven bestaan i n mid­ dels n i et meer ... Het werk past volledig i n het oeuvre van deze geëngageerde kunstenaar. 'Teamwork' is de sprekende titel van één van zijn sculpturen. Eigenlijk gaat het h ier om een uitvergrote interpretatie van een boot met roeiers zoals we die in m i n iatuurversie in Egyptische graven aantreffen. Het werk is in gips en pigment uitgevoerd, een mate­ riaal dat de kunstenaar regelmatig gebruikt. Het h eeft een ongelooflijke présence en toch heeft het dat on beholpene, die naïviteit die aan volkskunst doet denken. Ook hier is er een ploeg mensen aan het werk, d e ploeg staat ten dienste van d e farao, d e leider, hij die de macht bezit. Teamwork krijgt hier een wel cyn ische betekenis.

Te veel auto's 'T Jolle h eeft het dikwijls over het "toyo­ tisme" als prod uctiesysteem, zoals het bij het autobedrijfToyota geh u ldigd wordt. Het gaat hierbij over 'just i n time'-leveringen, stress-management en het ontbreken van een hiërarch ie binnen de ploeg. Er is n iet de dru k van de ploegbaas maar de druk van de

'Mens ergerje niet', 1994, plaaster. pigmenten karton, collectie Vlaamse Gemeenschap/SMAK Foto: Koen de Waal

collega's, want de ploeg als ploeg is verant­ woordelijk. Wat door de één tekort gekomen wordt moet door de anderen worden bijge­ spijkerd. Destijds werden com plexe hande­ lingen opgesplitst i n een reeks van opeen­ volgende, eenvoudige handelingen en werd het afstompende bandsysteem ontwikkeld. Het toyotisme legt het en igszins an ders aan boord en schakelt d e arbeiders in bij het bedenken van het arbeidsproces, met andere woorden de arbeiders worden opn ieuw gebruikt o m de productie nog verder op te drijven. Op die manier wordt gestreefd naar een superefficiënte produc­ tiem ethode en wordt d e totale productie vergroot. Binnen d e bedrijfscontext gezien is dat uiteraard schitterend, maar maat­ schappelijk leidt het tot anarchie, vindt de kunstenaar. Het gevolg is im mers een over­ capaciteit, er zijn te veel auto's en d u s moeten er dan weer afdankingen volgen e n z o verder. Hij stelt e e n fantastische techno­ logische vooruitgang vast maar ziet die niet weerspiegeld in een maatschappelijke voor­ uitgang op wereldniveau.

Mens erger je niet De beelden van Sven 't )olle grijpen heel dikwijls terug naar andere culturen en dat is niet zomaar gratuit. Door zijn veelvuldige reizen merkt h ij ook de verschillen tussen de

volkeren, maar evenzeer de talloze overeen­ komsten en de vele invloeden van onder­ tussen n iet meer zo'n vreemde culturen. Kijken we gewoon maar eens naar onze eetgewoonten bijvoorbeeld. Zijn beeldengroep 'Mens erger je niet' werd eind de jaren negentig door de Vlaamse G emeenschap aangekocht en in brui kleen gegeven aan het SMAK te G ent. Het werk h eeft ondertussen een zekere bekend heid verworven doordat het veel is gepubliceerd en posters heeft gesierd. Het bestaat uit twee geabstraheerde figuren, de ene h u rkend d e andere half liggend, ron d een bekend bordspel met dezelfde naam a ls de titel. De beide figuren dragen een uitver­ grote fez en worden daardoor meteen 'uitheems' of 'allochtoon'. De titel 'Mens erger je n i et' wordt ook hier dus zeer dubbel­ zinnig gebruikt en maakt zonder meer deel uit van het werk. In de eerste helft van de jaren negentig maakte hij wel meer van deze soort werken . I k d e n k h ierbij a a n de 'Leeuw van Baybar', een weergave van een leeuwensch ild - zeg maar een Vlaamse leeuw - maar met een Arabische i nscriptie. Het werk verwijst naar d e Turks-Arabische oorsprong van ons natio­ naal sym bool. Baybar was i m mers een mamelouksultan die de leeuw in het schild voer.

Een meer recent werk realiseerde h ij in het provinciaal domein De Gavers in Geraardsbergen. Tegen d e m u u r van een jeugdcentrum bezijden het water plaatste hij een i ndiaan in een kano, op de m uur zelf kwam een kaart met de rivieren van Europa. Twee punten springen eruit op die kaart, ze zijn over het water met elkaar verbonden. Het ene punt ligt i n Geraardsbergen , het andere ergens in Hongarije, het ene is de vroegere, het andere de huidige locatie van d e 'gedelocaliseerde' lucifersfabriek Union Match. Zo legt Sven 't Jolle voortdu rend d e vinger op de wonde en overstijgt hij duide­ lijk het louter anecdotische. H ij verankert een algemeen gegeven in een concrete gebeurte n is. "Engagement stelt zich vóór het kunstenaarschap," zegt hij, "ik stel mijn bezigheden in functie daarvan. Kunst is een vorm van com m u n icatie en op die manier kan ik di ngen onder de aandacht brengen." I k kijk uit naar d e u iteindelijke realisatie van het beeld in Sint-Martens-Latem. Het wordt geplaatst in de o n m iddellijke nabijh eid van het Gevaert-Minne-museum op een betonnen plateau dat eens de vloer was van een loods of iets dergelijks. Het terrein was vroeger het domein waar Gevaert een commune oprichtte en met veel respect, idealisme en overtuiging de idee van biologische voeding verdedigde, voedsel dat o p een eerlijke wijze werd geteelt en geprodu� ceerd en voor een eerlijke prijs werd gekocht en verkocht. Deze context geeft aan het beeld 'Global Success Sharing' een nog , diepere betekenis. Het is een stille plek waar � toch veel mensen komen, m isschien gebeurt __ " er dan wel iets in de geesten ...

�

�

.. .. 0 0 N 0 ,_

.

:::

> � 0

13

v e rga n e g l o r i e H et duurt even maar aan het rond punt in Koksijde zien we ze, de aanduiding naar Ten Duinen met haar site en m useum waar we ons zu llen overgeven aan de mystiek en het mysterie van een vergeten beschaving. In d e ruime i n kom hal eist het grote ronde volume meteen onze aandacht op. Het toont prachtige panora mische foto's en video­ beelden van de site. Aan het onthaal krijgen we een brochure met wel erg beknopte uitleg over de archeologische site. De meer uitgebreide is in d e maak, zo wordt ons verzekerd. De brochure zelfvind i k geslaagd m et drie witte monniken die als sch immen van uit het licht d e d uisternis betreden en een beknopte tekst met vragen die de n ieuwsgierigheid prikkelt.

d rukken en begint enthousiast te vertellen over wat hij op kruistocht beleefd h eeft. O mdat de gids ook wat te vertellen heeft, verontsch uldig ik m ij en voeg me terug bij de groep. Enig schuldgevoel maakt zich van mij meester als ik hoor hoe hij onverstoord blijft praten zonder dat er iemand naar hem luis­ tert. Centraal in deze zaal staat een ronde tafel met metalen handafdrukken. Het is wellicht d e bedoeling om je hand erop te passen maar naast wat gekraak gebeurt er n iets. Ook n i et als we d e knopjes 'N-F-D-E' i ndrukke n . Onder een glazen stolp liggen gebrui ksvoorwerpen die men tijdens de opgravingen van d e abdij heeft gevonden. O p de grond zien we een lange bruine strook, een voorstelling van de wereld toen. De zachtgroene m u ren bevatten grote afbeeldi ngen in gelijkaardige kleur die als achtergrond dienen voor een duidelijk lees­ bare gesch iedku n dige u itleg in vier talen en kleinere reproducties van sch ilderijen. Het doet me denken aan een enorme bladzijd e u i t e e n m o o i geïllustreerd boek. Hier en daar zien we een nis m et materialen. De hele zaal wordt opgeluisterd door m iddeleeuwse m uziek.

Bang in het donker

Alvorens de site te betreden, moeten we ons ticket met streepjescode scannen. Er kan maar één persoon per keer door d e draaideur wat volgens mij e e n vlotte door­ stroming tijdens een dru kke dag of met een groep en igszins belemmert. De plattegron d h elpt om d e weg te vinden i n de site die, n og in opbouw, o p het eerste zicht onover­ zichtelijk lijkt. Zestien gen u m merde stenen verwijzen naar een paragraaf met korte uitleg over wat hier uit de middeleeuwen resteert. De oostelijke vleugel met het gebouw van de monniken en het klein pand, is nog niet opgegraven.

Was ik een middeleeuwer. dan

•..

In het museum worden we uitgenodigd o m d e gids, waarvoor w e n iet moeten betalen, te volgen. I n de eerste zaal staat een levens­ grote viertalige ridder im posant voor een geschilderd lan dschap. Hij komt tot leven als we op het knopje met de letter 'N' © Foto's O KV

Wat me het eerst opvalt als we de volgende zaal binnenkomen, is de open kast met paterkleren op kapstokken, klaar om aan te doen was het n iet dat ze beveiligd zijn met een ijzerdraad. Ach, het zou toch ondraaglijk warm zijn bij deze zomertemperaturen. ]u les (7j) vestigt mijn aandacht op een koperkleurig plaatje aan de muur. Dit is het eerste m useum waar we plaatjes m et braille aantreffen ! Boven een dubbele deur kondigt een knip­ perlicht het begin van d e film aan. Van d e gids leren w e d a t het om e e n fictiefi lm van Stijn Coninx gaat, dat d e deuren automa­ tisch open en toe gaan en dat ze, eens gesloten , niet meer open kunnen. H ij zegt n og dat we na de film de zaal langs achter moeten verlaten , oppassen voor het trapje want er is al eens iemand afgevalle n ! Tijdens de overigens goede film moet ik vooral ]u les geruststellen dat als er iets gebeurt, d e deuren heus wel open zullen gaan. Eerlijk gezegd ben i k er ook n iet echt gerust in en we zijn toch opgelucht als de film gedaan is. N u nog het trapje ...

li'����;;jfl

www . africa n -a n t i q u es . c o m

We lopen naar een maquette o nder glas. Deze werd gemaakt naar een sch ilderij dat in opdracht van de abt werd geschilderd met als doel de abdij indien nodig te herstellen. Het touch-screen ervoor belemmert een totaalbeeld van de maq uette maar bevat wel een overvloed aan informatie. Ook hier zien we op d e zacht gekleurde muren reproduc­ ties van schi lderijen en vier knopjes voor een u itleg in N-F-D-E.

Kind in de abdij De eerste verdieping bereiken we via een trap achter glas langs de buitenkant van de voorgevel van het m useum. Zo komen we i n e e n ed ucatieve ruimte waar w e onze g i d s uit het oog verliezen omdat we de tentoonstel­ ling actief willen beleven en ontdekke n . Ona (6j) kan met moeite het grote, zware puzzel­ stuk los krijge n . Ze krijgt een lach bui als ze op het knopje naast het grijze konijn dru kt. De rui mte wordt gevuld met het geluid dat d it dier voortbrengt. De figuren op de afbeel­ ding h ebben elk hun verhaal dat ze graag vertellen als je op de bijhorende knop drukt. De wolf en de ezel maken wel erg veel lawaai, zo za l later nog blijke n . E e n ronde tafel is e e n monnikenspel m et centraal een d raaiend e schijf waarop de spelregels staan. Het kastje met het nodige materiaal is op slot. "Vijf keer juist en je wi nt een prijs!" ] u les en On a zetten zich enthousiast voor h et touch-screen . Eerst de streepjescode scannen, het wordt een gewoonte. Ze zijn ontgoo­ cheld want er

Een dag in het leven van een monnik On a kijkt geboeid naar de etmaaltafel op basis van het wateruurwerk van Villiers. I n d e abdij heerste zwijgplicht. Hoe de monn iken met elkaar converseerden, zien we op een touch-screen voor een grote spiegel zodat we de gebarentaal van d e cisterciënzers kunnen nabootsen. Van uit een zekere n ieuwsgierigheid d ru k i k h e t woord 'vrouw' aan en zie h o e een monnik het zweet van zijn voorhoofd wrijft ... ? De uitbeeldingen van 'bier' en 'eten' vind i k toch passender. En kele filmpjes tonen het leven van de monn iken, o p de m u ren kunnen we hier­ over lezen en als we op een knop dru kken horen we er een monnik in het streekge­ bonden dialect over vertellen. Zijn stem wordt overstelpt door het geh uil van de wolf in de vorige zaal.

AFR I KAAN S E KU N ST Uit oude verza melingen.

Ora. Het spirituele leven in een abdij We zetten o n s in een kerkstoel en via het scherm voor mij kies ik op welbepaalde tijdstippen vastgestelde gebeden die ik door een op een douchekop gelijkende telefoon beluister. De lichtinval zorgt ervoor dat ik iedere keer moet rechtstaan om het scherm te bekijken. Enkele beelden staan van uit h u n n is wezenloos voor zich uit te staren en verder staan er tafels met voorwerpen en boeke n .

E e n zeldzaam pre-Bem be beeld 29cm .

Ex-verz. Fe uerpeil (Aac h e n ) , Ex-Sac k m a n n ( B e rl i n ) , ex- J o D e B u c k ( B russe ls)

M a a n d a g tot zaterd a g 1 4u t ot 18 u .

David N o rd e n Sint Katelijnevest 27 8 2 0 0 0 Antwerpen Te l : 03 - 2 2 7 . 3 5 . 4 0

"'

david laafrica n - a n t i q ues.com

"' 0 0 N

> M 0

15

Een stem in het kapittel

"' "' 0 0 N

0

.. z

::: > � 0

16

H ier beginnen, na een druk op een knop welteverstaan, vijf monniken met elkaar te praten. Wie aan het woord is, wordt lettertijk verlicht. Luikjes op d e muur tonen verschil­ lende kapittelzalen. Als we ze open klappen, krijgen we meer informatie. In de volgende zaal zit een monnik met een pluim i n de hand voor een wit blad. Ik maak de bedenking dat het attractiefzou zijn, moest hier echt iemand aan het werk zijn. Een tegel vervangt hier de drukknop. Als we erop gaan staan, wordt er boeiend en levendig verteld met op de achtergrond het geluid van stromend water. In de keuken zet J u les zich naast d e monn iken a a n tafel en heft hij mee h e t glas. Het geheel oogt wel gezellig. Centraal staat een open haard waarin een wapperend doekje het vuur verbeeldt. Er ron d tiggen vier tegels maar als we erop gaan staan, gebeurt er niets. Onder een vierkante meter plexiglas ligt een stukje strand met schelpen. De bedoeling hiervan ontgaat m e des temeer omdat een behoorlijke hoeveelheid condens h et zicht belemmert. Alle tentoongestelde voorwerpen werden ter plaatse gevonden. Verder zien we lege kasten met voedingsstoffen en we leren iets over voedselbewaring en voedselbevoor­ rad ing.

De spelende mens in de middeleeuwen Drie zuilen waarvan één met de afbeelding van een minnezanger en één met een naakte vrouw vertellen roddelpraatjes. Je moet er, zoals tijdens echt roddelen, d icht bij staan om hen te verstaan. Tegen de muur hangen luikjes die verhalen over verboden liefdes tussen pastoors en ordezusters verbergen . Dit alles met op de achtergrond sacrale gezange n .

Tussen hemel en aarde Het touw van de klok d i e hier hangt, blijkt gefixeerd . Toch weerklinkt het luiden erva n . De grafsteen op de glazen b a k verraadt de identiteit van het skelet op de harde zand· grond eronder. We lopen over een glazen brug waaronder de verschillende stappen van het archeolo· gisch bodemonderzoek waarheidsgetrouw tentoongesteld zijn.

Terugblik Ter Duinen beoogt een tegemoetkoming aan de volledige bezoeker zowel op cognitief (wetenschap, geschiedenis), affectief (in komen i n de leefwereld van de monnik, sfeer aanvoelen met m uziek en film, geboeid luisteren naar verhalen) als psychomotorisch vlak (puzzels, spel­ letjes, touch-screens). Men komt tegemoet aan de noden van blinden (braille, m uziek, vertellingen) en rolstoelgebruikers (brede doorgangen, lift, aangepaste ingang). De versch illende zalen zijn mooi aange­ kleed en voorzien van i nteractieve tentoonstellingsmethoden. Het onthaal is vriendelijk en informatief. We komen graag nog eens terug om de verdere ontwikkeling te volgen.

TEN DUINEN 1138

Koninklijke Prinslaan 8 8670 KOKSIJDE Tel. 058/52 16 85 www.tend uinen.be

Q)

-g

ca

I..

ca

Kunsthandel Johanna de Poorter Moderne en hedendaagse ku nst

Va n 5 septe m be r tot 26 septe m b e r 2003

Alessand ra Alves Bloemen Olieverf

Zirkstraat 25 - 2000 Antwerpen Gsm 0478.99.90.65 www.johannadepoorter.be info®johannadepoorter.be Openingsuren : woensdag, donderdag en zaterdag : van 14 tot 18 uur en vrijdag : van 11 tot 15 uur.

T E N TO O N S T E L L I N G

-G EBOE I D PU B h et l eve n achte r tra l i tentoonste l l i n g en randactiviteiten over het gevangen iswezen in de Noorderkempen van 20 september tot en met 9 novem ber 2

Q)

Vrije toegang van di. tot za. van 1 4 tot 1 8 u . , zo. van 1 0 tot 1 2 e n van 1 4 tot 1 8 u . gesloten op maandag. een bezoek op afspraak is mogelijk. de Warande, Warandestraat 42, B-2300 Turnhout tel. 0032 ( 1 4) 41 94 94, fax 0032 (1 4) 42 0821 e-mail [email protected], www.warande.be

.. 0 0 "'

17

b i j z o n d e re re n a i s s a n c e Bufferstaat I ets terzijde van de klassieke items van de Ita liaanse vijftiende- en zestiende-eeuwse cultuurgesch iedenis evoceert de Europaliatentoonstelling, op basis van meer dan driehon derd gevarieerde werken a ls sch ild erijen, sculpturen, wandtapijten, wapens, m i niaturen en traktaten, een renaissancistisch hof van het Quattrocento, dat als smeltkroes van diverse invloeden een elitistische cultuur wist te ontwikkelen. Naast de grote stadstaten Firenze, Milaan, Mantova, Siena en de republiek Venetië speelde Ferrara de rol van bufferstaat. Om zijn macht tegenover Venetië te vergroten scho n k het Vaticaan in 1471 aan de markies Borso d'Este de titel van Hertogvan Ferrara. Ferrara was toen reeds een bloeiende renaissancestad met talrijke paleizen, delizie genoemd, verspreid over het territo­ riu m .

