I Met de steun an de. lllfdlll Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers. wê VIaang .." N z UJ. z

M

Kostprijs van een

I

.." 0 0 N z

abonnement Een abonnement biedt

In

4 themanummers en 4x OKV·TENTO,

met Museumkoort. U kunt zich abonneren door star· ting van 25 Euro !zonder opbergbondl of 36 Euro !met opbergbondl op rek.nr. 448-0007361·87 van Openboor Kunstbezit in Vloanderen, Antwerpen. Vanuit Nederland: 28 Euro !zonder opbergbondl of 42 E ro !met opbergbond I Jill: sluitend op gironummer 1 35.20 van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen. Een abonnement kon elk moment ingaan.

u

UJ � UJ

0 Dames met Klasse

z <( <( ....J > z -

Vormgeving Rob Buytaert

Margareta van York en Margareta van Oostenrijk

Annemie Vandezonde

Coördinatie en eind· redactie

door Leen Huet

Mark Vanvaeck

Productie Peter Wouters

3

Inleiding

4

De witte roos

Abonnementendienst Gerrie Caomans

Moge goeds ervan komen

03/224 1 5.30

16

De margriet

Druk

34

Clara Maclinia, roemrijk Mechelen Ten huize van twee hertoginnen

Een leven rijk aan noodlottig fortuin

Pre·press Grafisch Buro Geert Lefevr

eoo

graphics I communication

Publiciteit:

03 231 28 00 (&promoti

Verantwoordelijke

�

<:( <:(

Linklaters De Bandt

�� ·� I

UJ

o._

0

P. Wouters Huis 'den Rhyn

Hofstraat 15

Bank

Niets uit deze uitgave mag wor· den verveelvoudigd en/of open boor gemaakt door middel van _ druk, fotokopie, microfilm of op lóo welke andere wqze aak zonder voorgaande toestemming van d uitgever.

Kis:@ �"

Provincie Oost-Vlaanderen

2000 Antwe

Copyright OKV

Met de steun �an de Vlaamse regermg

co

z

uitgever:

PROVINCIE

VLAAMS • BRABANT

wê�VIaang Door mensen g�reven

l lfdl l

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

ISSN 1 373·4873

2005/7892/9

Ik verzeker je, dat van een groot aantal vrouwen van hoge, middelhoge en

lage rang, hetzelfde gezegd kan worden, van welke vrouwen, als men er goed op wil letten, men kan zien, dat ze gedurende hun weduwschap hun heerlijkheden in een even goede staat hebben onderhouden en nog onderhouden, als hun echt­ genoten het deden tijdens hun leven en die evenzeer geliefd zijn bij hun onderdanen. Er zijn er ook, die het beter doen, want er is geen twijfel over, al vinden mannen van niet, dat, hoewel er domme vrouwen zijn, er ook velen zijn,

Mechelen was vijftig jaar lang de geliefde verblijf­

die een betere intelligentie hebben en een levendiger rechtskundig inzicht dan

plaats van Margareta van York, de weduwe van de

heel veel mannen, nietwaar? Als hun mannen deze vrouwen zouden hebben

laatste Bourgondische hertog Karel de Stoute, en van

geloofd of hetzelfde inzicht hadden gehad, dan zou dit veel profijt voor hen

Oostenrijk, weduwe van een Spaanse en een Franse

hebben opgeleverd.

haar stiefkleindochter en metekind Margareta van prins en landvoogdes in naam van haar vader, keizer Maximillaan I. Wat blijft er over van vrouwen uit vervlogen

(Christine de Pizan, Het boek van de stad der vrouwen, 1405)

eeuwen? Textiel, juwelen, portretten, papier, gedachten? Als dergelijke souvenirs bestaan, kunnen ze ons dan iets leren over de manier waarop hun draagsters lang

Kaart van de stad Mechelen, gravure naar een tekening door Joris Hoefnagel, in: Georg Braun en Frans Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, Liber primus, Keulen, 1572 Mechelen, Stadsarchief

geleden het vrouw-zijn ervoeren, en zo ja, verschilt hun manier van de hedendaagse, of zijn er duizend manieren? Betekent het iets voor een stad, dat ze ooit aan vrouwen toebehoorde?

De vvitte

roos

Moge goeds ervan komen

Margareta van York kwam in 1446 ter wereld als

Op een portret dat vermoedelijk omstreeks 1 468 werd

dochter van een hertog; in 1 461 werd zij de zuster van

gemaakt zien we Margareta als een gracieuze jonge

een koning, Edward IV. Deze promotie was het gevolg

vrouw met geëpileerde slapen onder een hennin, het

van de Rozenoorlog, de strijd tussen twee adellijke clans

puntige hoofddeksel dat ook nu nog in kindertekeningen

die Engeland gedurende dertig jaar verscheurde.

'de Middeleeuwen' symboliseert. Haar handen zijn

Het symbool van de Lancasters was een rode, dat van

ingetogen gevouwen, om haar hals rust een zwaar en

de Yorks een witte roos. Een koningszuster was een

kostbaar snoer, versierd met geëmailleerde rozen en de

aantrekkelijke partij; toch zou Margareta pas op haar

letter C, voor Carolus of Charles. Haar gelaatstrekken

tweeëntwintigste - toen een rijpe leeftijd - worden uitge­

blijven vaag en geïdealiseerd, het is jammer dat we geen

huwelijkt aan de Grote Hertog van het Westen, "één van

indringend gedetailleerd portret van haar bezitten zoals

de machtigste prinsen ter wereld die geen kroon draagt",

Rogier Van der Weyden wel van Karel de Stoute

Karel de Stoute. Ze trouwden in Damme op 3 juli 1 468, volgde een zeer luisterrijk feest in Brugge, dat negen duurde en beroemd werd om het Steekspel van F�"'!;,,,�,,·, t:le Gouden Boom en de uitzonderlijke luxe van de banketten. De Excellente cronike van Vlaenderen �erwoordde het zo: "In de hele christelijke wereld was nooit zo'n prachtige feestzaal gebouwd als die nu ter J
�11�J�!,\\tle ll'lli het de derde echtverbintenis, hij had W41�&.�:�1fwi�ii�IIIIMOD1te nog een zoon te verwekken. twaalf kinderen had

li't;l�ikoml�;e als "bien tailliee pour avoir �IQ�4îfPIIJm�1i!uJifllls", wel gevormd om dit land

schilderde. Toch past dit beeld bij wat latere bronnen ons over Margareta leren: zij was een gelovige vrouw die haar functie als hertogin ernstig nam, wat des te belang­ rijker was gezien de veelvuldige militaire expedities en afwezigheden van Karel de Stoute. Een plichtsgetrouwe aristocrate, zich helder bewust van haar status als levend politiek contract tussen twee naties.

Portret van Margareta van York, Nederlanden, omstreeks 1 468 Parijs, Musée du Louvre

De witte roos

Bourgondische hertoginnen namen van oudsher deel aan het bestuur en werkten samen met hun mannen.

heidsproblemen: de kerk van de Zwarte Maagd in Halle,

Karel de Stoute delegeerde aanvankelijk weinig aan zijn

Tegelijkertijd zorgde ze voor de opvoeding van haar

de abdij van Val Notre dame bij Hoei, de Dom van Aken.

echtgenote, historici schrijven hem een zekere misogynie

stiefdochter, Maria, elf jaar jonger dan zijzelf. Alles wijst

toe die misschien haar oorsprong vond in het grote

erop dat de hertogin en het meisje dat de rijkste

aantal maîtresses dat zijn vader, Filips de Goede, erop na

erfgename in Europa zou worden goed met elkaar

had gehouden, en in hun invloed aan diens hof. Wellicht

opschoten. Ze staan samen afgebeeld op een miniatuur

werd tijdens de eerste jaren van het huwelijk vooral

in het register van de Gentse Sint-Annagilde. Margareta

uitgekeken naar een zwangerschap van de hertogin,

en Maria knielen neer voor een altaar met een beeld van

die er echter niet kwam. Het is maar de vraag of dit aan

Sint-Anna, Maria en het Christuskind - als het ware een

onvruchtbaarheid van de hertogin te wijten was, vermits

vrouwelijke tegenhanger van de H. Drievuldigheid, een

de hertog tijdens de eerste zes maanden van hun huwelijk slechts eenentwintig dagen bij haar doorbracht,

illustratie van de afstamming van Christus en van de rol

in de twee volgende jaren ongeveer een kwart van de

rond deze voorstelling zijn versierd met margrieten en

tijd. Vanaf 1 471 begon Margareta bedevaarten te

de lijfspreuk van de hertogin op banderollen:

ondernemen naar verschillende heiligdommen die tradi­

"Bien en aviengne", moge goeds ervan komen.

tioneel bezocht werden door mensen met vruchtbaar-

6

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

van vrouwen als moeders en opvoedsters. De randen

Kroon van Maria van Bourgondië, tweede helft vijftiende eeuw (?) Brugge, Edele Confrerie van het Heilig Bloed

Margareta van York en Maria van Bourgondië in aanbidding voor het altaar van de heilige Anna, in: omgeving van de Weense Meester van Maria van Bourgondië, Register van het Gentse Gilde van de heilige Anna, Gent, 1 477 Windsor, The Royof Colleefion inv. RCIN 1047371, fol. 2

7

een Troost der Filosofie van Boëthius, een exemplaar waarin hij zichzelf omschreef als de "très petit indigne

escripvain", de "heel kleine onwaardige schrijver" van de hertogin. Jean Dreux, Sirnon Marmion, Willem Vrelant en de Meester van Maria van Bourgondië verluchtten Margareta's boeken met miniaturen. De eerste werken van haar verzameling vormden een tweeluik: haar aalmoezenier Nicholas Finet schreef zowel Zalig zijn de

Barmhartigen als De dialoog van de hertogin van Bourgondië aan Jezus Christus, het ene een verhandeling over een passend actief leven voor een hertogin, het tweede een beschouwing over haar spirituele plichten. Het eerste boek is geïllustreerd met miniaturen die Margareta voor­ stellen terwijl ze de zeven werken van barmhartigheid beoefent; het tweede bevat slechts één afbeelding, waarop de hertogin in haar slaapkamer neerknielt voor de verrezen Christus. Het zijn opnieuw duidelijke beelden van de traditionele, gelovige en plichtsbewuste vorstin. Margareta was de levende schakel tussen het Engelse en het Bourgondische hof. Toen Edward N in 1471 enkele maanden in de Nederlanden verbleef, kwam hij onder de indruk van de verfijnde levensstijl die zijn zuster omringde en kreeg hij de smaak van het boeken verzamelen te pakken. Het is niet overdreven te stellen dat Margareta van op afstand een weldoende invloed uitoefende op de Engelse cultuur. Daar bleef het niet bij. De vertegenwoordiger van de Engelse kooplui in Brugge, William Caxton, liefhebberde in zijn vrije uurtjes in de letterkunde en begon in 1 469 aan de Engelse vertaling van een recente Franse bundel met verhalen over Troje. Troje was niet zomaar een onderwerp: de legende wilde immers dat Brutus, een kleinzoon van de Trojaan Aeneas, zich had gevestigd in Engeland, dat aan hem zijn naam Brittannië dankte. Margareta was naar de Nederlanden gekomen op een schip dat de New Ellen heette, de Nieuwe Helena, en tijdens haar huwelijksfeest waren de Trojaanse lotgevallen een belangrijk thema van de decoratie; de hertog bezat ook prachtige wandtapijten die dit verhaal uitbeeldden. Op een bepaald ogenblik raakte Caxton ontmoedigd in zijn vertaalwerk en zeer diplomatisch verzocht hij Margareta om hulp. Zoals hij later schreef: "Toen ze mijn werk gelezen had vond ze Hoewel er aan het Engelse hof tijdens Margareta's jeugd wel enkele boeken circuleerden - er wordt bijvoorbeeld melding gemaakt van Christine de Pizans

Livre de la Cité des dames , leerde zij pas in de -

Bourgondische Nederlanden de echte boekenliefde kennen. Karel de Stoute bezat een immense bibliotheek van ruim negenhonderd titels en zijn voorkeur ging uit

De zeven werken van barmhartigheid en Margareta van York in aanwezigheid van haar patroonheilige, in: Nicholas Finet, Senois seront les misericordieux, 1 468-1477 Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, ms. 9296, fol. 1

een fout in mijn Engels die ze mij opdroeg te verbeteren en ze beval mij meteen ook om verder te werken en de rest te voltooien die ik nog niet had vertaald. Haar vreeswekkende bevel durfde ik op geen enkele manier ongehoorzaam te zijn, omdat ik een dienaar ben van hare doorluchtigheid ... " In 1 475 liet Caxton zijn eindelijk afgeronde vertaling drukken op de persen van Collard

naar historische werken en kronieken. Bibliofilie was

Mansion in Brugge. Het resultaat was het allereerste

voor de hoogste leden van het hof een conditio sine qua

gedrukte boek in de Engelse taal.

non en ook Margareta ontving, bestelde en schonk al gauw kostbare handschriften, gekalligrafeerd en lieflijk maar sober geïllustreerd. Het leeuwendeel van haar bibliotheek lijkt religieus geïnspireerd te zijn geweest. Vele van haar boeken werden gekopieerd door David Aubert die reeds voor Filips de Goede had gewerkt en die in zijn atelier bezocht werd door Filips en door Karel de Stoute, een bijzondere eer. Voor Margareta maakte hij 8

De witte roos

Margareta van York ontvangt het afgewerkte Boëthius-handschrift uit handen van David Aubert, in: Boëthius (omstreeks 480-524), in het Frans vertaald door Pseudo-Jean de Meun, Livre de Boece de Consolation (De conso­ latione philosophiae), Gent, 1 476 Jeno, Thüringer Universitäts- und Londesbibliothek, Abteilung Hondschrilten und Sondersommlungen, ms. El.f.85, fol. 13v

Margareta van York knielt voor de verrezen Christus, in: Le dyalogue de la ducesse de bourg"e a ihu c[hri]st (Le dialogue de la duchesse de Bourgogne à Jésus Christ), navolger van Dreux Jean, Brussel, kort na 1 468 Londen, The British Librory, odd. ms. 7970, fol. lv

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

9

De witte roos

In Caxtons relaas vangen we een glimp op van de directheid en slagvaardigheid waarmee Margareta kon reageren. Die eigenschappen kwamen haar te stade in januari 1 477, toen een ware ramp het hertogdom trof. Karel de Stoute voerde al een tijd oorlog in Lotharingen en Savoye, een oorlog waarvoor in de Nederlanden voortdurend impopulaire belastingen werden geheven. In de strenge winter van 1 476-1477 belegerde Karel tegen alle advies in met zijn troepen de stad Nancy. Op 5 januari werden de belegeraars zelf aangevallen door een Zwitserse legermacht. De Bourgondische troepen werden afgeslacht, de hertog zelf sneuvelde, zijn bevroren lichaam werd pas twee dagen later op het slagveld geïdentificeerd door een page, die hem herkende aan zijn lange vingernagels en ontbrekende onder­ tanden, en door zijn lijfarts, die van zijn oude oorlogslittekens afwist. . . Het nieuws sloeg Europa met verstomming. Waarschijnlijk vernamen Margareta en Maria op 8 of 9 januari de nederlaag, pas de vijfentwintigste namen ze echter rouw aan. Ladewijk XII van Frankrijk viel meteen Karels bezittingen en steden in Frankrijk aan, kort daarop waagden zijn troepen ook hun kansen in Vlaanderen en Henegouwen, bovendien zette de koning de erfgename Maria onder druk om met een Franse prins te trouwen en zond hij spionnen uit om het volk op te ruien. In de Nederlanden heerste al een opstandige sfeer; de steden waren nooit enthousiast geweest over Karels oorlogsplannen en Maria was een onervaren en onvoorbereide opvolgster. Dat het ooit zo machtige Bourgondische rijk niet als een kaartenhuis in elkaar stortte, is grotendeels aan het snelle optreden van Margareta te danken. Zij adviseerde Maria om in Gent de Staten-Generaal bij elkaar te roepen en er belangrijke toegevingen te doen. Tijdens de vergaderingen liepen de gemoederen en verdachtmakingen zo hoog op, dat Margareta op een bepaald ogenblik gedwongen werd Gent te verlaten. Men beschuldigde haar ervan Maria te willen uithuwelijken aan één van haar broers in Engeland. Volgens de kroniekschrijver Haynin zou ze bij die gele­ genheid op het plein voor het Gravensteen aan de menigte hebben gezegd dat zij misschien wel een vreem­ deling van geboorte was, maar geen vreemdeling in haar hart en haar gemoed, en dat ze niet kon of wilde wegreizen van haar stiefdochter, dat zij haar vaak wilde zien en nieuws van haar wilde ontvangen. "Waarom zij zeer gewaardeerd, geloofd en bemind werd, en verschillende mannen en vrouwen die haar zagen en hoorden werden tot tranen toe bewogen." De hertogin zorgde er bovendien voor dat het al eerder door Karel geplande huwelijk van Maria met Maximillaan van Oastemijk snel plaatsvond. Dit huwelijk met de zoon van de keizer van het Heilig Roomse Rijk moest een definitief politiek tegengewicht bieden aan de gevaarlijke intriges van de Franse koning; het bepaalde eeuwenlang de geschiedenis van de Nederlanden. Hoewel de naam Margareta van York in onze geschiede­ nisboeken zelden vet gedrukt staat, valt haar invloed op onze gewesten door haar beslissende optreden in 1 477 maar moeilijk te overschatten. 10

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA NDEREN 2005/3

Atelierkopie naar Rogier van der Weyden, Karel de Stoute, omstreeks 1 454 Berli;n, Staatfiche Museen, Gemäldegalerie

Nicolas Reiser (?), Portret van Maria van Bourgondië, omstreeks 1 500 Wenen, Kunsthistorisches Museum, Gemöldegolerie

Keizer Maximiliaan I was de man van Maria van Bourgondië en de vader van Margareta van Oostenrijk Naar Bernhard Strigel (omstreeks 1 465- 1 528), Portret van keizer Maximiliaan I, 1 5 1 2· 1 5 1 7

Wenen, Kunsthistorisches Museum, Gemöldegalerie

11

;; J).J. n..... .

Na het huwelijk van haar stiefdochter vestigde Margareta zich als douairière in Mechelen, de rijkste en meest centraal gelegen stad van haar weduwengoed. Mechelen was minder opstandig dan de grote steden Gent en Brugge. Bovendien had Karel de Stoute in 1 473 beslist er zijn centrale administratie te vestigen - een vernieuwend concept, vermits de hertogen in principe zelfs geen vaste verblijfplaats hadden en hun diverse diensten, archieven, rekenkamers en gerechtshoven tot dan over hun domeinen verspreid waren. Margareta kocht er in 1 477 het Hof van Kamerijk van bisschop Jan van Bourgondië, een bastaardbroer van Filips de Goede. De stad, die veel voordelen verwachtte van Margareta's aanwezigheid, betaalde de verbouwing van dit Hof tot een representatieve woning: onder leiding van Anthonis I Keldermans werd onder meer een grote zaal met een afzonderlijke ingang via een achthoekige traptoren toegevoegd. In 1 497 liet de weduwe het Hof van Kamerijk over aan haar stiefkleinzoon Filips en zijn bruid en verhuisde zij naar een kleiner onderkomen in de Korte Maagdenstraat, de kern van het latere Hof van Savoye, de residentie van Margareta van Oostenrijk.

12

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

:J"..1

Renier Blokhuysen, De resi· dentie van Margareta van York in Mechelen, gravure, 1 727, in: Antonius Sanderus, Chorographia soera Brabantiae, Den Haag, 1 726·1727, vol. 111: 30

Mechelen, Stadsarchief

De witte roos

Dankzij een welwillende regeling, getroffen door haar dankbare stiefdochter Maria van Bourgondië, werd Margareta in 1 477 de rijkste weduwe van Europa. Haar politieke rol was echter niet uitgespeeld. Ze leerde Maxirniliaan van Oostenrijk Nederlands en droeg in 1478 Filips, het eerste kind van Maria en Maxirniliaan, ten doop. Bij die gelegenheid toonde ze opnieuw haar slagvaardigheid. De immer stokende Franse koning had immers geruchten laten verspreiden dat de nieuwe erfgenaam van de Bourgondiërs een meisje was. Na de terugkeer uit de kerk liet Margareta de baby uitkleden

Schilderijtjes die dienst deden als een aanbeveling van de territoriale en stra­ tegische voordelen die een verbond met de geportret­ teerden met zich zou meebrengen Atelier van Pieter van Coninxloo (?), Diptiek met Filips de Schone en Margareta van Oostenrijk, omstreeks 1495 Londen, The Notionol Gallery

De Staten-Generaal weigerden het gezag van Maximillaan te erkennen, hielden de kinderen Filips en Margareta in een kasteel bij Gent gegijzeld en huwe­ lijkten de driejarige Margareta zonder toestemming van haar vader uit aan de Franse kroonprins in ruil voor een vredesverdrag met Frankrijk. In deze moeilijke jaren van quasi-burgeroorlog bleef Margareta van York haar schoonzoon (en de laatste wens van haar stiefdochter) trouw. Toen er in 1 485 eindelijk een verzoening tussen Maximiliaan en de stad Gent plaatsvond, liet zij de kleine Filips naar Mechelen overkomen en nam er het

en toonde ze hem aan de menigte, een zet die onmid­

toezicht op zijn opvoeding op zich. Opnieuw vervulde

dellijk bijval en bewondering oogstte, en een bewijs te meer dat ze goed wist hoe ze met het volk moest omgaan.

ze de rol van pleegmoeder voor de dynastie. Later zou

In 1 480 werd ze de doopmeter van Margareta, het tweede

lange tijd naar Spanje reisden.

ze Filips' kinderen opvangen toen hij en zijn vrouw voor

kind in het hertogelijke gezin. Twee jaar later moest ze het hoofd bieden aan een nieuwe crisis, toen Maria van Bourgondië na een jachtongeval stierf en haar echtgenoot aanstelde als regent tot de meerderjarigheid van Filips.

13

Twee anekdotes uit Margareta's weduwschap illus­

Edward IV. De Engelse kroniekschrijver Hall merkte op

treren wat in onze ogen het mantel-en-degenfilm-aspect

dat Margareta "meende God bij Zijn voet vast te hebben,

van de vijftiende eeuw zou kunnen zijn. Een brief uit de

terwijl ze de duivel bij zijn staart hield." De zaak is nooit

Mechelse archieven, door Margareta aan het stadsbestuur

helemaal opgehelderd, maar ze wijst wel op een typische

geschreven op 15 december 1 477, getuigt van haar

reactie: ook na de dood van Karel de Stoute deden onder

bezorgdheid om het lot van de edelvrouw Antoinette

het volk nog jarenlang geruchten de ronde dat hij ergens

van Humbercourt, de weduwe van een vertrouweling

als berouwvol kluizenaar in de bergen leefde, precies

van Karel de Stoute die na de dood van de hertog door

zoals in de achttiende eeuw, na de dood van de jonge

de opstandige Gentenaren was terechtgesteld als

Lorlewijk XVII, verschillende lieden zich uitgaven voor

zondebok voor het hertogelijke beleid. Antoinette had

de Franse troonopvolger.

zich met haar kinderen in Mechelen gevestigd en genoot

Misschien was Margareta's meest persoonlijke acti­

de bescherming van zowel Margareta als Maria van

viteit tijdens haar weduwschap haar optreden als

Bourgondië. Rijke weduwes waren gegeerde huwelijks­

beschermvrouwe van talrijke kloosters en kerken en

partners, ook voor avonturiers. Toen Antoinette van

haar krachtdadige steun aan de observantiebeweging,

Humhercourt op 13 december 1 477 op bedevaart ging

het streven naar een terugkeer tot de oorspronkelijke

naar Onze-Lieve-Vrouw-van-Hanswijk, werd ze

geest van de kloosterregel in verschillende religieuze

geschaakt door een schildknaap, Adriaan Vilain, die

ordes, een belangrijke factor in de Nederlanden tijdens

haar ontvoerde naar Rupelmonde en haar probeerde te

de veertiende en vijftiende eeuw. Margareta legde

dwingen met hem te trouwen. Margareta van York vond

verschillende kloosters onder haar gezag een strengere

dat de Mechelse schepenen in deze zaak verdacht weinig

leefregel op en stond erom bekend alleen bekwame en

ondernamen. "Zeer dierbaren en geliefden. Wij schrijven

vrome geestelijken te benoemen. Heel kenmerkend is

u naar aanleiding van de overval op en de ontvoering

haar verering voor Colette van Corbie, de hervormster

van de vrouwe van Humbercourt, bij de poort van onze

van de Franciscanen en stichtster van de Arme Klaren

stad Mechelen. En wij zijn verbaasd over de geringe

die in 1 447 in Gent overleed. Margareta schonk het

ijver die u aan de dag heeft gelegd om deze vrouwe te

klooster waar de heilige begraven lag een prachtig

vinden en de misdadigers te vatten . . . " De Mechelse

geïllustreerde Vita van Colette. Op de laatste bladzijde

schepenen hadden inderdaad het beheer van de goederen van Antoinette van Humhercourt al overge­

schreef ze eigenhandig de opdracht: "Votre Loyale fille Margarete Dangleterre pryez pour elle & pour son salute.

dragen aan familieleden van de ontvoerder, dit ten

Uw trouwe dochter Margareta van Engeland bid voor

nadele van haar kinderen. Maar de druk die Margareta,

haar en voor haar zielenheil". Die paar regels van haar

Maria en Maximillaan uitoefenden, leidde er toch toe

grote, slordige geschrift brengen een vrouw van vijf­

dat de weduwe bevrijd en Vilain gearresteerd werd. Vier jaar later echter verleende Maximillaan de ontvoerder

honderd jaar geleden plotseling dichterbij. Wanneer we de miniaturen bekijken waarop de

uit eigenbelang al een genade brief, waardoor de zaak

hertogin staat afgebeeld, met dat typische silhouet van

teniet werd gedaan. Margareta was niet alleen een pleegmoeder voor de dynastie van de Bourgondiërs, ze was dat ook voor de

hennin en hermelijn, dan lijkt ze de laatste echte verte­ genwoordiger van het Bourgondische rijk. Haar wereld scheen onwankelbaar, maar enkele jaren na haar dood al

dynastie van York. Haar broer Richard III had haar broer

stuurde Hendrik VIII in Engeland aan op een breuk met

Edward IV van de troon verjaagd en diens zoontjes,

de katholieke kerk, verhief de stem van Luther zich om

Edward en Richard, opgesloten in de Tower, waaruit

de uitwassen aan te klagen waartegen de observantie­

deze kinderen in 1 483 spoorloos verdwenen. In 1 485

beweging een schuchtere reactie was geweest, brandden

sneuvelde Richard III zelf in de slag bij Bosworth en de

de ketters en verwoestten beeldenstormers of plunderende

overwinnaar, Henry Tudor, besteeg de Engelse troon als

soldaten haar grafmonument in de kerk van het

Hendrik VII. Bij wijze van verzoenend gebaar huwde hij

Recollectenklooster in Mechelen. Toch zorgde ze ook na

een prinses uit het verslagen huis van York, Elisabeth,

haar dood nog voor een interessante ontwikkeling.

een nichtje van Margareta. De zaak van de verdwenen

In haar testament liet ze een bedrag na om een arme

koningszonen in de Tower bleef de gemoederen echter

jongeling in Leuven te laten studeren. De eerste die van

bezighouden en in 1 491 ontving en huisvestte Margareta

deze beurs kon genieten, was een zekere Adriaen

in Mechelen vol vreugde een jongeman die zich uitgaf

Floriszoon uit Utrecht. In 1522 werd hij de eerste en

voor Richard, de jongste van de prinsen die op mira­

voorlopig enige paus uit de Nederlanden, Adrianus VI.

culeuze ontsnapt zou zijn en die nu zijn recht op de Engelse troon opeiste. Margareta leek deze jongeman te geloven, net zoals Maximillaan en heel wat andere Europese vorsten die hem geruime tijd steunden in zijn strijd tegen Hendrik VII. Er was zelfs even sprake van een huwelijk met de intussen uit Frankrijk terugge­ keerde tiener Margareta van Oostenrijk. Deze Richard kreeg troepen bij elkaar en waagde enkele aanvallen in Engeland; in 1 497 werd hij verslagen en gevangen­ genomen en bekende hij Perkin Warbeek (of Pierkin Wezebecque) te zijn, de zoon van een schipper uit Doornik. Toch schijnt Hendrik VII lang aan zijn iden­ titeit te hebben getwijfeld; historici hebben de moge­ lijkheid geopperd dat Perkin een bastaardzoon was van 14

Portret van Margareta van Oostenriik als prinses, Zuidelijke Nederlanden, omstreeks 1 490 Privé-verzameling

15

De margriet Een leven riik aan noodlottig fortuin Toen stelde ik mijzelf de volgende vraag: waarom, zo verbaasde ik mij, waren zij met zo weinigen, de schrijvers die hadden getracht de redenen op te sommen die er zijn om de vrouwen te loven? De vraag leidde mij dadelijk tot de vaststelling dat geen enkel schrijver het had aangedurfd om de deugden der vrouwen boven die van de mannen te stellen: niet één had het gewaagd te zeggen dat het vrouwelijk geslacht duidelijk het mannelijke overtreft. (H.C. Agrippa, Over de voortreffelijkheid van de vrouwen, 1509)

Drie huwelijken

Bella gerant alii, tu, felix Austria, nubes. Laat anderen

Zonen waren noodzakelijk voor de opvolging,

oorlog voeren; jij, gelukkig Oostenrijk, huwt.

dochters vormden een geweldig diplomatiek reservoir

Maximillaan van Oostenrijk, weduwnaar van Maria van

voor het sluiten van allianties. Een heerser, die naam

Bourgondië, vader van Filips en van Margareta, geldt als

waardig, beloofde zijn dochters vanaf hun kleutertijd

een man die een zeer succesrijke huwelijkspolitiek wist

aan zoveel mogelijk kandidaten - dat had Karel de

te voeren, zo succesrijk dat zijn familie voor eeuwenlang

Stoute met Maria van Bourgondië gedaan, totdat zijn

de belangrijkste in Europa werd. Maar schijn bedriegt:

keuze uiteindelijk definitief op Maximiliaan was gevallen.