Kort voord ien was de middeleeuwse stad door Borso d'Este vergroot en fundamenteel van karakter gewijzigd geworden. Ercole, zijn opvolger, zou d it werk voortzetten en van Ferrara het voorwerp maken van de grootste urban istische ondernem ing van Italië van d e vijftiende eeuw, met een platte­ grond op geometrische basis en lanen van zestien meter breed.

Dynamische hofcultuur Drie prinsen, drie broers, Lionello (14411450), Borso (1450-1471) en Ereale (14711505), sti m u leerden in Ferrara en zijn heer­ lijkheid gedurende een zestigtal jaren een hofcultuur die een der merkwaard igste hoofdstukken vormen van het humanisme en van wat doorgaan s (maar deze term is hier wellicht n iet volledig geschikt) de renaissance wordt genoemd. De hofcult u u r van de Este is steeds een dynamische cultuur geweest.

Cosmé Tura, Martyrium van H. Maure/ius

Het hele reper­ torium van schilderijen, fresco's, trak­ taten, bijbels, romans en theaterstukken, kortom : het door de Este gestimu­ leerde artistieke elan, was erop gericht het gezag te legitimeren. En deze argum entatie o p basis van het medium van de imaginatie gebeurde in een harmon ieuze fusie met een Florentijnse human istische aanbreng, voornamelijk met d e figu ur van Guarino, terwijl er door de prinsen van Este, wat het politieke model betreft, geen afstand werd genomen van de riddertraditie. Het is dan ook n iet te verwon­ deren dat de ridderroman in Ferrara tot volle bloei kwam.

Ze vertegen ­ woordigde het politieke ideaal van de fam ilie Este en legiti­ meerde, op lite­ rair-imaginair vlak, hun dynas­ tieke macht. Het groots opgezette heldend icht Orlando Furioso (1532) van Ariosto is voor de renaissance wat d e Divina Cammedia voor de middeleeuwen bete­ kent. Het opzet van het werk h eeft in water­ merk de verheerlijking van de genealogie van d e Este. Poëzie en politiek zijn er com plex met elkaar verweven. Een andere exaltatie van de hertog wordt bezongen i n Boiardo en h e t grootse epos Gerusalemme van Torq uao Tasso bord uurt verder op het stramien van d e oude ridderlijkheid.

Fresco's van het goede bestuur Het schitterendste beeld van de hofcultuur van Ferrara bieden de 525 m' fresco's van het Salone dei Mesi (de grote zaal van de Maanden) in het Palazzo Schifa noia. Onder leiding van een 'Raad' werden de thema's vastgelegd waarmee d e vier m uren zouden beschilderd worden. De hele schilder­ school van Ferrara, met als voornaamste meester Francesco del Cossa, werd hiertoe aangesproken. De fresco's illustreren het 'Goede Bestuur' van Borso. Zijn regerin g wordt er a l s de gouden periode uitgebeeld op het onderste register, terwijl d e twee boven liggende registers klassieke god heden en tekens van de dierenriem laten zien. Borso versch ijnt er i n ridderlijke gedaante: men ziet hem op jachtscènes, op het ogenblik dat hij rechtspraak uitoe­ fent, hij wordt geportretteerd aan het hof omgeven door human isten en a m bassa­ deurs terwijl hovelingen hem ten dienste staan .

Een wandeling langs meer dan 20 kunstwerken op 8 locaties

CONTOUR In Mechelen 1 5/08 < 1 2/1 0 Actuele videokunst in historische ruimtes

te gast: Nederland Fiona Tan Hans Op de Beeck de Rijke/de Rooij Wim Wauman Franciska Lambrechts/Honoré a•o Orla Barry en Rui Chafes Mrs Delmotte Sven Augustijnen Els Dietvorst Rob Johannesma Jef Geys Elske Neus

Anti-renaissance van Tura

Borso d'Este op fresco in Palazzo Schifanoia

Castelia Estense, Ferrara

De hofschilder van Borso was Cosmè Tura (ca. 1430-1495). Hij was de on betwiste leider van de school van Ferrara, die vanaf 1457 volledig ten dienste zal staan van het hof. Tura is een fascinerende, maar moei­ lijk te situeren figuur. In volle renaissance is hij een der eerste vertegenwoordigers van een 'anti-renaissance'. Zijn stijl is doordrongen van een hevig emotioneel klimaat. De vormen zijn hard, systematisch ontwricht, de kleuren bijtend en vol disso­ nanten.

Open van Dl-ZO van 1 3u30 - 1 7u30

Vertrekpunt: De Garage - ruimte voor actuele kunst, Onder den Toren 1 2 2800 Mechelen

"' "' 0 0 N 0 � .,

www.contourmechelen.be

:: >

..

0

19

» Cosmé

Tura, Sint-joris en

de Prinses, 1469, olieverf op doek, Ferroro, Musea del Duomo > Kathedraal van Ferroro

Solo dei Mes i, Polozzo Schifonoio, fresco

0 ,_ z

::: > � 0

20

Hij is d e schilder van de dramatische gevoelswereld en zijn voorkeur gaat dan ook naar iconografische thema's waar het menselijke d rama ten top kan gevoerd worden: de Piëta, de Bewening, d e Graflegging, de Kruisafname, de heilige H iëronym us. Op die uitbeeldingen zijn d e lichaams- en gezichtsexpressies pathetisch, verkram pt, uiterst gespannen, wreed. Het grafisme van de vormen is bijtend scherp, de plooienva l is als i n steen gebeiteld, de belichting zit vol dramatische accenten.

Vlaamse kunst in Ferrara Een kunstenaar die ongetwijfeld invloed heeft uitgeoefend op Cosmé Tura is Rogier van der Weyde n . De Vlaamse kunstenaar werkte aan het hofvan Ferrara i n 1446-1447 en i n 1450-1451. De interiorisatie van Van der Weyden die toelaat gevoelens uit te d rukken moet Tura als jonge kunstenaar getroffen hebben. Tura zal interesse vertonen voor de liturgische thematiek van Van der Weyden, maar diens melodische stijl zal hij vervangen door een bittere, vlij mscherpe, metaalachtige, getourm enteerde en pijnlijk aandoende expression istische stijl.

Vlaamse kunst was er wel meer in Ferrara. Lionello was een gepassioneerde verzame­ laar van Vlaamse tapijten. De Vlaamse kunst kan als beeldsubstraat nagetrokken worden in Ferrara, maar de aspiraties van de Ferrarese kunstenaars waren van een andere aard . Direct, met klem uitgesproken, hard neergezet, met een verheerlij king van contrasten en een bijna genotsvolle afwijking van het renaissancisti­ sche schoonheidsideaal verovert deze sch il­ derkunst haar eigen plaats, naast de presti­ gieuze schilderscholen van Mantova, Ventië, Firenze en Milaan.

'EEN BIJZONDERE RENAISSANCE. HET HOFVAN D E ESTE TE FERRARA'

Van 3 oktober 2003 tot 11 januari 2004 Paleis voor Schone Kunsten Ravensteinstraat 23

1000 BRUSSEL www.bozar.be www.europalia.be

:a.>

;:!

A l l e w e ge n l e i d e n n a a r R o m e

Cd

� H

KARL MARCELIS

De wereldberoemde maq uette van Rome is gerestaureerd en te zien

tentoonstelling

Vrome pelgrims, denkers en schilders Ter gelegenheid van deze tweede uitgave van een festiva l gewijd aan Italië in het kader van Europalia, boden de Konin klijke Musea voor Kunst en Geschiedenis van Brussel de bezoekers van de Pompeji-expo graag een extra parcours aan. Vermits de renovatie van de wereldberoemde maquette van Rome kort voor de opening werd voltooid, leek het i nderdaad geschikt om het publiek op weg van Pom peji naar Rome, Da Pompei a Roma, een beeld te schetsen van hoe de ontdekking van de Vesuvius-steden kadert i n d e ruimere context van d e heront­ dekking van d e Romeinse oudheid. Geruime tijd voor d e ontdekking van Hereuianeum (1709) en Pom peji (1748), waren de vervallen monumenten van Rome ten prooi gevallen aan d e bouwdriftvan de pausen van de 1sde en 16de eeuw. Mede door het protest van kunstenaars als Rafaël en Michelangelo werd deze roofbouw aan banden gelegd door d e oprichti n g van de pauselijke Com missario delle Antichità (1534). De getuigenissen van het verleden werden voortaan n i et alleen vastgelegd door pen en penseel van vorsers en kunstenaars uit de Italiaanse steden, maar ook door erudiete reizigers uit onze gewesten, zoals Pighius en Smetius of kunstenaars als een H iëro n i m us Cock, Jan Gossaert of een Maarten van Heemskerk. Het werk van deze Fiamminghi en dat van de humanisten op het thuisfront, h eeft een fundamentele rol gespeeld in de herontdekking van het oude

Italië. Ze openden een wijdvertakt studiege­ bied dat uiteindelijk vaste vorm zou geven aan het intellectuele en materiële erfgoed van de Europese democratieën. De eerste reizigers uit onze gewesten die tijdens de middeleeuwen Rome bezochten, waren vrome pelgrim s die er de pauselijke zetel kwa men bewonderen en het grafvan Sint-Pieter en de relikwieën vereerden. De ruïnes van het antieke Rome lieten een diepe i ndruk op hen na, en werden beschouwd als de stille getuigenissen van wat d e tand des tijds had aangericht met de grootste stad van d e oudheid. Hoewel de vroegste reisgidsen uit d e 8ste - 9de eeuw dateren, ontwikkelt zich pas in d e 15de eeuw een echte wetenschappelijke belangstelling voor de ruïnes. De neerslag hiervan be­ perkte zich aanva n kelijk tot de geschriften van een kring Italiaanse h u man isten die meestal i n pauselijke opdracht werkten . De rol die de pausen speelden i n dit proces was op zijn minst dubbelzin n ig: ze leefden temidden van de resten van het oude Rome, waarop ze een nieuwe stad grondvestten. Zo steunden ze i m mers (en n iet zelden met eigen middelen), topografische, historische of epigrafische studies van de antieke monumenten. Anderzijds waren zij het die de ruïnes ruimden of gebruikten a ls funde­ ring voor moderne gebouwen of, n og vaker, als steengroeven voor goedkoop bouwmate­ riaal.

Rome, maquette van Pau/ Bigat, Thermen van Agrippa en Pantheon © Diatheek KMKG Brussel

21

Rome, maquette van Paui Bigot, Colosseum © Diatheek KMKG Brussel

Het is pas i n het tweede derde van het dat de erudiete werken zich losmaken van de middeleeuwse traditie (vertegenwoordigd door o.m. de Mirabi/ia Urbi-"De wonderen van de Stad" uit de 12de eeuw) om zich voortaan te baseren op wetenschappelijk onderzoek van d e monu­ menten. I n zijn Descriptio Urbis Romae (1432-34), werkt Leo Battista Alberti een n ieuw com plex topografisch rasterplan uit, waarop de monumenten gesitueerd konden worden. Zijn i n n overende benade­ ring krijgt spoedig navolging i n het werk Roma Instaurata (1444-46) van Flavio Bondio. De nauwgezette beschrijvingen gebaseerd op persoon lijk onderzoek van deze geleerde, worden h ier geconfronteerd m et die van klassieke auteurs en de overle­ vering van antieke bronnen zoals d e Regionarii, catalogi v a n h e t Late Keizerrijk waarin de monumenten van Rome per regio opgesomd werden. Bovendien legt hij een levendige belangstelling voor de geografie van Italië aan de dag die zijn neerslag vindt i n zijn !ta/ia illustrata (1453), waaruit vele auteurs van reisgidsen naar believen zouden putten. cinquecento

Van zodra het humanisme zijn doorbraak kende i n onze gewesten , werden Rome en Italië vaste reisbestemmingen van gelet­ terden, met Erasmus op kop (1506-1509). Deze grote denker beschouwde zijn afreis naar Italië zelfs als de bekroning van zijn studies, een mij lpaal die h ij slechts op veer­ tigjarige leeftijd kon oversch rijden. ln de 16de eeuw groeit een dergelijke peregri­ natio gaandeweg uit tot een onmisbaar onderdeel van de opleiding van kunstenaars en wetenschappers, en is de stroom reizi­ gers nauwelijks nog te stuiten ...

Rome herontdekt In het parcours van de tentoonstelling worden de opeenvolgende etappes geschetst van de herontdekking van de Romeinse oudheid tot na d e periode van de

·"

"' "'

.. .. N 0 � .

=

> � 0

22

Grand Tour.

Rome, maquette van Paul Bigot, Forum van Caesar

Munten, gesneden stenen, marmerstalen, oudheden en hun kopieën i n gips of metaal, wijzen op de diversiteit van d e belangstel­ lingspoten van de pioniers. Tal van werken uit de Renaissance en de Moderne Tijden tonen hoe de herbronning die ze bewerk­ stelligden onder meer de stroming van het neoclassicisme in de hand werkte. Orgelpunt van deze reis door de tijd die met de oude monum enten van Rome aanvat, is het wereld beroemde en nu gerenoveerde schaalmodel van h et antieke Rome.

© Diatheek KMKG Brussel

De didactische functie die d it model vervulde voor generaties schoolkinderen en studenten zal i n d e toekomst verder uitge­ bouwd worden met behulp van m u ltimed ia­ technieken, waarvan hier alvast een voor­ proefje wordt gegeven . Het lijkt er dus op dat Roma wel degelijk eterna is .

Unieke maquette Het schaalmodel van Pau l Bigot (zie verder) stelt de stad Rome voor, op het hoogtepunt van haar monumentale pracht, ongeveer twintig jaar voor de invasie van A larie (410). Deze luidt de ondergangvan de stad in en de geleidelijke aftakelin g van haar gebouwen . Het plan in reliëf op een schaal van 1/400 werd in gips uitgevoerd op een houten gebinte. Drie andere versies waren bestemd voor d e u niversiteiten van Caen, de Parijse

Speciaal voor de OKV­ abonnee. Sarbon ne en het Pen n sylvania Museum (Ph iladelphia). De maquette van de Sarbonne had helaas a l heel wat schade geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog en zou de studentenopstand van mei 1968 n iet overleven . Het schaalmodel van Philadel­ phia bestaat ook n iet meer en het exem plaar van Ca en werd slechts recent gerestaureerd, o m met behulp van nieuwe technologieën een voorbeeld voor d e toekomst te worden. Het Brussels exem plaar was de en ige inge­ kleurde versie en is niet enkel opmerkelijk goed bewaard, maar verdient ook nog van uit andere oogpunten onze aandacht. De maquette meet 1 x 4 meter en bestaat uit 98 versch illende elementen die naad loos op elkaar aansluiten. Ze bestrijkt ongeveer 3/5 van de totale oppervlakte van de antieke stad; de wijken die het verst van het centru m lagen bleken i nderdaad slechts moeilijk op realistische wijze gereconstrueerd te kunnen worden. Dit verklaart waarom slechts enkele sporen van de Aureliaanse stadsmuur zichtbaar zij n . De toeschouwer wordt een blik op de Eeuwige Stad gegund van op een hoogte van 300 meter. Via 98 lichtprojectoren en een digitaal bestuurde beeld- en geluidsband worden de tachtig belangrijkste monu menten en archi­ tecturale verwezen lijkingen belicht en becom mentarieerd en ook nog eens uitver­ groot op een tweevoudig videoscherm . Via een aantal beschikbare computers kan ook de i ndividuele bezoeker i nloggen op de stad en meer bijzondere i nformatie over een bepaalde stadswijk of gebouw opvragen . De keizerlijke fora, de bad h u izen, d e stadions, d e tem pels, de woonwijken, d e theaters en z o veel meer worden virtueel binnen oog- en hand bereik gebracht. Pau l Bigot had zich grotendeels gebaseerd op de wetenschappelijke publicatie (door R.Lanciani) van een marmeren plan van Rome uit de Severiaanse periode (begin 3de eeuw), waarvan honderden fragmenten opgegraven werden langs de achtermuur van het Forum van de Vrede, achter het repu­ blikeinse Forum. Tot in de eindfase van het project paste Bigot zijn model aan de bevin­ dingen aan, die de lopende opgravingen toestonden. Desondanks legt het schaal­ model een tijdsbeeld vast, dat door de evolutie van onze ken n is van de topografie van Rome sedert 1937 achterhaald is. Een van de grote omwentelingen greep plaats in de zestiger jaren, toen vastgesteld kon worden dat men in de zone van het Marsveld het theater van Balbus verkeerdelijk had

Geleid bezoek, met als gids onze redacteur Kart Marcelis, aan deze Europalia-tentoonstel­ ling tijdens het Verjaardagsfeest 40 jaar OKV dat plaatsvindt op 15 november 2003 in het jubelpark te Brussel. Zie uw uitnodiging in dit nummer.

geïd entificeerd met de plek waar eertijds het Circus Flaminius was aangelegd. Recente opgravingen ter gelegenheid van het j u bileu mjaar 2000 wezen bovendien uit dat de tempel van het Forum van Trajanus, het grootste plein uit de keizer­ tijd, zich n iet achter de zuil van Trajanus had bevonden (naast de huid ige Piazza Venezia), maar tegenover de Basilica U lp ia, n et naast het Forum van Augustus. Om het historisch aspect van d e maquette als een tijdsbeeld te respecteren , zullen dergelijke aan passingen in de nabije toekomst op virtuele wijze aangebracht worden.

Het werkstuk van Paul Bigot Paul Bigot studeerde architectuur aan de Ecole Nationale Supérieure des Beaux­ Arts van Parijs. Als laureaatvan de Grand Prix de Rome (1900) nam hij zich voor een reconstructiemodel van het Circus Maximus i n te zenden. Om de volumes beter i n te schatten, bereidde Bigot dit project voor met behulp van een schaal­ model in klei. Door zijn passie voor dit werk, rijpte het plan om ooit een dergelijk schaalmodel te maken van het antieke Rome i n haar gehele omvang. Een eerste voorontwerp werd voorgesteld op de Wereldtentoonstelling van Rome in 1911. Bigot paste d it schaalmodel vanaf 1937 aan, zoals blijkt uit een vergelijking van het Brusselse exemplaar met het origi­ neel te Caen. Enkele jaren nadien stierf hij, op 8 j u n i 1942, in volle oorlogstijd.

DA POMPEI A ROMA Koni n klijke Musea voor Kunst en Geschiedenis Jubelpark 10 1000 BRUSSEL 9/4/2003·8/2/2004 www. kmkg-mrah.be www.europalia.be

23

i s s s s s m m m m m e ? ? ? ? D e k u n s t va n w e v l i e ge n e r i n ! ! ! ! ! ! ! ! De kunstgeschiedenis bestaat i n grote mate in het eindeloos herbevestigen van hetgeen wij al wisten of meenden te weten. Een confrontatie met de echte werken en met de bronnen kan daarom voor grote en kleine verrassingen zorgen.