Maximiliaans huwelijkspolitiek was niet geslepener of

Maximiliaan wilde ongetwijfeld zijn dochter Margareta

vooruitziender dan die van andere vorsten, hij had

op dezelfde manier inzetten. De andere maatschap­

alleen het geluk dat de koningshuizen waaraan hij zijn

pelijke standen dachten overigens niet genuanceerder

kinderen uithuwelijkte hun eigen telgen en opvolgers in

over persoonlijke vrijheid. Toen de Staten-Generaal

hoog tempo verloren, zodat alle erfenissen tenslotte in

Maximiliaan als regent weigerden te erkennen, hielden ze,

zijn familie samenstroomden.

zoals reeds aangehaald, Filips en Margareta in een

Meester Casper von Regensburg, Vrouw Minne� macht over mannenharten, omstreeks 1485 Berlijn, Stootfiche Museen zu Berlin, Kup!erstichtkobineff

kasteel bij Gent gegijzeld en verkochten ze het driejarige meisje aan de Franse koning Ladewijk XI, de erfvijand van het Bourgondische huis, in ruil voor een vredes­ verdrag, het verdrag van Atrecht (Arras) genoemd.

Margareta van Oostenrijk in een medaillon met haar motto in: Jean Franco, La genealogie de l'empereur Charles yme de ce nom, de don Fernande, roy d'Ongrie et celle de madite Dame, Zuidelijke Nederlanden, tussen 1 527 en 1530 Parijs, Bibliothèque notionale de Fronce, ms. fr. 56 I 6, fa/. 52

16

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

De margriet

Met een zwaarbewapend gevolg - om een ontvoeringspoging door Maximillaan te verijdelen vertrok Margareta op 24 apri11 483, in het vertrouwde gezelschap van haar voedster Jeanne de Bousanton, naar het zuiden. Omdat de Franse koning weduwnaar was en zij de vrouw zou worden van zijn zoon, werd ze vanaf de eerste stappen in Frankrijk begroet als de nieuwe koningin van het land. In het slot van Amboise, aan de oever van de Loire, ontmoette ze haar toekomstige, de twaalfjarige Karel, Ie petit Charlet, en op dezelfde dag vierde men de verloving en het huwelijk. Enkele maanden later stierf Loclewijk XI en werd de driejarige Margareta officieel de Franse koningin, la petite royne. Karels oudste zuster Anne de Beaujeu was aangesteld tot regent van Frankrijk. Deze intelligente vrouw zorgde ervoor dat Margareta haar min bij zich kon houden en dat ze een uitstekende gouvernante kreeg, Madame de Segré. Margareta genoot in Amboise een verzorgde en zelfs kunstzinnige opvoeding, zij leerde er Latijn, tekenen en schilderen, zingen en musiceren. Omdat zij koningin van Frankrijk was, leek het niet nodig haar andere levende talen dan het Frans te onderwijzen. Margareta was niet de enige erfdochter in Europa. In 1 488 stierf onverwacht de hertog van Bretagne, het laatste nagenoeg onafhankelijke hertogdom in Frankrijk; zijn twaalfjarige dochter Anne kreeg meteen een enorm strategisch belang voor alle omringende staatshoofden. Anne koos in 1 490 Maximillaan van Oostenrijk, die intussen zijn vader had opgevolgd als Rooms keizer, tot bruidegom. Dit wekte paniek aan het Franse hof, dat Bretagne onder de invloed van de Franse kroon wilde zien. Franse troepen vielen Bretagne binnen, boekten daar militaire successen en algauw kwam Anne, de 'met de handschoen' (bij volmacht) gehuwde keizerin die haar keizer nooit had gezien, tot het inzicht dat het voor haar landen en onderdanen beter zou zijn, als ze Karel VIII van Frankrijk huwde. Dat was in principe mogelijk, vermits noch haar, noch zijn vorige huwelijk en in den vieze was voltrokken, maar er was wel pauselijke dispensatie voor nodig. Die werd aangevraagd noch afgewacht: op 6 december 1 491 trouwden Anne van Bretagne en Karel van Frankrijk in het slot van Langeais,

Het voldongen feit wekte een enorm schandaal.

amper vijftig kilometer van Amboise. Margareta moet

Maximiliaan had echter zoals gewoonlijk geen geld om

dit hebben gevreesd, hoeveel het ook voor haar verborgen

doeltreffend oorlog te voeren en uiteindelijk werd de

werd gehouden. De kroniekschrijvers vermelden een

zaak in der minne en nogal minnetjes geregeld, zodat de

droom die ze in die periode regelmatig had: zij had als

vernederde Margareta mét haar bruidsschat naar

taak om in een mooi park een margriet te beschermen,

Bourgondië kon terugkeren. Op de terugweg in

maar kon niet beletten dat een ezel (àne/ Anne) de bloem

Valendennes werd zij feestelijk onthaald, de bevolking

opat.

Margareta van Oostenriik als koningin van Frankriik Wenen, Österreichische Nationolbibliothek, cod. 2625, fol 3

scandeerde de vreugdekreet "Noë[, Noël", waarop zij repliceerde: "Ne criez pas Noël, mais bien Vive Bourgogne! Roep niet Noë!, maar Leve Bourgondië!" Ze was geestig, deze dertienjarige prinses, en ze wist net als haar doopmeter met de volksmassa om te gaan. Margareta van York wachtte haar op in Kamerijk, in Bergen zag de ex-koningin van Frankrijk haar broer Filips voor het eerst in tien jaar weer, en samen reisden ze naar Mechelen.

De amazone Emilia zittend in een besloten tuin en gadegeslagen door Arcita en Palemone, in: Giovanni Boccaccio, Théséide, Barthélemy van Eyck en de Meester van de Gentse Boccaccio, Anjou, omstreeks 1 460 Wenen, Österreichische Nationolbibliothek, cod. 26 17, fol 53

18

De margriet

Maximiliaans vrouw is dus uiteindelijk getrouwd met zijn schoonzoon, Margareta's man heeft haar schoonmoeder gehuwd; deze absurde situatie belette de keizer geenszins om nieuwe echtverbintenissen te smeden voor zichzeil en zijn nazaten. Hij trouwde met Bianca Maria Sforza, telg uit de dubieuze maar schatrijke heersersfamilie van Milaan; Margareta en Filips huwelijkte hij in een dubbelslag uit aan Juan en Juana, kinderen van de katholieke koningen van Spanje, Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië. Opnieuw werd alles eerst met de handschoen bekrachtigd. Juana kwam in september 1 496 per schip in de Nederlanden aan, Margareta vertrok in januari 1 497 per schip naar Spanje. De kleine vloot kwam zowel in het Kanaal als bij Biscaye in stormen terecht, de laatste was zo angstaan­ jagend dat Margareta een beurs met goudstukken en een papiertje met haar naam aan haar hand liet vastbinden, om zichzeil een waardige begrafenis te verschaffen mocht het schip zinken en haar lichaam ergens worden gevonden. Het noodweer ging onverwacht liggen en bij die gelegenheid deed Margareta aan haar begeleiders het voorstel dat ieder zijn eigen grafschrift zou dichten. Haar persoonlijke bijdrage is beroemd geworden:

Cy-gist Margot, la gentil' damoiselle Qu'ha deux marys et eneare est pucelle. Of, zoals Jan Frans Willems het in 1837 vertaalde: Hier ligt Margriet, een meisjen hupsch en rijk, Gestorven maegd in 't tweede huwelijk. Leest men de biografieën, dan blijkt dat zowel Juana als Juan meteen tot over hun oren verliefd werden op hun Bourgondische echtgenoten en dat hun liefde werd beantwoord. Het zou echter voor beide Spaanse konings­ kinderen slecht aflopen: Juana begon zich tegenover de charmante flierefluiter Filips jaloers te gedragen en kon niet aarden in de Nederlanden; de jonge kroonprins Juan, die geen sterk gestel had, raakte "uitgeput door passie", zo schrijven ooggetuigen aan het Spaanse hof. Op 26 september overviel hem een hevige koorts. Op 4 oktober 1497 dicteerde Juan zijn testament, waarin hij "zijn zozeer beminnelijke en zozeer beminde vrouw" vermeldde. Twee dagen later overleed hij. Later noemde men hem "de prins die stierf van liefde". Margareta was zwanger, kreeg in december voortijdig weeën die veertien dagen aanhielden, en baarde een dood kind, wellicht een meisje. Opnieuw moest ze een land achterlaten waar ze koningin had kunnen zijn, en naar de Nederlanden terugkeren. In de inventaris die opgesteld werd bij haar vertrek, wordt voor het eerst een voorwerp vermeld met haar lijfspreuk: een gouden armband met een opschrift in wit en zwart email, Fortune Infortune Fort Une, 'Fortuin overstelpt haar met tegenspoed'. Op 4 maart 1500 kwam ze aan in Gent, net op tijd om de doopmeter te worden van de pasgeboren zoon van Filips en Juana, Karel. Daarna bood Filips haar het landelijke kasteel van Le Quesnoy aan.

20

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

Speelstuk met portret van Margareta van Oostenrijk, stijl van Hans Kels, omstreeks 1 535 Wenen, Kunsthistorisches Museum, Kunstkommer

21

Een jonge, aantrekkelijke koninklijke weduwe van

Conrat Meit (1470/14851550/1551), Portretbuste van Philibert 11 van Savoye, vóór 1523

twintig was een te mooi schaakstuk om niet mee te

Berliin, Staatfiche Museen zu Berlin, Skulpturensammlung und Museum für Byzantische Kunst

Savoye, strategisch een buffer tussen Frankrijk en Italië.

spelen, en vader en broer vonden snel een nieuwe echt­ genoot: Philibert, bijgenaamd de Schone, hertog van Op 26 september 1501 ondertekende Margareta in Brussel het huwelijkscontract, zij weigerde echter een document te signeren dat haar broer haar voorlegde en waarin te lezen stond dat zij dit huwelijk zonder dwang of overreding aanging. Misschien leek het haar weinig eervol om hertogin te worden, nadat zij koningin en kroonprinses was geweest. Politiek gezien was zij hoe dan ook een realist en stemde zij in met het hele systeem van dynastieke huwelijken, maar een willoze pop was ze niet. Margareta had geluk. Zij en haar echtgenoot konden het van bij de eerste ontmoeting uitstekend met elkaar vinden. De sportieve, opgewekte Philibert liet met veel genoegen de staatszaken aan haar over, zoals hij eerder zijn bastaardbroer de teugels van zijn hertogdom in handen had gegeven. Margareta ontdekte echter dat deze bastaardbroer zich aan gevaarlijke intriges en uiteindelijk zelfs landverraad had gewaagd. Ze liet hem verbannen en regeerde vanaf dat ogenblik, met de volle toestemming van Philibert, deskundig over Savoye, geholpen door een aantal plaatselijke raadslieden die ze zelf had gekozen en die haar hun hele leven toegewijd zouden blijven. Margareta moet toen gelukkig zijn geweest: ze was getrouwd met een man die van haar hield en haar bewonderde, en ze had een levensopdracht die haar beviel en waarin ze haar talenten kon ontplooien.

22

OPENBAAR KUNSTBEZIT I N VLAANDEREN 2005/3

Hans Kels de Oude ( 1480-1559), 32 speel­ stukken met didactische taferelen rond het thema vrouwenmacht, detail: Orpheus en Euridice, 1537 Wenen, Kunsthistarisches Museum, Kunstkommer

De margriet Jean Lemaire de Belges in zijn werkkamer, in: Jean Lemaire de Belges, La Couronne margaritique, Savoye, 1504- 1 505 Wenen, Österreichische Natianolbibliothek, cod. 344 1

Margareta rouwend om de dood van haar echtgenoot Philibert 11 van Savoye, 1 504- 1 505, in: Jean Lemaire de Belges, La Couronne margaritique, Savoye, 1504-1505 Wenen, Österreichische Notionolbibliothek, cod. 344 1, lof. 14v

24

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA NDEREN 2005/3

Bien peu s'en fault que celui ne maudie Qui me donna tel grace et melodie

liedjes te leren, waarvan jij vroeger de

Dont autrefois tu aymois les doulx sans;

zoete klanken waardeerde. Je kuste me,

Si cuidoye estre un dieu plus que à derny. hertogdom. Margareta trof zoveel mogelijk maatregelen

kunst gaf door me te veel gedichten en

Par trap m'apprendre et dictiers et dumsons,

et me baisois, et disois: Man amy. In het jaar 1504 teisterde droogte maandenlang het

"Het scheelt maar weinig of ik vervloek degene, die me mijn charme en zang­

Et bien souvent de ta bouche gentille

en zei: Mijn vriend. Dan was ik in mijn verbeelding meer dan een halfgod. En vaak reikten je zoete lippen me edel en rijk voedsel. Wat zal ik zeggen van andere grote vertrouwelijkheden,

om een hongersnood te voorkomen. Op 2 september,

M'estoit donné repas noble et fertile.

waardoor ik je volmaakte schoonheid

terwijl de hitte aanhield, reed Philibert uit om te jagen

Que diray je d'aultres grandz privaultéz,

heb gezien, en meer dan enige kamer­

bergbron. Rillend en koortsig werd hij een paar uur later

Par quoy j'ay veu tes parfaictes beautéz,

fijn amber? Naakt, halfnaakt, zonder

thuisgebracht en geen remedie, van gebed tot het fijn­

Et ton gent corpz, plus poly que fine ambre,

en dronk hij onderweg, bezweet, van een ijskoude

stampen van Margareta's kostbare parels om de zieke te versterken, kon nog baten. Toen de hertog op 10 september stierf, vervloekte zijn vrouw het lot, knipte ze haar prachtige blonde haar af en probeerde ze zich uit een torenvenster te gooien. Haar hofdames bewaakten haar dag en nacht, om nieuwe zelfmoordpogingen te verijdelen. Toch vond Margareta haar geestkracht terug. Aan het bestuur van het hertogdom kon ze zich niet meer wijden; toen bleek dat zij niet zwanger was, ging de heerschappij over in de handen van René, een halfbroer van Philibert. Met hem geraakte ze snel verwikkeld in een dispuut omtrent haar weduwengoed, en om steun te krijgen van

Trap plus que nul autre varlet de chambre,

iedereen bewonderd en vereerd?

Derny vestu en belle cotte simple, Tresser ton chief, tant cler et tant doré,

Welke andere had ooit meer reden om in

Par tout Ie monde aymé et honnouré? Quel autre amant, quel autre serviteur Surpassa oncq ce hault bien et eest heur? Quel autre aussi eut oncq en fantasie

Straatsburg. Aan deze reis danken we een charmant

Quand maintes fois, pour man cuer affoller,

afwezigheid verongelukte een papegaai die nog van haar moeder was geweest en die haar naar Amboise en

haar vlocht, zo blond en glanzend, door Welke andere minnaar, welke andere

Plus grand raison d'entrer en jalousie,

vijfentwintigjarige weduwe. Tijdens Margareta's

opschik of sluier, half gekleed in een mooi eenvoudig hemd; en hoe men je

Nu, derny nu, sans atour et sans guimple,

haar vader reisde ze in het voorjaar van 1505 naar gedicht, dat ons een meer persoonlijke blik gunt op de

dienaar je prachtige lichaam, gepolijst als

tes deux mariz je t'ay vue acealler? Car tu scéz bien que ung amant graciëux De sa dame est jaloux et souciëux.

dienaar kreeg ooit hoger goed of geluk? gedachten jaloers te worden, wanneer je, om mijn hart te verwonden, voor mijn ogen je twee echtgenoten omhelsde? Want je weet wel dat een hoofse minnaar jaloers en bezorgd is om zijn dame. Toch repte ik hierover met geen woord, maar beleefde hier in mijn eentje grote vreugde aan, zingend en fluitend, om je genot niet in de weg te staan. Het deed me genoegen je zo bemind te zien door twee heren van uitmuntende naam: de ene van Spanje, de andere van

Spanje had vergezeld; één van haar honden kreeg de vogel te pakken en at hem op. Dit voorval inspireerde

Et nonobstant aucun mot n'en sonnoie,

Het deed me genoegen je te zien zingen

hofdichter Jean Lemaire de Belges tot de Epitre de /'amant

Mais à par moy grand joye demenoie

en lachen, dansen, spelen, voortreffelijk

vert, de Brief vqn de groene minnaar, waarin de papegaai zijn lot beklaagt, nu zijn meesteres hem verlaten heeft, en besluit een eind aan zijn lijden te maken door in de muil van een hond te vliegen.

En devisant et faisant noise et bruit, Pour n'empescher de ton plaisir Ie fruit. Bien me plaisoit te veoir tant estre aymée De deux seigneurs de haulte renommée: L'un fut d'Espagne, et l'autre de Savoie, Que plus bel homme au monde ne sçavoie.

De kroon der deugden, in: Jean Lemaire, La Couronne margaritique, Savoye, l504-l505 Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, cod. 344 1, fol. 1 16v

Bien me plaisoit te veoir chanter et rire,

Savoye, de mooiste man die ik ooit zag.

lezen en schrijven, schilderen en tekenen, snaren stemmen en erop musiceren. Maar nu wijs je dat alles af en laat je alleen nog een stroom aan tranen uit je mooie ogen vloeien, die dit nooit moe worden. Je zoekt geen vreugde of troost meer, en daarom heb je mij vergeten ...

"

(vertaald door Leen Huet)

Dancer, jouer, tant bien lire et escripre, Paindre et pourtraire, aceorder monocordes, Dont bien tu scéz faire bruire les cordes. Mais maintenant tout cela tu reboutes Et ne faiz fors espandre pleurs et gouttes De tes beaux yeulx, qui jamais n'en sant las, Sans plus querir ne plaisir ne soulas, Par quoy je suis de toy mis en oubly.

25

In Straatsburg slaagde Margareta erin de zaak van haar weduwengoed bevredigend te regelen. Met de inkomsten ervan wilde ze uitvoeren wat ze Philibert op zijn sterfbed had beloofd: werk maken van een gelofte

Conrat Meit, Grafmonument van Philibert 11 van Savoye, 1 528- 1 53 1 Bourg-en-Bresse, Monostère royol de Brou

Terwijl de weduwe zich bezighield met bouw­ plannen, beleefden haar broer en schoonzus pijnlijke tijden. Juana's jaloezie en melancholie namen overhand toe. Toen haar moeder in 1504 overleed, werd zij de

die zijn moeder reeds had afgelegd, om een vervallen

rechtmatige koningin van Castilië, maar op dat moment

klooster te restaureren in Brou, bij Bourg-en-Bresse.

deden al geruchten over haar ontoerekeningsvatbaarheid

Philiberts moeder was kort na het afleggen van deze

de ronde. Haar vader Ferdinand greep die aan om zich

gelofte overleden en in Brou begraven; Margareta liet

tot regent te laten benoemen. Haar echtgenoot Filips

ook Philiberts lichaam daar bijzetten. Brou werd een

besloot dan weer te bewijzen dat Juana niet krankzinnig

levensproject, de kerk van Saint Nicolas veranderde

was, zodat hij een groot deel van de macht over Castilië

onder haar leiding in een grafmonument van uitgelezen

naar zich toe zou kunnen trekken. Tijdens een geza­

verfijning. Ook zijzelf ligt er begraven, en haar devies

menlijke rondreis door Castilië overleed Filips geheel

Fortune infortune fort une staat overal te lezen.

onverwacht in Burgos, op 25 september 1506. Dit was de emotionele genadeslag voor Juana, die vijf kinderen in de Nederlanden had achtergelaten en zwanger was van het zesde. Zij werd opgesloten in het klooster van Tordesillas en haar vader heerste in haar naam totdat haar zoon Karel meerderjarig zou worden.

26

OPENBAAR KUNSTBEZIT I N VlAANDEREN 2005/3

CATHE

R I N A, PHI L I P Pl. � ftell• rep.quanopra,Ioltaii

Lu!iuniz IU!I<"'(ponwm

11alb dt, .el quo pariter pro�t nem

fufct pc • unr EmaoutJrm. Man.­ :am,PbiHppuni1SC. fCilbc U am.

FFRJ: lNANDVS, P H !

lorpi Cafttlf� rcgü ICdidogt

Jlitn(, RomJnorii,Huno:ni:&" l!ohc-mill'� J�ex, Ard�dux Au(t t i:r Dm:Burgûdire,Ut P.lioUI� Alfatir,ComuHo�b�

burgi', Tyrolb.&c.domini Atmr.f ororf Lvdouici quon

YSA BEL L A , PHILIP PI Caftcllzrcgis, frcüdogc:oira, Clnirritr no,D:mi:a:: rrgi , fuir m:mimouio iiitb: ex quo rriü l1brrorum �rrs f.Jlb tft. QEorii loäncs faril cöccffit;apud burg ,Anno.m. ccccc.xxxij.l)orothta Fr«Jcrico,Bau;;ri� &: Com1t1 Pillatino ;mno. x�xv. nupl•r, Chril'titrna ucro Mcdiolantnfnn rlucrm.Anoo.xxxüq drfpoufaui�lAoriror anno.xxvi, Gm d�u•,d-pud fanlium penurn ftpultL

dä Hilg;;rii,& �ohcmiz rc# gis,uxor� dt.u:îr,rx qua plu# rts a·ccrpit hbcrds, uc h1l' cll rct,Occal•ont ..:uius cöiuzq, à d•litrcgismom·, o,iJcill> rcgn:�, cidc.-m.dtuolu{a fuc:"rt.

Toen Maximillaan het nieuws van Filips' overlijden vernam, zag hij al zijn plannen voor zijn bestuur in het westen in rook opgaan; zelf werd hij voortdurend in beslag genomen door oorlogen tegen de Ottomaanse Turken. De Bourgondische Nederlanden waren hun natuurlijke erfprins kwijt en in Mechelen woonden vier kleine wezen (Filips' en Juana's tweede zoon Ferdinand

Srym

Robert Peril, Stomboom van het Huis van Habsburg: fol. 1 7: Ferclinancl, Eleonora, Catharina, Maria, lsabella (afgebeeld); fol. 16: Filips cle Schone en Margareto van Oostenrijk, 1540 Berli;n, Staatfiche Museen zu Berlin, Kupferstichkabineff

werd bij zijn grootvader in Spanje opgevoed). De Staten­ Generaal benoemden Maximiliaan ditmaal zonder tegenstribbelen tot regent, maar hij kon die taak onmo­ gelijk met al zijn andere bezigheden combineren. Hij had nog maar één kind over; zij moest worden ingeschakeld om dynastie en heerschappij te redden. Misschien had Margareta hem in Straatsburg, vóór Filips' vertrek naar Spanje, al voorgesteld om er in afwezigheid van haar broer de zaken waar te nemen. Toen was Willem van Croy, heer van Chièvres, aangesteld. Misschien herinnerde de keizer zich dit voorstel. In elk geval benoemde hij Margareta op 1 8 maart 1507 plechtig tot zijn en Karels plaatsvervanger in de Nederlanden.

Meester van de Magdalena· legende, Portret van aarts· hertog Karel als zevenjarige knaap, 1507 Wenen, Kunsthistorisches Museum, Gemöldegalerie

27

28

Atelier van Bemarel van Oriey (omstreeks 1488·1541), Portret van Margareta van Oostenriik a/s weduwe, omstreeks 1518 Bourg-en-Bresse, Monostère royal de Brou

Landvoogdes en pleegmoeder

Een vierde bruiloft zou van haar opnieuw een pion maken. Het weduwschap betekende definitieve stabi­ liteit, die ook nodig was om de Nederlanden te besturen.

Tant que je vive man cueur ne changera Pour nul vivant, tant soit il bon ou saige, Fort et puissant, riche, de hault lignaige: Man chois est fait, aultre ne se fera.

huwen, iets waar Maximillaan zich op zijn beurt tegen

Zo lang ik leef verandert niet mijn hart,

dat wij opnieuw moeten trouwen, maar hebben al eerder

Terwille van geen man, hoe goed ook en hoe wijs,

ons besluit en onze wil uiteengezet om nooit meer

Evengoed spoorde Margareta haar vader na het over­ lijden van zijn tweede vrouw aan om opnieuw te verzette: "En wij vinden het om geen enkele reden goed

Machtig en sterk, rijk, van hoog geslacht,

achter een naakte vrouw aan te zitten," schreef hij haar.

Mijn keuze is gemaakt, een and're is er niet.

Toen ze in 1509 van de koningin-weduwe van Portugal een discreet verzoek om een bondgenootschap ontving,

Uit de Albums poètiques van Margareta van Oostenrijk, KB,

meldde ze aan haar vader: "Dit bondgenootschap zou

hs 1 0572, fol. 42. Nederlandse vertaling in Jane de longh

niet beter gesloten kunnen worden dan door het huwelijk van mevrouw Eleonora, mijn nichtje, met de prins en oudste zoon van de koning van Portugal, die,

Maximillaan en Margareta hadden uiteenlopende

volgens wat de geestelijke mij heeft gezegd, ongeveer

opvattingen over de inhoud van haar functie. De keizer

negen of tien jaar oud is, zoals zij, of met mevrouw

beschouwde zijn dochter als een verlengstuk van zichzelf

Isabella, welke van de twee u het beste lijkt ( ... ).

en zijn politiek, een eenvoudige handlangster. Margareta

Monseigneur, het lijkt me, tenzij u daar anders over

wilde meer autonomie en had oog voor de problemen

denkt, gezien het kleine aantal prinsen heden ten dage

van de Nederlanden, die Maximiliaan vaak als een

en gezien de voorspoed van de koning van Portugal,

wingewest voor de financiering van zijn oorlogen in het

die toch onze verwant en bondgenoot is, dat het, om een

Oosten behandelde. De keizer hoopte trouwens nog altijd

nog beter bondgenootschap en wederzijds begrip met

dat ze opnieuw zou willen huwen. Buiten medeweten

hem te hebben, goed zou zijn om een van deze huwe­

van Margareta had haar broer haar kort voor zijn

lijken of ook beide te regelen, indien dit u goeddunkt,

aankomst in Spanje nog beloofd aan de twintig jaar

en dan zult u nog twee van mijn dames nichtjes over­

oudere Engelse koning Hendrik VII, een plan waar

hebben om elders verdragen mee te sluiten." Haar eigen

Maximiliaan, eveneens buiten haar medeweten, mee had

ervaringen hadden Margareta niet principieel afkerig

ingestemd. Zij weigerde echter vastbesloten, ook toen

gemaakt van het hele systeem van huwelijkspolitiek en

haar werd voorgesteld dat ze elk jaar slechts zes maanden

wat twintigste-eeuwse vorsers wel eens de 'handel in

in Engeland zou moeten verblijven en de rest van het

prinsessen' hebben genoemd.

jaar in de Nederlanden mocht doorbrengen. Drie huwe­ lijken waren genoeg, betoogde ze. Bovendien beriep ze zich op het feit dat ze geen kinderen meer zou krijgen (mogelijk een gevolg van haar zware Spaanse miskraam). Zoals de meeste vrouwen uit die tijd besefte Margareta zeer goed de voordelen van het weduwschap. Ze cultiveerde haar imago van weduwe ook zorgvuldig. De portretten van haar, in het zwart, met de sierlijk geplooide witte weduwenkap, béguine geheten, zijn nog altijd de bekendste. Haar nieuwe woning in Mechelen noemde ze het Hof van Savoye. Haar lied- en poëzie­ bundels staan vol met teksten over gemis, spijt en trouw:

Cest pour james qu'un Regret me demeure Nooit ofte nimmer zal Gemis mij verlaten lUidt de eerste regel van een gedicht dat vaak aan Margareta (uit haar Album poétique, KBR, ms 10572, fol. 21 v; Nederlandse vertaling in Jane de Iongh) zelf wordt toegeschreven.

Residentie van Margareta van Oostenrijk in Mechelen: eretrap in de :zuidelijke hofgevel 29

De margriet

Politiek gezien valt op hoe Margareta de lijn die haar grootmoeder van York had uitgezet, trachtte voort te zetten - een lijn die grosso modo het leitmotiv van de aloude Bourgondische politiek was. Die bestond uit: wantrouwen tegenover de Franse politieke doelstellingen; het handhaven van de vrede, wat onder meer bemoeilijkt werd door de al tientallen jaren aanslepende guerrilla­ oorlog met de hertogen van Gelre, gefinancierd door Frankrijk; het streven naar een goede relatie met Engeland, waarbij de landvoogdes op moest passen dat ze zich niet tot een huwelijksovereenkomst liet verleiden, eerst met de gierige Hendrik VII, later met zijn flamboyante zoon Hendrik VIII, die ook belang­ stelling toonde en die haar zelfs aan zijn opperstal­ meester Charles Brandon probeerde te koppelen, een knappe man die nogal opzichtig met de landvoogdes flirtte. Margareta's geleidelijk steeds meer pro-Engelse politiek - bepaald door de noodzaak om daadwerkelijke steun te vinden in de strijd met de hertog van Gelre zou door Maximiliaans wispelturigheid en voortdurend nieuwe plannen en allianties niet bepaald een succes worden. In 1513 overwoog hij voor de zoveelste keer om, in overleg met Ferdinand van Aragon, een akkoord te sluiten met Frankrijk. Ze schreef: "Monseigneur, tussen de katholieke koning en Frankrijk zijn er grote bergen, en tussen Frankrijk en Engeland ligt de zee; maar tussen deze landen en Frankrijk is er geen scheiding; en u kent de grote en oude vijandschap die de Fransen ons huis toedragen." In een latere brief lezen we (want alles sleepte eindeloos aan en er waren Engelse gezanten op bezoek in Mechelen): "Daarom, Monseigneur, is het nodig en dringend dat het u behaagt een definitieve beslissing te nemen in deze zaak, en dat u mij openlijk en beknopt uw besluit meedeelt. Want wij kunnen niet langer uitstellen, en op de ene manier of de andere is het nodig dat zij uw besluit kennen. Anders vrees ik dat wij van onze vrienden onze vijanden zullen maken. En om u de waarheid te zeggen, door deze vertraging verlies ik

Er waren belangwekkende andere kandidaten: Hendrik

reeds mijn krediet en reputatie bij hen."

VIII van Engeland, de charmante Frans I van Frankrijk

Terwijl de landvoogdes op deze uitputtende wijze

en Lajos van Hongarije, de man van Karels zuster Maria.

een strijd voerde met haar vader, werd zij in de

Zoals de geschiedenisboeken uitwijzen, werd deze

Nederlanden steeds meer beschouwd als zijn gewillige

verkiezing enkel en alleen bepaald door snelle, tactvolle

instrument. Haar grootste tegenstander was Willem de

en - niet te vergeten - overvloedige en contante steek­

Croy, de gouverneur van de jonge prins Karel -

penningen aan de keurvorsten en hun ambtenaren, met

overigens benoemd door Maximiliaan, misschien met de

misschien nog een huwelijk met de laatst beschikbare

bedoeling om het gezag van zijn dochter te ondermijnen.

Habsburgse prinses, Catharina, als extra lokaas. Het

De heer van Chièvres was een pleitbezorger van de vrede

geld werd geleverd door het Augsburgse bankiershuis

met Frankrijk, die de Bourgondische gewesten een

Fugger. (Frans I gooide als opbod het persoonlijke

stabiele rust en voorspoed zouden brengen. Hij had

fortuin van zijn moeder en het huwelijk van zijn zuster

grote invloed op zijn jonge pupil, meer dan Margareta

Renée in de strijd.) Na het onverwachte overlijden van

zelf. Uiteindelijk verzocht hij de keizer, achter de rug

Maximiliaan in 1519 nam Margareta het heft stevig in

van de landvoogdes om, Karel meerderjarig te willen

handen, ook toen het er de schijn van kreeg dat er

verklaren. Dit gebeurde op 5 januari 1515. Margareta's

militair moest worden opgetreden. De uitkomst is

politieke rol leek abrupt uitgespeeld.

genoegzaam bekend. Op 28 juni 1519 was de verkiezing

Het duurde drie jaar voordat iemand zich haar

Hij was daarmee in naam de machtigste vorst ter

kelden de keizer en Karels raadslieden Margareta in om

wereld.

vorsten tot Rooms-Koning zou worden gekozen, een benoeming die hem bij de dood van Maximiliaan auto­ matisch het keizerschap zou opleveren. 30

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA NDEREN 2005/3

Amsterdam, Ri;ksmuseum, R;;ksprentenkabinet

van de negentienjarige Karel van Oostenrijk een feit.

nuttige diplomatieke kwaliteiten herinnerde. Toen scha­ ervoor te zorgen dat Karel door de zeven Duitse keur­

Cornelis Anthonisz (omstreeks 1505-1553), Koning Hendrik VIII van Engeland, Antwerpen, omstreeks 1540

Cornelis Anthonisz (omstreeks 1505-1553), Koning Frans I van Frankrijk, Antwerpen, omstreeks 1540 Amsterdam, Ri;ksmuseum, R;;ksprentenkabinet

X.tono�a Ia plus alfnet ftllebt \lbflippt �ov be 1Eanille: &-r�ln'tWI:f�.C�.....dfq!rc·�.. l-·ft-�lr..-.. lf-tl.

Robert Péril, De triomftocht van keizer Karel v door Bologna na zijn kroning tot keizer door paus Clemens VIl, (24 februari 1 530), 1530 Antwerpen, Museum PlantinMoretus

De landvoogdes zou nog één ogenblik van politieke

gedurende uw afwezigheid niet alleen heb bewaard in

Karel en Frans I van Frankrijk gezworen aartsvijanden

de toestand waarin u ze verliet, maar grotelijks

gemaakt. Het was het eeuwenoude probleem van de

uitgebreid; en ik geef u het bestuur over dezen terug,

moeizame relatie met Frankrijk, nu vertegenwoordigd

dat ik meen trouw te hebben waargenomen, en wel zo

door twee jongemannen die Europa voor jaren in vruch­

dat ik hoop op Gods beloning, uw tevredenheid,

teloze oorlogen konden storten, terwijl er zoveel andere

monseigneur, en die van uw onderdanen. Ik beveel u

zaken te regelen waren. Frans' moeder was Louise van

nadrukkelijk de vrede aan, in het bijzonder met de

Savoye, Margareta's schoonzuster. Op 31 juli 1529

koningen van Frankrijk en Engeland. En ten slotte

slaagden beide vrouwen erin bij Kamerijk een vredes­

smeek ik u, monseigneur, dat de liefde die het u heeft

verdrag tussen deze zo verschillende heersers te

behaagd dit arme lichaam toe te dragen, de zorg voor

bewerkstelligen, die de 'Damesvrede' werd genoemd.

mijn zieleheil zal worden, en tot aanbeveling zal

Het verdrag viel dankzij Margareta grotendeels in het

strekken voor mijn arme dienaars en dienaressen; ik zeg

voordeel van de Habsburgers uit, en weer werd een

u het laatste vaarwel, monseigneur, en wens u voorspoed

prinses opgeofferd om het te bevestigen: Eleonora,

en goed leven. Te Mechelen, de laatste dag van

Karels oudste zuster, al weduwe van haar oom,

november 1530. Uw zeer-nederige tante, Margareta. "

de koning van Portugal, huwde gehoorzaam Frans I .

Enkele uren later, i n d e vroege ochtend van 1 december

Ook Karels uiteindelijke keizerskroning i n Rome, in februari 1530 door paus Clemens VII, zal de land­ voogdes genoegen hebben gedaan. In november begon zij te lijden aan een infectie en kreeg pijn in een van haar benen. Cornelis Anthonisz (omstreeks 1 505-1553), Koningin Efeonore van Frankrijk, omstreeks 1 540 Amsterdam, Rqksmuseum, Riiksprentenkabinet

Heel snel ontwikkelde zich koudvuur. Op 30 november trok een processie door de straten van Mechelen, om het herstel van de regentes af te smeken. Zij dicteerde op dezelfde dag een brief aan haar neef Karel, opgeschreven door haar secretaris: "Monseigneur, het uur is gekomen waarop ik u niet langer eigenhandig kan schrijven, want

De beloning liet niet op zich wachten. Karel benoemde Margareta opnieuw tot regentes in de Nederlanden -

ik ben zo ziek dat ik vrees niet lang meer te leven. Mijn geweten is gerust en toegerust en ik ben geheel bereid te

zij het dat hij, zoals eertijds Maximiliaan, de eindbeslis­

ontvangen wat het God zal behagen mij te zenden,

singen aan zichzelf probeerde te houden - en op

zonder enige spijt, behalve dan om uw afwezigheid en

18 september 1520 schonk hij haar de stad en de heerlijk­

omdat ik u niet meer eenmaal kan zien en spreken voor

heid van Mechelen.

mijn dood, wat ik gedeeltelijk opvang met deze brief die naar ik vrees de laatste zal zijn die u van mij ontvangt. Ik heb u benoemd tot mijn universele erfgenaam (. ) ..

32

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

Ik laat u uw landen van herrewaarts over na die ik

triomf beleven. De verkiezing in Augsburg had van

1 530 overleed ze.

Conrat Meit, Grafmonument van Margareta van Oostenrijk, 1 528- 1 53 1 Bourg-en·Bresse, Monostère roya/ de Brou

C lara Mac linia,

roem ri i k Mechelen

Ten huize van twee hertoginnen Margareta van York en Margareta van Oostenrijk hadden duidelijk tegenovergestelde lijfspreuken: Moge goeds ervan komen, Fortuin overstelpt onfortuinlijk. Verdiept men zich in hun levens, dan valt het verschil in bronnen op: voornamelijk kronieken, documenten, miniaturen, een enkel portret voor de vrouw van Margareta van York; kronieken, documenten, inventa­ rissen van kunst- en boekenbezit, briefwisselingen, filo­ sofische verhandelingen, talrijke portretten vanaf de kindertijd, lofdichten, poëziebundels van vrienden, zelfs enkele eigen gedichten van Margareta van Oostenrijk. Had dit te maken met het tijdsgewricht, het herfsttij der Middeleeuwen of de bloei van de Renaissance, of eerder met hun karakters, met aanleg en belangstelling? In elk geval blijft veel van het persoonlijke leven van Margareta van York beschaafd giswerk. Het fraaist versierde manuscript dat ze bij Sirnon Marmion bestelde, de Visioenen van Tondal, gaat over een trotse, oorlogszuchtige ridder die tot religieuze inkeer komt en zich wijdt aan goede werken en echtelijke trouw. Wellicht is dit te begrijpen als een verwijzing naar haar eigen ervaringen in het huwelijk met Karel de Stoute. Het doet plezier haar te zien in Hans Memlings schit­ terende Mystiek huwelijk van de H. Catharina, waar de elegante Sinte Margareta traditioneel beschouwd wordt als een geïdealiseerd portret van de vorstin. Je kunt je haar enigszins voorstellen in het met paarse taffetas een warme zijdestof - bespannen privé-vertrek dat ze in Mechelen bewoonde. Daar blijft het bij, zij het dat haar rol als hertogin-weduwe, een opvallend stabiele factor in de bewogen jaren na de dood van Karel de Stoute, in de geesten van haar onderdanen en opvolgers de weg baande voor een lange en opmerkelijke reeks van vrou­ welijke regenten, Margareta van Oostenrijk (tante van Karel V), Maria van Hongarije (zus van Karel V), Margareta van Parma (onwettige dochter ,van Karel V) en aartshertogin Isabella (kleindochter van Karel V). Door de overvloed aan bronnen lijkt het makkelijker om van Margareta van Oostenrijk opnieuw een persoon van vlees en bloed te maken. Daarbij is het bundeltje liefdesgedichten dat zij vermoedelijk schreef voor Antoine de Lalaing, de graaf van Hoogstra ten, en ook wel aan mensen uit haar omgeving liet lezen, door zijn gepolijste en voorspelbare hoofse stijl, zelfs niet het meest persoonlijke document.

34

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

Glazen kruik met het wapenschild van Margareta van Oostenrijk, Venetië, omstreeks 1501-1504

Jan Gossaert, genaamd Mabuse ( 1478·1532), Hermaphroditus en Sa/macis, omstreeks 1517

Privé-verzameling

Rofferdam, Museum Boiimans Van Beuningen

"Ik ben ook bij vrouwe Margareta geweest en heb haar mijn portret van de keizer laten zien en het haar willen schenken. Maar omdat het haar zo weinig aanstond, heb ik het weer meegenomen. En 's vrijdags toonde vrouwe Margareta mij al haar mooie dingen; daar zag ik ongeveer veertig kleine taferelen in olieverf, nooit zag ik iets dat dit kon evenaren in helderheid en kwaliteit. Ik zag er ook andere goede dingen, van Johannes [Juan de Flandes], van Jacob Walch [Jacopo de' BarbariJ. Ik verzocht mevrouw om het boekje van meester Jacob, maar zij zei dat ze het aan haar schilder [Bernard van Orley) had beloofd. Ook zag ik veel andere kostbare zaken, een kostbare bibliotheek." Met deze woorden beschreef Albrecht Dürer zijn bezoek aan het Hof van Savoye in Mechelen in juni 1521. De land­ voogdes ontving de beroemde kunstenaar vriendelijk, hoewel ze zijn portret van haar vader Maximillaan wellicht te 'gedurfd realistisch' vond, en toonde hem als een trotse verzamelaar haar kunstschatten. Dürer bewonderde de vele schilderijen van Juan de Flandes, waarschijnlijk Jan van Eycks Huwelijk van de Arnolfini en schilderijen en het schetsboek van Jacopo de' Barbari. Schijnbaar verliep het bezoek zo vriendelijk dat hij haar om dat schetsboek durfde vragen, misschien als beloning voor het houtskoolportret dat hij in Brussel van haar maakte en de reeks Passieprenten die hij haar schonk. Als een echte kunstliefhebber annoteerde Margareta de inventarissen van haar kunstwerken, of ze schreef ze zelf. Men leert eruit dat ze haar boeken, zowel manu­ scripten als vroege drukken, liet inbinden in rood, blauw, groen en zwart fluweel; dat ze tal van religieuze boeken bezat, kronieken, Arthurromans, Boccaccio's verhandelingen over beroemde vrouwen en ongelukkige edellieden, een boekje over vogels en Gaston Phébus' standaardwerk over de jacht, verschillende verhande­ lingen over het schaakspel, wetteksten, en enkele werken van Aristoteles.

Blaáziiáe met de beschri;vïng van panelen uit het altaarstuk voor lsabella van Castilië door Juan de Flandes, in: Inventaris van de bezittingen van Margareta van Oostenrijk in haar residentie in Mechelen, 9 juli 1523 1 7 april 1524 -

Titel: Jnuentaire des vaicelles d'ar et d'argent et aultres iayaulx, tappis­ series de drape d'ar et d'arfeurerier, que aultres Riches tappisseries et painctures ensemble de taus au/tres meubles estons et opportenant a ma tres redaubtee dame Madame madame Marguerite, archiducesse d'Austrice, ducesse et cantesse de Baurgaigne, dauairiere de Sauaie, fait a /'expresse ardannance et cammandement de Ma dite dame [ ] ...

Juan de Flandes, Het feest­ maal van Herodes, omstreeks 1 496- 1 499

Pariis, Bibliothèque nationale de France, ms. Colbert 500, no. 128 fol. 76

Anlwerpen , Museum Mayer van den Bergh

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN Vl.AANDEREN 2005/3

37

Toegeschreven aan Erhard Schön (omstreeks 14911542), naar Georg Pencz (1500-1550) Sultan Süleyman de Grote en zijn echtgenote, na 1530 Gotha, Stiftung Sch/af3 Friedenstein, Schlol3museum

In haar bibliotheek hingen ook familieportretten: van de Bourgondische hertogen Jan zonder Vrees en Filips de Goede, van Maria van Bourgondië, een dubbelportret van haar broer Filips en zijzelf als kinderen, portretten van haar grootvader en vader, de keizers Frederik lil en Maximiliaan, een portret van haar eerste, Franse echt­ genoot Karel VIII, een portret op perkament van Philibert van Savoye in een mantel bezaaid met margrieten; daarnaast talrijke kinderportretten van haar pupillen Karel, Eleonora, Isabella, Maria en Ferdinand, en zelfs een afbeelding van Karel de Grote en de 'Grote Turk' Süleyman. In 'het kleine kabinet' nabij de tuin bewaarde ze stukken amber, takjes koraal, venschillende schaakspelen, klokken, meer familieportretten, een besloten hofje en exotische voorwerpen uit de nog maar pas ontdekte nieuwe wereld. Margareta bezat voorts schilderijen van Jan van Eyck, Dirk Bouts, Jeroen Bosch, Hans Memling, "een andere kleine Lieve-Vrouwe die een getijdenboek leest, gemaakt door Michiel, een werk dat Mevrouw ma mignonne [mijn liefje] noemt, en de kleine God slaapt". Er was ook "een goed schilderij van

In 1523 schonk Karel V aan Margareta een aantal

Oursson, de controleur van Mevrouw en van haar vader,

hem in 1519 had gezonden na de verovering van Mexico.

Offermes met mozaïek­ versiering, Azteeks-Mixteeks, Mexico, omstreeks 1450-1521

en ook Mevrouws hond die Boute heet."

De schenking omvatte kleurrijke vedertooien, pluimen­

Londen, The British Museum

een mooie slavin, en op het luik daarvan staat Charles

Margareta maakte zelf een inventaris van haar textiel

kostbaarheden uit de verzameling die Hernán Cortes

mantels, met mozaïek ingelegde schilden, wapens, tal

en linnen. Daaronder vallen de prachtige wandtapijten

van sieraden en een opvallende zilveren schijf die de

op, die zij als bruidsschat van het Spaanse koningspaar

hertogin allemaal in haar bibliotheek tentoonstelde.

Isabella en Ferdinand ontving, met afbeeldingen van

Hoewel Margareta's politieke belangstelling steeds voor­

beroemde deugdzame vrouwen als de Bijbelse Esther en

namelijk naar de Nederlanden is uitgegaan, hebben deze

Sint-Helena. Voorts bezat ze een toepasselijke reeks

prachtige exotische voorwerpen haar ongetwijfeld gefas­

wandtapijten met taferelen uit Christine de Pizans Boek

cineerd en bekoord.

van de Stad der Vrouwen, haar geschonken door de stad Doornik.

Mozaiekmasker, Azteeks­ Mixteeks, Mexico, omstreeks 1300·1521 Kopenhagen, The National Museum of Denmark, Etnographic Colleclions

38

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

Koraalstok op gipsen sokkel, Genua (?), tweede helft zestiende eeuw Wenen, Kunsthistorisches Museum, Sommlungen Schloss Ambras

Tafelsiervat voor peper en zout, Afro·Portugees, Nigeria, eerste helft zestiende eeuw Antwerpen, Etnografisch Museum

39

Deze borstspeld in de vorm van een grote witte bloem is een heel bijzonder sieraad, niet alleen wegens de hoogstoonde emailleer­ techniek, maar ook wegens de zeldzame roze toermalijn Parijs, begin vijftiende eeuw Oxfard, The Warden and Fellows of All Souls College

Het reglement van Margareta's hofhouding, opgesteld op 3 april 1525, onthult een ander interessant aspect van haar dagelijks leven. Onder de hoofding

Conrat Meit, .Mars en Venus, 1515-1520 Nürnberg, Germanisches Nationa/museum

"officieren, ambtenaren" lezen we de namen van Conrad Meit, hofbeeldhouwer, hofschilder Bernard van Orley en borduurder Pierre Nijenland, maar ook die van de wasvrouw Leyske van der Vord, verantwoordelijk voor al die hagelwitte en prachtig gesteven en gestreken mutsen en hemden die ons bekend zijn van de portretten, en van de weduwe Johan Lunet, de hofschoenmaakster. De rekeningen getuigen bovendien van het leven van Neuteken, het 'tijdverdrijf' van de hertogin, haar vrou­ welijke dwerg, die een eigen verzorgster had. Neuteken intrigeert; in haar groene, oranje of zilvergrijze lakense jurken zal ze een kleurige noot hebben gebracht in de overvolle privé-vertrekken van de hertogin, die volgens 40

Kam met ojourversiering, Noord-Frankrijk, omstreeks 1500 Pari;s, Musée natianal du Mayen Age - Thermes et hötel de C/uny

Henricus Cornelius Agrippa (1486·1S3S), De nobilitate et praece//entîa foemîneî sexus, Antwerpen, 1 S29 Den Hoog, Koninklijke Bibliotheek, Afdeling Bijzondere Collecties

haar twintigste-eeuwse biografe Jane de Iongh in onze ogen zouden lijken op "een ietwat rommelig kleinsteeds museum, waar honden en vogels vrije toegang hadden." Inventarissen bieden slechts momentopnames, we weten dus niet of Margareta van Oostenrijk ooit het uitzonderlijke boek heeft gelezen, dat zijzelf nochtans had geïnspireerd en dat aan haar was opgedragen. In 1506 hield de jonge humanist Cornelius Agrippa von Nettesheirn aan de universiteit van Döle enkele lezingen ter harer ere, waarin hij de adel en voortreffelijkheid van het vrouwelijke geslacht prees. Vrienden raadden hem aan zijn opvattingen in een verhandeling te gieten. In 1509 was dit werk klaar; door vele tegenslagen werd het pas twintig jaar later gedrukt, toen Agrippa in Margareta's dienst in de Nederlanden werkte. Hij zou in Mechelen ook haar grafrede uitspreken. Er circuleerden heel wat lovende traktaten over de vrouw in die tijd (en hun tegenhangers), maar geen ervan was zo radicaal en beeldenstormend feministisch als dat van Agrippa. Hij stelde zonder meer dat de vrouw het hoogtepunt was van de Schepping, Gods uitverkoren schepsel - dit alles gestaafd met Bijbelteksten - en ging ook de meest praktische argumenten voor die voortreffe­ lijkheid niet uit de weg. "De natuur heeft de vrouw een bewonderenswaardige ingetogenheid geschonken door hun onderbuik niet vooruitstekend te maken zoals die van mannen, maar inwendig en verborgen, besloten,

beschermd tegen blikken en handen. [ ... ] Elke maand en volgens een mechanische regelmaat scheiden vrouwen door middel van hun geheime organen alle vochten en overtollige stoffen van hun lichaam af, terwijl mannen voortdurend en over hun hele lichaam vervuild blijven." Wat leidde tot rechtlijnige conclusies: "Ziedaar waarom Christus, die op de meest nederige wijze mens is geworden in onze wereld om door die vernedering zelf de zonden van onze eerste ouders uit te boeten, ervoor gekozen heeft man te worden, het nederigste en verne­ derendste geslacht, en niet vrouw, omdat het vrouwelijke geslacht te edel en te verheven is voor zijn doel." Agrippa's boek was naar toenmalige normen een bestseller, en confronteert ons opnieuw met de verfrissende directheid die ook opviel in de Brief van de groene minnaar van hofdichter Jean Lemaire de Belges. Wat zouden de landvoogdes en de jonge prinsessen, maar ook Leysken van der Vord, de hofschoenmaakster en Neuteken ervan hebben gevonden?

Conrat Meit (1470/148S1SS0/1 SS 1 ), medaillon met borstbeeld van Margareta van Oostenrijk, 1S28 Wenen, Kunsthistorisches Museum

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/3

41

Wandtapijt met het wapen­ schild van Los Cobos y Molina, Doornik, eerste helft zestiende eeuw Mechelen, Verzameling Koninkliike Manufactuur De Wil

Dames met Klasse. Margareta van York en Margareta van Oostenrijk is een productie van MECHELEN 2005

vzw in samenwerking met Dienst Musea, Larnat vzw en de Erfgoedcel Mechelen in het kader van het evenement Mechelen 2005, Stad in Vrouwenhanden

0

M e chelen ••••

Jtad In "'011Wt'nllgnlf•n

Info: tel. +32 (0)70 22 28 00, www.mechelen2005.be

Auteur Leen Huet is kunsthistorica en schrijfster. De kunst­ theorie en artistieke kruisbestuiving tussen Italië en de Nederlanden in de zestiende eeuw hebben haar steeds

Dames met Klasse. Margareta van York en Margareta

geboeid. Zij publiceerde samen met Jan Grieten, Belgisch

van Oostenrijk wordt gesubsidieerd door

Museumboek (1996) en Oude Meesteressen. Vrouwelijke kunstenaars in de Nederlanden (1998). Zij schreef ook essays, verhalen en een roman.