Manifest en/of pastiche Neem nu het Manifeste du Futurisme van Filip po Tommaso Mari n etti dat de lezers van de d eftige Parijse krant Le Figaro op 20 februari 1909 in hun maag gesplitst krijgen. De boodschap zit in elf punten vervat. Het opruiend, gewelddadig, gepassioneerd, antifeministisch discours ervan is genoeg­ zaa m bekend. Vooral het verheerlijken van de snelheid en van d e oorlog en de oproep om m u sea en bibliotheken af te breken zijn blijven hangen. Daarom is het verrassend bij het lezen van het document zoals het i n de krant verscheen te moeten vaststellen dat het eigenlijke man ifest slechts de midden­ moot van een verhaal i n de ikvarm is. Daarin hangt d e auteur het relaas op van een dolle nachtelijke rit met auto's die meer weg hebben van wilde dieren. Aan de tocht komt bruusk een einde als de auto die dan eens met een brullende roofd ier, dan weer met een haai vergeleken wordt, slipt en de ikfi­ guur in een gracht terechtkomt. Hij moet niet meer zo n uchter geweest zijn, want d e modderpoel waarin h ij beland is, vuurt zijn lyrisme aan: " Ach! Moederlijke gracht, half gevuld met modderwaterf Fabrieksgracht! Met volle teugen heb ik genoten van je versterkende modder, die mij vervulde met de gedachte aan de heilige zwarte tepel van mijn Soedanese voedster!"

Giacomo Bal/a,

Fortunato Depero,

Ve/ocit di motocicletta,

La grande Se/vaggio,

1913

1917

De en ige getuigen van dit fait-divers zijn 'een groep lijnvissers en jichtige natura­

Het is voor d it publiek dat de i kfiguu r, onder het m odder en gekneusd, het mani­ fest uitspreekt. Het verhaal zelf is als een pastiche bedoeld, vol zwaar overtrokken symbolistische beeldspraak die aan Gabriele d'An n unzio herinnert. Heel die o m kadering is echter uit het geheugen gewist en Marinetti oogstte h etgeen hij gehoopt had: een mooi 'succès de scan­ date'. listen'.

De machine is mooi Mari n etti en zijn volgelingen krijgen d e smaak t e pakken, ze schrijven en publiceren het ene man ifest na het andere, over alles en nog wat. Met hen waait een frisse opstan­ dige wind door het kunstgebeuren van het begin van d e twintigste eeuw. Ze gaan de wereld veroveren, d e sterren , alles wordt opnieuw uitgevonden, tot de taal toe: futu· ristische teksten zijn simultaa n , omdat de woorden vrijgemaakt zijn ('parole in libertà'). Als Balla of Marinetti brieven schrijven, dan slingeren de woorden i nclu· sief klanknabootsingen over heel het blad; een lust voor het oog, een kwelling voor de postbode. De machine is overal aanwezig: zij d rijft alles aan, geeft ons d e kans o m te vliegen, bezorgt het geluiden materiaal voor de nieuwe m uziek, de nieuwe architectuur za l machinaal zij n, geuren worden kunst, enz.

De futuristen en de anderen

Er zit natuurlijk iets naïefs in die verheerlij· king. Men kan erom glim lachen zoals men glim lacht o m scien cefiction die enkele decen nia oud is. Maar de oogst is zo rijk dat n iet alles als oud n ieuws te beschouwen is. Daarom het belang van een geheel zoals het i n het Museum van Elsene wordt tentoonge­ steld: honderdvijftig werken geven een mooi overzicht dat spijtig genoeg niet het volle­ dige verhaal vertelt.

De futuristen hadden geen last van over· dreven nederigh eid. Dat valt na te lezen in de catalogus. Zij zetten zich hooghartig tegen de andere kunstbewegingen af. H u n stelli ng was eenvoudig: z i j waren beter dan alle a n deren en meer extreem dan het futu­ risme kon eenvoudig n iet. Het Italiaans sym bolisme moet het ontgelden, een eenvoudig generatieconflict zou je dat kunnen noemen, Marin etti debuteerde trou· wens als symbolist. De schilders hebben ook symbolistische of im pressionistische roots waaruit zij zich moeten loswerken.

Een storend engagement De samenstellers zijn zich hiervan bewust en proberen de oogkleppen d ie zij ons opzetten zo goed het kan te verantwoorden. H et gros van de werken die zij tonen stammen uit de 'grote' periode van het futu­ risme tussen 1909 en 1919. De beweging bleef nochtans actieftot op het einde van de Tweede Wereldoorlog, meer bepaald tot aan de dood van Mari n etti. Al jaren lan g bewoog deze zich in het zog van de fascistische partij. De aanhangers van Mussolin i hadden bij het begin van de Eerste Wereldoorlog voor de deelname van Italië eraan geijverd; de futuristen waren uiteraard ook hevige 'interventionisten' en patriotten . Daarover hadden ze man ifesten gesch reven en waren in dezelfde betogingen opgepakt geweest. Marinetti had maar wat graag gezien dat zijn futurisme de staatskunst van het herboren I m peria zou geworden zij n . De officiële foto­ graafvan Mussolin i was trouwens een futu· rist. Een vervelen d e erfenis, waarvan heel wat sporen overblijven. De internationale kunstgeschiedenis speelt het daarom veilig en laat het futurisme ophouden bij het begin van de Eerste Wereldoorlog. Dat zint de Italianen n iet en daarin hebben zij gelijk, want er werden nog tal van interessante futuristische werken van het zuiverste water na 1914 geproduceerd. En zoals het blijkt zijn de Italianen enorm trots op het futuristisch erfgoed. Maar de datum 1919 lijkt ook n iet goed te zitten, want op de tentoonstelling worden ook werken uit de jaren twintig getoond. Hoe dichter bij het einde van de jaren twintig, hoe sterker het fascistisch engagement, natuurlijk. En toch is dat de grote periode van de 'aero pittura', letterlijk de 'luchtvaartsch i lderku nst' die i n de officiële kunstgeschiedenis zelfs n iet vermeld wordt. De futuristen hebben een aantal werken met-duizeli ngwekkende perspectieven en schitteren d koloriet rond d it thema geproduceerd. Pech natuurlijk dat d e oorlog i n Abessinië dan volop aan de gang is e n dat in bepaalde werken de kokardes met de 'fasces' maar al te duidelijk zichtbaar zijn.

Umberto Boccioni, Dinamismodi corpo umano, 1913

I n een boek uit die jaren met de titel /I Voto in heb ik sch itterend werk gevonden van o.m. Pra m polini, zuiver futuristisch, haast abstract en politiek niet verbrand. Het had dus gekund. Maar de samenstellers, die d e realiteit v a n de goede banden tussen fascisten en futuristen n iet loochenen, stellen dat er toen vooral minderwaardig werk werd geleverd. Goed dan maar. /ta/ia

Een rijke oogst Voor het overige is de oogst toch nog indruk­ wekkend, door de aanwezigheid van een aantal topwerken die blijven verrassen. De handen van de violistvan Balla, de beelden van Boccioni (Ontwikkeling van een fles in de ruimte), de frisheid van Severin i (wel één van de stichters van de beweging, maar ook één van d e eerste om zijn eigen weg te gaan), Russolo als schilder, lang vóór h ij zijn grollende en zuchtende m uziekin stru­ menten bouwde, de prachtige architectuur­ ontwerpen van Sant' Elia en vooral een aantal bij ons minder bekende kunstenaars die de veelzijdigheid van het futuristisch id ioom illustreren. Kleur en zwierigheid alom. Ook het vermelden waard: de aanwezigheid van Bocdoni's Eenmalige vormen van de continuïteit in de ruimte dat een kordaat voortschrijden de figuur voorstelt. Het beeld is één van de ikonen van het futurisme en het staat afgebeeld op d e m untstukjes van 20 Eurocent.

Met d e kubisten is het een ander paar mouwen. Die worden gesteund door dichter­ criticus Guillaume Apollinaire. Toch aarzelen zij niet la ng om hun bewondering voor d e Fransen en voor Picasso te overwinnen en ook met ApolUnaire i n d e clinch te gaa n . Hun conclusie: h et kubisme is e e n passieve ontleding van d e realiteit terwijl het futu­ risme alles weergeeft, diverse simultaan uitgebeelde standpunten, in elkaar ver­ weven vlakken, beweging, geluid, geuren, e tutti q uanti. Wat hun houding t.o.v. de abstractie betreft, dat h eeft Michel Seuphor destijds aan den lijve mogen ondervinden toen hij aan Marinetti het voorzitterschap aan bood van een internationaal congres voor moderne kunst dat hij i n 1927 te Antwerpen wilde organiseren. Marinetti heeft bot geweigerd, omdat het congres n i et de naam futuristisch d roeg. Bu iten het futu­ risme bestond immers geen moderne kunst! De bewonderende samenstellers van deze tentoonstelling volgen die redenerin g tot op zekere hoogte. I n de catalogus stellen ze dat het futurisme d e meest vooruitstrevende beweging van het eerste derde van d e twi n­ tigste eeuw was en dat het allereerste abstract schilderij van een futurist was. We h ebben echt niet het hart om hen h ierin tegen te spreke n .

IL FUTURISMO (1909-1919) Museum van Elsene Van Valsernstraat 71 1050 B RUSSEL t6/to/200J·4/t/2004 www. europalia.be

.. .. .. .. N 0 ..

z

:: > z 0

25

gastvrij e wo n i n g d a n e e n ste ri e l m u s e u m ! '' Regen en wind Elke woensdag en zaterdagnam iddag verwelkomt Jo Braeken architectuurliefheb­ bers en andere nieuwsgierigen i n het Renaat Braem H u is. Omdat h ij het opmerkelijke pand, dat in 1958 aan het Boekenbergpark in Deurne werd opgetrokken, ook echt bewoont, komen het interieur en de tuin weer tot leven . Na d e noodzakelijke restau­ ratiewerken werden n iet enke l de zetels, de tafels en de stoelen, die de vermaarde Antwerpse bouwmeester zorgvuldig had uitgekozen , o p hun oorspronkelijke plaats teruggezet. Ook de vazen, de beeldjes en zelfs de matten bevinden zich op de voor hen bestemde plek. "Dit is het eerste naoorlogs beschermd monument," onthult onze gastheer. "De kinderloze arch itect schon k het na zijn dood aan de Vlaamse Gemeenschap. De regen en de wind hadden tijdens zijn verblijf i n een verzorgingsinstelli n g echterveel schade aangericht. H et gebouw had trouwens al vier decennia zijn d iensten bewezen zodat het langzaam in verval raakte. Herstellingswerken waren bijgevolg onver­ mijdelijk."

Een bescheiden man Voo r het opgeknapte huis werden uiteenlo­ pende voorstellen geform uleerd. "We konden er bijvoorbeeld een kantoorvan Monumenten en Landschappen in onder­ brengen," zegt Jo Braeken. "Maar dat zou de binneninrichting teveel verstoord hebben. Plannen voor een volwaardig en permanent m useum zijn gestran d op de d u re werkings­ kosten. Wie garandeert bovendien dat er op lange term ijn voldoende geïnteresseerden over de vloer zouden komen? De uitgestalde voorwerpen zouden dan een fetisjistisch karakter krijgen. En dat was zeker n iet de bedoeling. Braem was een bescheiden man met sociale aspiraties. Het meest respectvol leek ons een intim istische woning. Vanuit die optiek was het i m mers i n het tijdperk van het vooru itgangsden ken, zoals de 'fifties' werden gen oemd, met liefde ontworpen." Tijdens de bezoekuren filosoferen d e gasten met de huid ige bewoner-conservator over de wooncultuur: "Wie in een aangenaam huis vertoeft verhoogt zijn leefkwaliteit Al in het begin van zijn loopbaan hoopte Braem het comfort van de minderbegaeden te verbeteren door functionele woningen te bedenken. Vanaf d e jaren vijftig ging zijn aandacht ook uit naar de sfeer en d e gebor­ genheid.

Betere won ingen zouden bijdragen tot een betere wereld. Zijn m issioneringdrang strekte zich u it tot a lle bevolkingslagen."

Huppelen met Bartok Terwijl hij koffie serveert, beschrijft Jo Braeken d e opvallendste eigenschappen van het modelhuis: "De beschikbare ruimte wordt optimaal benut. De open structuur is n i et alleen gunstig voor het daglicht. Braem schiep ook perspectivistische d ieptes en geometrische volumes. Er is een perfect evenwicht tussen de verticale en de horizon­ tale lijnen. Bovendien zijn er overal onver­ wachte hoekjes, trappen en deure n . Bezoekers kunnen de onderdelen va n het huis slechts geleidelijk ontdekken. Tijdens hun avontuurlijk traject zullen zij geconfron­ teerd worden met de principes van d e gulden snede."

De architect vergeleek zijn woning indertijd met een ritmisch m uziekstuk. Zelf luisterde hij naar Bela Bartok, Dim itri Sjostakovitch en Duke Elli ngton . Volgens ingewijden h u ppelde h ij geregeld o p hun plaatopnamen vrolijk rond. "Emoties waren voor hem m insten s zo belangrijk als de vorm," herinnert )o Braeken zich. "Daari n verschilde hij van extreme formalisten als Mies van der Rohe. De grote ramen en het terras van d e woon­ kamer zorgen ervoor dat de bewoner maxi­ maal geniet van het aangrenzende parkland­ schap en de blauwe of bewolkte lucht. De architectuur vloeit samen met de natuur. Het is hier ook nooit bloedheet of beren­ koud. Dat werd o p voorhand nauwgezet uitgedokterd. Luifels of kamerschermen blijken geheel overbodig. Zij zouden trou­ wens m i sstaan tussen d e zuivere vormen.

Interieur Renaat Braem Huis Tekentafel Renaat Braem Huis

Na zonsondergang is het de met een ruwe wand geïsoleerde straatkant, die de bewoner naar zich toe zuigt. Daar kan h ij bij de open haard moeiteloos med iteren of tot rust komen."

Conservator-bewoner Renaat Braem trachtte steeds het praktische met het esthetische te com bineren. Dat is d uidelijk te m erken in het werkatelier en de opslagruimtes, die zakelijker zijn ingericht dan d e living. De beelden, die hij op latere leeftijd vervaardigde, kregen ook een vaste stek. Zij verwijzen naar de levenscyclus of de verhouding tussen de mens en de kosmos. Ook verzamelde hij etnische gebrui ksvoor­ werpen, die netjes geordend aan de achter­ wand van zijn werkkamer werden opge­ hange n . Zijn vrouw vergaarde op haar beurt de meest diverse stenen, die in een tussen­ ruimte werden uitgestald. "Dagelijks ervaar ik de bijzondere kwali­ teiten van dit h uis, dat op mensenmaat werd ontworpen," bevestigt jo Braeken. "Omdat ik er mij helemaal in onderdompel kan i k er enthousiast over uitweiden. Wan neer i k de ruimtes gebruik, zoals ze zijn voorbestemd, is het hier aangenaam wonen. Als boven­ dien d e vrienden en d e kenn issen van Renaat Braem m ij toevertrouwen dat ze het hele i nterieur van vroeger herkennen, is mijn opzet als conservator- bewoner geslaagd."

Exclusief voor OKV-abonnees Geleid bezoekaan het Renaat Braem Huis te Deurne, gekoppeld aan een architectuurwandeling in Deurne. In de onmiddellijke omgeving van het Braem Huis staan tal van beschermde gebouwen die laten kennis maken metvarianten van de modernistische stroming. Zaterdag 18 oktober 2003 om 14.00 uur. Einde voorzien omstreeks 16.30 uur. Deelnameprijs: slechts € 12,00 per persoon. Inschrijven: telefonisch op het nummer 03/224.15.30 of via e-mail [email protected]

RENAAT BRAEM H U IS

Menegemlei 23

2100 DEURN E-ANTWERPEN Bezoeken enkel onder begeleidingvan een gids

m 0 0 "

op woensdag en zaterdagvan 14.00 tot 15.30 uur Telefon isch afspreken met jo Braeken: 02/553.82.27 of 03/314.58.49

Renaat Braem Huis

m

> � 0

27

C i t\(t r i p O u d e n a a rd e e n E n a m e Wie uitgebreid wil ken n ismaken met d e archeologische site van Ename en de ontelbare andere culturele en historische bezienswaardigheden van Oudenaarde en omgeving, kunnen wij de "Citytrip Oudenaarde" van Toerisme Oost-Vlaanderen aan bevelen. U overnacht i n één van de charmante Oudenaardse hotels. In het prachtige, laatgotische stadhuis kunt u een unieke zilvercollectie bewonderen . Wereldberoemd is de verzameling Oudenaardse wandtapijten, d e befaamde "verdures". I n het huis De Lalaing werkt een vermaard team van specialisten aan de restauratie van d e wandtapijten. Oudenaarde is ook de schuimende bierstad van Oost-Vlaanderen. Anderhalve eeuw geleden waren er nog een dozijn brouwerijen actief. Daarvan zijn er n u n og vier over: Clarysse, Cnudde, Liefmans en Roman. Zij zetten de eeuwenoude traditie van d e "Oudenaardse Bruinen" i n alle (h)eerlijkheid voort. Het Centrum Ronde van Vlaanderen is meer dan een m useum van de nieuwste generatie. Het opende begin dit jaar zijn deuren en dompelt de bezoekers onder i n d e sfeer va n "Vlaa nderens Mooiste" wielerklassieker. De rondgang door het m useum is opgevat als een persoonlijke belevi n g van een dag Ronde van Vlaanderen. Elke bezoeker kruipt zelf in de huid van een wielerkampioen.