MECHELEN

Stad in volle vaart

Herkomst van de illustraties

:,l� ·� I

Alle illustraties komen uit de catalogus van de tentoon­

Met de steun ':'au de Vlaamse regermg

Nationale Loterij f)) U HELPT

stelling Dames met Klasse. Margareta van York en Margareta

U SPEELT

van Oostenrijk, uitgegeven door Davidsfonds/Leuven. toerisme vlaanderen

met de steun van

Dit magazine verschijnt naar aanleiding van de tentoonstelling Darnes met Klasse. Margareta van York en Margareta van Oostenrijk

Mechelen, Larnot™, 17 september - 18 december 2005 Wetenschappelijke leiding

Electrabel �

-·

KBC

-

Dagmar Eichberger Curator

Joris Capenberghs ·

Architecten

Zaha Hadid Architects in samenwerking met Caroline Voet Productiecoördinator

Steven Op de Beeck Wetenschappelijke partner

Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg 42

E WI

LEON E E C K M A N

FINE ARTS INSURANCE

Nieuw OKV-themanummer

De Museumgids Vlaanderen & Brussel

Dames met Klasse Margareta van York en Margareta van Oostenrijk OKV-abonnees ontvangen samen met deze Tento het theman ummer Dames met Klasse. Margareta van York en Margareta van Oostenrijk. De publicatie was voorzien voor okto ber, maar om dat ze aansluit bij de gelijknamige tentoonstelling die op 17 september opent, komt ze een maand vroeger. Op d i e manier kunnen de OKV-Iezers h u n bezoek aan de boeiende expositie o ptimaal voorbe reiden. De tentoonstelling en dus ook het OKV-theman ummer nemen u mee naar Mechelen, vijfhonderd jaar geleden. Twee vrouwen spannen er de kroon: Margareta va n Vork en Margareta van Oostenrijk. Beide dames worden al vroeg weduwe en spelen een actieve rol i n het politieke en culturele leven van Europa. Hun hoven dienen als kweekvijvers waarin ouderloze koningskinderen worden voorbereid op het 'echte' leven. De jonge Karel bijvoorbeeld, die later keizer zal worden, groeit er op onder de hoede van zijn tante Margareta van Oostenrijk. Tal van kunstenaars - zoals Pierre de la Rue, Conrad Meit, Jan Gossaert 'Mab use' en Bernard van Orley - werken aan en voor het hof in Mechelen. Erasmus en Albrecht Dürer komen er op bezoek. Muzi ek, beeldende kunst en geletterd heid, geloof en wetenschap komen er op een wonderlijke wijze samen. Getuigen hiervan zijn de rijke bibliotheek met handsch riften en gedrukte boeken, een imposante portrettengalerij, prachtige wan dtapijten, allerlei religieuze werken, een 'rariteitenkabinet' met koralen en luxegerei uit de hele wereld, de a llereerste verzameling exotica uit het pas veroverde Mexico ... Maar wie zijn deze twee Marga reta's eigenlijk?

Vlaanderen & Brussel

Meer dan 400 musea in één boek: volledig en toegankelijk, boordevol informatie. Een uitgave van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen. Extra korting voor OKV-abon nees. Lees bladzijden 24-2 5 .

OKV

OKV Club Ter gelegenheid van de voorstelling van het theman ummer Literaire musea en schrijvershuizen nodigde Openbaar Kunstbezit i n Vlaanderen vijftig abon nees uit in het AMVC- Letterenhuis voor een live­ uitze n d i ng van Klara. Ook in deze Tento kunnen abon nees kunst van dichtbij beleven. Er is een bezoek aan de grote Panamarenka­ tentoonstelling in de Kon i n klijke Musea voor Schone Kunsten van België te Brussel, gevolgd door een lunch in The Museum Café. En een ro ndleiding i n het Jakob Smitsmuseum staat eveneens op het programma. Foto's: Bert Weis

Deze aflevering is inbegrepen in het abonnement van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen.

Losse n u m mers kosten 6,20 (België) of € 6,70 (Nederla n d) . Bestellen kan door storting op rekening 448-ooo7361-87 (België) of 135.20 (Nederland) van Open baar Kunstbezit in Vlaandere n vzw m et vermelding ' Da mes met Klasse'. €

:;;

.t:l

E

"'

Q. "' V>

"' "' 0 0 N 0

... z � ...

> "

0

2

D E?fÎA BAN K

Aangesloten bij

.. ....... ...... ::�:

���

Li n kl ate rs De B a n dt

il fal i

v:�:

�

Provincie Oost-Vlaanderen

"'0VIN(I( V\.A,fi,..$ • 1U,IAMf

� -� I

Met de steun ';'an de Vla..1mse regenng

In houd

Ed i t o

TA LENT

Videokunstenares Anouk De Clercq

'Bien en aviegne' Het was een warme zomer, helaas n iet letterlijk maar wel figuurlijk i n de kantoren van Open baar Kunstbezit in Vlaanderen. Niet a lleen bracht de post tientallen postzakken met niet m i nder dan d uize n d ingevulde enq ûeteform ulieren van u, maar ook de hon derden m usea reageerden op onze oproep voor hun recentste gegevens voor onze m useumgids. Uit onze enq uête b leek dat u gedrukte i n formatie zeer op prijs stelt en de uitgave van een n ieuwe m useumgids is een eerste stap i n die richting. Uw andere opmerki ngen bestuderen we ernstig zodat we va naf volgend jaar u nog beter kunnen bedienen. I n dit n u mmer ook aandacht voor de fasci nerende geschiedenis van Mechelen en het beleid van Margatea van Vork en Margareta van Oostenrijk. Beiden drukten een zichtbare stempel op de stad. Onze volgende thema-aflevering vertelt h u n boeiend verhaal en we willen u hier n iet op laten wachten . Tegelijk met de opening van de tentoonstelling Dames met Klasse ontvangt u dus u itzonderlijk een Tento en een aflevering. Naast de afleveri ng maakten we ook nog een boeiende wandelgids waarmee u moeiteloos i n de voetsporen van verschillende Mechelse vrouwen kan treden. Een betere voorbereiding op de tentoonste lling kunnen we ons moeilijk voorstelle n . Met de woorden van Margareta van Vork groeten we u, 'Bi en en aviegne', moge goeds ervan ko men.

R E P O RTAG E

De allerverste reis van de Mercator M U S E U M APART

Jakob Smitsmuseum: een stulpje in (het) Achterbos IN BEELD

Herfsttijd: Europaliatijd Art nouveau & Design Dames met Klasse W E BST E K

Ontroerend goed K U NSTW E R K VAN D I C H T B I J Prova-car,

een testrit voor Vlaanderen

OPEN N I EUW

BELvue museum volled ig heringericht K U N STTO E R

Mechelen: stad in vrouwenhanden K LARA ZWART O P WIT K E U Z E VAN D E R E DACTI E A G E N DA U IT D E B O E K E N

OPENBAAR K U NSTBEZIT

UITGEVER

I N V LAAN D E R E N

Peter Wouters [email protected]

S E C R ETARIAAT, REDACTIE

Panamarenko.

EN A B O N N E M E N T E N D I E N S T

Oe retrospectieve!,

HOOFDREDACTEUR

huis 'den Rhyn'

Mark Vanvaeck

Hofstraat

[email protected]

15

2000 Antwerpen tel. 03 224 15 30 fax 03 224 15 31

zie p. 3 3

REDACTIE

Oaan Ra u, Rik Sa uwen, Kart Marcelis, Philip Willaert, Eva Wuyts,

[email protected]

ludo Dosogne, Anne Brumagne fOTGRAFIE

Bankrelaties

Saskia Vanderstichele

44B·0007J61·87 385-0590844•80 000-0099920-10 135.20 (Nl)

VORMGEVING

Geert Verstaen DRUK

New Goff, Gent PAE·PRESS

BTW 427

190 176

Grafisch Buro Geert lefevre PUBLICITEIT

1373·4873 wo 2005/7892/12

03 231 28 o o (B-promotion)

ISSN

ABONNEMENTEN DIENST EN WEBSITE

Gerrie Caomans

"' => "' =>

.. =>

"'

[email protected] VRIJWILLIGERS

Emmanuel Beyers, Gudrun Heymans, Jeroen Lanoote, jessica Moyersoen, Gaston Van der Cruyce ADVERTEERDERS I N DIT NUMMER

7), Art Travel (blz. 21), Caermersklooster (blz. 7), Dexia Bank (blz. 48), Expo libramont (blz. 37), Museum van Deinze en de leiestreek (blz. 21), Veilinghuis loeckx (blz. 41) Aboriginal Art Gallery (blz.

41), Art &

Exhibition Services (blz.

� "' 0 0 N

0 ..

:

.. > .. 0

3

TAL E NT

Vi d eo ku n ste n a res An o u k D e Clercq lets in kunst doen In Building gaan tijd en ruimte langzaam in elkaar op. Het is een wat tegendraadse video. Het flitsende, snelle en beweeglijke van de klassieke fi lmische retoriek wordt compleet losgelaten. De uitgekiende syntaxis en het trage verloop vergen voor de maakster bijzondere concentratie. Die concentratie vindt Anouk De Clercq van­ daag in een rustige buurt in de nabijheid va n het Sch umann plein. Tevoren woond e z e in de bruisende Dansaertstraat p a l in h et centru m van de hoofdstad. We zoeken haar op in haar appartement in een ty­ pisch Brussels h eren huis u it h et begin van de vorige eeuw. Het is een warme zomerse dag. De ramen staan open, de bewegi n­ gen op de plan ken vloer echoën lichtjes in de h oge woonru imte. Aan de voet van de schoorsteenmantel liggen enkele silex­ keien keurig gegroepeerd. "Een souvenir va n een van mijn reizen," zegt Anouk, net terug van een werkva kantie in l)sla n d . Op tafel glanzen escapadetijdsch riften: Grande, Elders & Anders. "Mijn moeder brengt ze voor me mee. Ze weet dat i k van reizen houd." Over thuis: "Mijn ouders hebben me cultuurm i n nend opgevoed. Op mijn elfde nam mijn moeder me bijvoorbeeld mee naar Rosas en Alain Platel." Toen ze nog in Gent woon de, volgde Anouk ged urende tien jaar zang, piano en ritm iek aan de m uziekschool. O p haar zestiende sloeg de twijfel toe en verkende ze als leergierige bakvis andere wegen. " I k trok naar Stud io Skoop, ging naar De Andere Film, bezocht Area en N ieuwpoorttheater.

Er was het Proka-gebeuren aan de Gentse Academie waar ik onder de indruk raakte va n Japans Butoh theater. De i n d ru kken sloeg ik op. Ik voelde vrij vroeg al dat i k iets in de kunst wilde doen . In die dagen schreef en las i k veel. Ik verslond avon­ turen boeken en schreef over d i n gen die gebeurden, ook theaterstukken die i k dan met andere kinderen opvoerde."

Een eigen filmtaal ontwikkelen Verschi llen de d isciplines interesseerden Anouk De Clercq, wat haar studiekeuze er niet gemakkelijker op maakte. " I k twij­ felde tussen theater, fi lm en Germaanse filologie. Een d i n g wist ik toen zeker: ik was in cultuur geïnteresseerd. Si nt-Lukas Brussel was toen een erg com p lete oplei­ d i ng, dus i k dacht: dat is het, en schreef me in voor een klassieke fi lmopleid ing. De stud ie heb ik nooit afgemaakt m aar via Sint-Lukas kwam ik gelu kkig in contact met Ana Torfs. Ze gaf een workshop in het eerste jaar, wat me ontzettend is bijge­ bleven. We hebben veel gesprekken met elkaar gevoerd. Door haar werk besefte ik hoe d icht ik bij haar taa l stond, ik begreep haar werk en ik zag daarmee ook i neens die band die i k in mijn pri lle jaren had met Rosas. We zaten, hoe moet i k het zeg­ gen, omzeggens in hetzelfde taa lbad . Die taal die i k herkende was een organ ische en gevoelsmatige taal. I n de klassieke fi lmopleiding gaat het te d i kwijls over rationa liteit en structuur. Ik von d dat wei­ nig uitdagend en ook te weinig d iepgang hebben. Men ging teveel in op de psycho­ logie, banale kwesties tussen mannen en vrouwen."

Tsjernobil o/s uitgongspunt Kernwasser Wunderlond, 2004 © Anouk Oe Clercq, Joris Cool, Eavesdrapper

O p zoek n aa r e e n gevoelige taa l

Porto/, 2002 © Anouk De Clercq

"Gevoelsmatige zaken liggen m ij meer," zegt Anouk De Clercq. " I k houd ervan om o p een a bstracte en organ ische manier beelden aan elkaar te h a ken, iets te ver­ tellen . Dat is iets heel anders dan een klassieke narratieve fi lm. Daar heb je a f te rekenen m et een hoop rationele regeltjes. Omwi lle van die regeltjes kreeg ik h et a ltijd aan de stok tijdens de lessen. Daar is m ij n o pleid i ng stukgelopen. Ik vind dat ged u rende een oplei d i n g je iemand zijn taal moet laten ontwikkelen en niet een bepaalde taal moet opleggen. I n het derd e j a a r b e n i k er u itei n delijk m ee gestopt."

"' .0

E

Knokken in New Vork N iet lang nadat ze haar stud ies vaarwel zei, kreeg Anouk De Clercq in het Kaai­ theater de kans om als assistent aan twee prod ucties mee te werken bij Jan Ritserna en G uy Cassiers. "Muziek en theater kwa­ men h i er samen onder de vleugels van één regisseur. In h et Kaaith eater was ik in contact gekomen met een van de acteurs van The Wooster Group. Zo ging de bal aan h et rollen.

Conductor, 2004 © Anouk De Clercq

"' c. "' "' "' " "' " .. " "'

� "' c c N 0 ...

: ... > " 0

5

&n �rh1111l -r licht en Gtdlltectuur Building, 2003

Cl Anouk De Qerrq

"' .0

E "'

Q. "' �

"' "' � � N 0

... z ... ...

> .. 0

6

I n 1995 vertrok ik voor een jaar naar N ew Vork en werkte er met The Waoster Group, een collectief van acteurs en m uziekan­ ten. Het was m u ltimediaal theater waar ik honderd procent achter stond. Th e Waos­ ter Group was een h eel dynamisch geheel. Het is h et meest Europese th eatergezet­ schap van New Vork. Heel diep allemaal. I k moest er wel knokken en met de elle­ bogen werken wilde ik n iet op de achter­ grond blijven h a n gen. Ik dacht, ik ben h ier wel gekomen om iets te betekenen. De led en apprecieerden mijn honger. Dat gaf hen vertrouwen. In New Vork heb ik onge­ veer a lle experimentele video's bekeken die je maar kunt d romen. Voor de opera The true last words of Dutch Schulz heb i k e e n fi lm gemaakt die a l s i n e e n scène i n het geheel v a n de voorstelling werd opge­ nomen. Zeker, New Vork was een rijke en mooie erva ring"

N a New Vork belandde Anouk De Clercq terug in Brussel waar ze medeoprichtster was van Cinema Nova, van daag nog a ltijd de cinema i n de marge. Cinema Nova wordt geru n d door vrijwilligers en vertoont maandelij kse progra m ma's die tegelijk vreem d en uitdagend zijn. Un iek i n België, en zelfs buiten de landsgrenzen, staat Nova van daag bekend a ls het Mekka van de onafhan kelijke, excentrieke fi lm. " I k ben er uiteindelijk mee gestopt om eigen werk te creëren. I k kocht een com­ puter waarin alles n agenoeg samenviel. De com p uter betekende voor m ij een lege ruimte, in staat om werk te maken waarin architectuur, taal, beeld, m uziek samen­ vloeien. In mijn autonoom werk worden beelden niet gelieerd aan tonen. Geen synchron iciteit tussen beeld en m uziek. I k houd er niet va n dat de kla n k h et beeld

i llustreert. Ik houd juist van de wrijvi ng tussen de verschillende lagen, tussen taal, m uziek en beeld. Al die elementen geven verhaal en gevoel."

Een gebouw, een gevoel, een sfeer Met haar bekroonde videocreatie Building bracht Anouk De Clercq een opmerkelijke hommage aan het Brugse concertgebouw van de arch itecten Paul Robrecht en H i lde Daem. "Het gebouw zit goed qua ritme, er zit m uziek i n . Architectu ur is voor mij verstilde m uziek. Building illustreert die gedachte en brengt een verhaal, een verhaal over architectuur. I k begin i n de video abstract met een lijn , een vla k dat een volume wordt. Volume wordt stilaan ruimte die je begint te herkennen . Building gaat over bouwen: een gebouw, een gevoel, een sfeer. Het werk is heel

Tsjernobil vormde het uitgangspunt van de video. De idee dat er een plek is waar een ram p ineens alles doet stilstaan greep me aan. Sch riften en pennen bleven na de ram p roerloos liggen in de klaslokalen. De plaats is gevu ld met d reiging en gevaar, genoteerd door geigertellers. Je hoort hoe de m uziek het beeld opjaagt maar in geen geva l er een i llustratie van wil zijn." Het videowerk van Anouk De Clercq was tot voor kort vooral te zien op fi lmfesti­ vals. Musea en kunsti nstellingen bleven wat buiten schot maar daar begint stilaan verandering in te komen. "Op een be­ paald moment kwam de zin om m ij n werk ook ruimtelijk te maken en dan rezen de vrage n : hoe presenteer je je werk in de ruimte, hoe verleid je een publiek, hoe trek je h et publiek in die ruimte? De ruimte ond erzoeken, is ook je publiek ontdekken ."

Caerm ersklooster Provinciaal Centrum voor Kunst e n Cultuur

Vrouwebroersstraat 6 - 9000 Gent tel. 09 269 29 10 - fax 09 269 29 11 e-mail [email protected] website www. ca e rmersk l o ost er. be

tentoonstellingsprogramma Paul Van Gysegem

van

15

juli t.e.m.

4

september 2005

Provinciale Prijs voor Vormgeving

van 15 juli t.e.m. 4 september 2005 Luk Monsaert

van

23

september t.e.m.

30

oktober

2005

30

oktober

2005

Videots

van

23

september t.e.m.

Graag onze e-nieuwsbrief?

mail naar: [email protected]

Een gebouw, en g-1, en sfnr Building, :zoo3

�

C> Anouk 0. C/ercq

Provincie Oost-VIaanclefen -

TENTOONSTELL I N G E N M ET W E R K VAN ANO U K D E (LERCQ PICTURE THIS! 6 A N O U K D E (LERCQ Nog tot 30 september 2005 Van dinsdag tot en met zondag van u.oo tot 17.00 u ur Museum Dhondt-Dhaenens

organ isch samengesteld met d igitale m id­ delen, maar de wijze waarop die m i ddelen worden aangewend is gevoelsmatig. Het verhaal gaat zowel over licht a ls over ar­ ch itectuur. En verder is er nog de m uziek. 'Verstilde m uziek' introd uceert het begri p tijd en je ziet stapsgewijs een structuur ontstaan . " I n Kernwasser Wunderland (2004) werkte Anouk De Clercq samen met kunstenaars uit andere d isciplines meer bepaald met Joris Cool en Eavesdropper (Yves De Mey). "Je kan dit werk vergelij ken met de schilderijen va n de rom antische school. je komt mentale landschap pen tegen vol gevoelens en gedachten. Kernwasser Wunderland vertrekt in de m ist. Je glijdt d oorheen een abstract nevelig landschap. H et is een ontdekki ngstocht. Toen i k er aan begon wist ik niet waar ik zou komen.

Museumlaan 14 9831 Deurle Tel. 09 282 51 23 www.museumdd.be CONTO U R, TWEEDE B I Ë N NALE VOOR VI DEOKU NST Een wandeling i n Mechelen langs 20 werken op 13 locaties Van 17 september tot 20 november 2005 Dinsdag tot en met vrijdag van 13.30 tot 18.oo uur, zaterdag en zondag van 10.00 tot 18.oo uur Een organisatie van Contour Mechelen vzw,

F. de Merodestraat 67, 28oo Mechelen Tel. 015 33 oS 01 www.contour2005.be

Art & Exhibition Services n.v. Fine Art Transport Schaarbeekstraat 3 1

van Anouk De Clercq kan u ook surfen naar www.portapak.be.

E

"' ö_ "' "'

B-91 20 Melsele Tel.: t32 (0)3 227 41 97 Fax:

Voor meer informatie over het werk

"' .0

+ 32

(0)3 227 41 98

� "' 0 0 N

GSM t32 (0)475 56 1 0 68

0 ...

a rt.exh i bition .services@skynet. be

...

: >

.. 0

7

R E PO RTAG E

D e a llerve rste re i s va n d e M e rcato r Wat h ebben het m useumsch i p Mercator, aangemeerd in Oostende, en het Brus­ selse J ubelparkm useum, een luttele hon­ derd kilometer lan d i nwaarts, met elkaar gem een? Een reis van duizenden zeem ij­ len, naar een piep klein eiland in de Stille Oceaan. In de jaren dertig voer het voor­ ma lige opleidingssch i p Mercator naar het verre Paaseilan d . Het bracht toen un ieke objecten mee die er voor h ebben gezorgd dat de Musea voor Kunst en Gesch iedenis n u over een van de mooiste collecties over h et Paaseiland wereldwijd besch i kken . Wetenschappers van de K M KG doen sinds e n kele jaren opn ieuw onderzoek naar de gesch iedenis van het Paasei land, of Ra pa Nu i .

Pater Damiaan e n Paaseiland De Mercator, gebouwd begin jaren dertig en in 1961 uit de vaart genomen, was der­ tig jaar lang in gebru i k als o pleidi ngssch i p van d e koopvaardijvloot. Tegenwoordig vaart het sch ip, in 1996 besch erm d en kort daarna volled ig gerestaureerd, a lleen nog maar uit voor speciale evenementen. De rest van d e tijd ligt het in Oostende, en kunnen de tiend uizenden bezoekers die er jaarlijks aan boord komen, een idee krijgen van hoe zo'n sch i p er u itziet en functioneert. Ze leren er h oe h et oplei­ d in gssch ip voor de Tweede Wereldoorlog vooral werd ingezet bij wetenschap pelij ke ondernem ingen, zoals het verzamelen van specimen voor het Museum voor N atuur-

wetenschappen in Brussel. De bekendste reizen van de Mercator zijn die in 1936 naar het melaatseneiland Molokai, waar het de stoffelijke resten ging oppikken van Pater Damiaan, die daar in 1889 was overled en. En d e trip twee jaar eerder naar het Paaseilan d . Wat de toeristen aan de Belgische kust natuurlijk niet kun­ nen ervaren, is hoe het voelt om met zo'n sch i p weken onderweg te zij n . Op h et Paaseiland moest d e Mercator d e leden oppikken van een Frans-Belgische wetenschappelijke expeditie, onder lei­ ding van de Zwitserse etnoloog Alfred Me­ traux en van de Belg Henry Lavachery, die er ged urend e enkele maanden onderzoek verrichtten. Lavachery was kunsth istori­ cus, verbonden aan de Konin klij ke Musea voor Kunst en Gesch iedenis. Hij had zich op h et mysterieuze eiland vooral bezig­ gehouden met h et optekenen en bestu­ deren van de petrogliefen, tekeningen op rotsen. Lavachery had zich ook altijd erg bekommerd getoond om de bewoners van de leprakolonie op het Paaseiland, een bekommernis die ook John Fern hout in zijn filmverslag uit die periode toont. Fern hout d raaide er een documentaire i n opdracht van niemand m inder d a n cineast Henri Storck, die de beelden ook monteer­ de. Een paar jaar geleden trok Lavachery's kleinzoon Thomas weer naar h et Paasei­ land, om er op zijn beurt te fi lmen en de 'laatste getuigen' van h et verblijf van zijn opa te ontmoeten.

God van de tonijnvissers In een achterafzaaltje van het J u belpark­ m useum wordt de expeditie uit het inter­ bellum nog steeds geëvoceerd en kan u en kele van de beelden bewonderen die door de wetenschappers werden meege­ nomen. Er is prachtig h outsn ijwerk bij, in de jaren dertig gemaakt door een artiest die in de traditie van Ra pa Nu i werkte, maar die er toch in slaagde zijn sculpturen een zekere i n d ividualiteit mee te geven. N iet a lleen dat maakt de collectie bijzon­ der - de beelden die een toerist n u van op het Paaseiland kan meebrengen, zijn naar verluidt i m m ers veel kitscheriger. Maar ook de aanwezigheid van de bijna zes ton zware stenen kolos Pou H a kanononga zorgt er voor dat de J ubelparkverzameling speciaal is.

D e 'God von de tonijnvissers' wordtoon boord von de Mercator gehesen

Deze 'God van de ton ijnvissers', eveneens door de expeditie meegebracht, wijkt af van de gebruikelijke stenen beelden op het Paaseilan d , d e moai, waarvan even verder in de j ubelparkzalen een replica staat o pgesteld. Pou H a kanonon ga is om

te begi nnen kleiner, h eeft een veel ronder h oofd en werd vervaard igd uit basalt, een steensoort die m i nder gem akkelijk erodeert dan de tufsteen van de andere beelden. Wellicht werd de 'God van de tonijnvissers' door de expeditieleden

uitgekozen o mdat hij vlak bij de zeelijn lag in het dorpje Hanga Roa, op korte afstand van de a n kerplaats van de Merca­ tor. Zijn naam, bekend bij de toenmalige bevolking, d a n kt het beeld vermoedelijk aan het feit dat bij d e plaats waar het in­ dertijd ston d opgesteld, de tonij nvangst meestal zeer behoorlij k was. Het m oet heel wat m oeite h ebben gekost om Pou Hakanononga aan boord van de Mercator te hijsen. Het verhaal wil dat de kolos op een bepaald ogenblik pardoes in h et water terechtkwa m .

Kwamen z e uit de hemel? 75 jaar na zijn kid napping naar de andere kant van de wereld, wekte Po u Hakano­ nonga opn ieuw de belangstelling van wetenschappers. Een tea m va n het Jubel­ parkm useum onder leiding van archeo­ loog Dirk H uyge toog in 2001 met steun van de National Geographic Society voor h et eerst weer naar het Paaseila n d . N iet om er o p n ieuw vondsten te gaan ophalen voor het J ubelparkm useum - die komen nu gelu kkig in het plaatselijke museum terecht. Wél o m meer te weten te kunnen komen over de context van het beeld. Want in de jaren dertig van de vorige eeuw had men nagelaten om die grondig te documenteren. Huyge, die vooral in Egypte opgraaft, gaat er i m m ers van uit dat de vele mysteries waarmee h et Paaseiland graag worden omgeven, voor een groot deel uit onwe­ tendheid voortspruiten. Al heeft de geïsoleerde liggi ng va n h et Paaseiland of Rapa Nu i in de Stille Zuid­ zee uiteraard ook iets met die geheim­ zinnigheid te maken. Het heeft zelfs tot beweringen geleid als zouden 'extra-ter­ restials' de moai hebben opgetrokken. Het eila n d , 'ontdekt' door J acob Rogge­ veen op Paasdag 1722, ligt op d ried uizend kilometer van de dichtst bijgelegen bevol­ kingscentra, Tah iti en Ch ili, land waartoe het Paaseiland mom enteel staatku ndig behoort. Toch is men het er ondertussen wel over eens dat de bevolking die de stenen beelden bouwde, niet u it de hemel kwam neergedaald, noch van Latijns-Amerikaanse afkomst was, zoals Thor Heyerdahl nog beweerde, maar wel van Polynesische origi ne. Over het precieze moment van hun overkomst is m inder zekerheid: meestal wordt h et jaar 400 vooropgesteld. "Men h eeft houtskool gevonden die men

"' .0

E "'

ö. ::: "' => "' => .. => ..

� �

::: 0

5

� �

Pou Hokanononga nu in het KMKG te Brussel

9

Het team ander leiding van archeoloog Dirk Huyge: zoeken naar contexten op het Paaseiland

in d i e periode dateert, m aar d i e n et zo goed afkomstig kan zijn van een n atuur­ lijke bosbra n d . Er bestaat wél zekerheid dat werktuigen die men aan de noordzijd e va n h et eiland h eeft gevonden uit de peri­ ode 8oo-1ooo dateren," zegt Dirk Huyge. De typische moa i op de grootste opgra­ vingssites, zo weet m e n , moeten zijn gebouwd i n d e vijftie n de-zestiende eeuw, het hoogtepunt van de m ega lith ische cul­ tuur op h et eila n d . Veelal beschouwt men ze a ls voorouderbeelden d i e de Ra pa N u i in staat stelden om te dia logeren m et h u n voorouders, en d i e h e n bescherm d e n .

Speuren naar de context Dat Roggeveen i n 172 2 nauwelijks nog een leven d e ziel op h et eila n d aantrof, wijt men nu onder m eer aan een ecologische ram p vrij kort voor diens aankomst. Mis­ schien door een lichte klimaatswijzigi n g, maar bijna zeker ook d oor overbevolking, ontstond er een tekort aan hout op het eila n d . Dat moet vroeger een weelderige begroeïi ng hebben gehad, maar heeft n u een kaal, desolaat uitzicht. De overbe­ volking en het daarmee gepaard gaa nd voedseltekort moeten hebben ge leid tot gewelddadigheden, een terugloop va n het bevolkingsaantal en een veel ruwere sa men levin g.

"' "' 0 0 N 0 ,_ z

...

,_ >

"

0

10

Maar Huyge weerlegt dat het om een eco­ cide, een 'volkeren moord' door een eco­ logische ram p , zou zijn gegaan. "Er kwam een a n dere, ruwere sa m e n leving, d i e evenwel n o g steeds fun ctioneerde. Maar later zijn de i nwoners als slaven m eege­ voerd naar Peru, waaronder de i ntelli­ gentsia. De e n kelingen die terugkeerden, brachten pokken m ee, zodat er o p een bepaald ogenblik maar een honderdtal overleven d e n op Rapa Nui zijn gebleven ." De moai die op het eiland door de eerste bezoekers achteraf werden aan getroffen , lagen overigens alle n eer. Diegene die n u rechtstaan, z i j n opn ieuw rechtgezet voor de toeristen .

De arch eologische speurtocht naar de context waarin Po u Hakanononga werd gevonden, is voor de Belgische weten­ schappers intussen uitgegroeid tot een zoektocht naar de o n bekende (bouw-)ge­ schiedenis van Ra pa Nu i, naar de periode tussen 400 of 1000 enerzijds, de vijf­ tiende en zestiende eeuw a n derzijds. "We willen te weten komen wat er voorafgi ng aan dat hoogtepunt va n de m egalithische cultuur i n de vijftien de-zestien d e eeuw. Pou Hakanononga is eerst bedolven geweest onder een n ieuw, jonger bouw­ werk, maar daarna door omstan d igheden weer vrijgekomen. We vonden het stenen podium terug waarop het beeld eertijds

h eeft gestaan, en konden h et m et beh u lp van de rad iocarboonmethode dateren i n de late dertiende eeuw, o f de daaropvol­ gende eeuw," vertelt Huyge. Het maakt de God van de tonij nvissers tot het oudste gekende beeld van het Paaseiland, wat m issch ien zijn afwijkende vorm verklaart. Verbeeldt hij ook een voorouder? En werd h ij dan later een bake n voor vissers die wisten dat d e tonijn in zijn buurt rijkelijk aanwezig was?

Voorzichtige vragen Het succes va n d i e ene von dst zorgde er i n ieder geval voor dat vanuit België een fina nciering voor vier jaar bij komend on­ derzoek werd verstrekt. Dus trokken de wetenschappers de voorbije jaren enkele

keren opn ieuw n aar Rapa Nu i, om er op verschillende locaties terrein prospecties te doen. Aan de zuidkust van het eiland, i n Viri o Tuki, vond men de funderinge n van e e n ander cultusplatform, opn ieuw uit h et eind van de d ertiende eeuw of de veertiende eeuw. Deze a h u bevond zich op een spectaculaire p lek, aan d e ran d va n e e n rotsklif dertig meter boven h et n iveau van de zee - en was begrijpelij­ kerwijs aan erosie onderhevig geweest. Op de oostelijke punt van het eila n d , dat wordt gevormd door de vulkaan Poike, werd eind vorig jaar onder de overblijfse­ len van een platform uit de klassieke peri­ ode, opn ieuw een ouder p latform ontdekt. Het is nog n iet h elemaal gedateerd, maar vermoedelijk komen we weer in de der­ tiende-veertiende eeuw terecht. In afwachting van de resultaten en uitein­ delijk wellicht een monografie over deze oudere bouwfase, waagt Dirk Huyge zich wel a l aan e n kele voorzichtige vragen op basis van het onderzoek. Dat de Paas­ eilanders nieuwe platformen en n ieuwe beelde n plaatsten op oudere - zoals ook bij Pou Hakanononga h et geval was - kan volgens hem op twee tegengestelde ma-

nieren worden geïnterpreteerd. Of men wou de prestaties van eerdere ge­ neraties uitwissen en de tijdelijkheid van het gewijde karakter van cultusplatformen en beelde n aangeven. Of, en dat is even plausi bel, moest de recyclage van het oude materiaal ju ist voor een religieuze conti n uïteit zorgen en een overd racht va n waarden symbolisere n . Misschien wordt de allerverste reis, wel die om de d e n kwereld van de oude Rapa Nui te bereiken.

Foto's: Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel

Europalia Rusland: Trans-Siberian Express De Tra ns-Siberian Express is een mythi­ sche trein die sedert het einde van de negentiende eeuw Rusland doorkruist. Hij vertrekt in Moskou voor een reis van acht dage n : door de Oeral, dwars door de Siberische taïga, langs het Bajkalmeer, via de Amoerrivier tot Vladivostok. De treinreis is één grote ontmoeting tussen mensen, volkeren e n culturen, tussen heden en verleden. De Europalia­ tentoonstelling in de Ko n i n klijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel illustreert dit traject, maar ook historische gebeurten issen , religies, volksstam men en landschappen. De bezoeker reist langs exotische steden en streken en ontmoet onderweg Dostojevski, Tsjechov en Pasternak. Hij maakt ken n is met sjaman istische en boeddhistische rituelen en gen iet van de aparte sfeer i n en rond de trein. Uitzending 29 oktober tussen 7 en

10 uur

2005,

BELvue museum In het historisch kader va n wat ooit het Bellevue Hotel was, vertelt het vol­ ledig herin gerichte B ELvue m useum de geschiedenis va n 175 jaar België. Alle belangrijke gebeurtenissen passeren de revue: de strijd voor het algemeen stemrecht, de taalstrijd, beide wereldoor­ logen, de recente staatshervo rmi ngen ... Taboes zijn er n iet. De mishandeling van de Kongolese bevolki ng onder Leopold 1 1 o f d e koningskwestie d i e het land aan de ra nd van een burgeroorlog bracht, komen aan bod. De presentatie is opmerkelijk. De bezoeker heeft direct contact met un ieke historische d ocumenten, boeiende fi lmfragmenten en pakkende foto's. Samen geven ze inzicht in sociaal­ econom ische, politieke en culturele ontwikkelingen, ontwarren ze de institutionele wirwar en belichten de rol van de mo narch ie. Kortom , de com plete historie van een klein landje. Ter gelegenheid van het Feest van de Dynastie bezoekt Klara dit kon i n klij k kader. Uitzending 13 november tussen 7 en

10 uur

2005,

Europolio Rusland Trans-5/berian Express Fata: Transpartmuseum, Sint-Petersburg

"' " "' " .. " "' BELvue museum: volledig heringericht .. "' 0 0 N 0 ...

: ... > .. 0

11

MUS E UM APART

J a ko b S m i ts m u s e u m - Ee n st u l pj e i n (h et) Ach te rb os Bezielde medewerkers I n 1977 startte h et Jakob S m itsmuseum met een bescheiden collectie van voorna­ m e lij k grafiek. H et werd o pengehouden door een aantal bezielde en enthousiaste vrijwilligers, de Vrienden van het J akob S m itsmuseum. N u is h et een gem eentelijk m useum dat erkend werd door d e Vlaam­ se Gemeenschap maar waar de Vrienden nog steed s aan d e kar trekken. I k mocht er ken nisma ken m et een ged reven gewe­ zen voorzitter, Ivo Verheyen, en zijn even geestdriftige opvolgster, Marina N uyts. Ze zijn trots op h u n werk, en terecht. Het m u ­ s e u m kwam in d e loop van vorig j a a r ruim in h et nieuws m et een G aya-tentoonstel­ ling die er mocht wezen. De pastorie werd in de loop der jaren o pgekna pt en uitgebreid m et een aan­ bouw, de tuin werd heraangelegd en is b ijzonder u itnodigend. H et m useum is een vriendelijk gebouw, o p mensen maat en helemaal niet kneuterig. J e kan er op een gemoedelijke man ier het werk van die grote meneer, d i e Jakob Sm its toch was, leren ken nen.

Van Wenen en Rome naar Mol-Achterbos J a kob S m its wordt geboren in Rotterda m op 9 j u l i 1855 in e e n welgesteld gezin. Zijn vader leidt een decoratiebed rijf m et 150 personeelsleden. Jakob is d e derd e van vier kindere n en gaat studeren aan de Rotterdamse acade m i e m et de bedoe­ ling om later in h et ouderlijk bed rijf te werken. Hij doet dat een tijdje en reist dan naar Brussel waar hij d rie jaar lang aan de acade m i e studeert bij Joseph Stallaert en Jean Portaels. In 1876, terug in Neder­ lan d , wi nt h ij een zilveren medaille op een tentoonstelling voor d ecoratieve kunst in Amsterda m . Twee jaar later vertrekt hij naar Duitsland voor een studie van twee jaar aan de M ü n chense acad e m i e. Hij is uitgeput en ziek en komt bijna kaa l in 188o naar Nederland terug. Hij herstelt en vertrekt naar Wenen om er eveneens aan de aca d e m ie te studere n . Hij is er erg on­ tevreden over zijn werk en vern i etigt h et. Hij trekt verder naar Rom e waar h ij in d e Sixtijnse Kapel M ichelangelo kopieert. Geldgebrek dwi n gt hem terug te keren naar zijn vaderland en hij aanvaardt er een baantje als tekenaar bij een decora­ tiezaak. Dat bevalt hem n iet echt en hij geeft er a l vlug d e brui aan.

I n 1882 h uwt h ij in Den Haag m et zijn rijke Friese n icht Antje Doetje Kra m er. Zij woon­ de als wees in bij zijn ouders. Ze zijn bei­ den katholiek. Het paar vestigt zich in een statige woni n g in Am sterdam waar een ruim atelier wordt a angebouwd. Hier voert Jakob zijn eerste belangrijke opdrachten uit, zoals decoratievee figuurcom posities voor de hal van het Museum Boijmans in Rotterdam en ook voor h et Teylers' Mu­ seum in Haarlem.

Jakob Smlts, Mater Amab/1/s, 1895, aquarel, dekverf, krijt en bladgoud, 65 x 55 cm.

Precies één jaar na h et h uwelijk wordt op 25 mei 1883 zijn dochter Theodora gebo­ ren . Anderhalf jaar later ziet een tweede dochter, Ann ie, het levenslicht. Het hu­ welijk voldoet d eson d a n ks niet aan de verwachtin gen e n in gemeenschappelijk overleg besluiten de beide echtelieden uit elkaar te gaan. S m its wordt om den brode d i recteur van d e N ijverh eids- en Decoratieschool in H aarlem en vestigt zich i n Blaricu m , een d orp waar wel m eer kunstenaars hun stek hebben. Zijn vriend Albert Neuhuys, een schilder van de Haag­ se School, woont hier ook en neemt hem mee o p zijn omzwervin gen i n Drente en de Lim burgse en Antwerpse Kem pen. Zo leert Jakob Smits h et geh ucht Achterbos ken­ nen. Hij is d i e p onder de i n d ru k van h et landschap én van d e sch rijnende sociale toestanden bij de boeren.

Arm maar werkzaam In het voorjaar van 1888, h ij is dan 3 2 jaar, koopt h i j voor 2.ooo fra n k met hypo­ theek, in Mol-Achterbos een boeren huisje waar hij zich defi n itief vestigt. Het wordt de kern voor h et latere Malvinahof. Hij is i n m i d d els ontgroeid aan het i m pressio­ nisme van de Haagse School en zoekt zijn eigen weg. In datzelfde jaar h uwt hij de tere en niet zo gezon d e Malvin a Dedeyn, dochter van een U kkelse advokaat en cultuurschepen. Vader Dedeyn is niet echt opgetogen en onterft zijn dochter. I n het landelijke Achterbos volgt nu een tijd van armoede, maar ook van intens werk en h uwelijksgeluk. Er worden twee zonen en d ri e d ochters gebore n .

links: Jakob Smlts, Malvina met Baby, 1890, zwart krijt, 44.S X35.S cm boven: Jakob Smits, De profeetJona, 188o, aquarel,

H e t is p a s n a lange tijd van werken i n stil­ te en teruggetrokken heid dat Smits zich weer waagt aan een paar tentoonstellin­ gen i n Brussel. Het gaat om aq uarellen en pasteltekeningen. Hij krijgt lovende kri­ tieken in de kunsttijdsch riften De Vlaam­ sche School en L'Art Moderne, maar h ij verkoopt wein i g. Hij behaalt een gouden medaille op d e Internationale Tentoonstel-

Jakob Smits, Kempens landschap, 1927 olie op doek, 93 x 97.5 cm

ling i n München en i n Dresden voor zijn Kem pische aq uarellen op goudgrond. I n Mol is ondertussen een n iet onbe­ langrijke schilderskolonie gevestigd m et kunstenaars d i e voornamelijk uit h et Antwerpse en het Brusselse afkomstig waren , maar ook D uitse kunstenaars zijn er gevestigd en S m its ontvangt tal van buitenlandse gasten zoals de Ameri kaan William Sherwood en de Canadees Fre­ derick Coburn. Van h e n beiden maakt hij portretten .

Zijn tweede dochtertje is twee weken na de geboorte overleden, op n ieuwjaarsdag 1899 overlijdt ook h et derde dochtertje, a m per één jaar oud. Een kleine week later overlijdt zijn vrouw Malvina. Ze wordt samen m et hun d ochtertje begraven. De talrijke portretten van Malvina getui­ gen van de i n n ige liefde d i e hen bond. Hij toont werk in d e tentoo n stelli n g van La Li bre Esthétique en maakt ook zijn eer­ ste ets (Mater Amabilis I) in de hoop dat hij m et de verkoop van etsen beter in h et leve nsonderhoud van zijn d rie kin d eren zal kunnen voorzien.

"' .0

E "'

ä. "'

"'

"' " "' " .. " "'

� "' 0 0 N 0

...

z ...

...

>

"

0

64 X 49 cm

13

Het jaar daarop koopt ook het Gentse m u­ seum een werk van hem: Piëta, een aqua­ rel op go udgron d, aankoopprijs 2.ooo fr. Sm its is ondertussen Belg geworden en krijgt in 1903 een onderscheid ing. Zijn ouders zijn door diefstal geruïneerd en h eeft hij sed ert 1885 niet meer gezien. Hij neemt ze op in zijn gezin in het Mal­ vinahof. Een maand later overlijdt zijn moeder. I n 1905 organ iseert Meester Sm its - want zo liet h ij zich graag aanspreken - op vraag van het Molse gemeentebestu ur een grote tentoonstelling van kunstenaars die in Mol en omgevi ng gewerkt hebben, liefst 68 kunstenaars nemen er aan deel. In 1910 geeft h ij een bundel van 25 etsen uit, opgedragen aan kon ingin Elisabeth. Dirk Ba ksteen wordt in 1912 zijn leerling en assistent en blijft tot 1920 werken op het Malvinahof. In het voorjaar 1914 richt Kunst van Heden te Antwerpen een h ulde­ tentoonstelling in: Jakob Smits - Vincent van Gogh - Rik Wouters.

Jakob Smits, schetsen op binnenzijden van

Miskend en gehuldigd In december 1900 neemt hij voor het eerst deel aan h et Driejaarlij kse Salon van Brus­ sel. De Belgische Staat koopt er, onder i m puls van m i nister Beernaert, één van de d rie geëxposeerde werken: Het Einde van de dag. Het werk kost 4.000 fra n k en beh oort tot de verzameling van_de Kon i n k­ lijke Musea in Brussel. Sm its is nu 45 jaar en in 1901 h uwt voor d e derde maal, nu met Josine Van Caute­ ren . Ze is een vrouw die van aanpakken weet, ze is een toegewijde pleegmoeder en staat haar man ook bij op zakelijk en praktisch vlak.

"' -"

E

� "' "' "' " "' " bO " "'

... "' 0 0 N 0 ...

:

...

> .. 0

14

In j u n i van datzelfde jaar toont h ij liefst 66 werken in het Kunstverbond in Antwer­ pen. Belangrijke kunstenaars a ls Meunier, Mellery, Laermans en sch rijvers als De Mont, Verhaeren, Eekhoud en Lemonnier zijn vol lof. Alle kunsttijdsch riften publi­ ceren zeer positieve com m entaren. Alleen de Antwerpse pers en de lokale acade­ mieprofessoren kunnen geen goed woord over hem kwijt. Gevolg: hij verkoopt niets. Het doek De vader van de veroordeelde wordt door de Antwerpse m useumcom­ m issie afgewezen, het wordt gelukkig later op het jaar door het Brussels m u­ seum aangekocht voor het niet onaardige bedrag van 6.ooo fra n k.

schetsboeken, [zd], zwart en rood krijt, 25,5 x 19.5 cm

Jakob Smits, De Kempen, [zd], ets, 38 x 49,1 cm

Tijdens de Eerste Wereldoorlog wijdt Sm its zich uitsluitend aan sociaal werk. Hij is voorzitter van het com ité voor voed­ selvoorziening en hu lpverlening van h et ka nton. Sm its had in Duitsland gestu­ deerd en sprak vloeiend Duits.

jakab Smits, Vrouw oon de wastobbe, 1886, olie op paneel, 41 x 33 cm

er bruiklenen. Op d i e manier kan men ook ken n ismake n m et a lle tech n ieken die S m its h eeft aangewend . H e t m useum en de ploeg d i e het bezielt gaa n de uitdagingen n iet uit de weg. I n 2002 realiseerden z e een tentoonstelling m et etsen va n Rembrandt en Sm its, een erg boeiende confrontatie. En vorig jaar kwam dan de kroon op h et werk m et de tentoo nstelling va n Goya's Desastres de la guerra. Een ongetwijfeld beklijve n d

gebeuren i n dit i ntieme m useum waar je niet direct aan oorlogsgruwelen denkt wanneer je geconfronteerd wordt met het eerder i n getogen en naar b i n n e n gerichte werk van Smits. Benieuwd wat ze voor een volgende tentoon stelli ng in petto houden. I n het najaar verleent het m useum uiter­ aard zijn medewerki ng aan de Sm its-re­ trospectieve in h et al even eigenzi n n ige Charliermuseum in Si nt-Joost-ten-Node. I n elk geval is een uitstap naar Mol-Ach­ terbos echt wel de moeite waard.

Hij zette zich hier echt voor in alhoewel hij zich n i et echt verbon d e n voelde m et de lokale bevolking. Zijn tussenkomsten wor­ den evenwel sterk gewaardeerd en in 1919 wordt h ij Offi cier in de Kroonorde. N a de oorlog zet de gewijzigde schi lder­ stijl, die zich al in 1912 had aange kond igd, verd er door. Hij wordt i n 1925 uitgebreid gevierd bij zijn zeventigste verjaardag. Kam iel Huysmans is hierbij aanwezig. Het Antwerpse m useum krijgt het jaar daarop van de 'Vrienden va n d e Moderne Kunst' vijf schi lderijen van Sm its ten geschenke. Op 15 februari 1928 overlijdt Jakob Smits i n zijn woni ng. Hij wordt begraven op h et kerkhof va n Mol-Achterbos, G eorge M i n n e maakt het grafm o n um ent. Zij n geliefd Malvinahof wordt na de dood va n zijn laat­ ste vrouw, Josine, in 1956 verkocht.

joseph 8ouuaert, Portret van Jakob Smits, 1927, olie ap doek, 46 x 55 cm

G E M EENTELIJK )AKOB SM lTSMUSEUM

Alle stijlen van Smits Het J akob Smitsmuseum brengt een goed overzicht va n h et oeuvre va n deze soms zeer zelfingenomen kunstenaar, d i e zich a ltijd o p een of a n dere wijze benadeeld voelde. Soms was dat terecht, veelal hele­ maal n iet. Dat komt tot uiting i n de uitge­ breide correspondentie die d oor hem en andere kunstenaars e n kunstliefhebbers werd gevoerd. De verzameling van het m useum is aan­ gevuld m et langdurige bruikle n e n . Zo was h et museum ooit het eerste buiten­ lands m useum dat van h et Rotterdamse Museum Boijmans Van Beu n i n gen een brui kleen kreeg. Ook uit het KMSK in Antwerpen en va n privé-verza melaars zijn

Sluis 155 a

E XT RA OKV-Club Open baar Kunstbezit in Vlaanderen organiseert voor 50 abon n ees een geleid bezoek aan het Jakob Smits m useum i n Mol. Het vindt plaats op woensdag 26 oktober 2005 om 14 uur. Deelname is gratis. I ntekenen via brief of kaartje naar Open baar Kunstbezit in Vlaan deren, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen, of via mail naar [email protected]. Gelieve te vermelden of u alleen of met twee wenst deel te nemen. De eerste 50 i ntekenaars ontvangen een uitnodiging.

2400 Mol Open: van woensdag tot en met zondag van 14 tot 18 uur Tel. 014 31 74 35 www.jakobsmits.be

"

.0

E

"' ë. "' �

OVERZI CHTSTENTOON STELL I NG )AKOB S M ITS (185 5 - 1 928) Van 5 oktober tot 18 december 2005, van dinsdag tot en met zondag van 12.00 tot 17.00 uur Charliermuseum Kunstlaan 16 1210 Brussel Tel. 02 218 53 82 www.charlierm useum.be

"' "' "' "' N 0

... z � ...

>

" 0

15

IN BEELD

H e rfstt i j d : E u ro p a l i a t i j d Het cultureel herfstfestival Europalia is aan zijn twintigste uitgave toe. Europese naties, grote en klei ne, kregen de kans het beste van zichzelf te tonen. Zelfs Mexico en Japan waren te gast. En nu is Ruslan d aan de beurt, eindelijk. N iet dat de in itiatiefnemers van het festival deze geografische gigant totnogtoe over het hoofd zouden gezien hebben. Er werden al lang pogingen ondernomen, maar die stuitten op onoverkomelijke moei­ lijkheden. Maar de tijden zijn ten goede veranderd. Kristine De Mulder, directeur­ generaal van Europalia I nternational, is ervan overtuigd dat h et uitstel een goede zaak was: "Er zijn nu d ingen mogelijk d i e een paar jaar geleden n o g onden kbaar waren. De wil is er en gelu kkig het geld ook. Ja, de Russen zijn er klaar voor." O p m i j n vraag o f deze Europalia een gewon e jaargang wordt o f e e n grand cru laat h et antwoord niet op zich wachten: " Een grand cru, ongetwijfeld." Of de samen-

werking vlekkeloos verloopt? (na een heel korte aarzeling) "Ze zijn enorm positief ingesteld, geestdriftig zelfs. Soms vraagt het wat aan passi ng, maar je hoort mij niet klagen." Dat wat de sfeer betreft, nu de program matie nog.

Een droom van een trein Kwantitatief wordt h et a lvast weer één van die Europalia's waar je ogen en tijd tekort komt. Harde tijden voor twijfelaars en trage beslissers. De toon wordt natuurlijk gezet m et d e tentoonstellingen. Het zijn er m eer dan twintig. Een enorm land, dus een enorm aan bod, zou je zeggen. Kristine De Mu lder: "J a maar een weinig bekend land voor ons, veel minder dan bijvoorbeeld Italië, ons vorig gastland. We hebben dus gekozen voor een mix van vertrouwde d in gen en ontdekki ngen, h eel letterlijk." En ja hoor, m ij wordt het grond­ plan voorgelegd van d e tentoonstelling Trans-Siberian Express d i e in de Kon i n k-

Trans-Siberlan Express Moskou-VIadlvostak

Tsaar Aleksey Mikhailovich, 167o-168o Staatshistorisch Museum, Moskou

lijke Musea voor Kunst en Gesch iedenis te Brussel wordt opgebouwd. U iteraard wordt hier vertrokken van een h u izenhoog cliché, scenografisch en in houdelijk u itgediept door een aanta l oerdegelij ke d romers waaronder François Sch u iten en Eric De Kuyper. Maar d e My­ the m et een grote M wordt opengetrokken tot een ontdekkingstocht door een o n m e­ telijk land waarvan wij slechts het uiterst westelijk puntje een beetje ken nen. De Transsi berische spoorlijn, 9.289 km lang (een rit van zeven dagen), is de rode d raad

van deze ontdekking. De bezoeker is een reiziger. Van bij het begin bestaat daar geen twijfel over. De m useumruimte is een stationshal geworden, m et de eigen a rchi­ tectu ur en de onvervalste sfeer. De trein staat klaar - geen maquette, de echte - en de reizigers stappen in. Via een twin­ tigtal stations wordt een aantal u iteen­ lopende facetten van h et land bezocht, blootgelegd, verkend, beluisterd (schrap­ pen wat niet past). Cliché en realiteit zijn broederlijk verenigd. Film, literatuur, kunstwerken, docu menten, beelden, sou­ ven i rs, cultusvoorwerpen, m uziek, diora­ ma's, noem maar op. De exploratie is niet onder één noemer te vangen. Zij is zowel etnografisch, cultureel, toeristisch, religi­ eus als natuurh istorisch. Naargelang d e halte, verspringt het accent: Dostojevski te O m sk, de laatste dagen van N i kolaas 1 1 in Ekateri nburg, de sja manen in Novosi­ birsk, fauna en flora van h et Bajkalmeer, de taïga. Ruslan d in vogelvlucht, beleef het in de trein! Kor/ Fobergé, (1846-1920). juwel/er van de Romonovs, Laurierboom Stichting The Link of Times

" .t:J

E

� " �

"' "' 0 0 N

Avant-gorde in Rusland (1900-1935) Kozimir Molevitsj, Koe en viool Russisch Notionaal Museum Foto's: Europolio Rusland

Cl ..

THE BAY TREE EGG

:

.. > "' Cl

17

Langs de Volga. MeesteTS van de fgde-eeuwse Russische (otagmfie

Korrlk, De pelgrim, 2870

Symbolisme In Rusland

V.

Vlktor Borlsov-Musotov

Notionale BlbUotheek van Sint-PeteTSburg

Regionaal Kunstmuseum, lvanovo

Bozar: Metro en Paleis Stellen dat d i e ene tentoon stelli ng a lle andere overbod ig maakt gaat natuurlijk wat ver, maar zij dekt de Europalialading op voortrefelijke wijze. Een festival heeft natuurlijk behoefte aan m eer dan één blikvanger. Het Pa leis voor Schone Kun­ sten te Brussel schotelt er ons m eteen twee voor. Als eerste Van Tsaar tot Keizer. Hier krijgen wij een overzicht van drie eeu­ wen Russische cultu u r en geschiedenis van Ivan de Versch rikkelij ke tot Catharina de Grote, sch ittering verzekerd.

"' .c

E "'

c. "' �

"' ....

0 0 N 0 ,_

:!!

,_ > " 0

18

Het tweede parcours in Bazar brengt on­ der de titel Avant-garde in Rusland 19001935 een breed pa norama van de vern ieu­ wende tendensen in d e Russische kunst, van fauvisme tot constructivisme. De ten­ toonstelling is een ged u rfde pre m i ère, op meer dan één vlak. Het panorama wordt erg b reed gezien en begint bij het verzet van kunstenaars tegen het naturalisme en h et sym bolisme m et onder m eer het opkij­ ken naar figuren als Céza n n e of Matisse, maar ook door een bewust teruggrijpen naar de volkskunst of het neoprim iti­ visme. De eerst tendens ken nen wij en igs­ zins, de andere al veel m i n d er. De grote

namen zijn uiteraard a llemaal present, zoals Gontsjarova en Larionov, Filonov, Malevitsj, Tatli n , Rodtsjenko, Pevsner en ta l van an deren. De voorstelli ng is calei­ doscopisch, n iet enkel interdisciplinair, maar ook m et een bredere kijk op andere cultuuruiti ngen op het bewuste tijdstip. Daarom is het ook u itkijken naar het einde van het verhaal, vermits 1935 a ls eind­ datum gesteld is en dat op dat moment het socia listisch realisme a l drie jaar tot cultureel dogma verheven is. Bazar doet zijn voornaam van paleis a lle eer aan. Tsaren horen daar thuis, maar ook de allergrootsten culturele revolutio­ nairen van het constructivisme.