Het arrangement omvat: • •

•

•

• •

1 overnachting in een Oudenaards hotel, op basis van kamer en ontbijt toegang tot: wandtapijtenzaal van het stad h uis, het Belevingsmuseum Ronde van Vlaanderen, Archeologisch Museum t'Ename toeristisch documentatiepakket en rugzak met fietsroutes van Toerisme Oost-Vlaanderen driegangen lunch met streekbiertje i n hetThemacafé van het Centrum Ronde van Vlaanderen kortingsbon van 10 procent op aankopen i n d e "Ronde van Vlaanderen"-shop fietsenverh uur op aanvraag

Prijs: varieert van € 64,00 tot € 77.50 (afh a n kelijk van het gekozen hotel) Deze citytrip kunt u boeken bij: Toerisme Oost-Vlaanderen Dienst Incam ing Woodrow Wilson plein 3 9000 Gent Tel. 09-267 71 13 Fax 09-267 71 98 e-mail: [email protected] www.tov.be

Het Ename 974-project Waar de toekomst het verleden ontmoet In En a me vertellen het bos, het m useum, de kerk en het archeologisch park samen één verhaal: een verhaal van duizend jaar leven op een plek die bij haar intrede in de geschiedenis eventjes hoge i nternationale ogen gooide. Ename verdedigde van 974 tot 1050 de belangen van de Ottoonse keizers. Daarna kwamen de benedictijnen monn iken, die hier meer dan zeven eeuwen hun leven van metten, nonen en vespers leidden . Tot de Franse Revolutie de monniken verjoeg en de abdij met d e grond gelijk werd gemaakt. De hamers van de negentiende-eeuwse slopers effenden door hun afbraakwerk het terrein voor d e archeologen van vandaag. Het stille groene dorp En a m e aan de oevers van de Schelde heeft o nverwacht veel te vertellen . Een herkenbaar, menselijk verhaal dat toch verrast, een lokale gesch iedenis met u n iversele ambities. Wie wil meereizen door de tijd, ontdekt h ier een verleden dat dan kzij de modernste technologieën de hand reikt aan de toekomst. I n En a me, een ogenschijnlijk stil, groen dorp aan de mooie zoom van de Vlaamse Ardennen.

Provinciaal Museum t'Ename - Uit het leven gegrepen In het Provinciaal Museum 't En a me stapt u binnen in d uizend jaar geschiedenis. Het verhaal, een mengeling van emoties en informatie, is herken baar én vreemd. Het m useum laat je deelnemen aan het dage­ lijks leven van heren en knechten, abten en lekenbroeders, gravi nnen en archeologen. Zij zitten samen aan d e gastvrije 'Feestdis van d uizen d J aar' en vertellen de bezoeker honderd uit over hun leven. Live en o p verzoek v a n d e toeschouwer.

aan d e rijksgrens bevestigt. I n 1992 werd een merkwaardige vroeg ude-eeuwse m uu r­ schildering blootgelegd, gemaakt in pure Byzantijnse stijl. De Sint-Laurentiuskerk staat naast het m useum en dorpsplein . Ze domineert het beeld van Ename.

Het Provinciaal Archeologisch Park ­ Monnikenwerk

Maar er is nog meer. Het m useum h erbergt een schat aan recente archeologische vond­ sten en virtuele realiteit, authentieke objecten en schitterende levensechte poppen, tot leven gebracht door beroepsac­ teurs en fil mbeelden. Bezoekers kun nen zelf experimentele archeologie beoefenen. "Verboden n iet aan te raken", luidt het in Ename. Dit alles met het grootste respect voor wat de wetenschap vertelt. Het m useum opende in september 1998 de deuren. Het bevindt zich op de historische dries van Ename, in een trotse negentiende­ eeuwse herenwoning met een tuin die als beeldentuin is heringericht.

Sint-Laurentiuskerk - Byzantium in Ename De Sint-Laurentiuskerk is het enige gebouw u it het 10de-eeuwse verleden van En a me dat overeind bleef. Slechts weinig vroeg­ Romaanse kerken zijn in onze streken zo gaaf bewaard. Maar hier is er meer aan d e h a n d : dit is e e n keizerlijke kerk, die het prestige en de macht van haar bouwheer

Op de rechteroever van de Schelde laat d e D uitse keizer in En a m e ron d 974 e e n verde­ digingspost bouwen. Aan de overzijde van de rivier lon ken d e Franse koning en zijn vazal, de graafvan Vlaanderen, i m mers naar dit gebied. In het spoor van de soldaten ontwikkelt zich een handelsnederzetting. Die evolutie wordt brutaal afgebroken als d e graafvan Vlaanderen En a m e in 1 0 5 0 in handen krijgt en er op d e ruYnes een benedictijnenabdij vestigt, om d e rust te h erstellen. De abdij zal meer dan 750 jaar het leven i n Ename bepalen, tot de Franse revolutionairen haar afschaffen en de a bdij een steengroeve wordt. Nu voeren de archeologen op dit uitge­ strekte terrein h u n monnikenwerk uit. De grondvesten van de abdij en het oude havenstadje zijn blootgelegd. Dankzij het m u ltimediale tijdvenster komt het labyrint van oude stenen tot leven. Bezoekers wandelen virtueel en met deskun dige uitleg door d e oude gebouwe n .

Foto's: Toerisme Oost-Vlaanderen

�

.0

E

. "

.. . 0 ..

"' "' .. .. ..

0 ..

0 ..

.. . 0

> �

..

. ::

28

. ::

0

29

Foto's: Toerisme Oost-Vlaanderen

Het Bos t'Ename - Enames groene geheugen Op de valleiwan d van de Schelde strekt zich ten zuiden van de dorpskern het bosgebied uiL Dat is langs het h u id ige wegtraject, van oudsher verbonden met het dorp en de abdij: bronnen zorgden voor dri n kwater en bomen voor brand hout, akkers en weiden boden voedsel aan mens en d ier. Wat het Bos t'Ename zo uniek maakt, is de com bi­ natie van zijn ecologische rijkdom met de talrijke zichtbare sporen van een eeuwen­ lange menselijke bedrijvigheid.

Van uit het museum leidt d e gekasseide Kattenberg naar het Bos t'Ename. Het bewegwijzerde Mariette Tielemanspad, dat genoemd is naar een belangrijke schenk­ ster, ontsluit aan de hand van aantrekkelijke paneelteksten de natuurwetenschappelijke waarde en de h i storische achtergrond van het gebied.

P RAKTISCH HET PROVINCIAAL MUSEUM T'ENAME

is elke dag geopend van 9.30 tot 17 uur, behalve op maandag en op 2S en 26 decem ber, 1 en 2 januari. Van 1 april tot en met 31 oktober is het m useum in het weekend en op feestdagen open van 10.30 tot 18 uur. TOEGANG:

Volwassenen: € 2,so Gezinsticket: € 3,7s Groepsticket (per persoon): €1,2S CJ P en 3+ pas: € 1,2s Kinderen jonger dan 12 jaar: gratis Schoolgroepen: gratis Het archeologisch park is dagelijks gratis toegan kelijk. Het tijdsvenster is open tijdens het toeristische seizoen (1 april tot en met 31 oktober). Openingsuren: maandag tot en met vrijdag van 9-30 tot 16.30 uur, zaterdag en zondag van 10.30 tot 17.30 uur. Begeleidende rondleidingen kunnen worden aangevraagd bij conservator Marie-Claire Van der Donckt, Museum t'Ename, Lijnwaad markt 20, 9700 Oudenaarde-Ename. Tel. OSS-30 90 40, fax oss-Jo 99 01, e-mail m [email protected]. Website: www.ename974.org OPENBAAR VERVOER:

M M 0 0 N 0 � .

�

> � 0

30

Met de trein tot Oudenaarde (lijn Brussel-Kortrijk). Aan het station van Oudenaarde: bus 41 (Oudenaarde-Zottegem) tot aan het markt­ plein van Ename.

HOTEL - MUSEUM ARTHUR MERGHELYNCK

Op het einde van de 19de eeuw koopt Arthur Merghelynck, de toen malige stadsarchivaris van leper, het h u is van zijn overgrootvader en richt het in als een museum. Het huis Merghelynck bevatte toen nog altijd het originele meubilair uit d e 18de eeuw en liet zien hoe mensen van adel toen leefden. Maar zoals alle gebouwen i n leper, wordt het huis tijdens de Eerste Wereldoorlog gebombardeerd en totaal vern ietigd . Toch herrijst het samen met de stad uit zij n as. Het gebouw wordt volledig gereconstrueerd en het wein ige dat van de i n boedel gered werd, wordt aangevuld. U krijgt een repor­ tage te horen over de gesch iedenis van een bizar gebouw : een reconstructie van een reconstructie, zeg maar.

MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN OOSTENDE Ook dit m useum bleef n i et gespaard van het oorlogsgeweld. Het brandde tijdens de Tweede Wereldoorlog volled ig uit, sa men met heel wat kunstwerken. Zo ging de volle­ d ige collectie grafiek van ]a mes Ensor in de vlammen op. H et m useum h eeft n u , na lang zoeken, b ijna alle n u m m ers opnieuw kunnen aankopen maar... er is geen plaats om ze allemaal te laten zien. Het gebouw werd na de oorlog i n een record­ tempo opnieuw opgetrokken , maar zonder veel overleg. Zo moet je als bezoeker 2 verd iepingen hoog klimmen vooraleer je eindelijk i n d e tentoonstellingszalen terecht komt en zijn de zalen tot op vandaag nog altijd n i et geacclimatiseerd . Er wordt dan ook reikhalzend uitgekeken naar een moge­ lijke verh uis naar het postgebouw.

Uitzending: 11/1o/o3 Uitzending: 25/1o/o3 deel t en 26/1o/o3 deel 2

... ... .. .. N 0

.. z

� > � 0

31

Ke u z e va n d e re d a c t i e Honderd jaar kustaffiches in Oostende De du izenden affiches die ons van daag elke dag overspoelen met de meest uiteenlopende boodschappen zijn zelden pareltjes van esthetica laat staan dat een bekend ontwerper er lang aan h eeft gewerkt. Honderd jaar geleden was d it wel anders en kreeg het medium de nodige aandacht die het verdiende. De tentoonstellingsmakers van 'Hon derd jaar kustaffiches in Oostende' zochten maandenlang naar allerlei parels in binnenlandse- en bu itenlandse archieven die de evolutie i n het kust­ toerisme en in de grafische vormgeving i llustreert. De affiches die de bezoeker dus te zien krijgt, zijn ontwerpen van bekende Belgische kunstenaars en grafici. Ze geven een mooi overzicht van de d iverse kunststro m ingen die i n de publici­ teitskunst werden gebruikt d e voorbije eeuw. De affiches geven ook een beeld van hoe het toerisme aan d e Belgische kust is geëvolueerd . Er ligt i m m ers een wereld van verschil tussen het exclusieve tijdverdrijfvan de burgerij anno 1830 en het massatoerisme van vandaag. De eerste affiches toonden meestal knappe, elegant uitgedoste vrouwen die flan eren in decors van duinen, zee of hotels met hun belvedères. Rond 1900 ontmoeten we allerlei klin kende namen die affiches ontwierpen zoals H . Evenepoel, T. Van Rysselberghe. Door d e aanwezigheid van zovele topontwerpers geeft de Belgische kustaffiche een vrij representatief beeld van het aanzien van de affichekunst in België de afgelopen eeuw. Samen met het werk van talentrijke maar m i n der gerenom­ meerde grafic i ontstaat een boeiend overzicht van het rijke palet aan stijlen en i nvloeden die in de publiciteitskunst achtereenvolgens gangbaar waren zoals de art nouveau, art deco, expressionisme, het Bauhaus en het surrealisme. Bovendien vertellen d e aan plakbi ljetten hun eigen h i storische verhaal zoals de evolutie i n het landschap en arch itectu ur, de veranderende zeden en gewoontes van het reislustige publiek. Samensteller van d e boeiende tentoon­ stelling is Karl Scheerli nck met wie OKV i n 1995 een aflevering maakte over d e Affichekunst i n België. (Pw) Dit n u m m er kan u bij ons nog altijd bestellen voor € 6,20. 100 jaar kustaffiches verenigd i n Oostende Nog tot 8 november De Venetiaanse Galerijen i n Oostende Elke dag open tussen 14·18u, 's zondags van 10-12u en van 14·18u Tel. 059 8o 55 oo www.oostende.be

Bestekken en eetcultuur van gotiek tot art deco

� .0 E

.

"' "' .. .. ..

0 ..

"

;:: > � 0

32

B ijzonder interessante tentoonstelling voor liefhebbers van toegepaste kunst en voor wie geïnteres­ seerd is in de geschiedenis van het dagelijks leven. Zelfs ten tijde van Loctewijk XIV at men nog met de vingers. Messen werden enkel gebruikt om het voedsel te s n ijden en het op te prikken terwijl het heet was. Lepels bestonden ook en werden gebruikt om allerlei etenswaar op te scheppen, d e Egyptenaren gebruikten ze al. De vork deed er h e t langst over o m i ngeburgerd te geraken, toch is h e t o o k a l e e n zeer o u d voorwerp. Tafelgerei was vroeger zo zeldzaam dat elke gast zijn eigen bestek meebracht. Mettertijd werd tafelbestek meer gewoon en werden de onderdelen ontzetten d u itgebreid door de toename van het soort gerechten. Op de tentoonstelling zijn enkele bijzondere bestekmeubels te zien waarin de hele kostbare u itzet werd opge­ borgen. Een buitenkansje! (oR) Bestekken en eetcultuur - van gotiek tot art deca Collectie }. Hollander In Design Museum Gent Tot 28 september 2003

Met hun handen en hun ogen. Maya-textiel: spiegel van een wereldbeeld in het Antwerps Etnografisch Museum Eeuwen geleden brachten de Maya een u nieke en sch itterende cultuur tot ontwikkeling. H u n astronomie, complex schrift, tijdsrekening en h u n verscheidene kunstvormen spreken o o k vandaag n o g tot onze verbeelding. Waarom hier plotseling e e n einde a a n kwam in de 10de eeuw en waarom de klassieke Maya-metropolen in h et laagland werden verlaten is nog altijd n i et duidelijk. De Maya zelf echter verdwenen n iet. Ondanks de ingrijpende omwentelingen van de Spaanse kolonisatie en andere 'vreemde' invloeden, houden ze nog steeds vast aan hun talen, religi­ euze tradities en vooral ook aan hun traditionele geweven kleding. Maya-weefsels spreken sti l maar met expressieve kracht en brengen diverse betekenissen over. Volgens eeuwenoude technieken en met het traditionele heupgetouw, weeft de Maya-vrouw haar persoonlijke geschiedenis en haar belevi n g van het Maya-zijn i n haar creaties. Haar kled ing is haar geheugen waarin ze de herinnering bewaart aan de mythische verhalen en aan het van generatie op generatie overgele­ verde wereld beeld. De tentoonstelling wil de weefsels en klederdrachten van de Maya u it het hooglan d van G uatemala en Mexicaans Chiapas vanaf het einde van d e 19 de eeuw tot n u voor het voetlicht brengen. Tegelijk wil ze de conti­ n uïteit beklemtonen tussen het hedendaagse textiel en de kunst en cultu u r van de oude Maya en aantonen hoe ondanks voortd urende veranderingen d e Maya-vrouwen er toch in geslaagd zijn de grond­ slagen van hun cultuur en wereldbeeld i n hun weefsels en kleder­ drachten te bewaren . Voor de knappe tentoonstelling werd een beroep gedaan op een vijftal privé-verzamelingen uit Belgïe en Nederland en op vier Europese volkenku ndige m usea. (Pw) Maya-textiel. Spiegel van een wereldbeeld Nog tot 26 oktober Etnografisch Museum S u ikerrui 19, 2000 Antwerpen website: http:/ /m useum.antwerpen. be/etnografisch_museum Openi ngsdagen: dinsdagtot en met zondagvan 10-17Uur

Zilvermuseum van Ten Duinen De tweede verdieping van Ten Duinen i n Kortrijk is volledig gewijd aan de typologie en de stijlgeschie­ denis van het liturgisch voorwerp. We vinden hier een schat aan kostbaarheden die de ene keer op een smaakvolle, de andere keer op een saaie manier worden voorgesteld. Zwarte kasten en wanden benadru kken het kostbare van de tentoongestelde voorwerpen. Achter een chique gordijn komen we in de schatkamer met kelken en voorwerpen voor de liturgische dienst. Vitrinekasten bevatten gen u m m erde voorwerpen die naar een bijhorende uitleg verwijzen. Er staan versch illende touch-sereens met filmpjes, detailopnames en uitgebreide gesch iedkundige uitleg. Een grote lichtblauwe plexiplaat waarop d e sym boliek op het litur­ gische vaatwerk wordt toegelicht, staat voor een raam zodat de witte tekst onleesbaar is. Het geheel loont toch de moeite om te bekijken tijdens een bezoek aan het m useum en de site van Ten Duinen. (Lvow)

. .c E . � .

Ten Duinen 1 138 Koninklijke Prinslaan 8 8670 Koksijde Tel. 058 52 1 6 85 www. tenduinen.be

.. .. 0 0 N 0 � .

;: > � 0

33

Age n d a ko rt - zie o o k: www. te n to . b e

t

···

STEDELIJK MUSEUM - BELFORT

De Kapeltekensbaan 'Zoals het was'

Nog tot31/10/2003

�·

-·

t

···

�

DIAMANTMUSEUM

Art Deco

t

ETNOGRAFISCH MUSEUM

Maya-klederdrachten, Spiegels van een wereldbeeld

t

···

t

KO N I N KLIJK MUSEUM VOOR SCH O N E KUNSTEN

Europalia lta lia: Anversa e G enova

Van 04/10 tot o4/01/2004

t

···

MOMU

Nog tot28/o9/2003

t

t

···

Van 12/10 tot o4/o1/2oo4

Hasselt

GESCH IEDENIS

Europalia ltalia: Da Pomei a Roma

t

···

P. I.G. (Polynesian Instant Geography); het andere blauw

Nog tot31/12/2003

t

···

KMKG J U BELPARKMUSEUM

t

···

�·

···

Van o8/10 tot 18/o4/2004

VOLKSKU NDEMUSEUM

�·

···

L'Amours Taujours

ANTWERPEN

Van 19/09 tot o7/12/2oo3

Bilzen

t

···

. �

t

-·

G lansrijk gewonnen

l eper

t

�·

LANDCOMMANDERIJ ALDEN B I ESEN

Krijg & Kunst

Van 03/10 tot 14/12/2003

Europalia ltalia: Een bijzondere Renaissance, het hofvan de Este te Ferrara

c.

Brugge ARENTS H U I S

Europalia ltalia: Stil leven

Van 07/10 tot o4/01/2003

t

S INT-GORI KSHALLEN

Art Nouveau en projet I Art Nouveau i n wording: e e n hedendaagse benadering van het Art-Nouveau patrimonium i n Europa

�·

···

0 � . w � > � 0

34

STEDELIJK ARCHEOLOGISCH MUSEUM

Over Eva's en Ven ussen, de vrouw in de prehistorie

Nog tot28/o9/2003

Tongeren

t

PROVIN CIAAL GALLO-ROMEINS MUSEUM

Neanderthalers i n Europa

Van 25/10 tot 19/09/2004

ENAME

Ename Actueel. Tracer

Velzeke

Van 14/09 tot o2/11/2003

PROVI NCIAALARCHEOLOGISCH MUSEUM

"' "' 0 0 N

Affichekunst-aan-zee, een eeuw Belgische kustaffiches

Oudenburg

···

···

VENETIAANSE GAANDERIJEN ZEEDIJK

Nog tot o8/11/2003

Europalia ltalia: Venus ontsluierd, d e Venus v a n Urbino v a n Titiaan

PROVI NCIAAL ARCHEOLOGISCH MUSEUM

t

�·

·-

PALEIS VOOR SCHONE KU NSTEN

Ename

.