Sovjetidea/isme. Schilderkunst e n film 1920- 1939 in het Musée de l'Art Walion te Luik lijkt uit hetzelfde vaatje te tap­ pen, maar vestigt toch meer de aandacht op de boodschap dan op de stijl (d ie is onverm ijdelijk h et socialistisch realisme). Klef maakwerk zou het kunnen zijn, maar het resultaat valt mee. De alledaagsheid wordt boven zichzelf uitgetild, tot een geïdealiseerde en heroïsche uitvergroting van een beleefde ideologie. Dezelfde boodschap werd via de fi lm uitgedragen. Daarom staan fragm enten u it klassieke sovjetfi lms in wisselwerki ng m et de sch i l­ d erijen. Was het Len in niet die stelde dat film 'de belangrijkste van a lle kunsten' was?

Sovjetkunst door een mildere bril De sovjetkunst wordt n iet uit de weg ge­ gaan . N iet m i n der dan d rie belangrij ke tentoonstellingen zijn aan e n kele aspec­ ten ervan gewijd. Het Centre de la gravure et de ['I mage i m pri m ée te La Louvière toont een vijftigtal affiches Sovjetpropa­ ganda 1930-1945, kleurrijke en beweeg­ lijke creaties vol positieve opgewektheid bij h et ophemelen van het socialistisch maatschappijmodel en vol karikaturaal sarcasme in de strijd tegen het fascisme.

De derde sovjettentoonstelling is wel­ licht de m eest verrassende: De 7 Torens van Moskou 1935 -1950 in Le Bota n ique te Brussel. De tweeënvijftig reusachtige tekeningen van m egalomane architectu ur die er getoond worden, lij ken zo weg­ gelopen uit een boek va n Fra nçois Sch ui­ ten. De titel herinnert dan weer aan E.P. jacobs. Maar die torens staan er echt. I n Moskou kan je er niet naast kijken. Vader­ tje Statin heeft ze als een krans rond de

oude stad laten bouwen , a ls een blijvende m o n u m entale h ulde aan het systeem (en uiteraard aan zichzelf). De gekozen stijl moest degelij kheid en voornaamheid uit­ stralen en was bedoeld a ls tegen hanger van de westerse wolken krabbercultuur. De torens of 'vysotky' kwamen n i et zo maar tot sta n d . Er werd e n wedstrijden uitgesch reven, pla n n e n va n d iverse plui­ mage geteke n d , h ertekend, goedgekeurd of afgekeurd. Het kon gebeuren dat een bouwsel n i et aan de verwachtingen vol­ deed, dan werd het gewoon afgebroken en werd er opnieuw bego n n e n . De teke­ n i ngen die dan kzij Euro palia getoond word e n , werden grondig geresta ureerd . Het zijn pareltjes van precisie d i e va n een haast man iakaal vakmanschap getu ige n . Z i j verlaten voor h et eerst h e t Sjtsjoessev Museum voor Architectu ur te Moskou. Een n iet zo populair m useum, maar, a ls ik de enthousiaste besch rijvi ng va n Kristi n e De Mulder moet geloven, een gou d m ij n voor a l wie be­ langstelling h eeft voor arch itectuu rgesch iede­ n is, m et een heel apar­ te sfeer. En weer d e n k i k aan Fran çois Sch uiten.

Van Rusland tot Brusland Het ver�den toont zijn schatten, van De Hunnen, een uitstap in de Oudheid, via het door de avant-garde verketterd e Symbolisme (zo verderfelijk mooi), de haarscherpe opnamen van Meesters van de negentiende-eeuwse fotografie tot de verblin d e n d e hebbedingen van Fabergé juwelier van de Romanovs. Enke l het poststa li ntijd perk en de nadagen van het sovjeti m perium lijken n iet i n de gunst te staa n . Gebrek aan kwa liteit of onverwerkt verleden? Sporen ervan tref je wel aan i n het werk van de fotograaf Sergej Bratkov in het SMAK te Gent. Zij n realistische stij l d raagt d u idelijk nog de sovjetstem pel. Daar kan en wil hij zich n iet va n ontdoen, wel i nte­ gen d eel. Hij hekelt de propagan d istische benadering van binnen uit. De helden die hij u itbeeldt

zien er zielig uit. Maar evenzogoed sn eert hij naar de stereotypen waarmee de ka pi­ ta listische massa media ons overspoelen. Met Bratkov zijn wij bij het heden daagse luik va n het aanbod bela n d . Kristine De Mulder: "Dat moest er uiter­ aard komen en gelukkig waren onze Rus­ sische gesprekspartners daar ook dadelijk van overtuigd. En hier is ook gestreefd naar een gevarieerd aanbod." Een kun­ stenaarsparcours te Brussel krijgt van mij alvast de palm van de origineelste titel: Brusland. I n het Fra n s kli n kt h et ook n iet slecht: Brussie. Qua eigenzi n n igheid is h et zeker uitkijken naar Katarina Prospekt, een project van h et ontwerpersduo A.F. Va ndervorst in het ModeMuseum te Antwerpen. An Vandervorst en Fi lip Arickx ver­ werken in hun creaties de gangbare clichés over Rusla n d , zoals er zij n : de matroesjka, de wodka, de bont­ m uts, de Wolga (niet d e machtige stroom , w e l de robuuste auto),

De Hunnen Riemplaten Museum van het Buryat Wetenschappelijk Centrum

"' .D

E "'

ë. �

De 7 torens van Moskou (1935-1950) 8.

lofann, Paleis van

de Sovjet Sjtsjoessev Museum van Architectuur, Moskou

.. "' Cl Cl N 0 ...

:

... >

..

0

19

Sergey Bratkav (" 196o) Moskou Reg/na Gallerle

niet om ze te bevestigen, wel a ls uitno­ diging om er d oorheen te kij ken naar h et echte Ruslan d . Daarvoor kregen zij onbe­ perkt toegang tot de textielafdeling van h et Staatsh istorisch Museum van Mos­ kou, waar ze wel een beetje overdonderd waren, maar toch m et blind vertrouwen het project steunden. Angels o f History. Het Moskous concep­ tualisme en zijn invloed in het M u H KA

te Antwerpen slaat een brug tussen de kunst d i e zich in de sovjetperiode tegen de dwingela n d ij van h et socia listisch re­ alisme afzette en de hedendaagse kunst­ scène. Met enige fierheid wordt naar d i e 'tweede avant-garde' opgekeken. Jonge kunstenaars trekken zich op aan modellen van eigen bodem.

Street, Art and Fashian. Actuele Russische fotografie Chernlchova Huis van de Fotografie, Moskou

E u ro pa li ;a R u s la n d Palels voor Schone Kunsten

FNAC Galerijen

AVANT-GARDE I N R U S L A N D (1 900·

V L A D I M I R M I SJ O E KOV

A N G E LS OF H l STORY (198S·lOOS)

19U)

Nog tot 27 november 2oos

Van s oktober 2oos t o t 2 2 januari

Van 1 S oktober tot 1 december 2oos

MuHKA

Tel. 03 260 99 99

ModeMuseum Provincie Antwerpen

2006

Diverse locaties In Brussel

KAT H A R I N A P R O S P E KT

R U SS I S C H E ROUTE

Nog tot s februari 2006

Van 9 oktober 2oos tot 1 2 februari

Tel. 03 470 27 70

FotoMuseum Provincie Antwerpen

2006

Palels voor Schone Kunsten

Tel. 02 706 o6 09

Bibliotheca Wittockiana R U S S I SC H E B O E K K U NST 1904-lOOS

Van 16 oktober 2oos tot 12 februari 2006 Tel. 02 770 S3 33

Cultuurcentrum ING

STREET, ART A N D FAS H I ON

VAN TSAAR TOT K E I Z E R

Van 7 oktober 2oos tot S januari

Van 1 1 oktober 2oos tot 2 2 januari

ROMANOVS

2006

2006

Van 19 oktober 2oos tot 26 februari

Tel. 03 242 93 o o

Tel. 02 so7 ss 94

FA B E RG É . J U W E L I E R VAN D E

2006 Tel. S47 ss S3

Diverse locaties in Brussel B R U S LA N D

Van 1 oktober tot 3 december 2oos

Solvay Bibliotheek en Leopoldpark

Museum van Elsene SYM B O L I S M E I N R U S L A N D

Van 13 oktober 2oos tot s februari 2006

DE H U N N E N

Tel. 02 S1S 64 21

Van 2 0 oktober 2 o o s tot 2 6 februari 2006

R U SS I A N V I S I O N O N E U RO P E

V a n 4 oktober tot 4 december 2oos Tel. 02 73S 7S 96

Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis

Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis

Tel. 02 741 7 2 11

Koninklijke Bibliotheek van Belg/i! LANGS D E VOLGA. M E E ST E R S VAN D E 1 9 D E · E E U W S E R U S S I S C H E FOTOG RAF I E

Van 2 1 oktober 2oos tot 11 februari 2006 Tel. 02 S19 S3 11

Kunstcentrum van het Rood Klooster R U S S I AN V I S I O N ON E U RO P E

Van 2 2 oktober 2oos tot 29 januari 2006 Tel. 02 66o ss 97

La Botanlque D E 7 TO R E N S VAN MOSKOU ( 1 9 3S· 1950)

Van 2 S november 2oos tot 19 februari 2006 Tel. 02 21S 37 3 2

SMAK S E R G E Y BRATKOV

Van S oktober 2oos tot S januari

TRANS·S I B E R I A N E X P RESS

2006

Van 1S oktober 2oos tot 2 6 februari

Tel. 09 2 2 1 17 03

2006 Tel. 02 741 72 11

M useu m va n Dei nze en de Leiestreek Sovjetpropaganda (19J0·1945) Korab/ev, Kameraad, vervoeg onze kolchoz

L . M att hysla a n 3 - 5 . 9800 Deinze. Tel. 09/381 96 70 - fax 09/381 96 79 e - m a i l m u s e u m ra d e i n z e . b e website www. m use u m d e i nze.be

Ja n Burssens in privé verzameling

24 septe m b e r - 27 n ove m b e r 2005 Toegang: d i . - tot vrij d a g : 14.00 tot 1 7.30 u , weekends en feestda g e n : 1 0 t o t 1 2 e n 14 tot 1 7 u . Maandag g esloten .

Inkom: i n d ivid u : € 2 , 5 0 (va naf 1 6 jaar) +3-pas, m u s e u m kaart e n g roepen € 1 , 5 0 6 - 1 6 jaar en schole n € 1 ,00.

FNAC Galerijen WOMEioi'S FAC E S

Van 15 oktober tot 1 december 2005 Tel. 09 267 97 75

Centre de la Gravure et de /'Image imprlmée SOVJETPROPAGANDA ( 1 9J0·194S)

Van 24 september tot 18 december 2005 Tel. 064 2 7 87 27

Musée de I'Art Walion SOVJ ETI D E A L I SM E

Van 1 4 oktober 2005 tot 5 februari 2006 Tel. 04 221 89 11

FNAC Galerijen A L E X A N D E R S LOESARJ EV

Van 15 oktober tot 1 december 2005 Tel. 04 2 3 2 71 67 Alle info over Europalia Rusland www. europalia.be

Europalia is uiteraard ook m uziek, film, dans en literatuur. Het progra m m a oogt hier ook weer ind rukwekkend. Je p i kt er uit hetgeen je hebben wil. Het cliché komt altijd wel om de hoek gluren, maar alter­ natieven zijn ruimschoots voorhanden. Oom Vanja kàn of het Zwanenmeer d oor h et Bolsjoj, maar m eerwaardezoekers­ m et-d e-fij ne-neus kiezen wellicht voor Nevsky Prospekt door de poppen van Theater Potudan of voor een eigenzin­ nige interpretatie van Ilias-Zang XXIII door de Moseau Theatre School of Dramatic Art. En a ls tijd geen punt is, dan is het verzamelen geblazen in Stud io 4 van het Flageygebouw voor de integrale voorstel­ ling van Oorlog en Vrede van regisseur Sergey Bon darchuk, een fil m marathon van driehonderd d rieënzeventig m i n uten, weliswaar onderbroken door een pauze m et buffet. Het worden drukke en lange dagen . Zoveel is d u id elijk.

Art Trave l o r g a n i s e e rt s i n d s 1 9 9 3 kwa l itatieve culturele r e i z e n en daguitstappen. I n 2006 bieden we volgende reizen aan: Newcastle, Syrië, Bordeaux, Napels, Praag, Zwitserland, N a n cy, M oskou, Oxford, Was h i ngton- P h i l adelphia­ B a ltimore, Paris l nti me, Tu rij n, Dresden en Jemen.

"' .<>

E "'

Contacteer ons voor een gratis brochure!

A�l

TRAVEL

Ko n g o s t r a a t 9000 Gent

"' �

74

F 09/2 3 3 3 7 7 0 i n fo @ a rt - t rave I . b e w ww. a rt - t rave I . b e T +

ö.

"' '" 0 0 N 0 ...

: ... >

.. 0

21

WE BSTE K

O n t ro e re n d go e d Kopen om te tonen Hoewel de werki ng van h et Fonds voor Roerend Cultureel Erfgoed in bepaalde opzichten doet d e n ken aan h et Topstu k­ ken decreet - een in itiatief van Vlaams M i n i ster van Cultuur Anciaux waarmee h ij het belangrijkste roerend cultureel erfgoed m et bijzondere betekenis voor de Vlaamse Gemeenschap in Vlaand eren wil bewaren en beschermen - ambieert de Kon ing Boudewijnstichting meer dan de verwervi ng en eventuele restauratie va n eigen kunst door de eeuwen heen. Voor het Fonds is het eigen lij ke verzame­ len i m m ers ondergesch i kt aan het breed toega n kelijk maken va n dit erfgoed. Daar­ om verdwijnen hun stukken n iet in depots of kluizen, maar word en ze telkens in permanent bruikleen gegeven aan m usea, bibliotheken en andere bewaarinstelli n­ gen . Zo wordt h un m eest recente aanwinst - de Art Nouveau kam erschermen van Pa ul Ha nkar - mom enteel tentoongesteld in een expositie van het Belvue m useum over H a n kar a ls interieurarchitect N a af­ loop krijgen de scherm en een permanente stek in het G entse Design Museum.

Nationale topstukken Dat h et Fon d s voor Roerend Cultureel Erfgoed a l bijna twee decennia lang Belgi­ sche kunstwerken van topniveau binnen de landsgrenzen ho udt, wordt in 2007 gevierd met een retrospectieve waarin de resultaten van haar aankoopbeleid zu llen

....,. """ '""""

Oo .."dooo. "'" tnomonwol ..ft wodoropblul �ont. 1< oo� mul�k te .... .., bolloofl roko• ..... ">t do t- b.•otlnun lllt do k""tttjoo-do.,.o. l>o •"doco -· •-• lilt do ,,.,....,.,,� •� wot
•

..

" ..

P"'d�,�
�::::,•,;.,-:�

utonofto.•.t motko,.o
9•'• · """•mlo/ blou.- ...ndo ...",p•l• Modo � hl;ium · l - ,u - Lo Lowl•..

worden getoond. Wie de deuren va n deze schatkamer nu a l wil opengooien ka n hier­ voor terecht op hun n ieuwe webstek die gemakshalve de bondige naam Roerend Erfgoed kreeg. Hiermee kiest men bij de Stichting na tentoonstellingen, catalogi, C Droms en video's voor een hedendaagse vorm van ontslu iting. Omdat deze web­ stek viertalig is kunnen buitenlandse bezoekers eveneens in h et Frans, Du its of Engels ken nismaken m et onze nationale topstu kken. Op Roerend Erfgoed worden alle aanwin­ sten gepresenteerd in zeven thematische rubrieken: Archeologie, Renaissance, Barok en achttiende eeuw, negentiende en twintigste eeuw, Archieven, Manus­ cripten en Muziek. Dit brede s pectrum ka n a lthans gedeeltelijk verklaard worden doordat het Fonds vaak aankopen doet op aanvraag van m usea, archieffondsen, bi­ bliotheken, un iversiteiten of wetenschap­ pelijke instelli ngen. Concreet betekent dit dan hun roerend erfgoed varieert van een Gallische m untschat u it Th uin, over een Mechelse gildebreuk en handgeschreven docum enten betreffende de ind ustriële revolutie in Luik tot een collectie moderne kunst.

Prova-Car Hiertoe beschikt het Fonds over een aan­ koopbudget van soo.ooo euro. Een aan­ zienlijk kapitaal maar gezien de situatie va n de h u id ige kunstmarkt - de Prova-car

van Panamaren ko werd onlangs nog door Ch risties geveild voor 2oo.ooo Britse pond - geen vetpot. Daarom worden deze beperkte m i ddelen slechts aangewend voor werken m et een grote sym bool­ waarde die h et grote publiek vanuit h is­ torisch of esthetisch oogpunt aanspreken of voor in itiatieven die and ere instanties niet of moeilijk kunnen verwezenlijken. Daarnaast slaagt het Fonds erin om ook via giften, schenkingen en legaten m ees­ terwerkjes voor toekom stige generaties veilig te stellen . Het zitveren sierstel va n Rubens - van daag te bewonderen in het Rubensh uis - is slechts één voorbeeld van fi lantropie. Dit pron kstuk wordt m et versch i llende fo­ to's langs a lle kanten voorgesteld op Roe­ ren d Erfgoed, maar voor de echte liefheb­ ber zal d it m issch ien n iet volstaan. Vooral het verfijnde zitverreliëf of de delicate verluchtingen van h et G etijdenboek van Reynegom, ook al een gift, zouden gebaat zijn m et grotere beelden of u itvergrootte detai ls, maar een dergelijke functionaliteit is op de webstek n i et aanwezig.

Waltpaper N aast de beelden hoort er bij elk getoon d object achtergrondinformatie, d i e soms beknopt, soms zeer uitgebreid kan zijn. Af en toe bevatten de teksten ook tref­ woorden d i e toegang geven tot bij komen­ de toelichtin gen of een beknopt biblio­ grafisch overzicht. Hoewel n i et altijd even

D o colloctlo ••� d o StlcM!n� •••clt dGer o o n ;rou ''"d>oldoMold gokonmo� � Do tti<Mk>g ''"''lodonlo oon do zY'Idol !ko �odoriondo"

...

consequent toegepast en sterk variërend naar i n houd, loont het m eestal de moeite deze links aan te klikken. Leuke extra's voor de cultuurm innende mens zijn de d igitale prentbriefkaarten en de 'wallpapers'. Dit zijn beelden die kun­ nen gedownload worden om vervolgens als achtergrondbeeld op uw com puter ge­ plaatst te worden. Het aanbod wisselt zo­ dat u elk seizoen wel een passend beeld ka n vi nden. Wie nog meer informatie wil of zweert bij een boek vindt op Roerend Erfgoed ook een lijst m et al h un - overi­ gen s d e mocratisch geprijsd e - publicaties, a lsook de links naar het bestelformulier.

" "'

Expo Catteau Een echte aanrader zijn de inventarissen die het Fonds via haar webstek toegan­ kelij k maakt. Voorlopig zijn het er slechts twee, maar h et Fonds heeft de a m bitie om in de toekomst nog m eer collectie­ overzichten via d it kanaat te verspreiden. Afgaande op h et reeds toegan kelijke en veel geconsulteerde collectieoverzicht van de vazen van Charles Cattea u is dit goed nieuws. Want rond het oeuvre van deze ceram ist bouwde h et Fon d s een knappe virtuele tentoonstelling die de afgelopen jaren en­ kel via de webstek van de Kon ing Boude­ wijnstichting te consulteren was. Nu krijgt u ook toegang via de I nventaris-rubriek van Roerend Erfgoed. De d rie zoektoegan­ gen - decor-, vorm- en inventarisn u m m er - zijn n iet geschikt voor Cattea u-leken, maar m et behulp van pijltjes kan er ook vrijb lijvend doorheen de verzameling ge­ browsd worden. Missch ien herkent u wel een erfstuk van oma?

D e webstek van het Fonds voor Roerend Cultureel Erfgoed vindt u op www.roerend-erfgoed.be. Voor bepaalde onderdelen wordt u doorgelinkt

"' .0

E "'

a.

� "' => "' =>

naar de site van de Koning Boudewijnstichting op

."

www. kbs-frb.be.

"'

Dit artikel en de bijbehorende links kan u ook terugvinden op www. tento.be.

=>

� .... 0 0 N 0

... z � ...

>

..

0

23

MUSEUMG I DS En als we eens een nieuwe museu mgids zouden m aken

•.•

Het idee ontstond een half jaar geleden. Vandaag ligt De Museumgids

Vlaanderen & Brussel, uitgegeven door Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, in de win kel.

D e M u s e u m gi d s Vla a n d e re n & B r u ss e l - 4 0 0 m u s e a i n é é n b o e k Alle musea: groot en klein Het was lang wachten op een actueel en volledig overzicht van de m usea in Vlaan­ deren en Brussel. De laatste editie van Museumgids. Van Oostende tot Maaseik,

een uitgave van het Ministerie va n de Vlaamse Gemeenschap, dateert van 1997. Nu heeft Open baar Kunstbezit in Vlaan­ deren de klus geklaard.

Een maal deze krijtlijnen getekend, startte het in kaart brengen van de m usea. OKV deed daarvoor een beroep op zijn website www.tento.be en op vele an dere bronnen. De lijsten werden ter controle voorgelegd aan de provinciale m useum­ consulenten. Met hun aanvullingen en correcties werd de selectie definitief.

Handleiding

Boordevol informatie en toch toegankelijk De eerste vraag die zicht stelde, was: welke m usea krijgen een plaats in de gids? Want Vlaanderen en Brussel bezit­ ten honderden m usea. Het is een bont gezelschap : van grote gerenom meerde instellingen tot piepkleine heem- en volkskundige m usea. En de collecties zijn al even divers: van schone kunsten tot witloof, van m uziekinstrumenten tot sleu­ tels. Na wikken en wegen werd beslist ze allemaal op te nemen en alleen een onderscheid te maken in het voor het publiek toegankelijk zijn van de m usea (toch een belangrijk criteri um voor een organisatie als Open baar Kunstbezit in Vlaan deren) . Musea die meer dan twee dagen per week open zijn, krijgen een volledige bladzijde. De andere - ook zij die tijdelijk gesloten zijn - zijn gemak­ kelijk terug te vinden in overzichtelijke lijsten.

Het is een monnikenwerk waar het OKV­ team en vele vrijwi lligers zes maanden geleden aan begonnen. De m usea kre­ gen een form ulier toegestuurd dat de nodige inform atie verza melde: officiële naam, adres, telefoon- en faxn ummer, e-mailadres, website, openi ngsuren, toegangsprijzen, reducties, bereikbaar­ heid met o penbaar vervoer. Ook naar de dienstverlening werd gepolst: m useum­ shop, kindvriendelijkheid, groepsbezoek, bibliotheek, audio-gidsen, toegankelijk­ heid voor rolstoelgebruikers, cafetaria. De antwoorden van de m usea vulden honderden mails en ettelijke postzak­ ken. Veel inspan ning was nodig om de achterblijvers over de streep te halen en om twijfels (bijvoorbeeld over de juiste haltep laats van een tram of bus) weg te werken.

Officiële naam Adres Indien het museum in een deelgemeente ligt van een andere stad of gemeente, vermelden we eerst die stad of gemeente, dan de naam van de deelgemeente. Oe

1 9 gemeenten van het

Brussels Hoofdstedelijk Gewest staan wel apart.

T

w __z.tlvermuseutn.be

"'­ � - - - llfldag flll l01ot l1.30•

c: .. c.

Q;

Koningin Astridpleln 19-23 2018 Antwerpen

.!c:

lthotrfll)ertitt 111 unwug ....H ..

;;; ===::f:==;-- T ii .-; ii -;;;;;-:: ..iiiiiiii

•

C <�lttorie

algemeen faxnummer

''""""'

E

algemeen a-mailadres

�a�;

W

WebadreS als er geen 'www ' nodig is

Staclsmlllaa& Streekmusea &

.... Vandonderda� tot en11'181 1fiMdl� t i 7.30 uur •....., ,,,,.," ,. ....,...., , Yall l ltf lfl met3l jltnu�ri en

�5 en �6dlcltii'W T�l;b " ..._ Srrxts eeuwao staat Antwerpen bellend als wefsld t m wor dlarnant A,:ht op 10 doamd.nten YUtll30deld. korTien u!l Aniwet pen Niet toevdfttg is het grootste dtamant museum lel wereld ef (lf!hursvest. Het museum Is

GnHt ·12 ]aar.beQeletders nn personen melen handlcap. ün be!leleid« pergtoep,lera,eokaart

t

reil hoe dleroaand je )e bt>loek maakl sc.hal !n prachtlgecotlectie

ntln flllttl Alllllf�ul Tr�m

�:���rt'':'2�!b&at

htslol'lsct\1! tllamentjuwelen, waaronder een replica

8111

1.16,17.1&.23.21.28.31

tn tiln

van dB 9ntse kroonjuwelen. met twee van 's wel'elds grootste dtaman!e11.

Qoll �gs t

cret�I•P.s komen utlorhr61d etan

* Wal l'l<'bhen R

bod

halll Dlamatt

SUl

lllk• llooNttllplur�

e dlarnanl

uben

s en 8111 Cilntm oemee-n?

Een stefaad dal le cadeau hf,otiJen ge«regen, be>tmdt

z�t:h 1n

het Diamantrnuseurn Dat van Rubeos ts ��

'ec"ta', dat 't8n Clinlon t!t!tl ldenliek e-.ernplaa1.

Hier vindt u een omschrijving van wat er in dit museum te zien is. Een aantal categorieën vindt u achteraan in de i ndexen terug

Q. "'

"'

"' " "' " .. " ..

"' 0 0 N

Dit zijn de n ummers v a n d e

treinslation en ligt meestal op wandelafstand van het

trams en bussen d i e in d e onmiddellijke omgeving van

museum

het museum stoppen, de halte wordt meestal vermeld

Kortingen

Cultureel Jongeren Paspoort, Gezins­ bond, Davidsfonds, enz.. .

Combiticl<et Indien er een combinatie mogelijk is met een ander museum of met een attractie

Gratis Deze personen hebben g ratis toegang

0 ..

" .. .. > ..

Foto: Saskia Vandestichele

Vlaan deren

& Brusse l

hemakamer met s

toîlet . o•lden- en kerke!•" ztlvet en Mn pr�ka"*" mel ntrlle.ten'.abrnet.

- -­ Tt- IO!tlk� � -­ lwt 2t lltllll: � .. .... _

* Het museum I!Q:t � het Promeiaal Domein Rivlel'enhof. ten oosten van hel centrum van

Antwerpen. Naast het kasteel •s W'l 1993een deels

l�mele. deels .soeetse tVIn aangelegd. wandelaars hebben vrt_ll! toegang tot cafetaria. tutn, btnnontull'l én de permanente collectie.

De Museumgids

kaartjes per p rovincie. Tenslotte werd alles in een aantrekkelijk vormgegeven fris kleedje gestopt.

E XT R De Museumgids Vlaanderen & Brussel van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen telt 352 bladzijden en bundelt meer dan 400 m usea. OKV-abon nees kunnen de gid s aanschaffen voor slechts € 6,oo voor België en € 13,80 voo r Nederlan d (inclusief verzend kosten) per exemplaar (wi nkelwaarde € 15.00) . Bestellen kan door storting op rekening 448-ooo7361-87 (België) of 135.20 (Nederland) van Open baar Kunstbezit in Vlaanderen met vermelding van 'Museumgids'. Men zegge het voort!