···

Oostende

Nog tot 12/10/2003

E

STEDELIJK ONDERWIJSMUSEUM

Al Doende Leert men

Nog tot 23/11/2003

Van 11/10 tot 11/o1/2004

···

Bag'age

PALEIS VOOR SCHONE KU N STEN

Van 03/10 tot 11/o1/2004

Z I LVERMUSEUM STERCKSHOF PROVI N C I E

�·

'Fatal Attraction'; Dieren op vrijersvoeten

Luc Deleu

Nog tot o9/11/2003

···

MUSEUM VOOR NATU U RWETENSCHAPPEN

···

STEDELIJK MODEMUSEUM

Nog tot28/12/2003

Vietnam; Kunst en culturen van de prehistorie tot op heden

BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM

Nog tot28/o9/2003

NATI ONAAL J E N EVERMUSEUM

Alcohol i n strips

KM KG HALLEPOORT

···

t

Europalia ltalia: Luigi Ontani - Genthara

Meesterp rent, zes eeuwen grafische kunst

Van 17/09 tot29/02/2oo4

OPENLUCHTMUSEUM VOOR

S.M.A.K.

···

Van 01/10 tot 25/01/2004

Europalia ltalia: Genovanversaviceversa

Van 09/09 tot28/03/2004

Design Museum Bestekken en eetcultuur

DE MARKTEN

Van 09/10 tot o8jo2/2004

···

t

t

···

KON I N KLIJKE MUSEA VOOR KUNST EN

Van 26/o6 tot 26/10/2003

···

Europalia ltalia: "Fort Wheeling" van H ugo Pratt/Guido Buzzelli

Van 05/09 tot 05/10/2003

Van 26/09 tot31/12/2003

···

BELGISCH CENTRUM VOOR HET BEELDVERHAAL

Van 10/09 tot30/11/2003

Antwerpen

-· ·

Gent

Brussel

Aalst

Deurle VOOR NOG MEER TENTOONSTELLI NGSIN FORMATl E: SURF NAAR WWW.TENTO.B E

t

···

�·

···

MUSEUM DHONDT-DHAENENS

(In search of) the perfect lover

Van 12/10 tot 21/12/2003

VELZEKE

Het rijke Merovingische verleden van Asper; van bescheiden Fran kische kolonie tot middeleeuws dorp

Nog tot 09/11/2oo3

D e Sted e lij ke M u sea va n Ko rtri j k

G RAT I S N O CT U R N E ! '2003 Beaufort' verlengd tot 16 novem ber

Ter gelegenheid van de voorstellin g van de eerstvolgende O KV-aflevering nodigen wij graag honderd abonnees uit op donderdag 16 oktober voor een exclusieve nocturne in d e Stedelijke Musea Kortrijk.

Marines in confrontatie, PMMK Oostende

Bijzondere korting voor OKV-abon nees op vertoon van M useum kaart: 7,50 Euro i.p.v. 10,00 Euro

U krijgt de kans om het Broeimuseum of de Groeningeabdij van d ichtbij te bewonderen . N a d i e n maken w e ken n is met elkaar tijdens een hapje en een drankje. Schrijf u i n via www.tento.be (win), stuur ons een briefje, mail of fax ons. De onsch uldige hand kiest de gelukkigen. Zij worden persoon lijk verwittigd.

35

Vo o r u ge l e z e n ! Virginie Devillez, Kunst aan de Orde. Kunst en Politiek in België 1918-1945, Brussel I Gent, Dexia I Snoeck, 2003 Kunst aan de Orde is een bevreemdende titel. Je kan er alle kanten mee uit, maar toch blijft h ij ondoorgrondelijk. Zeker als je de heel expliciete ondertitel leest Kunst en Politiek in België 1918-1945. Als je het boek gelezen hebt blijft het vraagteken. Wat wi l Kunst aan de Orde zeggen? De oorspronke­ lijke titel van het werk brengt uitsluitsel: Retour à I'Ordre. En dat doet wel een belletje rinkelen. De kreet om d e kunst terug tot de orde te roepen, braafjes i n het gareel van een totalitair aandoend neoclassicisme, was wijdverspreid tijdens het I nterbellum, om maar te zwijgen over de periode die daar dadelijk o p volgde. Een ongemeen boeiend gegeven d us, dat door Virgi n ie Devillez opengetrokken is tot een overzicht van de kunstpolitiek en het kunstleven i n die periode.

-, .. .. 0 0 N 0 ..

. :: > � 0

H et is niet meteen een opbeurend verhaal, waarin d e grote namen uit de kunst van die tijd vooral als underdog voorkomen en een aantal kunstenaars en cultuurbonzen van de tweede of derde garn ituur voor het voetlicht verschijnen. Het verhaal schetst de soms bitsige, maar meestal heimelijk u itge­ vochten strijd tussen traditionalisten en progressieve kunstenaars, d e manier waarop hoog geplaatste a mbtenaren met haast d ictatoriale macht hun eigen vooral traditionele smaak doordrukten. Door h u n toedoen werd van de levende kunst i n o n s land e e n verteken d beeld opgehangen waarin elke vooruitstrevende poging geweerd werd. Er waren dieptepunten, zoals d e wereldtentoonstelling van 1935 waar kunstenaars van d e derd e leeftijd en ver daarboven de lakens uitdeelden, maar ook schitterende prestaties zoals het Belgisch paviljoen op de wereldtentoonstelling van Parijs i n 1937, waar d e beleidslijn van Henry Va ndevelde h et even haalde. Er waren goede en stompzinn ige bestuurders (namen noemen? leo van Puyvelde, Paul lam botte, lucien Christophe, Edmond G lesener, Jozef M u is, Hyppolite Fierens-Gevaert, enz. Wie waren de goeie, wie de slechteriken? Zie het boek!), veel onverschillige min isters en en kele zeer dun gezaaide verlichte politici. Er was vooral een beleid dat belem merd was door d e uiterst labiele aard van het politiek bedrijf i n die dagen (tussen 1918 en 1927 tien regeringen en nadien gin g het niet veel beter), door de crisis en de zwakke frank.

Virginie Devillez heeft er goed aan gedaan haar studie n iet te beperken tot de periode van het I nterbellum en het taboe van het kunstleven tijdens d e Tweede Wereldoorlog te doorbreke n . De auteur is in 1973 geboren en wordt daardoor gelukkig niet meer door de naoorlogse polarisatie tussen slacht· offers van de nazi's en slachtoffers van de repressie verblind. Haar betoog wint erdoor aan helderheid en objectiviteit. Maurice Dewilde had het ons reeds gezegd: dat er in d e oorlog zwart en wit geweest was, "maar vooral veel grijs". B lijkt namelijk dat het parool van het 'Retour à I'Ordre' naad loos overgenomen werd in het kunstgebeuren van de bezettingstijd. Vervelende kwesties worden niet uit d e weg gegaan, zoals de bejubelde aankoop voor een zacht prijsje van 'Entartete Kunst' door het m useum van luik i n 1939. maar ook blunders van vóór de oorlog, zoals het afwijzen van aankopen van Modigliani of Chagall. Van tijdens de oorlog zijn er droe­ vige verhalen van plat opportunisme, van ideologische verblinding, maar ook van engagement en vervolging, van politiek van het m i n ste kwaad en zelfs van kranig bestuur en d e daaruit voortvloeiende ondankbaarheid. Is dit boek dus een aanrader? Voor wie kunst en cultuur in zijn ruimere context wil vatten vast en zeker. Op de zakelijke stijl van Virgi n ie Devillez valt n iets aan te merken , noch op haar talrijke voetnoten die zeker het lezen waard zijn (voorbeeld: een stemming in verband met

KUNST AAN DE ORDE -..............

de afgewezen aankoop van een werk van Prosper de Troyer; heel am usant te zien wie tegen is en wie voor en j e kan zó raden waaro m !). Maar een zekere stroefheid zit in dit soort geschriften gebakken. Om het voor een groot publiek genietbaar te maken, had de tekst misschien nog meer van zijn acade­ mische hebbelijkheidjes moeten ontdaan worden, zoals de vaste gewoonte bij begin en einde van elk hoofdstuk aan te kondigen wat gebracht zal worden, waardoor j e netjes de opdeling i n paragrafen kan volgen , of de uitvoerige besluiten die nog eens na elk hoofdstuk de gehele problematiek en de summiere ontwikkeling ervan sa menvatten . Toegegeven , dat zijn hand ige dingen voor wie diagonaal door het werk spoort, maar de andere lezer ervaart het telkens weer als een remmende factor. Waarom kunnen Angelsaksische non-tietionauteurs zo goed elk hoofdstuk met een cliffhanger van formaat afsluiten? H et lukt ons n iet. Herschrijven dan maar? Maar dat is net de valstrik van het genre. De auteur is als het ware de gijzelaarvan zijn eigen onderwerp. Het is haast uitgesloten als je zo dicht op je materiaal zit om delen ervan overboord te gooien en ze onterecht als schijn baar bijkomstig te behandelen. Een di lemma dat slechts op de meest radicale wijze kan opge­ lost worden: een totaal n ieuw gesch rift, maar dan kun je als uitgever n iet meer kort op de bal spele n . Toch spijtig v a n die storende zetfoutjes en andere kleinere onvolmaaktheden . Het moest vlug gaan zeker? Maar we nemen het boek zoals het is: als een uiterst kostbaar en verzorgd naslagwerk. De lectuur ervan vraagt enige inspann ing, maar de verwach­ tingen worden niet beschaamd. Wie het boek uitleest weet inderdaad wat er met de kunst aan de hand was tussen 1918 en 1945. Of zij toen aan de orde was zoals de titel misschien een beetje m isleidend doet uitschijnen, laten wij in het midden. Op d e kaft prijkt e e n m o o i werk v a n Jan Cox, De onderduikers op de Van Dyckkaai uit 1942 en, naar mijn gevoel, mag dat uitdrukkelijk vermeld worden. (Ri k Sa uwen)

Het Museumboek. Van Eyck tot Alechlnskl De 'top 120' van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Het Kon in klijk Museum voor Schone Kunsten i n Antwerpen (KMS KA) h oeft geen speciale aanleiding om uit te pakken met Het Museum boek. Van Eyck totAlechinsky.

De vaststelli ng dat deze ontmoetingsplaats voor kunstliefhebbers 7.000 werken, waarvan 3.300 sch ilderijen, 400 sculpturen, 3.6oo tekeningen en prenten, bevat die een periode van zeven eeuwen overspannen, is al voldoende reden om deze pu blicatie te verantwoorden. Het Museumboek neemt je mee op een wandeling langs de hoogtepunten van de permanente collecties. Het belicht 120 topwerken in een chronologische volgorde. Brueghel, De Braekeleer, Ensor, Fouquet, )ordaens, Magritte, Memling, Permeke, Rubens, Van d e Woestyne, Van Eyck, Van der Weyden, Wouters en vele anderen komen er uiteraard in voor. Elk werk - zowel schilde­ rijen als beelden en tekeningen - staat op groot formaat afgebeeld. De onderwerpen wisselen elkaar af: portretten , stillevens en landschappen, en ook religieuze, mythologi­ sche, en gen retaferelen. De auteurs - de m edewerkers van het m useum zelf - voor­ zien d e afbeeldingen van korte notities. De geïllustreerde inleiding schetst de inte­ ressante geschiedenis van het Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten en het gebouw waarin het h uist.

Speciaal aan bod voor OKV-abonnees Het Museumboek

Hedendaagse kunst vanaf 45

plus een toegangsticket voor het Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten i n Antwerpe n : slechts € 30,oo! i. p.v. € 36,oo (inclusief verzen dingskosten) Bestellen door storting o p 448-0007361-87 met vermeld ing 'Museum boek'

Huis Van Waes Kortedagsteeg 41 B 90oo Gent Tel: 09 221 s6 7 8 Fax. 09 224 02 21 www. artfromart.com

Het museumboek is

meer dan alleen een aantrekkelijk boek over d e verza­ meling van het museum. Het schrijft meteen ook kunstgeschiedenis en getuigt van de waardevolle plaats die het KMS KA op d e Europese museum­ markt met recht en rede i n neemt. Het Museum boek Uitgeverij Snoeck i.s.m. KMS KA, 2003 Hardcover, 256 pagina's, 240 x 300 m m 140 kleurenillustraties

ABORIGINAL ART GALLERY

Investeer in een 40.000 jaar oude, nog steeds levende cultuur.

Authentieke Aboriginal kwaliteitsktmstwerken Aboriginal Art Gallery - Australian Shop Magdeinstraat 48, 9000 Gent Een eeuwenoude cultuur, in een eeuwenoud huisje! donderdag, vrijdag, zaterdag: 1 1 .30 u tot 18.00 u nu ook: woensdag: 13.00 u tot 18.00 u 056/61 .70.47 - 0475/70.85.99 fax: 056/61 .70.48 www.australianshop.com Ontvang onze gratis catalogus

(op te sturen naar B&F Invest, Kapetlestraat 90, 9870 Zulte, offax : 056/61.70.48)

Naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tel. . . . . . . . . . . . .

Adres . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

: "' 0 0 N 0 � .

=

>

.

0

37

www . te n t o . b e EVA WUYTS

Een culturele uitstap begint thuis al met het zoeken naar achtergrondinformatie ofvan praktische zaken zoals openingsuren.

Een bezoek aan een

Achterafwordt dan de catalogus nog eens doorbladerd en met vrienden nagepraat. De laatste jaren speelt ook het internet - de

tentoonstelling of m useum

informatiebron bij uitstek - hierin een steeds grotere rol. In de culturele sector is deze tendens niet

is een beleving die verder

onopgemerkt gebleven. De meeste musea

�

Heemh�lo eR IIUNn..,uuum A...n4enk

numhndlg Hegel•ndo ...,,..,,.,

---�

- � ....... .. '* ...... _

:.:.=.":.: = :t ·=- =:.:...-�" .... "' '--. ,__, _., _ _....,.. _ _...._ _ tJn

.

, .......... )

Keemkun�lg ....,....,.., "t $"'Ioh Humhndle Hu ...,.. t..kh•wte _......, _ , -. .. - .-.... ,..,.,... ... ___ � ..__ .,.. _ _ _ _ � - --.... ----

---,... �· ---- - - - -

....--. � , ...... - ,

-..·- •u· - - 11.a --.. ......_

Hu"'�"..... ,..u_ O• Orie ..... --·"-·-· -., .__ -. .... ca. ..

���- .... , ___ ,

�. --

Hu"'k.,.
.

He•__.. __ "'" "'-·

-...... - -- -.

. ....... -.".;....;. ---lAT., --

.....-.-.. ....·- -·

o...-�.. .. -·-

--w--.

hebben een eigen website, zetten hun collectie op het net ofop een CDROM en

reikt dan de m u ren van een

bezoekers kunnen op virtuele fora erva­ ringen uitwisselen met andere surfers. Over deze en andere ontwikkelingen willen wij u

m useumgebouw.

in deze nieuwe rubriek op de hoogte houden. De eerste website die we willen voorstellen is waarschijnlijk geen onbekende meer: tento. be.

-

Omgekeerd gebeurt net hetzelfde. Wan neer u informatie opvraagt over één van d e meer dan 300 m u sea uit onze databank, weet u meteen welke tentoonstellingen er op dat moment lopen. Zowel de m useu mgids als de tentoonstellingskatender zijn bovendien uitgerust met een zoekmachi n e die toelaat om tento.be op uiteen lopende manieren te doorzoeken. Als u echter op zoek bent naar toffe mu­ seumateliers of m usea die geschikt zijn voor een bezoekje met de kinderen, dan volstaat één klik op de rubriekknop kids. En voor een overzicht van de M useu mavonden die geor­ ganiseerd worden in samenwerking met d e Vlaamse Museumvereniging kli kt u gewoon op de knop Museumavond. Snel, overzichte­ lijk en volledig. Tento.be mogen we dus terecht de ideale startpagina voor een m use­ um bezoek noemen.

OKV-Abonneedag

Portaal naar musea en tentoonstellingen

. �

E

. 0. . .

.. ..

• .

N " ..

. �

.. .. .. "

Einde 2002 kon digden we het al aan: de 'oude' website okvweb zou plaats maken voor een n ieuwe website. We doopten deze gloednieuwe webstek 'tento', een verwijzing naar de tentoonstellingsagenda die u vroeger al op okvweb kon vinden en die we nu in een n ieuw kleedje gestopt hebben. De frisse look is echter n iet het en ige n ieuwe aan de tentoonstellingsagenda. Om het u nog gemakkelijker te maken, hebben we onze vertrouwde tentoonstellingsinformatie gekoppeld aan de meest complete m useum­ gids van Vlaanderen en Brussel. Met één enkele m uisklik komt u o n middellijk terecht in onze m useu mgids en verneemt u er welke kortin g u krijgt en wat de d ichtstbijzijnde bushalte is.

Voor informatie over Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen bent u bij tento. be nog steeds aan het j uiste adres. Onder de knop OKV vindt u onder meer een korte historiek van het tijdsch rift, de abonnementsmodali­ teiten, een overzicht van de verschillende publicaties en het OKV-archief: alle n u m m ers die de laatste 20 jaar verschenen zijn en waarvan enkele collectoritems nog steeds na te bestellen zijn. Ook d e subrubriek Abon n eedag is een aanrader. Omdat we u continu op de hoogte willen houden over onze abonneedag in het Brusselse Legerm useum, hebben we het programma voor u op onze website geplaatst. Bovendien kan u er zich binnen­ kort on-line i nsch rijven voor d e versch il­ lende activiteiten .

Nieuwtjes en wedstrijden

lento Tento.be wil de O KV-abonnee méér b ieden dan betrouwbare en actuele i nformatie alleen . G raag zien wij onze website uitgroeien tot een virtuele ontmoetings­ ruimte waar u terecht kan met vragen, opmerkingen, suggesties én uw ongezouten mening! Uw kritische en eigenzi n n i ge opinie over musea en tentoonstellingen kan u voortaan kwijt in onze n ieuwe rubriek Foru m. Voor het eerste forum-debat peilt tento.be naar de reacties o p het vern ieuwde Groe n ingem useum te Brugge. Het artikel 'Memling op tafel', dat u ook al i n de vorige OKV-tento kon lezen , zorgt alvast voor voldoen d e discussiestof. Door deze en andere, soms controversiële thema's te lanceren willen we het debat i n de m useum­ sector stim u leren en d e i nteractie met onze abon nees en tenta-surfers vergroten.