0

24

WJOM!Imel OM hlnditlP

1400 ztlveren kunstvoor werpen laten in themalo.amers 8@1'1 half m•llenmum Belotsct. edelsmeedltvnstzl&l'l. Hel AntwerPS z•lver. voorat wt het l'lrteien rê;lmt. IS het best

Dit is de prijs voor een toegangsticket zonder enige vorm van korting

tot het museum

�

begtitiden m �

verscheidenheid. Mtnstens

bij het museum

International Council of Museums,

Dit is het dichtstbijzijnde

e llinlletr: MSi -12 jw TIJcleM IIIIM •

en komen zo tot het ui'IOf&n voorwerp In al z•Jfl

Dan was het tijd om de zoekindexen te maken. Om het de lezer gemakkelijk te maken in het enorme aanbod, zijn er indexen op m useumnaa m , plaatsnaam en inhoud van de collectie. Bovendien bevat

Toegangsprijs

ingen, personen met een handicap en

Tram & Bus

011 -20\ tn cle booblloo Gr.tlt

Dit zijn de openingsuren en -dagen en sluiti ngsdagen. Informeer u eventueel

De leeftijdkortingen, groepsverminder­

Trein

QK'I i!WjM!IIIlbartgeeltookredll

Open & Gesloten

de lerarenkaart vermelden we hier. Gelieve u te informeren voor andere kortingen: Vlaamse Museumverenig ing.

E "'

grondstof ztl\'el", tonen ze� dle wordt bewerlll

vertegenwoordtgd. Het museum is bltzoocler" n1k

Categorie

een zintuigliJke erverong van tonkeiende beelden en Je kies

begint het adres met 'http://'

Al SXl ja&r IS Aniwet'pen een centrum von edel· smeedl
aan tefelz.tlver. maat er z•tn ook t

YanafiS oenonen.l«trenW"

spranki!lenOe geluid61\, dankzij de aOOIOQids.

algemeen telefoonnummer

F

Amb�chte n & tndosuieiln .

d•e w�:ul�l.v•jd WOfdun

"' .0

lbuibg. t • 2paan. 25ea26�r TMprlfS!IflJt Gratit.beflahtNOflflllOCI·II 11tllillott: f.6.00 ...._ ..

<

cen ru

s

Q3300 5rl 52

, 033605253 IE �ttloOzilveJn'II.Jt8l.l.rtl be

E4; 12-Zti laa,, 60+,groeoen

De M use u m gi d

Ondertussen schreef Patriek De Rynck voor elk m useum een boeiende stukje dat de lezer laat ken nismaken met de collecties, telkens afgesloten met een bij­ zonder weetje. Deze voorstellingsteksten, geïllustreerd met een sprekende foto, en de zorgvuldig verwerkte praktische ge­ gevens werden dan opn ieuw voorgelegd aan de m usea. Opnieuw stond de telefoon roodgloeiend, stroomden de e­ Zilvermuseum m ails toe en bracht .., Sterckshof Provincie de postbode ber­ Antwerpen gen gecorrigeerde Cornel1ssenlaan form ulieren. 2100 Antwerpen - Deurne

OKV

Voor nieuwe OKV-abon nees: abon nement plus een exemplaar van De Museumgids (inclusief verzendkosten) slechts: € 3 3,00.

"' .0

E "'

Q. :!: "'

�"

.. " ..

� "' 0 0 N 0 ..

: ..

> .. 0

25

I N B E E LD

B ru s s e l : a rt n o uvea u e n d e s i gn Werner Adriaenssens, conservator van de afdeling art nouveau va n h et ju belpark­ m useum, ka n er honderduit over praten. Hij h eeft de rotslechte relatie tussen de twee reuzen - Horta en Van de Velde - bestud eerd en kent hun scheldproza als zijn broekzak. Adriaenssens: "Horta was ja loers op het internationale succes van Van de Velde en beschouwde de kunst­ schilder een beetje m inachtend als een decorateur." Het verschil tussen de twee titanen? Adriaenssens: "Horta was een trendsetter, zocht a ltijd naar vernieuwing. Hij speelde in op de vraag va n de rijke, progressieve elite van het jonge België, die snakte naar een n i euwe stijl waarmee ze zich kon identificeren. Va n de Velde was m eer een theoreticus. Hij besefte dat vernieuwing brengen werk van lange adem was, waarvoor eerst en vooral een basis moest gelegd word en in het kunst­ onderwijs. Voor dat kunstonderwijs heeft hij zich voluit ingezet, zowel in Duitsland a ls in België met de oprichting van de Brusselse kunstschool Ter Kam eren ." In de tentoonstelling m erk je tal van sti­ listische versch illen . Horta lijkt frivoler en sierlij ker dan Van de Velde. Wellicht heeft dat te maken m et Horta's scholing a ls ar­ ch itect waardoor hij goed vertrouwd was m et de Franse stijl.

Marcei-Mouis Baugniet, servies, 1993 naar een ontwerp uit de jaren 1930 Porselein © Koninklijke Musea vaar Kunst en Geschiedenis, Brussel

De zwier van rococo spra k hem erg aan. Van de Velde echter werkte in een strak· kere en sobere trant. Zijn vormgeving was vooral h et resultaat van een theoretisch uitgangspunt: lijnen verhouden zich tot el· kaar zoals noten zich tot elkaar verhouden om een m elod ie te vorm en. Kortom, een object creëerde hij a ls een melodie m et de juiste verh ouding tussen de lijnen. Zijn ka ndelaar in de tentoonstelling is daar een subliem voorbeeld van .

Nieuwe rijken Na de geslaagde inzending voor de I n ­ ternationale tentoonstelling van Tu rijn in 1902, die nu voor een d eel in het ju­ belparkmuseum te zien is, ging het voor Horta wat zijn roem betreft bergafwaarts. Van de Velde kreeg m eer buitenlandse op­ d rachten en genoot daardoor wereldfaam. Vooral in Duitsland werd hij op de handen ged ragen. Hij ging er zelfs wonen, eerst in Berlijn later in Wei mar. Het werkterrein va n Horta bleef goeddeels beperkt tot Bel­ gië. Adriaenssens: "J e kan gerust zeggen dat het merendeel van Horta's oeuvre zich in Brussel bevindt en dan nog hoofdza­ kelijk in een bepaalde wijk. Ik d e n k dan aan de huizen van Solvay, Tasset en Au­ becq, ze liggen niet ver van elkaar. Horta speelde in op de vraag va n een fenomeen en m i kte op de behoefte van de n ieuwe rijke n : ind ustriëlen, advocaten, vrijzinnige professoren. De art nouvea u gaf antwoord maar kon noch in Fra n krijk noch in België bij h et grote publiek op applaus rekenen. Daarvoor was art nouveau te d u u r omdat er veel handwerk aan te pas kwa m." Volgens de conservator sch u i lt h ier het grote versch i l tussen Henry van de Velde en Horta. Laatstgenoemde was een ruste­ loze ziel, schilder va n opleiding d i e naast architectuur zich ook in liet m et grafische vormgeving. Van de Velde ontwikkelde een d iscours, een visie en zag h et belang ervan in om kunst en ind ustrie op grote schaal te verbreden. Vandaar dat hij sterk de nadru k legd e op het ond erwijs om een brug te forceren . Adriaenssens: "De visie van Van de Velde vond in Duitsla nd een gretige voed ingsbodem. We mogen hem in d i e zin zeker beschouwen als de grond­ legger va n het Bauhaus. De perceptie van Van de Velde is in Duitsland dan ook an­ ders dan bij ons. Het feit dat van d e Velde zich als theoreticus ontpopte maakte h e m wijd en z i j d bekend. Hij d e e d voortd urend aan herbronning en zijn houd baarheids­ datum was bijgevolg va n langere duur dan Horta."

- D e m e lo d i e va n h et o bj e ct

Victor Horto:

Henry von de Velde,

jaloers op het internationale succes von de Vlaming

thuis tussen zijn creaties: een langere

Henry von de Velde

houdbaarheidsdatum dan Victar Harta

Foto: AMVC-Ietterenhuis, Antwerpen

Foto: AMVC-Letterenhuis, Antwerpen

Verdachtmaking Het i nternationale succes va n de Vlaming Van de Velde was voor de Franstalige Horta een kwalijke doorn in h et oog. I n 1922 circu leerde het plan om Van de Velde tot comm issaris te benoemen van het Bel­ gische paviljoen op de grote prestigieuze tentoonstelling voor decoratieve kunsten in Parijs (1925). Horta schreef een nota waarin hij Van de Velde verdacht maakte omdat d i e tijdens de Eerste Wereldoorlog in Duitsland verbleef. En kele kunstenaars en critici schaarden zich achter de d u ivel­ se nota. Gevolg: Van de Velde greep naast de benoem ing en h et Belgische paviljoen va n 1925 werd , jawel, ontworpen door Horta. Na de Tweede Wereldoorlog h eeft dezelfde groep an dermaal geprobeerd om Van de Velde van collaboratie te beschul­ digen . Maar h u n klacht werd n iet ontvan­ kelijk verklaard. In elk geval was voor Van

de Velde de maat vol: hij verliet België en ging voorgoed in Zwitserland wonen. N et zoals het m et de art nouvea u verging, zo ook zal na de Wereldoorlog I het mo­ dernisme uitsluitend voorbestemd zijn voor een elite. Adriaenssens: "De Cubex­ keu ken van Louis Herman De Kon i n ck (1930) is zowat het enige com m erciële succes va n h et modern isme in ons land. Dergelijke keu kens vond je veelal in de chique en burgerlijke appartem enten langs de Louizalaan. Ze waren praktisch, maar het modernisme zie je niet of nau­ welijks in de salons_ Het salon was er om te pronken, om mensen te ontvangen en dus het uitgelezen deel van de won ing om je rijkdom te etaleren. Art deco sloot terug aan bij de traditie en was h et Franse ant­ woord op de Duitse decoratieve kunst."

Ensemblier De breuk d i e de art nouvea u had gemaakt m et het verleden was de oorzaak va n de fa ling. Het eerh erstel va n de Franse trad itie beperkte zich niet a lleen tot de stijl, ook tech n isch werd het d oorgevoerd. Fij n meubelwerk, rijkelijk gedecoreerde stoffen en gobelins werden opn ieuw gewaardeerd. Naar Duits voorbeeld ont­ ston d hét fenomeen van de jaren twintig: de ensem blier. In het perspectief daarvan kregen lam pen, meubels, vloerkleden en allerhande accessoires hun gewicht in het interieur_ De samenstellers van de tentoonstelling h ebben de Lui kenaar Marcel-Louis Baugniet wel heel erg op de voorgrond geplaatst a ls grote ga ngmaker van de art d eco. Een tikkeltje van h et goede teveeL De man p i kte in op het modernisme maar als zakenman kon hij de rad icale koers van de n i euwe lichting zich n iet veroorlo­ ven. Zo ontwierp hij modern istische kas­ ten à la Cu bex voor de woonkamer maar ving hij bot. Zijn creatie uitgevoerd door Cambier in Ath , kon hij aan de straatste­ nen niet kwijt.

., -" E .,

ö. ., "' "' " "' " "' " ..

"' .... 0 0 N 0 ..

: .. >

"

0

27

<;

.0

E .,

Q. ., �

� "' 0 0 N 0 ,_

" .. ,_ > .. 0

28

Louis Herman De Kon/nek, clubzetel, voorgesteld op

, , • ,

.

@

de Exposltlon Internationale des arts décoratlfs et

,

lndustriels modernes, Parijs, 1925

•

Reconstructie uit 1989 naar het origineel van 1925 Hout en koper © Archieven van Moderne Architectuur, Brussel

gen zijn soberte en harmonie en bovenal weerklinkt een moreel besef. Uit die tijd stamt bijvoorbeeld de uitdrukki ng 'een eerlij k prod uct'.

Baugniet moet bijgevolg concessies doen ten aanzien van het kopers pu bliek. Wie de schi lderijen van Baugniet onder ogen ziet, komt precies hetzelfde verhaal tege n . Z i j n kubistische vormentaal is e e n flauw schijnsel van wat Bracq ue en Picasso ooit u it h u n kwast hadden getoverd . In tegen stelling tot Baugniet bezit het werk van Huib Hoste m eer modern istische trekken. Maar ook hier geldt enige restrictie omdat zijn kleurtoepassing n iet zoals bij Mond­ riaan gedragen wordt door een theorie maar eerder gevoelsmatig is ingegeven.

Ambitieus De tentoonstelling Art Nouveau en design omvat meer dan vierhonderd stukken d i e de ontwikkeling va n d e d ecoratieve kunst

in België van 1830 tot 1958 in beeld bren­ gen. Het is de bij d rage van het J u belpark­ museum tot de viering van 175 jaar België. Het kli n kt erg am bitieus. Maar die a m bitie weten ze in Brussel niet h elemaal waar te maken. Terwijl d e art nouveau de grote smaak­ maker van h et gebeuren is, verdwijnt al hetgeen nadien gekomen is zo goed a ls in het niets. Massacons u m ptie en vrije tijd hebben zo te zien een grote verschraling m et zich meegebracht. I n de naoorlogse jaren wordt niet a lleen de arch itectuur eenvoud iger ook het i nterieur. "Laten we de rust er in houden," schreef Paul Sme­ kens in Interieurkunst , een publicatie uit 1946. N aoorlogse trefwoorden in die da-

Ook m aatschappelijke bekom m ernis is steevast aan de orde en komen in d e ja­ ren vijftig tot uiting in n i euwe begri ppen als 'het moderne sociaal m eu bel' m et als protagonist Adelbrecht Van de Walle. Deze architect-kunsthistoricus organ iseerde tussen 1955 en 1957 d rie maal het N atio­ naal Salon voor Modern Sociaal Meubel in het Gentse museum voor Sierkunst. Met Expo 58 verdwijnt het sociale en staat de 'in dustrial design' voor de deur. Het begri p was zowel voor de bed rijfswereld, d e ontwerpers als voor de overheid nog goeddeels onontgonnen terre i n . Het zou d u ren tot in 1963 in Brussel een Design Centre werd opgericht.

.. .<>

E ..

ë. .. "'

ART N OUVEAU & DESIGN 1830· 1 9 58 Nog tot 31 december 2005 Van d i nsdag tot en met zondag van 10 tot 17 uur Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis J u belpark 10 1000 Brussel Tel. 02 741 72 11 www. kmkg.be

� "' 0 0 N 0 ..

: .. >

..

0

29

KU NSTWE R K VAN D I C HTBIJ

Prova-car, e e n test ri t vo o r Vlaa n d e re n De auto met nummer 7 Dat de racewagen m et de afgezaagde houten wielen defi n itief in Vlaamse han­ den terecht is gekomen, heeft vooral te m aken m et de com motie en de geruchten in de pers. Breedvoerig werd u itgesmeerd hoe de poëtische auto van Pan a maren ko voor Vlaa nderen verloren dreigde te gaa n , nadat h et t u i g jaren lang fungeerde a ls h et paradepaardje van het SMAK. Tot de Bel­ gische eigenaar, diamantair I si Fiszman, d i e zich i n de jaren zestig en zeventig freq uent in de Brusselse en Antwerpse hedendaagse kunstkri ngen bewoog, besloot e n kele van zijn collectiestukken te verkopen. Met de opbrengst wil hij vandaag een project helpen fi nancieren rond een m ed itatiecentrum i n de Sina­ iwoestijn . Meteen na zijn bekend making riepen kunstke n n ers moord e n brand. De a larm bel klon k, m i n ister van cultuur Bert Anciaux werd aan de mouw getrokke n . N u is Panamare n ko i n kunstm iddens en ook bij h et grote publiek al een tijdje geen on bekende meer. Lege n darisch waren de jaren zestig toen hij in de galerie Wide Wh ite Space va n Anny de Decker op het Antwerpse Zuid, samen m et kunstenaars a ls Joseph Beuys en Marcel Broodthaers, tentoonstelde. Fiszman was er dus wel echt vroeg bij en kocht in die pri lle artis­ tieke dagen van Panamarenko een aantal werken waaro n d er de bewuste Prova-car.

Naar eigen zeggen heeft Fiszm a n enkele jaren geleden aan toen malig SMAK-di­ recteu r Jan Hoet voorgesteld de werken die hij in brui kleen had gegeven over te kopen, maar na diens vertrek raakte h et dossier in de vergetelheid. Vandaar dat de diamanta i r besloot de werken te verko­ pen. Algauw besloot men het den kkad er ron d topwerken aan de praktij k te toetsen en werd er geld vrij gemaakt om het werk a lsnog i n Vlaanderen te houd e n . Op d e veiling i n Southeby i n Londen werd een d i kke 3 0o.ooo euro neergetel d . "Een re­ delijke prijs," oppert kabinetsmedewerker Hans Martens. Ook is de Antwerpse kun­ stenaar best tevreden. "Niet overdreven hoog, n iet te laag. De vei ling is d u idelij k zonder gefoefel verlopen," zo liet hij zich in de media uit. H a n s Martens: "De sym boliek van de aankoop is n i et onbelangrijk, zeker omdat het wenselijk was dat het werk op eigen bodem bleef. Kunsth istorici zijn het erover eens dat dit kunstwerk erg bela ngrijk is. Pa namare n ko heeft maar twee wagens gemaakt. Dit werk staat i n de oeuvrecata­ logus op n um m e r 7 en geldt a ls het eerste m useale werk van de kunstenaar."

Een topstuk, los van het decreet Voor a lle duidelijkheid werd d e Prova-car n iet gekocht op basis va n het topstu kken­ decreet omdat er (nog) geen lijst bestaat van post-WO 1 1-werken . Het o pstellen van de 'beperkte lijst' is trouwens een werk

van lange adem. Momenteel is er e n kel een proeflijst m et 'voorlopige besch er­ m i ngen' en een decretale lijst uitsluitend voor de zeventiende eeuw. Komt daarbij dat h et fon d s die een eventuele a a n koop bin nen het topstukkendecreet moet fi nan­ cieren niet bijster groot is. "De a a n koop van Prova-car gebeurde m et de regul iere m i d delen 'aankopen kunstwerken', maar werd wel getoetst aan de criteria bin nen het topstu kkendecreet Op basis van verslagen van specialisten e n de a d m i ni­ stratie bestaat er consensus omtrent het 'topstukkengehalte' van dit werk waar­ voor dezelfde criteria - zeldzaam h eid, bijzondere waarde, collectieve geh eugen, ijkwaarde - werde n gehanteerd zoals die staan opgesomd i n h et decreet. Martens: "Dat is n iet onbelangrijk want va n h et den kkader van het decreet, profiteert uitei ndelij k ook de Prova-car." Met veel bom barie werd de auto eind juni i n aanwezigheid van de m i n i ster va n cul­ tu ur i n het M u H KA uitgepakt. Het leek wel op een Blijde I ntrede, die het scha ndaal ron d de verkoop van Ensors schilderij

Panamarenka: Magnetische schoenen en kepie

Panamarenko, Prova-car, 1967 Foto: cqncx

Panamarenko en minister Anciaux bij het uitpakken van Prova-car in de garage van het MuHKA Foto: clineloc

"' .<>

E "' "-

:!:

"' =>

"' => "" => "'

� "' 0 0 N 0 ...

: ...

>

"

0

31

Panamarenko, Archeopterix Blauw

"' .c

E "'

Q. "' "'

�

"'

�"' "' "' c c N 0 �

: �

> " 0

32

De Intocht van Christus in Brussel ineens weer fel in herinnering riep. Ook d e af­ faire rond h et unieke ensem ble sch i ld e­ rijen van J oach i m Beuckelaer, d i e sinds 1986 a ls bruikleen in h et Museum voor Schone Kunsten in G ent h i ngen en nu te bewonderen zijn in de N ational Gallery in Londen, liggen evenzeer nog vers in ie­ ders geh eugen. Met maak va n h et decreet wil de Vlaa mse overheid 'uittochten' van grote Vlaamse kunst beletten. Vlaanderen kend e tot op heden geen toegepaste wet­ gevin g en nauwelijks enige tra d itie op h et vlak van bescherm i n g van roerend erfgoed van uitzonderlijk belang. "Maar wil h et decreet geen lege doos zijn," zegt Hans Martens, "dan m oet er wel permanent geld in h et laatje liggen."

Pro en contra l n een notendop komt h et decreet ' houdende bescherm i n g van het roerend cultureel erfgoed van u itzonderlijk belang ' erop neer dat de houders van een stuk of een verzam eling, opgenomen op de lijst, voor een goede staat van bewari ng m oeten zorgen, en in principe geen fy­ sieke ingreep mogen uitvoeren. Er wordt hen een substantiële subsidie voor con-

servatie en restauratie gegarandeerd. Wanneer ze h et stuk buiten de Vlaamse Gemeenschap willen brenge n , h ebben ze een licentie nod ig. Als hen de licentie wordt geweigerd, m oet de overheid zelf een aan bod tot aankoop doen, gebaseerd op de internationale marktwaarde. Blijft de overheid in gebreke, dan kan h et stuk toch vertrekken. Zet de licentieaanvrager zelf de on derhan delingen stop, dan m oet hij d rie jaar wachten eer hij een nieuwe aanvraag voor een licentie kan doen. De financiering van de verwervi ng van de beschermde voorwerpen zal gebeuren via een speciaal Topstukkenfonds. Dat fonds blijkt n iet bepaald een vetpot te zijn. Over h et topstu kken beleid zijn niet a lle violen gelijk gestemd. Criticasters vinden zo'n lijst belachelijk en voeren aan dat een topstuk gedeterm i n eerd wordt door tijd en ruimte. De Vlaamse Prim itieven werden pas in de loop van de negentiende eeuw naar waarde geschat. Florent van Ertborn, burgemeester va n Antwerpen en verwoed verzamelaar, kocht de wereld be­ roemde Madonna bij de fontein van J a n v a n Eyck b i j e e n pastoor in e e n godverge­ ten dorp. Wat nu precies een topstu k is,

is een n iet gemakkelijk uit te maken zaak. En dat weten de experts die belast zijn m et de opmaak van de lijsten natu urlij k ook. Zeker voor de naoorlogse beeldende kunsten is het een h ele klus uit te maken welke kunst of kunstenaar het etiket 'top' verd ient. Daarvoor is er nog onvoldoende historische afstan d . Het is zoals de roep om zaligverklaring van de net overleden paus. Maar het aantal topstukken u it de vijf­ tiende, zestiende en zeventiende eeuw bij particulieren ligt n iet echt dik gezaaid, ook a l d e n ken heel wat brave lieden wat overmoedig dat ze een m eesterwerk in h u is of kluis hebben. Er zijn stemmen d i e zo'n topstukkenlijst maar n i ks vinden en dat de aankoop van een e n ke l topstuk teveel hypotheek legt op de rest van ons patri m o n i u m . De prij­ zen liggen in verhouding m et wat men doorgaans u itgeeft voor onderhoud en restauratie van h et cultureel erfgoed veel te hoog. Diezelfde critici zien liever dat de totaliteit van h et patrimonium wordt aan­ gepakt in plaats van een uitverkoren stuk. In de totaliteit ligt, zo redeneren zij, de kracht van Vlaa nderen, zowel com merci-

Panamarenko, Stekkedaasmotor

eel a ls toeristisch. H et patri mo­ n i u m moet i n hun ogen word e n gezien op plaatsen waarvoor het gemaakt werd: kerken, kloosters en abdijen. Hoe dan ook: de Sinjoren heb­ ben er een Panamaren kc bij. En wat voor een. Tot e i n d a ugustus was de wagen in het M u H KA te bewon dere n om nadien spoor­ slags door te rijden naar de grote overzichtstentoonstelling i n de Kon i n klijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel. Wat het M u H KA nadien zal doen, h a n gt af van de wens van zijn directeur. Martens: "Ik ben er eigenlijk van overtuigd dat Bart de Baere d e Prova-car nog een tijdje onder de publieke aandacht zal houden." We zullen wel zien.

T RA O KV Club Op donderdag 10 nove m ber 2005 om 11 uur nodigt Openbaar Kunstbezit i n Vlaandere n 1 0 0 abon n ees u i t op een gratis bezoek aan Panamarenko i n de Kon i n klijke Musea voor Schone Kunsten van België te Brussel. H et bezoek wordt i n geleid door één van de samenstellers van de tentoonstelling: Frederik Leen , Departem entshoofd Moderne Kunst, of Francisca Van d epitte, Conservator Moderne Beeld houwku n st. Er is ook mogelij kheid, aansluitend op het bezoek, waarvoor het museum a ud iogidsen ter beschikking stelt, deel te nemen aan een lunch i n The Museum Café. Kostprijs: € 2o,oo per persoon. I nteke n e n kan d oor een brief of kaartje te sturen naar Openbaar Kunstbezit i n Vlaanderen, Hofstraat 1 5 , 2 0 0 0 Antwerpen of door te m a i len n aar info@okv. be. De eerste honderd i ntekenaars ontva ngen een u itnodigi ng. Gelieve te vermelden of u insch rijft voor h et gratis bezoek of voor de lunch e n of alleen of m et twee personen komt.

I :1:

Grote overzichtstentoonstelling De retrospectieve tentoonstelling d i e op 30 september 2005 opent i n d e Kon i n k­ lijke Musea voor Schone Kunsten van België, is het eerste volledige overzicht van Pa namare n ka's omvangrijke en bont geschakeerde oeuvre. N et zoals bij vorige grote monografische tentoonstellingen d i e het m useum de voorbije jaren orga n iseerde, worden zowel het grote publiek a ls de gespeci­ aliseerde onderzoeker verwend m et een gedetai lleerde ken n ismaking m et het com plete werk van de kunstenaar. N aast een brede, representatieve selectie van de soms zeer grote werken en i n stallaties, presenteert de retrospectieve een uitzon­ derlijke keuze van teke n i ngen, ontwerpen en modelle n . Dit a lles is o m kaderd m et een boeiende verzameling documenten, catalogi en geschriften, d i e h et tijdsbeeld schetsen.

PANAMARENKO Van 30 september 2005 tot 29 januari 2006 Van dinsdag tot en met zondag van 10 tot 17 uur Konin klijke Musea voor Schone Kunsten van België Museum voor Moderne Kunst

O p vertoon va n d e O KV Museumkaart krijgt elke abon n ee d i e dag 10% korting in h et sch itterende museumcafé.

TH E M U S E U M C A F Ê

Koningsplein 3 1000 Brussel Tel. 02 508 3 2 11 www.fine-arts-museum.be

E

RA O KV Club

Ponomorenko. De retrospectieve!, de catalogus bij de tentoonstelling i n de Konin klijke Musea voor Schone Kunsten van België i n Brussel, is een bijzo nder boek. De kunstwerken e n tekeningen van Panamarenko krijgen alle ruimte die ze verdienen. Het geeft een prachtig overzicht met nooit eerder gep ubliceerde documenten, foto's en archivalia. De teksten komen van de m useumconservato ren, Frederik Leen en Francisca Vandepitte, de Engelse criticus Jon Thom pson en de wetenschapper Cha rles Hirsch. Panamare n ko zelf kruidt het boek met pittige commentaren. Ponomorenko. De retrospectieve! Is een uitgave van Ludion, telt 240 bladzijden en 250 illustraties. De winkelprijs bed raagt € 3 3,00. OKV-abo nees kunnen de catalogus aanschaffen voor slechts € 30,00 in België en € 43,00 in Nederland (in clusief verzen d ingskosten) . Bestellen kan door storting op rekening 448-oooo7361-87 (België) of 135.20 (Nederlan d) van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen vzw, met vermelding 'Catalogus Panamaren ko'.

"' " "' " .. " "'

� "' 0 0 N 0

... z w ... >

..

0

33

I N B E E LD

J o ris Ca pen berhgs, c u rato r va n Vrouw zijn toen, wat betekende dat? Joris Capenberghs is ku nsth istoricus e n antropoloog en doceert de op leid i n g C ultuurma nagement aan de U n iversiteit Antwerpen. H ij s pecialiseerde zich in d e socio-semantiek va n m ateriële cultu u r e n (stedelij ke) rui mte en i n de artistieke ex­ pressie van sch riftloze volke re n . Hij werkt in b i n n en - en buiten la n d als adviseur, onderzoeker, m usealoog en publicist. Toen J oris Capenberghs i n j u n i 2004 van start gi ng als curator va n Dames met Klasse zat hij m eteen m et een d i le m m a opgezadeld: brengt de tentoonste lling een historisch of een kunsthistorisch ver­ haal? Al snel voelde hij aan dat hij gee n v a n b e i d e pistes z o u bewand elen .