�.-.=. u---;;;;; -----..

Maar het hoeft n iet altijd ernstig te zij n . Tento.be heeft o o k e e n rubriek met ludieke weetjes en spraakmakend nieuws uit d e m useumwereld. Gelukzoekers en kwisliefhebbers kunnen dan weer terecht bij tento.be voor een volledig overzicht van alle OKV­ wedstrijden. Wie een postzegel wil besparen kan on-line deelnemen aan d e wedstrijden u i t O KV-tento. Daarbovenop zijn er specifi e k voor de tenta-surfers regelmatig extra wedstrijden waarmee u onder meer catalogi en m useumtickets kan win n e n . W i e niet waagt, n i et wint!

:"'-�-=---

,__

, __

,

LI BRAMONT Ard e n n e n

1 6de I nternationaal Ku nstsalon

e-zine

, --�--- � !!t.:--= :::""� =-;;_'::j ��.�- � ::..=.---= �-=

LI BR'ART

Als aanvulling op ons tijdsch rift en onze tenta-site start OKV binnenkort met een eigen elektron ische n ieuwsbrief. Wie geïnteresseerd is i n de laatste tentoon­ stellingsinformatie en m useumweetjes, of wie op de hoogte wil gehouden worden van exclusieve OKV-activiteiten zoals wedstrijden, nocturnes of de abonneedag kan zich gratis abonneren op ons e-zine. Het enige wat u h iervoor hoeft te doen is uw naam, adres en emailadres door te mailen naar: l [email protected].

sch i lderku nst • beeldhouwkunst hedendaagse ku nstga lerijen • fotog rafie • kunstam bacht •

•

�=::::�..:.... __

-

va n

27 septem ber

tot 5 oktober 2003

....... O. � Sedert 1S45 5 de �j wan T0091rio ...._. li'I W b62it v.-a ­ koaba.- doeia de meest oetr- en mooistil � v.. hflt u.atsta A� dit Leonanlo da \linO sdlidenie in de eetzMI ... bet ldoostw Sant. ...n. 6ele �te Miaan, Orndà het arigînele fresco in de loop der tijden z6 � t-ft, cl.ltwvande �eijce � nietveel meer ovetbijft" B - "l.MtstB A.......,. des te � 9fNKI"den Wi1 U v an de � v- Leonanlo's �•••

...

va n

1 3u tot 1 9u

� .0 E

[m..r lnfo]

Slnt-Godeliotvl!museum

[top]

Sft-Godefiev� Educ.Jtief en icclnDvl"«isdd rnusewn - de H. �-De bezoeke.-krijgteen beàd van het ieven en de m.tddood (l079, V., de H. Goclaieve. & wwdt -'o: ...dadtt � a.-� de wute devatie dï. rwnd d!J � � K � en •• de be.ooQen vesdWdenis VDR 6e ....., T.. ruu",

[mur lnfoJ

Toegang E41 1 - u itrit 25bis I 26

Mut:eum v•n de Abdij R<1o.senbera

[to"J

[m..r lnfo]

Arc;heologlnh SiteMu.seum

Tel . +32 (0) 6 1 22 39 3 1 Fax +32

(0) 6 1 2 2 5 6 24

info@expol i b ra mont.com www.expo l i b ramont.com

... ... 0 0 N 0

.. . � ..

> � 0

39

M e n s e n m et e e n h a n d i ca p en m usea KARI N D E COSTER

Artikel 27 van de U n iversele Verklaring van de Rechten van de Mens stelt dat elkéén het recht h eeft om vrijetijk

Rechten van de Mens

de samenleving. Recenter verzoekt de Raad van Europa

ervoor te zorgen dat een hoog bezoekersaantal de weg

in haar resolutie over de toegankelijkheid van de cultu­

naar het m useum vindt. De manier waarop ze die uitda­

rele infrastructu ur en van culturele activiteiten voor

ging aangaan kan heel uiteenlopend zijn: van het

personen met een hand icap, om middelen te bestuderen

opstellen van informatiebrochures tot het uitwerken van

om personen met een hand icap in de kunst te integreren

aantrekkelijke educatieve voorzieningen. Zelden wordt

en gelijke kansen voor personen met een hand icap te

d e groep tot wie al deze acties zich richten i n vraag

bevorderen. Op Belgisch n iveau is sinds maart 2003 de

gesteld, laat staan uitgebreid. Nochtans zijn er personen

anti-discriminatiewet van kracht. Een belangrijk onder­

met culturele interesses die nauwelijks d e toegang tot

deel van deze wet betreft de zogenaamde 'redelijke

een museum vinden: ouderen , personen met een

aanpassingen' voor mensen met een han dicap.

handicap, fam ilies met jonge kinderen, enz. Personen

Redelijke aan passingen zijn kleine, verantwoorde

met een handicap i n het bijzonder verdienen speciale

aan passingen die tegemoetkomen aan de noden van

aandacht. Meer nog dan andere moeilijk bereikbare

mensen met een handicap. De wet zegt hieromtrent dat

groepen, hebben zij te kam pen m et heel wat barrières en

het ontbreken van redelijke aanpassingen voor iemand

vooroordelen.

met een hand icap op zich een discriminatie kan zijn.

We mogen echter n i et klagen, de toekomst ziet er

De wet spreekt zich weliswaar n iet uit inzake kunst en

hoopvol uit. Verschillende overheidsin itiatieven, zowel

cultuur maar het is d uidelijk dat ze een ideaal platform

op internationaal, Europees als op nationaal niveau,

vormt voor m usea om hun toegankelijkheid in vraag te

uiten hun bezorgdheid over d e culturele deelname van

stelten.

personen met een hand icap en vormen het ideale uitgangspunt voor in itiatieven in de richting.

P u l c h ri Studio: �U�!!.,···-····--

.. .. 0 0 N

>

..

0

2

0

deel te nemen aan het artistieke en culturele leven van

Eén van de grootste uitdagingen van een museum is

Andere kijk op kunst Om personen met een hand icap de fysieke toegang te garanderen tot een m useum bestaan er richtlijnen. Heet wat moeilijker is het om personen met een hand icap i n de kunst t e i ntegreren . Enerzijds is d e kunst een moeilijk defin ieerbaar begrip, anderzijds i s d e kunst nog a l te vaak een hermetisch gebeuren in de samen leving. In elk gevat zal de integratie van personen met een handicap in de kunst, d e plaats en d e rol van kunst in d e samenlevi ng i n vraag stellen. Zo zal men b ijvoorbeeld de vereisten om kunst te begrijpen moeten herdenken. Immers, om kunst echt te begrijpen beschik je best over een voldoende dosis verstand, al j e zintuigen en een aanzienlijke ervaring met kunst. Personen met een handicap zijn, in

Foto's: Rieke}acobs

deze visie, b ij voorbaat u itgesloten . Een persoon d ie blind is kan dan nog zoveel met kunst i n "aanraking" komen, een kenner wordt hij nooit. In deze benaderi ng vormt de handicap een beperking die geaccentueerd

Deze extra bijlage 'Traag kijken. Mensen met een handicap en

wordt en die d e persoon i n kwesti e nooit zal toelaten zich

kunstbeleving ' focust op blinden en slechtzienden.

uit te spreken over kunst, n i ettegenstaande dat h ij of zij

Ook de rolstoelgebruiker komt aan bod.

een aanzienlijke ervaring met kunst achter d e rug h eeft.

Naast mensen met fysieke beperkingen is er een even grote groep personen

Een kunstbenadering die de commun icatieve rol voorop

met een mentale handicap die ook van kunst kan genieten.

stelt, schept heet wat meer kansen. Op deze manier

Maar dat is een ander verhaal.

vormt het eigen leerproces en d e eigen kunstbeleving het startpunt voor een interessante dialoog. De versch il­ lende benaderingen van kunstvormen zo een meer­ waarde. Er hoeft geen correcte en foute manier te zijn om met kunst i n aanraking te komen. Musea hebben at lang de com m u n i catieve kracht van kunst ontdekt. Met andere mensen naar een werk kijken geeft een meerwaarde aan d e eigen perceptie. Door met een blinde naar een werk te kijken valt je oog op ken merken, d ie je m isschien anders niet zou zien. Het zicht van één werkt dan voor twee. Via het beschrijven van een werk voor iemand die het niet ziet, start een den kproces over de eigen perceptie. Er komt een i nteractie tot stand die de kunstbeschouwi n g van beide partijen kan beïnvloeden. Een persoon met een hand icap h eeft een kijk op kunst en cultuur d ie verschilt van andere bezoekers. De vraag kan echter gesteld of het versch il tussen die twee groepen groter is dan het verschil tussen d e blik van de kunstleek en die van de kunstexpert? Het is d e taa k van het m useum om elke groep zich welkom te laten voelen en

...

het zou nog mooier zijn als het museum die variabi liteit

... 0 0 N

als een uitdagin g gaat zien door de verschillende kunst­ percepties met elkaar in confrontatie te brengen.

> � 0

© Lander Loeckx 2003

3

B l i n d e n k u n n e n va n b e e l d e n d e k u n s t ge n i e t e n L U D O O O SO G N E

Wat de blinden met die informatie doen, bepalen ze zelf. Velen bord uren verder op h u n visuele herinneringen.

Schilderijen en andere vormen van beeldende kunst zijn

Natuurlijk d ienen we een onderscheid te maken tussen

er n iet e n kel o m naar te kijken. Vaak prikkelen ze ook het

personen die vanaf hun geboorte het zicht ontberen en

verstan d en de verbeelding. Hoewel blinden de visuele

zij die later blind geworden zijn en nog licht en schaduw

aspecten van een werk n iet zelf kunnen waarnemen, zijn

kunnen waarn emen."

zij wel degelijk i n staat o m het van uit andere, even­

I n het Blindenm useum van het Brusselse J ubelpark

waardige invalshoeken te benaderen. "Ogen zijn

worden al jarenlang zowel tijdelijke als permanente

uiteraard belangrijk, maar hoeven niet te primeren,"

exposities georgan iseerd, die op blinden en slecht­

licht Kari n De Coster toe. Als assistente in de vakgroep

zienden zijn toegespitst. De doelgroep kon daar in het

culturele agogiek aan de VU B onderzoekt zij hoe blinden

verleden n i et enkel op een tactiele manier ken n ismaken

en slechtzienden kunst ervaren.

met Egyptische en Griekse beelden. Nog ind rukwek­

"Ten onrechte wordt vaak gedacht dat beeld houw­

kender was de tentoonstelling van antieke fietsen.

werken, tekeningen, schi lderijen en artistieke

De metershoge rijwielen werden door de blinden als

installaties absoluut moeten bekeken worden," legt ze

'curieus', 'vindingrijk' of'onhandig' getypeerd.

uit. "Maar beeldende kunst beperkt zich niet tot het

Doorgaans leken hun beschrijvingen op die van de

zichtbare. Er kan ook over gefilosofeerd worden. Dat

bezoekers die wel konden zien.

blinden omwille van h u n hand icap e n kel werken zouden

"Ook andere m usea stippelen blindentrajecten uit," zegt

waarderen, die zij met hun handen kunnen betasten ,

Karin De Coster. "Soms wordt zelfs van een schilderij een

klopt zeker niet. Begeleiders k u n n e n hen vertellen wat e r

tweede, tactiele versie vervaardigd . Maar is dat al niet

zoal t e z i e n valt. Ook audiogidsen spelen e e n n iet te

een interpretatie?

onderschatten rol.

·"

.. .. " " N

> � 0

4

Foto's: Museum voorBlinden KMKG

De meeste kun stwerken zijn te com plex om ze in een

Hoe die werken beleefd worden hangt af van de 'visuele

andere vorm te transformeren. Impressionisten als

bibliotheek', die de blinde stapsgewijs heeft opgebouwd

Monet analyseerden, net als de eerste fotografen, het

en die hij door het begeleid m useum bezoek levendig

zicht. Wie dat wil tastbaar maken, zal ongetwijfeld falen."

houdt."

Efficiënter zijn de daartoe opgeleide gidsen - zoals i n de

Vooraleer Karin De Coster een blinde i n d e tentoonstel­

Britse late Modern- die blinden te woord staan: "Zij

lingsruimten rondgidst , peilt zij naar de interessevelden

kunnen breedvoerig elk geëxposeerd stuk beschrijven.

en de persoonlijke gesch iedenis van d e betrokkene: "Tijdens het i n leidend gesprekverneem i k hoe d e blinde

Dat dit i n het m useum en n iet elders gebeurt is belangrijk

is opgevoed en waar zijn belangstelling zoa l naar

voor de sfeer en het sociaal aspect. Blinden, die al

uitgaat. Nadien kunnen we enkele werken gaan

vertrouwd zijn met de kunststromingen, vergen

'bekijken'. (Dit woord wordt zeker n i et uit het spraak­

vanzelfsprekend een andere aanpak dan volslagen

gebruik geweerd.) De informatie, die i k dan mondeling

leken. Wie zelf op artistiek vlak actief is, wil zoveel

over een schilderij of een beeld doorspeel, is nooit

mogelijk te weten komen over het werkproces en de

bedoeld om d e betrokkene te beïnvloeden. Kunst

gebruikte materialen."

spreekt i m mers voor zichzelf en het is niet de taak van de

Emotionele reacties zijn even min uitgesloten. "Toen ik

gids o m de den kactiviteiten van anderen afte rem m e n .

een blinde, die zelden met kunst in aanraking kwam,

Spontane reacties z i j n daarentegen m e e r dan welkom."

ron d leidde verraste hij mij met zijn comm entaren. Een

B linden zijn zeker gebaat met begeleiders, die hen

vrouwen beeld van Rik Wouters ontlokte de opmerking

gedetailleerd vertellen over de omvang, d e structuur, de

dat die figuurveel te koud aanvoelde. Bij een hagedis i n

vormelijke en d e i n houdelijke details van een kunstwerk.

smeedijzer g i n g d e aandacht dan weer u i t n a a r het

De m useale omgeving zou eveneens beschreven mogen

'sprieterig' gevoel van dat beestje."

worden.

Ziende mensen observeren meteen het geheel. Blinden

"Alle visuele kenmerken vertalen is echter on mogelijk,"

tasten daarentegen d e details aftot zij zich een

waarschuwt Kari n De Coster. "Maar dat is ook niet nodig.

totaalbeeld kunnen vormen. Bijgevolg duurt het langer

Als hun interesse wordt gestim u leerd, kunnen blinden

vooraleer zij h u n mening uite n . "Een uitgerukte lever op

even intensiefvan een kunstwerk genieten als zienden.

een surrealistisch schilderij van Salvador Dali wordt al

Hun belevin gsvermogen wordt er trouwens beduidend

vlug als een showeffect geïnterpreteerd. De talloze

door aangescherpt."

kleurschakeringen bij Van Gogh of het abstracte lijnenspel bij een andere kunstenaar leiden soms tot boeiend e discussies.

E

�

� � 0 0 N 0 ,_ "

;: >

"

0

5

Ee n b e e ld vo r m e n MARK VANVAECK

Drie blinden, d rie slechtzienden en d rie goedzienden bezoeken in Antwerpen het Modemuseum en h et Middelhei m m useum. Lekker grijs Afspraak om 10 uur in het Antwerpse Centraal Station. I k ben wat vroeg en n estel me o p een bankje met uitzicht op d e trappen die naar d e perrons leiden. Een jong stel sukkelt met een ki nderwagen naar beneden. Daar sch uifelt een ouder paar voorzichtig de trap af. Horen die bij de groep? Neen, ik moet uitkijken naar mensen met witte stokken en donkere brillen, denk ik. Rieke jacobs van Blindenzorg Licht en Liefde organ iseert een dagje Antwerpen voor een tiental blinden, slechtzienden en hun begeleiders. En ik mag mee. Hoe moet ik met deze mensen omgaan? Hoe kan ik weten of ze al dan n i et willen geholpen worden? Zal ik maar niet spreken over zien en kijken? En wat gaan we doen met d e kleuren van kleren en kunstwerken? " D o e maar gewoon," had Rieke geantwoord. Een groepje komt drukpratend en lachend de perron­ trappen af. Ik zou niet geweten hebben dat het mijn groep was, had ik Rieke niet herkend. Ze stelt m e voor en meldt bij iedereen de aard van d e visuele handicap: Els, Geert en Elke waren vroeger goedziend nu zijn ze slechtziend, Wilfried, J eanine en Marieke zijn volledig blind. Wilfried is vergezeld van zijn begeleidster Moniq ue. De voorbije weken hebben ze een dertigtal Oost-Vlaamse m usea u itgetest op h u n toegankelijkheid. Van daag moet er n i et gewerkt worden : het bezoek aan het Modemuseum en het open luchtpark Middelheim is een traktatie van Blindenzorg Licht en Liefde. We verlaten h et Centraal Station. "Het weer is grijs, zo hebben we het graag", grapt Els. Op het eerste kruispunt is er een geluidssignaal dat groen licht aangeeft, bij het " ., " .

tweede niet. "Hier mogen we verongelukken," zegt

Blind Spot

jean ine. Op weg naar h et metrostation vertelt Wilfried dat hij in opdracht van de provi ncie West-Vlaanderen de

"' "'

.. .. N 0 � .

� >

vandaag e e n witte stok zie gebruiken. I n d e i n komhal

In het Modemuseum worden we opgewacht door Frieda

test m useum personeel een n ieuwe boe n machine. Katty

"

toegankelijkheid van openbare gebouwen aan de kust

Verder wandelend verneem i k dat Geert restau ratrice van

de Booser, verantwoordelijke publiekswerking, en door

is bezorgd: "Ik hoop dat ik met dat lawaai mijn weg za l

heeft onderzocht. Momenteel test hij de websites van d e

textiel en gepolych romeerde beelden was. Ze werkte

onze gids Katty Geltmeyer. Katty heet iedereen welkom

kunnen vinden."

West-Vlaamse gemeenten op h u n gebruiksvriendelijk­

onder andere voor m usea in de Veren igde Staten.

en begint met de gebruikelijke praktische afspraken:

Wan neer de vestiairegebruikers terug zijn, klin kt

heid voor mensen met een visuele handicap.

Diabetes maakte haar slechtziend.

"Wil iemand zijn jas kwijt? Dan neem je daar de trap naar

meerstemm ige verontwaardiging: "We konden het einde

0 � .

beneden en aan d e lift zie j e de vestiaire. I k wacht h ier tot

van de trap n iet inschatten." "De leuning loopt niet tot

>

iedereen terug is." Onze gids is de eerste persoon die i k

het einde door." "Dat is levensgevaarlijk!"

.

0

6

·-

"' "'

.. .. N

� .

0

7

I n fo r m a t i e t o e ga n ke l i j k Voor mensen met een handicap blijven heel wat m u sea

Katty neemt ons mee naar de educatieve rui mte. Ze legt

gesloten. Denk maar aan zij die ondergebracht zijn in

uit dat we zijn uitgenodigd op Blind Spot, het ed ucatief

oude geklasseerde gebouwen. Daarom is gedetai l­

project van het Modemuseum voor b linden en slecht­

leerde en betrouwbare informatie over de toega n ke­

zienden. Kattyvraagt naar de ervarin g van haar publiek

lijkheid van infrastructu ur en collecties cruciaal voor

met kleren maken. Elke h eeft al wat patronen over­

personen met beperkinge n . Zo kunnen ze inschatten of

getekend. Geert kentveel van textiel. Ze h eeft nog

een bezoek al dan n i et mogelijk is, eventueel m its

hoeden gemaakt en kan stikwerk verrichten. Alleen de

bijkomende voorzieningen.

naaimach ine opstarten l u kt n i et meer. Na de tour d'horizon neemt onze gids een topje van Dries

Wie kan in welk gebouw binnen?

Van Noten dat naast haar op tafel ligt. Ze beschrijft het

Om aan deze nood tegemoet te komen werkt het

met veel aandacht voor de snit van d e mouw die in feite

Toegankelijkheidsbureau uit Hasselt en Zellik samen

geen mouw is. Het topje doet de ron d e en daarna neemt

met Nederlandse partners aan het grensoversch rij­

Katty ons mee naar een bord aan de muur waarop h et

dende Libretto. Dat staat voor: Limburgs Brabants

patroon in reliëf is uitgewerkt. Pas nadat iemand het

EenduidigTotaal ToegankelijkheidsOverzicht. Het is

kledingstuk aantrekt wordt d e speciale snit helemaal

een databank die de toegankelijkheid van publieke en

duidelijk, ook voor mij.

toeristische voorzieningen (dus ook m u sea) i n kaart

Tegen het venster staan aangeklede etalagepoppen. Ze

brengt. De gebruiker kan zoeken op n iveau van toe­

worden druk betast en becommentarieerd. Een ontwerp

gan kelijkheid, afmetingen van de onderdelen van het

van Yamamoto is "heel mooi". Angelo Figus heeft te veel

gebouw en op bijkomende voorzieningen voor

"tierlantijntjes". H et geplisseerde kleed van lssey

verschillende soorten handicaps. De databan k is vanaf

Miyake valt unan iem in de smaak: "het is zacht", "voelt

d it najaar via i nternet te raadplegen.

goed aan", " moet leuk zijn om d ragen". Een kopie van

Naast de provincies Limburg en Vlaams-Brabant is ook

een barokjurk met s leep ontlokt vele reacties:

Toerisme Vlaanderen partner in het Li brettoproject

"prachtig", "is dat een collier de chien?", "het voelt aan

De toega n kelijkh eidsdatabank wordt gekoppeld aan de

a ls balen katoen." Wilfried, mijn en ige mannelijke

productdatabank van Toerisme Vlaanderen. Zo zijn d e

metgezel, h eeft de kleren gezien en neemt wat afstan d

Libretto-data geïntegreerd i n d e gangbare toeristische

v a n de drukpratende dames. I k vraag hem wat h ij ervan

informatiekanalen.

vindt en hij antwoord lachend: "Die kleren zijn d e moeite

Onder i m p u ls van het Vlaams Steunpunt

waard, maar toch zo moeilijk te onderhouden."

Toegan kelijkheid zullen ook de andere provincies

Worstelen met een regenjas

aansluiten bij Libretto. Meer informatie: vzw Toeganke/ijkheidsbureau,

Katty wil de eigenlijke ron d leiding aanvatten en zet er

Koorstraat 1, 3500 Hasselst, telefoon: o 1 1/87-41.]8,

vaart in. Ze deelt boekjes uit met stalen van de stoffen

www. toegankelijkheidsbureau.be.

van de ontwerpen die in het m useum zijn opgesteld. Daar mogen d e kledingstukken niet aangeraakt worden.

Hoe de toegankelijkheid verhogen

.. .. 0 0 N 0 .. z

::: > � 0

8

.•.

voor iedereen?

Ze brengt ons eerst tot bij een maq uette van de tentoon­

Aan bieden van informatie is goed. Nog beter is d e

stellingsruimte waarop het parcours in braille is

toegankelijkheid v a n open bare gebouwen verhogen

aangebracht. Het schaalmodel oogst weinig bijval. Het is

voor mensen met beperkinge n . Dat hoeft n iet altijd

te abstract en geeft geen i nzicht.

handen vol geld te kosten . Kleine aanpassingen kunnen

Heel opgetogen is d e groep over d e soundscape 'Luister

grote verbeteringen zijn. En aandacht voor het

naar wat hier te zien is'. Twee koptelefoons hangen tegen

gebruikscomfort van personen met een handicap komt

de muur naast de maq uette. Voora l Marieke luistert

alle bezoekers ten goede.

enthousiast naar het opgenomen geluid van voet­

In a lle provincies zijn steun punten toega n kelijkheid en

stappen die in de verschillende m useumzalen weer­

gespecialiseerde adviesbureaus actief. De adressen

klinken. En ige kritiek komtvan de slechtzienden. Er is

zijn beschikbaar bij het Vlaams Steunpunt

nagenoeg geen contrast tussen de koptelefoons en de

Toega n kelijkheid, Gelijke Kansen in Vlaanderen,

m u u r. Zonder de aanwijzingvan de zienden zouden ze er

Boudewijnlaan 30, 1000 Brussel, telefoon:

gewoon zijn voorbijgestapt

02/553·58.46, e-mail:

We wandelen verder. " I k neem uw kaartje. Ik geef het u

[email protected] nderen.be.

terug," zeggen de twee jongemannen van de kaartcon­ trole tegen de blinden en slechtzienden uit onze groep.

Maar d e overgrote meerderheid zijn slechtzienden. Voor ons is de vormgevin g van het Modemuseum een echte vloek. Don kere stukken tegenover donkere achter­ gronden, lichte tegenover lichte. Er is geen enkel contrast. Twintig jaar geleden deden de m usea het beter. Het is duidelijk dat B lind Spot werd ontwikkeld nadat de tentoonstellin g al kant en klaar was ... " Frieda de Booser onderbreekt de woordenvloed en vraagt de beoordelingen op papiervastte leggen . l k zet me naast Els en schrijf haar antwoorden op het evaluatieformulier. Lin ks en rechts hoor i k ook de meningen van anderen. ledereen is vol lofover onze gids Katty. Ze heeft het inderdaad schitterend gedaan. Ook het programma i n d e educatieve zaal, het bevoelen van kleren, valt i n d e smaak. Minder positieve geluiden zijn te horen over de tentoonstelling. De korte notities in braille (naam van de ontwerper, titel van het kledingsstuk, jaartal) betekenen n iets voor blinden. Dezelfde informatie op d e kleine tekstplaatjes is o n leesbaar voor slechtzienden. Het gebrek aan kleurcontrasten komt terug. En ook de De eerste halte in de tentoonstelling is een videohoek

plaatsing van d e leuningen die d e trappen erg gevaarlij k

met i mpressies van mensen met een visuele hand icap

make n . "Met kleine aan passingen is h ier toch aan te

over mode. Wegens tijdsgebrek kunnen we h ier maar

verhelpen," hoor ik aan de overka n t van de tafel. "Ja,

even blijven. Ik hoor nog net de stem van een jonge

maar d e vormgever van d e tentoonstelli ng moet

vrouw: "De spiegel zegt me niets meer, de mensen zijn

meewillen."

mijn spiegel." Nu staan we bij een kleed van DirkVan Saene. Het lijkt

Smikkelen en SMAK

een regenjas die achterstevoren wordt gedragen waarbij

Na het bezoek aan het Modemuseum wan delen we naar

d e rug, inclusief d e kraag, vooraan zit en het voorpand

een Italiaans restaurant in de buurt van de Groen plaats.

met de knopen achteraan. Katty vertelt het heel precies

Geert woont h ier o m de hoek en h eeft gereserveerd.

hoe het i n elkaar zit. Ik bemerk nu d ingen aan het kleed

De kelner weet n iet goed wat te doen. I nstinctief heeft hij

die mee eerst n iet waren opgevallen. Anderen van d e

voor iedereen een menu genomen. Rieke wijst aan wie h ij

groep blijven m e t vragen zitten. Rieke vindt een

een kaart kan geven . Daarna leest ze de gerechten voor:

oplossing: ze laat Marieke haar open overtrui omgekeerd

de ingrèdiënten en de prijs.

aantrekken. Nu kan iedereen voelen hoe het zit. Bij een

Tijdens d e maaltijd praten we over koetjes en kalfjes.

mantel van Romeo G igli doet zich een gelijkaardig

Lievelingsgerechten , vakanties, reductietarieven van

probleem voor. Hier brengt een volgens het patroon

NMBS en De Lijn . Geert vertelt dat een conservator van

geplooide zakdoek soelaas.

een Amerikaans m useum haar een toestelletje bezorgde

Elk kledingstuk dat we te zien krijgen h eeft Katty

dat kleuren herkent. "Het is n iet groter dan de

aangepast, in de volgorde van de rondleiding. Zo kan ze

afstandsbedieningva n je televisie. Je houdt het tegen

het heel nauwkeurig beschrijven. Het valt me op dat ze

een voorwerp en het zegt welke kleur het heeft. Ik ben zo

vooral vragen krijgt over hoe de kleren zitten en

blij dat terug te weten. En het is nog praktisch ook. Nu

aanvoelen.

. � .

.c

. .c E

. � .

ben i k ten m inste zeker dat i k twee dezelfde kousen aanheb."

Scherpe evaluatie Na de ron d leiding keren we terug naar de educatieve

De kelner ontkurkt nog een fles wijn . "Dat hoor i k graag," zegtWilfried. lk vraag naar de ervaringen in de m usea die

ruimte. Het is tijd voor de evaluatie. Geert steekt

ze bezochten. Vele kleine en grote ongemakken komen

onmiddellijk van wal: "De musea die projecten uitwerken

ter sprake. Wat het meest is bijgebleven is het onthaal i n

voor mensen met een visuele hand icap gaan er van uit

h e t SMAK. "De man a a n de balie 'verwelkomde' o n s met

dat ze te doen hebben met blinden.

een houding van : wat komen die sukkels hier zoeken,"

"' "' 0 0 N 0 � .

=

>

..

0

9

© Lander Loeckx 2003

herinnert Rieke zich. "Akelig," zegt Marieke: "maar we hebben het voorval niet in ons rapport vermeld. Misschien was die man gewoon met het verkeerde been uit bed gesta pt."

maar het lukt n iet echt. 'Freie Form' van Franz West, door m ij stuntelig omsch reven als een reuzengrote bruine

Een beeld vormen

boon, krijgt als en ige commentaar dat "hij goed

We nemen de bus naar het Middelheim. Ik bemerk dat

trommelt".

bereikbaarheid met het open baar vervoer noodzakelijk

Het is een vrolijke bende die door het park stapt. Links en

is voor mensen met een visuele handicap die individueel

rechts pikken we nog enkele beelden mee. 'Zes perso­

een m useum willen bezoeken.

nages' van Luciano Minguzzi lijken voor d e slechtzien­

We begin nen met een paar figuratieve werken.

den op vleerm uizen. " H et is achteraan mooier dan

De aankondigingen 'een m eisje met een kind' of

vooraan," merkt Els op. "En waar sta ik?" vraagt J eanine.

'vrouwelijk naakt' volstaan. De beelden zijn n iet te hoog

'Rood h uid', een figuratief beeld van Arvo Si i ka maki,

en dus helemaal betastbaar. Langzaam glijden de

vindt Marieke "mooi om te voelen". Wilfried stapt over

handen over het brons. Door de commentaar hoor ik

een zware balk, onderdeel van een werkvan Bernd

kunstwerken stukje voor stukje vorm krijgen: "ranke

Lohaus, en herinnert zich dat hij ooit over een dun ner

benen", "het h oofd is lichtgebogen", "hier houdt ze het

exem plaar heeft gewa ndeld ...

handje van het kind vast" ... Ook 'Eindeloze Kronkel', een

--

� M M 0 0 N 0

.. z

� > � 0

10

abstract werkvan Max Bill, valt voelbaar in de smaak. Het

Nakaarten doen we i n een café aan het station van

is een zeer actieve maniervan kunstbeleving en ze

Berchem. Het Modemuseum is m eegevallen, behalve het

nemen er de tijd voor.

bezoek aan de eigenlijke tentoonstelling. "Als we n iets

I k zie gebeuren wat i k ter voorbereid i n g van deze uitstap

mogen aanraken, hebben we er n iets aan," zeggen de

ergens had gelezen : "De visueel gehandicapten gaan

blinden. "ja, maar wij willen n iet betasten," repliceren de

heel analytisch te werk. Ze verkennen elk aspect van de

slechtzienden: "we vragen dat ze het ons gemakkelijker

voorwerpen en bouwen de vormen op uit afzonderlijke

maken o m de werken te bekijken."

tastin houden. Dan brengen ze alle gegevens samen om

Middelheim is ook de moeite waard. Dat ze n i et alle

de totale structuur te herkennen en te plaatsen i n de

beelden helemaal kunnen aanraken vinden ze n iet erg.

ruimte."

Ze aanvaarden dat het museum uitgaat van de ideale

De blinde groepsleden geven aan dat ze d e grote

opstellingvoor goedzienden. Er blijft dan nog genoeg

abstracte beelden niet of moeilijk kunnen interpreteren.

over en trouwens: "Voor ons zijn die echte beelden het

Bij 'De profeet' van Pa blo Gargallo probeert Rieke het

beste."

stuk boven de reikhoogte beschrijvend aan te vullen,

K l e i n s o l d a a tj e , gro o t s o ld a a tj e PI ETER G H I J SELS

"Als j e ooit langs d e Westhoek passeert, moet j e zeker eens het I n Flanders Fields m useum binnengaan," had een vriend me aangeraden. Nu heb i k eerlijk gezegd geen heroïsch beeld van veldslagen en oorlogen. De geschiedenis onthoudt doorgaans makkelijker de namen van generaals dan die van het kanon nenvlees. Maar die vriend denkt er bij mijn weten n et zo over, d u s misschien ... Bij het I nfopunt Toega n kelijk Reizen in Brussel verneem ik dat het m useum prima toegan kelijk is voor rolstoelgebruikers. Ik heb geen excuus meer om het niet te proberen.

Spoorzoeken Wegen s geen zin in filerijden n eem ik de trein naar leper. Eerst raadpleeg ik wel even de Gids voor reizigers met een beperkte mobiliteitvan de NMBS, om te kijken of het station voor mij toegan kelijk is. Ook d e verbinding valt mee, ik hoef slechts één keer over te stappen. Met behulp van een mobiel hellend vlak kan m ij n elektrische scooter probleemloos elke trein open afrijden .

Computers langs het parcours geven met mondjesmaat

Het kwartier oversta ptijd in Brussei·Zuid lijkt voldoende,

het leven van deze figuur mee, als individuele stem i n het

tot blijkt dat de lift i n reparatie is. Als i k deze trein mis,

strijdgewoel. Mijn gids heet Elvira, die als kind d e oorlog

moet ik een uur wachten op een volgende verbinding.

meemaakte. Zij hoort niet bij de beroemde krijgsheren ,

Geen fijn vooruitzicht. Op het allerlaatste moment krijg ik

n o c h b i j de soldaten i n de loopgraven. Als vluchtelinge

toch toelating om de lift te gebruiken. De man die de

en later als moedervan soldaten in de Tweede

oprijpla n k aansleept is in topcond itie en de batterijen

Wereldoorlog kreeg ze echter meer dan haar deel van de

van mijn scooter zijn goed opgeladen. Zo snel zagen ze

oorlogsellende. Haar verhaal geeft een gezicht aan d e

hier nog n iet vaak een rolstoel d e trein o p rollen. De rit

historische ontwikkelingen die stap voor stap aan bod

verlooptverder rimpelloos.

komen.

Bij mijn aankomst staat een stevig uit de kluiten

Mijn vrees voor oorlogsverheerlijking blijkt ongegrond.

gewassen kar met hellend vlak m ij op te wachten. Het

Slechts i n één onderdeel treden de grote strategen en

I eperse station beschikt niet over een verhoogd perron,

veldheren naar voren, met op de achtergrond een citaat

vandaar dat zo'n brandweerwagen-model nodig is om de

van een jonge Britse kapitein.

helling te overbruggen . On nodig te zeggen dat mijn komst d e aandacht trekt. "Ze zijn de rode loper vergeten," hoor i k een medepassagier opmerken, terwijl ik mijn scooter naar beneden manoeuvreer.

Picknick Het m useum In Flanders Fields heeft een onderkomen gevonden i n d e statige Lakenhallen, ooit de enige toeristische trekpleister van de stad, maar net als zovele plaatsen hier heropgebouwd na de Grote Oorlog. Via een ruime lift met zware dubbele deur bereik ik de ingangvan het museum. "Kom straks weer hierlangs," zegt de dame van het onthaal. "We hebben wel een rolstoellift aan de uitgang, maar die is zo ongelooflijk traag, dat we hem nog amper gebruiken." Vervolgens krijg i k een kaartje met een

"' "' 0 0 N

streepjescode. De code blijkt de informatie over een echtbestaand persoon te bevatten.

> w 0

11

H oe zien m usea h et? M A R K VA NVAECK

M usea doen inspan n ingen om mensen met een handicap te ontvangen. "Ik v i n d oorlog heerlijk," schreef h ij n a a r h uis. "Het is net

Drie voorbeelden.

een grote pickn ick, maar dan zonder de doelloosheid van een pickni ck." De auteur overleefde de picknick n iet, net zomin als zijn neven en broer. Overal geven citaten ­ soms afgedrukt, dan weer voorgelezen - com mentaar op

plaats aan fysieke toega n kelijkheid. Een hellend vlak

in de h istorische en politieke achtergrond als je zelf wil.

voor rolstoelgebruikers, veilige trapleuningen voor

Authentieke voorwerpen maken de dagelijkse realiteit

blinden, heldere signalisatie voor slechtzienden ... Er is

uit deze periode tastbaar. Even schri k i k op van het lage

ook de mentale toega n kelijkheid van het m useum dat

gebrom van een vliegtuig boven mijn hoofd. In een

bereid is mensen m et een han dicap te ontvangen, de

nagebauwde loopgracht merk i k rook op en i k hou

medewerkers voorbereid op hun komst, hen correct

instinctief d e adem in. N iet alleen het verstand wordt hier

onthaalt en de informatie toegankelijk maakt. Fysieke,

aangesproken.

m entale en sociale toegankelijkheid zitten vervat onder

Bijna aan de uitgang ontmoet i k Graham, een Britse

één noemer: integrale toegankelijkheid. Dat betekent

informaticastudent en rolstoelgebruiker. Dit is niet zijn

dat personen met een handicap (maar ook sen ioren,

eerste bezoek aan het museum. Na een schoolreis in

kin deren ...) zelfstandig (zonder hulp van anderen) en

deze regio vertelde hij thuis zo enthousiast, dat zijn

gelijkwaardig het m useum moeten kunnen bereiken,

jongere broer het allemaal met eigen ogen wou zien.

betreden, begrijpen en gebruiken.

"Er is d e voorbije jaren veel veranderd op het vlak van

Dat is d e theorie. Voor de praktijk klopten we aan bij drie

toega n kelijkheid i n Vlaanderen," geeft hij toe. Toch vindt

m usea die bijzondere aandacht geven aan mensen met

G raham dat hij hier nog vrij vaak aangestaard wordt. "Ik

beperkinge n . Het Museum voor Blinden, in de Kon i n k­

ben spastisch, maar soms vraag i k m e af of men hier al

lijke Musea voor Kunst en Gesch iedenis te Brussel, dat

ooit iemand als i k gezien heeft, " klaagt hij. "Waar zitten

een kwarteeuw geleden speciaal is ingericht voor

bij j ullie toch al die mensen met een han dicap verstopt?"

mensen met een visuele hand icap. Het Provinciaal

Ik verzeker hem dat er ook op d it punt al veel verbeterd is. frisse pint, maar d e toeristische dienst meldt dat er in de buurt geen café met een voor rolstoelrijders toegankelij k toilet is. Wel kunnen we gebruik maken van de toiletten in het m useum of bij de toeristische d ienst zelf. Ik volg nog even de Vestingen, de oude stadswallen. E

. � .

leper h eeft meer dan één oorlogsverleden. Nu zijn deze vroegere verdedigingsmuren omgevormd tot een rustig wan delpad waarlangs i k vlot het station bereik. Wan neer voor mijn vertrek opn ieuw de zware artillerie wordt bovengehaald, denk ik aan G raham. Ook ik heb weerveel bekijks. Een jongeman met hanenka m slaat het allemaal

,

"' "'

.. .. N

gade en bedenkt: "Toen i k een paar jaar geleden i n een rolstoel zat moesten ze me nog op d e trein tillen." Het gaat de goede kant op, Graham.

0 � .

::: > "

0

12

Bij 'toega n kelijkheid' van m usea denken we in de eerste

de feiten . Interactieve com puterschermen graven zo diep

G raag had ik nog even met hem doorgepraat bij een

.0

Toegankelijkheid: meer dan een trapje

Foto's: Flanders Fields Museum

Archeologisch Museum in Velzeke dat "als de bezoekers minder mobiel zijn, de collectie wielen geeft". Het Diamantm useum te Antwerpen dat in maart van d it jaar startte met de verkennende fase van 'Voeling met diamant', om vanaf februari 2004 de permanente tentoonstelling te ontsluiten voor blinden en slechtzienden. Velzeke en het Diamantmuseum integreren het programma voor mensen met een hand icap volledig in hun 'normale' tentoonstelling. Beter nog, het betekent ook een meerwaarde voor de valide bezoekers. Want iedereen wil toch graag een Romeinse helm of de kroon van de Britse kon i ngin op het hoofd zetten .

Authentieke voorwerpen in handen In 1975 startten de Kon i n klijke Musea voor Kunst en Geschiedenis met het Museum voor Blinden. Het doel is de uitgebreide m useumcollectie open te stellen voor mensen met een visuele hand icap. Jaarlijks komen ongeveer zeshonderd blinden of slechtzienden o p bezoek.

Foto: PAM Velzeke

De KMKG hebben gekozen voor een a part blinden m useum omdat n iet alle zalen optimaal in te richten zijn voor mensen met een visuele hand icap. Ook

Zeer zelden gebruikt het kopieën of afgietsels.

het kosten plaatje speelde mee. O ndertussen zijn de

De esthetische beleving primeert.

titularissen van de KMKG vertrouwd met het in itiatief en

Voor de tentoonstellingen selecteert het blinden­

d uiken graag i n hun reserves op zoek naar gepaste

museum bij voorkeur voorwerpen, die i n de hand kunnen

voorwerpen. De ed ucatieve medewerkers h ebben heel

genomen worden, objecten met een duidelij ke vorm en

wat ervaring opgebouwd met de begeleid i n g van

van versch i llende materialen vervaard igd. Daarbij let d e

groepen. Een -bijkomend voordeel van een permanente

samensteller op d e contrasten tussen warm en koud,

afzon derlijke zaal is dat de blin den en slechtzienden, die

hard en zacht, ruw en glad. Dat is belangrijk tijdens de

dikwijls over d e vloer komen, het museum door en door

tactiele waarnemi ng.

kennen. Elkjaarvindt een n ieuwe tijdelijke tentoonstelling plaats

Sprekende stenen

en dat is uniek i n Europa. Voor elke tentoonstelling is een

Met de vele bodemvondsten uit de streek geeft het

braille-, een gesproken en een grootd ruk catalogus

Provinciaal Archeologisch Museum (PAM) i n Velzeke een

beschikbaar.

levendig beeld van het dagelijks leven van de pre­

Nog tot einde oktober kunnen visueel gehandicapten

h istorie, over de Gallo-Romeinse tot d e Merovingische

De vallei der koningen. Kunstenaars voor de eeuwigheid

tijd.

bezoeken, die nauw aansluit bij de lopende tentoon­

Het museum wil niet alleen scherven en potten tonen,

stelling De kunstenaars van de Farao's. Ook n u mogen ze

maar vooral het verleden levendig en realistisch

authentieke objecten betasten . I n d it geval zijn het

voorstellen. Het hele educatieve programma is een

stenen beelden, houten meubels, j uwelen van Egyp­

driedimensionaal verhaal dat het verleden tastbaar

tische faience, a lbasten sch min kpotjes, een fragment

maakt. En dat kan even goed voor m ensen met een

van een gevlochten mat. Allemaal uit de periode van het

hand icap.

Nieuwe Rijk. Omdat het bijzonder kwetsbare voorwerpen

Het PAM h eeft acht verschi llende edukarretjes, acht

zijn, mogen uitsluitend visueel gehand icapten ze i n

mod u les op wielen voor acht tijdsperiodes, elk gevuld

�

handen n e m e n .

met replica's, in de oorspronkelijke materialen, van de

H e t M u s e u m voor B l i n d e n hecht veel belang a a n het

voorwerpen in de vitrines. Zo zijn er een vuurmakersset,

kunnen voelen, strelen en ruiken van authentieke

een karretje met stenen werktuigen ... ledereen mag ze i n

voorwerpen.

handen nemen.

� "' 0 0 N

> .

0

13

Foto: PAM Velzeke

project. Dat had een theoretisch (verzamelen van studiemateriaal over museumbezoeken voor blinden) en een praktisch aspect. Daarvoor deed het m useum een beroep op blinden en slechtzienden, die d e bestaande m useumopstelling bezochten, en op organisaties en instellingen die op d it terrein actief zijn. De deelname aan het Talking I mages Congres in Londen leverde n uttige informatie op voor de audiogids.

"' .

.0

Bezoekers kunnen zich verkleden en hebben keuze uit

Daarna startte d e voorbereidingsfase. Eerst werd de

dierenhuiden van jagers-verzamelaars, veelkleurige

zekerheid over de financiële kan t van d e zaak aangepakt,

weefsels van de Kelten , Galla-Romeinse tun ica en stola ...

gevolgd door het vastleggen van de i n houd van het

Stoer doen mag ook, met bronzen wapens,

parcours: wat wi l en wat kan het m useum ontsluiten. Het

maliënkolders, helmen, schilden en zwaarden. De kledij­

voorstel werd besproken met organisaties als Blinden­

en m i litariaprojecten zijn geen vaudeville of karnaval.

zorg Licht en Liefde en de Dienst Toegankelijkheid van de

Het achtergrondverhaal is altijd d uidelijk aanwezig.

provincie Antwerpen. Op basis van de adviezen opteert

Alle educatieve program ma's i n Velzeke kunnen door

h et Diamantmuseum voor een 'voelbaar' parcours in de

heel het m useum verplaatst worden. Als de bezoekers

vorm van een reliëfband die op d e vloer wordt

minder mobiel zijn, krijgt het m useum wielen. Er zijn

aangebracht. Het traject volgt indien mogelijk rechte

geen standaardrondleidingen. Altijd is er samenspraak

lijnen. Op elke verd ieping start en eindigt het aan de lift.

met de bezoekende groepen.

Daarbij komt er een speciale aud iogids voor mensen

Met een dergelijk aanbod scoort het museum goed bij

met een visuele hand ica p. Dat is een unicum voor het

kinderen, blinden en slechtzienden. En ook licht mentaal

Nederlandse taalgebied.

gehand icapten, verzorgd i n het psychiatrisch ziekenhuis

O ndertussen zijn testgroepen voor d e aud iogids en de

enkele straten verder, komen regelmatig langs .

tentoongestelde objecten aan het werk, die het project

99 % van de bezoekers komt in groep en krijgt maatwerk.

bijslij pen . Het idee om, naar analogie van de Londense

I n d ividuele bezoekers, ook mensen met een handicap,

Tower, de Britse kroonjuwelen i n tweedim ensionale

kunnen aansluiten bij de rond leidingen die elke

reliëfteken ingen te presenteren, werd verlaten. Het

zondagnamiddag plaatsvi nden.

m useum kiestvoor driedimensionale replica's zodat mensen met een visuele handicap beter kunnen

Voeling met diamant

aanvoelen hoe de j uwelen gedragen worden. Andere

H et Diamantmuseum in Antwerpen wil vanaf 1 februari "' "' ..

.. N

> � 0

14

2004 tachtig procent van

haar vaste collectie ontsluiten

aan passingen kwamen na de vaststelling dat blinden en slechtzienden met een stok, vergezeld van een hond of

voor blinden en slechtzienden, zowel de i ndividuele

een begeleider, maar één hand vrij hebben om voor­

bezoekers als de groepen. Het project is zorgvuldig

werpen te betasten . Op die manier ontwi kkelt het

voorbereid.

m useum haar project dat echt voeling met diamant biedt,

De eerste, verken n ende, fase die liep van maart tot en

wat een meerwaarde betekent voor alle bezoekers.

met mei 2003 onderzocht de haalbaarheid van het

T i p s vo o r h e t o m ga a n m e t m e n s e n m et e e n h a n d i ca p Wan neer h ij trappen of andere hindern issen n iet kan

Wan neer en hoe moet ik helpen?

nemen, moet de rolstoel (met berijder) wel eens opgetild worden. Doe dat voorzichtig en til altijd met twee

Hoe voorkom i k dat i k te beschermend of

personen. Gebruik de stangen die gelast zijn aan het frame. Bespreek d it steeds eerst met de rolstoelrijder en

neerbu igend doe? Waarom voel ik me

volg strikt zijn richtlijnen. Het openen van liftdeuren gaat vaak erg zwaar. Hou dan

ongemakkelij k in de aanwezigheid van

de deur open en ga mee. Zijn de bedieningsknoppen bereikbaar voor iemand i n een rolstoel?

mensen met een handicap?

In de cafetaria of het restaurant hebben mensen die slecht te been zijn of i n een rolstoel zitten het moeilijk om

Enkele praktische ti ps.

een dien blad mee te nemen. "Zal ik het naar uw tafel brengen?"

Algemene richtlijnen: doe gewoon

Het is soms niet gemakkelijk een rolstoel bij het afrijden

'Omgaan met personen met een han dicap in musea' is

van een h ellingbaan onder controle te houden. Wees

een cursus die het Provinciaal SteunpuntToegankelijk­

hierop bedacht bij het helpen . Ga eventueel achteruit de

heid Oost-Vlaanderen ontwikkelde. De syllabus bundelt

hellingbaan af.

een aantal interessante tips voor su ppoosten in hun omgang met personen met een handicap. De richtlijnen

Blinden en slechtzienden

zijn samengesteld in overleg met

Blinden en slechtzienden scheren we vaak over een kam .

gehandicaptenorganisaties. Persoonlijke ervaringen van

Ten onrechte. Slechtzienden krijgen informatie via d e

mensen met een han dicap zijn er eveneens i n verwerkt.

ogen, blinden zijn geheel aangewezen op compense­

De tips zijn ook n uttigvoor de 'gewone' bezoekers en zijn

rende zintuige n . Een slechtziende beschouwt zich eerder

evenzogoed brui kbaar bu iten de museummure n .

als een ziende met slechte ogen dan als een blinde die

De cursus deelt d e handicaps i n in vier grote groepen ­

nog iets kan zien.

motorisch, visueel, auditief, verstandelijk- en wijst er op

Er bestaan vele soorten slechtziendheid. Sommige

dat ze n iet allemaal even herkenbaar zijn als d e rolstoel

personen zien wazig, anderen zien vlekken. Nog anderen

of de witte stok. Op deze inleid i n g volgen algemene

zien alsof ze door een smalle tunnel kijken . En sommigen

richtlijnen voor d e omgang met mensen met een

combineren d it alles. Het is niet eenvoudig te weten wat

handicap. Doe gewoon, praat gewoon en gedraag u

een slechtziende nog precies ziet.

gewoon. Vraag of er hulp nodig is wan neer u dat

Tussen zienden speelt oogcontact een grote rol.

vermoedt. Voel u n iet 'afgewezen' als de assistentie

Met blinden m ist u deze on bewuste gespreksopening.

afgeslagen wordt. Vraag hoe u kunt helpen . Volg de

Spreek een bli nde of slechtziende aan door te zeggen

aanwijzingen die u krijgt.

wie u bent en te vragen of u kan helpen . U kan de woorden 'zien' en 'kijken' rustig gebruiken.

Rolstoelrijders Voor een rolstoelrijder is het prettig als u hem zoveel

En ook kleuren noemen is geen probleem . Blinden doen dat zelf ook.

mogelijk op ooghoogte aanspreekt. Ga zo staan dat hij aan het gesprek kan deelnemen.

.. .. 0 0 N 0 .. .

:: > � 0

15

Kunst Kan Vlaams-Brabantse Weekvan Personen met een Handicap 'Wij kunnen meer dan jij ... m isschien wel denkt' is het Vraag steeds of en hoe iemand begeleid wil worden. Met

motto van de Vlaams-Brabantse Week van Personen

een ingetrokken arm of wil hij zijn hand o p uw schouder

met een Handicap (6 tot 10 oktober 200J). Met dit

leggen? Aan de linker- of liever aan de rechterkant?

in itiatief belicht de provincie, i n samenwerking met

Zorg er als begeleidervoor dat u een halve pas voor

mensen met een handicap en hun organisaties, de

loopt. Komt u bij een trap, stoep of opstap dan is het

capaciteiten, mogelijkheden en prestaties van

voldoende d it te melden.

personen met een handicap i n verschillende

U hoeft n i et voortdurend te praten tegen een blinde o m

leefdomeinen.

te laten weten d a t u er nog bent, m a a r meldt wan neer u

I n het kadervan deze Week vindt de tentoonstelling

weggaat en wan neer u terug bent. U moet met woorden

'Kunst Kan . Kunstwerken van personen met een

ondersteunen wat u doet en waar u bent. Weet dat de

handicap' plaats. Van 6 tot JO oktober 200J is ze te

woorden 'hier' en 'daar' voor een blinde of slechtziende

bezichtigen o p 5 locaties i n Leuve n : het stadhuis, het

betekenisloos zij n .

Museum Vander Keelen-Mertens, de stedelijke bibliotheek Twee Bronnen, het Cultureel Centrum

Doven en slechthorenden De meeste slechthorenden en postlinguale doven (doof

Romaanse Poort en het provinciehuis.

geworden na de taalontwikkeling) commun iceren oraal

Meer informatie:

met behulp van spraakafzien (liplezen). B ij mensen die in

•

de tentoonstelling 'Kunst Kan ': Annemie Balcaen,

de loop van hun leven doof of slechthorend geworden

tel. 016 26 73 o6;

zijn, kan men aan d e manier van praten niet merken dat

•

de week: Ann Gau blom me, tel. 016 26 73 oB;

ze een auditieve hand icap hebben. Doofgeboren en en

•

www. vlaambrabant.be/gehandicaptenzorg

prelinguale doven (doof geworden vóór d e spraakontwi kkeling) spreken gebarentaal. H e t is een volwaardige taal. Spraakafzien is moeilijk. Zelfs de beste liplezers kunnen maar een vierde deel aflezen van wat gezegd wordt. De

PROVINCIE VLAAMS • lilAlANT

overige woorden en het zinsverban d moeten ze raden. H et gebru i k van gewon e intonatie en ritme zijn voor slechthorenden van groot belang. Dus: n iet overdreven articuleren. Veel slechthorenden en doven vinden het moeilijk hun hand icap kenbaar te maken. Alertheid is nodig om d e

Wil u een blinde of slechtziende begeleiden? O pen baar Kunstbezit in Vlaanderen viert zijn 40ste

auditief gehandicapte te herkennen.

verjaardag op zaterdag 15 november 200J in het

I ndien u tegen een slechthorende of dove praat terwijl hij

J ubelpark te Brussel met een groot feest voor alle

d e a ndere kant op blijft kij ken , ga dan voor hem staan en

abonnees (uw uitnodiging vindt u bij dit n u m mer).

herhaal wat u gezegd heeft. Probeer in een donkere omgeving zoveel mogelijk met

Graag willen we ook onze lezers met een handicap d e

uw gezicht i n het licht te gaan staan , zodat het

kan s bieden mee t e vieren.

mond beeld en d e mimiekzichtbaar zijn.

Daarom zoeken we vrijwilligers die een blinde of

Het is n iet nodig hard te praten ofte roepen. Praat

slechtziende op het OKV-verjaardagsfeest willen

n ormaal

begeleiden. Interesse?

Informatie over de brochure 'Omgaan met personen met

"' "' 0 0 N 0 .. .

:: > .

0

16

een handicap in musea': Provinciaal Steunpunt

Sch rijf of bel naar

Toegankelijkheid, Petra Van Poucke,

Open baar Kunstbezit in Vlaanderen

Gouvernementstraat 1, 9000 Gent, tel. 09/267 75 Bs.

Hofstraat 15 2000 Antwerpen tel. OJ 224 15 JO [email protected]