Dames m e t Klasse -

in h u n leven? Hoe h ielden ze zich sta n d in het door man nen ged o m i neerde i nterna­ tionale machtsspel? Zo gingen we i n gesprek m et h et weten­ schappelij k comité, de tentoonstellings­ arch itecten en het team va n M echelen 2005. H et was een permanente dialoog die de ideeën uitpuurde en het parcours verfijnde. Dames met Klasse kreeg twee delen. Het eerste stelt de i n n erlijke we­ reld aanwezig: wie waren deze twee Mar­ gareta's eigen lij k? H et tweede deel brengt objecten terug thuis in Mech e len en laat hen s preken . H ier heb ik mijn i nteresse voor h et sociale leven van 'di ngen' laten meespelen."

We lko m i n een vree m d e e n h erke n bare wereld

Vlaamse m usea, zoals het Erasm ushuis, de Azteekse collectie van het Etnografisch Museum of de Juan de Flandes va n het Museum Mayer van den Bergh. Zelf heb i k een aantal objecten toege­ voegd die je kan catalo�ren onder 'won­ deren van de n ieuw ontdekte wereld'. De tijd van Margareta van Oosten rij k was het begin van de rariteitenkabinetten . Op d e tentoonstelling zijn z e d u s terug samen: de laat m i d deleeuwse Van Eyck, het m a n uscript en h et eerste gedru kte boek, het Azteekse m asker en h et West­ Afrikaanse zoutvat. H et illustreert hoe de d a m es m et klasse leefden op het s n ijvlak van Middelleeuwen en ren aissance, van de oude en de nieuwe werelden."

Van Eyck en de Azteken Joris Capenberghs: "We kozen voor een cultuurhistorische benaderi ng en voor een eigentijds verhaal. Wa nt Margareta van Vork en Margareta van Oosten rij k zijn ook vandaag b ijzonder i nteressant. H et u itga n gspunt werd d a n : vrouw zijn toen , wat betekend e dat? Daarop volgde e e n h ele batterij vragen. Wat bezielde deze twee dames? Hoe uitten ze gevoelens als liefde, geluk en verdriet? Op welke m an ier gingen ze om m et rolmodellen, vrouw­ beelde n en h u n lot als weduwe? Wel ke rol speelden tra d itie, religie, ken n i s en kunst

Met h et zoeken naar d i e objecten was het weten schappelij k com ité al druk bezig toen Joris Capen berghs als curator aan de slag gi ng. De coörd i n atie van het com ité berust bij Dagmar Eichenberger, een gerenom m eerde kun sth istorica, gespecia liseerd i n de renaissance. In 2002 publiceerde ze het opgemerkte boek Leben mit Kunst. Wirken durch Kunst. Sammelwesen und Hofkunst unter Maria van Österreich, Regentin der Niederlande.

Zijn er veel kunstwerken en voorwerpen uit het verla nglijstje gesneuveld? Curator Joris Capen berghs: "Een aantal topstukken u it het buitenla n d is om bud­ getta i re redenen ges c h rapt. Dat is achter­ af eerder een zegen gebleken. Het heeft onze ogen geopend voor m i n d e r bekende maar bijzonder waardevolle werken in de

Joris Capen berghs benadrukt dat h et wetenschap pelijk comité, dat vooral uit kunsth istorici is samengesteld, zich en­ thousiast in het cultuurh i storisch verhaal heeft in geschreven . Hij geeft enke le voor­ beelden d i e de kruisbestuivi ng illustre­ ren. "Ooit bezat Margareta van Oosten rij k h et Sforza-getijden boek m et m i n iaturen van Gera rd Horen bout. H et is het aller­ laatste h oogtepunt van de m i n iatu u rkunst en mocht n iet ontbreken op de tentoon ­ stelling. Van de Londense Britis h Library mochten we slecht één vel uitkiezen. I k had e r twee geselecteerd die in aan­ merking kwa m e n . De uiteindelijke keuze nam het wetenschappelijk com ité. Ze h ebben n iet a lleen op i n houd beoord eeld maar hebben ook geopteerd voor de visueel aantrekkelij kste m i n iatuur. Op een ander moment meldde ik dat i k op zoek was naar documenten d i e i ets vertel­ len over de vrouw ten tijde van Margareta van Vork. Een van de leden van het weten­ schappelijk team kwam op de p roppen m et een stuk uit het 'katten bellenarc h i ef' van Mechele n . Dat zijn documenten d ie n iet de officiële status h ebben van bij­ voorbeeld oorkonden. H et betreft een eige n h a n d i g ondertekende brief van Mar­ gareta van Vork aan de schepenen van Mechelen, gesch reven op 15 december 1477. Ze klaagt er over dat er maar wei­ n ig gedaan is om een man te a rresteren die een dame had geschaakt. Maragreta steekt haar nek uit voor een vrouw en tus­ sen de regels lees je d at ze de schepenen besch uldigt van corruptie. Een eigentijds verhaal toch ? E e n a n d er mooi voorbeeld is e e n d i ptiek geschilderd op h et einde van d e vijftiende

"' -" E "' ""' �

"' "' "' "' N 0 ...

:; ... >

"

0

35

Nieuwe wandelgids

Vorstelijk Vrouwelijk Voor Mechelen 2005, stad i n vrouwe n h anden, publiceerde Openbaar Kunstbezit i n Vlaanderen d e wan delgids Vorstelijk Vrouwelijk. O p sta p langs d rie historische wandelingen i n de stadskern maakt u ken n i s m et de vrouwelijke kantjes van Mechele n . •

Van Margareta's tot straatmade/iefies

start i n het politieke hart van Mech elen anno 1500, aan de voormalige paleizen van Margareta van Vork en Margareta van Oostenrijk. Van daaruit wordt de vroegere kunstenaarsbuurt bezocht. Hoe listig vrouwen wel kunnen zij n , wordt d u idelijk i n h et Schepen h uis, h et oudste stenen gebouw van Vlaandere n . De wan d elaars ontdekken o o k de Mechelse versi e van Romeo en J ulie. Waar de m eisjes 'die m akkelij k te krijgen zijn' zich ophielden, is n a deze wan d eling geen geheim m eer. • De wandeling Van arbeidersvrouw tot koningin schetst een beeld van de economische rol en de werkom stan d igheden va n vrouwen tot ver in de n egentiende eeuw. Hard labeur, zorgen d e fu n ctie en vaste rolpatronen waren a lgemene regels.

Daar tegenover ston d ook veel p lezant en volks vertier. Vrouwen met een passie, vrouwen met een missie leert Mechelse vrouwen ken n e n d i e u it de band s pron ge n door h u n doorged reven begeestering, doorzettingsvermogen en daad kracht. Passionele barokbeeldhouwsters, vlijtige kantklossters, gast h u iszusters, zwarte zusters ... Ook de h e ksenvervolging kom je op d eze wan d eling tegen . •

� "' 0 0 N 0 ..

: .. > .. 0

OKV-abonnees kunnen Vorstelijk Vrouwelijk. Historische wandelingen in Mechelen bestellen d oor stortin g van € 8,oo per exe mplaar

(inclusief verzendin gskosten) op reke n i n g n u m m er 448-0007361-87 (België) of 135. 2 0 (Nederlan d) va n Openbaar K u n stbezit in Vlaanderen , m et vermelding 'Vorstelijk Vrouwelijk'.

eeuw. H et ene paneel is het portret van Margareta van Oosten rij k, het a n d ere is dat van Filips d e Schone. Beiden zijn op de panelen omri n g door wapenschilden die d e h oge afkomst aantonen. H et is d u i de lij k d at het politieke portretten zij n , bedoeld om e e n h uwelijk voor d e twee kinderen te arrangeren . Ook hier gin gen we verder d a n een louter kunsth istorisch d iscours e n vertellen we het sociale leven van de panelen."

Vormgeefsters met klasse De vormgevin g van Dames met Klasse is i n h a n d e n van Za ha Hadid i n samenwer­ king m et Carotine Voet. Zaha Hadid, gebo­ ren in Bagdad, is een Britse arch itect m et wereldfaam. Recent haalde ze het n ieuws m et haar plannen voor een BMW-fabriek i n Leipzig. Hadid won a ls eerste vrouw de prestigieuze Pritzker Architecture Prize. Eerder gaf ze i n ons land vorm aan de tentoon stellin g Borderline (2ooo) i n het Paleis voor Schone K u n sten . De maquette van Za ha Hadid voor het casino van Knok­ ke-H eist is nog tot 6 november 2005 ten­ toon gesteld i n CC Scharpoord. Dat Zaha Hadid m eewerkt aan Dames met Klasse zegt veel over de i n houdelijke kwaliteiten van h et project. Joris Capen bergh s: " I k ben een vijftal keer n aar Londen geweest. De dagd agelijkse dialoog gebeurt m et Caroti n e Voet, d i e vroeger ged u rende twee j a a r i n d e Britse h oofdstad voor Hadid h eeft gewerkt. Al zijn de twee d a m es arch itect, ik spreek i n dit geval n iet graag over tentoonstellings­ architectuur. H et is veeleer scenografie. Wat ze doen is veel meer d a n d e toch wel moeilijke Lamot-site, die nog n iets bewe­ zen heeft, vullen m et vitri n es en panelen. I n samenspraak m et Za h a Hadid en Caro· line Voet zijn vier criteria voor de sceno· grafie opgesteld: h et ritme van toen (het woord 'schrijden' vat die goed sa men), h et licht (dag en n acht, bin nen e n buiten), de textuur, de schaal van die tijd (alles was kle i n , heel klein). De u itei n delijke verhaallijn van de ten­ toon stelli ng is in voortdurend e wisselwer· king gegroeid. Aanvan ke lijke pistes wer­ d e n verlaten, n ie uwe werden uitgezet. H et is zoals h et plannen van een wandeling i n een gebied waar je nog nooit geweest bent. )e moet h et eind doel voor ogen hou· den maar n iet rigoureus vasthouden aan één tracé."

De derde protagonist Door de naam van de twee Margareta's i n d e titel z o u je b i j n a vergeten d a t i n de ten­ toon stelling nog een derde protagon ist m et begin letter M m eespeelt: Mechelen . Joris Capen bergh s: "De stad is ook vrou· we lijk. En Mechelen h eeft nog wat te bie· d e n uit d i e tijd: het Hof van Margareta van Ooste n rijk, de S int-Rom bouskathedraal. Mechelen komt aan bod i n thema's zoals geld, a m bachten e n luxe, emoties, religie e n stedenbouw. Kleine d i n getjes uit d e stad omringe n w e m et stukken u it h e t bui­ ten la n d . Zo is er een Mechels waterkan ­ n etje waarop de eigenaar i n h et Arabisch zijn naam liet graveren . H et blijkt dat het van Mech elen op een Venetiaa n s schip naar Damascus is vervoerd. I n de tentoon· stelling staat het naast een kan n etje dat van Egypte of I ndia naar Mech elen reisde. H et is zeker n iet spectaculair m aar het zegt veel over de uitwisseling van objec­ ten e n ideeën tussen Oost en West, toen e n nu."

Toen de dieren spraken Joris Capen berghs noemt zichzelf een 'publiekscurator'. " I k wil niet d e slimmerik v a n de objecten zijn. I k w i l een com plex verhaal toega n kelijk maken. Vandaar de keuze voor audiogidsen. Lezen e n kijken gaa n n iet samen, luisteren e n kijken wel." "Objecten moeten aanspreken , voor zich s preken," zegt de curator nog. "De bood­ schappers van de tentoonstelling zijn vooral diere n en i n hoofdzaak vogels. In alle tijden, d i e van d e Margareta's zoals de onze, zitten de verhalen vol dieren om­ dat ze een hoge sym boolwaarde hebben zonder i ngewikkeld te zij n . Dames met Klasse opent m et een m eisje en een dode vogel. Van daaru it zie je de portretten van Margareta van Vork en Margareta van Oosten rijk. Je mag je bezoek begi n nen bij de ene of bij de a n dere. Altijd sta p je een wereld bin nen die tegelijk vreemd is en herkenbaar."

LI B RAM O NT

Ard e n n e n 1 8de I nternationaal Ku nstsalon

tirr�t/

;(,_

..

. ' v;

250 hedendaa gse k unste n a a rs tn • •

sch i l derku n st

bee l d h o uwk unst • •

van

fotog rafie

k u n sta m bacht

24 september

tot 2 oktober 2005 va n

1 3 u tot 1 9u "'

Toega n g E41 1 - u itrit 25bis I 26 DAMES M ET KLASSE. MARGARETA VAN VO R K EN MARGARETA VAN OOSTE N R I J K La mot Yan Beethovenstraat 8-10 Van 17 september tot 18 december 2005 Van zondag tot e n met donderdag van 10 tot 18 uur, op vrijdag van 10 tot 21 uur Info: tel. 015 50 2005

Tel . +32 (0) 6 1 22 39 3 1 Fax +32 (0) 6 1 2 2 5 6 24 i nfo@expoli b ramont.com www.ex p o l i b ra m ont.com

�"

.. " "'

� 011 0 0 ... 0 ...

• .. ...

> .. 0

of www. mechelen2005.be

37

O P E N N I E UW

H et m o o i e z i c h t o p een kle i n la n dj e Sporen van de revolutie "Wij besch ouwde n liever de beide onme­ telijke hötels, d i e zich bij den ingang van de Place des Pa lais en van de Rue Royale verheffen - de Bellevue en h et Hötel de l' Europe. N iet om dat i k zulk een bijzon­ der m in naar ben va n trotsche loge menten, waa r de adel uit a lle landen zijn verblijf h oudt (...) maar i k sloeg e r vooral aandach­ tig mijne blikken op, om dat uit die hötels zoo vele kogels verrad elijk zijn afgezonden op onze troepen, die i n het Park, hetwelk daar aanvangt, aan h et lood der opstan­ delinge n waren bloodgesteld; om dat h et Hötel de Bellevue twee malen genomen en hernomen werd, zoo dat men nog voor et­ telijke jaren de teekenen der verwoesting bespeurde, d i e onze ka n o n n en er hadden aangericht, waarvan thands echter alle sporen verdwenen zij n." Zo beschreef d e N ederla n d er S.J. Van d e n Bergh i n 1848 het toe n malige Bellevuehotel i n zijn boek Reisindrukken, herinneringen, ontmoetin­ gen, enz. op een uitstapje naar België in 1846. Op dat moment bestaat het Bellevue-hotel al bijna 70 jaar. In 1776 verkreeg Philippe

De Proft, wij n ha ndelaar en paardenverko­ per, van keizerin Maria-Theresia de toe­ ste m m i n g om een luxehotel te bouwen op de noord-oosthoek van het Kon i n gsple i n , op de grondvesten va n d e oude keizerlijke residentie. H et privé-etablissement krijgt

de naam Bellevuehotel, naar de naam van de straat die naast het Park van Brus­ sel loopt (nu Pa leizen plein). H et gebouw is opgetrokken volgens de plannen van Barnabé Guim ard (herzien door Nicolas Barré) i n de Lo uis XVI-stijl van het geheel van h et Kon i ngsplein. Onder de eerste belangrijke gasten va n het hotel vi nden we een reeks Franse adellijke personen, onder wie versch i l­ lende leden van de kon i n klij ke fam i lie op de vlucht naar Brussel na de revolutie van 1789. H et Bellevue bevi ndt zich i n h et midd elpunt van de gevechten voor de On­ afh a n kelijkheid van België (23-26 septem­ ber 1830). De gevel aan de kant van het Park van Brussel komt gehaven d uit de strijd. H et Bellevue wordt na de gevechten een ' nationaal m o n u ment'.

Van opvanghuis tot museum De Fon dation de la Couro n n e (van de Onafhan kelijke staat Kongo) koopt het Bellevuehotel i n 1902. I n 1905 stopt h et m et h et ontvangen van reizigers. Alle gebouwen d i e vroeger verbonden waren m et h et origi n ele G u i mard-hotel worden afgebroken om de bouw va n de Borgen­ daalgalerij en het paviljoen m et dezelfde naam mogelijk te maken, om het Bellevue te verbinden m et de n ieuwe vleugel van het Ko n i n klij k Paleis. Ondertussen wordt de Onafha n kelijke Staat Kongo aan België overgedragen (1908). De Belgische Staat n eemt voor zijn reke n i n g de voortzetting over van de werkza a m h eden om het Bellevue m et het Kon i n klijk Paleis te verbinden. Het gebouw wordt eigendom van de Kon i n k­ lij ke Sche n ki n g en ken d e talloze fun cties: prinses José p h i ne-Charlotte (toekom stige groothertogin van Luxemburg) komt er ter wereld in de voormalige slaapkamer van prinses Clementi n e en in 1953 stelt kon i n g Boudewijn het Bellevue t e r besch i kking van h et Rode Kruis tijdens de overstro­ m i ngen d i e België teisteren. H et Bellevue zal in 1960 word en gebru i kt om de vluch­ telinge n uit Kongo op te va ngen. H et doet dienst a ls d oorgangswoning voor de amb­ tenare n van de voormalige kolonie.

Een opmerkelijk presentatie: de affiche voor de inhuldiging van het Volkshuis in Brussel (1899) in een rijkelijk salon

Nog later stellen de Kon i n klijke Musea voor Kunst e n Gesch iedenis van België er een deel van hun collecties tentoon en het Museum van d e Dynastie n eemt in 1992 zijn i ntrek op de tweede verdieping van het Bellevue.

B E Lvu e m use u m vo lled i g h e ri n ge r i c h t

Voorstonders von de terugkeer van Leopo/d 1/1, 1950 Archief Koninklijk Paleis, Brussel Uit: België historisch

DE VLAMINGIN

bekeken

aan de Negers van den

CONGO ZWA.RTE BROÈDERS !

0. .,.ooa W.,eodh«ltto .an Europt\ � bbeo �ol.t!n daL gij voortAAn ondor • dea ..cbep...,r .an Leopold 11 &UH Ie n 7JMhltr.ocwkr andertt waL voor U � gt'lukkfr Rtn"'�n dtmrvao auUen

België: Vlaanderen, Brussel en Wallonië H et Fon d s Bellevue van de Kon i n g Boude­ wijnstichti ng, dat het H otel Bellevue en de collecties van het Museum van de Dynas­ tie en h et Memoriaal Kon i n g Boudewijn sedert 2002 beheert, besloot dit museum om te bouwen tot een nieuw m useum over de gesch iedenis va n ons lan d . De Stich­ ti ng draagt zo haar steentje bij tot de fees­ telij kheden ter gelegen heid van 175 jaar België, maar speelt ook i n op d e verwach­ ti ngen va n een publiek dat meer inzicht

zoekt i n de sociaal-economische ontwik­ kelingen, de institution ele werki ng en de rol van de m on archie. De m issie va n h et museum zit voor een deel in d e naam ver­ vat: 'BEL' verwijst naar ons land en 'vue' staat voor het overzicht van de Belgische gesch iedenis dat het nieuwe museum geeft. De bezoekers ontdekken er twaalf zalen. Drie leesn iveaus maken h et m oge­ lij k om va n de algemene tijdgeest over te sta ppen op de chronologie van h o nderden opmerkelijke feiten . De opbouw en pro-

l�L �

..o;;;,

R'tJ 1et mogtm venllAI\O . wij ·wr:ITCN �lke •n•n U mJ op ook mottoe 'II'Nl� oaleftt.O. weltr:.aUeeaopgo�teld aijn in de tMJ van oniiO aoo­ 1A1.1ch broed.,.._ a-.;dot W1• wtrden .an \VALE:N. die ennmin uw• U Ut4. BESTUUR ul \Oitftl"U'UWd -.al tuUan DUMtt.en kennen alA de orue. om ulod""a.D. W boud•n. u1 mu u een LEOiffi aeodeo waArin gf). U1061J wij blar. bet 'fUU werk uh EDCJI'M •nlchtu. mu.r WN.rTatl de omdonru W.Al.&N autleo Jt.Ja.. dM u lN tiE'T Fl\\.N8CB aulleo -t.h.aodelen. UIOIILLI bet met. oo. aoc.o ,.t.urt. Men aal u ookOBNDAJ\M.BN EN RIQBT&RS tture.o. dltu olat zullen nr­ ��taan fUl dJe u uUen aanhoode'tl. be.coulcllpn en ve.f"'Ordetle.n. In � u.aJ !L .il& ""'llU siJ nl� bnl. Bll aaa ook word• daplijk.l Vllu:ol� t.ol b.c f!!.! nt.:ol .._,_.....,.dlk.te!J\& nedf"'tnrd.ao � dood YU'C)Ordllllld:Jol\d.l!.r 6611 • woord van de bfochuld.ltinl • v.n ba Tonnt. YVII.A&D &oe h� ONDERWIJS vaa lneene pven ('eOentûija rn•n Aan uwe kfndi!J"&&l uJ \AAl w.lke «ij ul•l bo«t'Upea, eo. na IIG1Ip jan!n Ya.ndal nrwt.andlgatelael zN aM-U rm.chleo bij u ook \VA.ALBC!IE guttcbrijve" "indon dle u zullen vOQf' nEESTEN en PAARO&NKOPPL� uJtachwte.a. lo dA.u to \\""Cbttn •\MI onder de �ri ng ?,Je\d...ar. ZwMW Brl*ln.. u ukr aSobeter wiUen IA� behMdalenclt\n ona. -�u Loof'Oid n. ,vtll\, bij V\amiDf"". dJeadert vl�l)o\"ijfÛJ jk'Cft" mc.oer dan de helft. betAJ4m va.n do tllUIIOOM.D 'orei.Q bij - •D djo nder '1116r hem -on�� jaarlijD ko.t l

..

hel l

ZWARTE EROEDERS ! benUc:hm to."-od

u \Iw. aVIfanokl,.ur m \a onbc!.kcndh-'d ""n uw lf_..chL. \V IJOp UW"Z 1l.akn klw roem dlU miMe i• acbaa.la&e nl•t leno. welke ONS 1DU etll be:tden.k•n en ona pi'KbUg doet bi� ab wij on. I"C)U]lrUke \"t11:1d . WMrin wiJ ona thans •orll'lien YGri"'IUlten met doo Yt!l'nl'd�n bevlnd�n oodar den lltbeptf.r n.n ....

LEOPOLD D ........ . . ...

DNi.. D \'• �Yeh

a o" "

IOII' ...._....._

Flamingantische affiche die de discriminatie van de Vlamingen vergelijkt met de behandeling van zwarten in het net aan Leopold 11 toegekende Kongo, 1885 Bibliotheek Universiteit Gent Uit: België historisch bekeken

.. .0

E

..

ë. �

"'" "' """" "'

Plattelands/even, ca. 188o Foto: L. Pion Musée de la Photographie, Charleroi Uit: België historisch bekeken

"' "' 0 0 N 0 ,_

: ,_ > "' 0

39

d uctie was in handen van Tijd sbeeld die h iermee één van h u n fraaiste prestaties leverden. Dat d e Belgische geschiedenis er een is van Vla m i ngen, Brusselaars e n Walen gaat h et m useum n iet uit de weg. Er is aan­ dacht voor de Vlaamse boerenbevolking d i e het vanaf 1840 steeds moeilij ker krijgt door de m echan isering van de textieli n ­ dustrie en d oor d e m isoogsten van de jaren 1844-1846. De Vlaamse p rovi ncies kregen d e bijnaam 'Arm Vlaanderen' en de m igratie naar d e Waa lse i n d ustriebek­ kens was een feit. Belangrijke gebeu rte­ n issen zoals de strijd voor het a lgemeen stem recht, d e taalstrijd van de Vla m i n ­ gen , wereldoorlogen en d e kon i n gs­ kwestie, de golden sixties of de recente staatshervormi ngen i llustreren verder de gesch iedenis van ons klein landje. "' .Q

E "'

ä. e:

� "' 0 0 N 0 ...

:

... >

" 0

40

De presentatie biedt d i rect contact m et u n ieke h i storische documenten, verba­ zingwekkende fi lmarch i eve n , pakkende foto's en een selectie kij kobjecten . De versch i llende tentoonstellingsrui mten zijn m et elkaar verbon d e n door een parcours dat h et bewin d van a lle Belgische kon i n ­ g e n illustreert aan de hand va n een reeks werken en portretten d i e ken m erken d zijn voor d e persoon lijkheid van d e vorsten en h et beeld dat h et volk van de kon i n klijke fam ilie heeft. De foto's zijn d i kwijls i n een h u iselijke presentatie o pgesteld wat het kon i n gshuis mense lijker en herken-

baarder maakt. Maar ook hier zijn er geen taboes. De mishandeling en uitbuiting van d e Kongolese bevolking door Leopold 1 1 of de kon i n gskwestie d i e België op de rand van een bu rgeroorlog bracht, komen al­ lebei aan bod.

Onderaardse site H et n ieuwe m useum BELvue bevat ook een restaura nt m et tui nterras, een m use­ umwi n ke l, een polyvalente vergaderzaal en een ontvangstrui mte voor een school­ publiek d i e werd uitgevoerd in samen­ werking m et de d ri e G em eenschappen van het lan d . Verder h eeft het m useum een n ieuwe toegang via het Kon ings plein (het voormalige toegangsportaal van het h otel) en een n ieuwe tra p naar de kelders, de toega n g tot de archeologische site van d e Couden berg. H et Bellevue-hotel werd opgetrokken op de ruïnes van het voor­ m alige kasteel van de graven van Leuven , later hertogen van Brabant, heren van Brussel, die zich i n de elfde of twaalfde eeuw op de hooggelegen Couden berg kwamen vestige n . De site werd telkens verfraaid en kreeg onder de hertogen van Bourgondië d e allures van een echt paleis. H et is Filips de Goede die de Aula Magna liet bouwen en Keizer Karel gaf opdracht voor de prachtige keizerlijke ka pel, waarin hij troonsafstan d deed i n 1555.

van h et h uis van de Oosten rij kse Habsbur­ gers en werd uiteinde lij k in 1731 verwoest door een bra n d . De overblijfselen van deze i n drukwekkende arch itecturale site - de zogenaamde 'Onderaardse gewelven van het Kon i n gsplein' - werden recent blootgelegd en geva loriseerd. H et is een bijzonder i n d rukwekkend n etwerk van kel­ ders, gangen en gewelfde zalen dat m et een combi-ticket m et het BELvue m useum is te bezoeken . Jammer dat h et restaurant geen klassieke Belgische gerechten ser­ veert. H et zou voor de duizenden toeristen een aangename ken n ismaking en verpo­ zing zijn na toch wel een i n gewikkelde maar zeer knap gebrachte gesch iedenis. De bezoeker kan wel n aar huis m et België historisch bekeken, een i nteressant boek boordevol foto's e n affiches die de ge­ sch iedenis van ons land i llustrere n .

B E lVUE M U SEU M Paleizen plein 7 1000 Brussel Open: van juni tot en met september van 10 tot 18 uur, van oktober tot en met mei van 10 tot 17 uur Gesloten: maandag, 1 januari, paaszondag, 1 mei en 25 december Toegang tot d e archeologische site van de

De site sch itterde nog onder de pracht en praal van het hof van de aartshertogen Atbrecht en lsabella, kwam dan in handen

Couden berg. Tel. o 2 545 oS o o www.belvue.be

opwit OKV-Iezers i n Texas

"Bij deze hebben we - in het verre Texas- ons abonnement voor 2005 her­ nieuwd (electronisch overgesch reven op uw rekeningnummer). Hartelijk dank om ons te herinneren aan deze betaling. Het zou jammer zijn een jaargang te missen vermits we abonnee zijn van in het prille OKV-begin. Met vriendelijke Vlaamse groet uit Houston, Jean Hanot, Housto, Texas, USA"

Diest gesmaakt "Graag wi l ik Openbaar Kunstbezit in Vlaan­ deren bedanken voor de organisatie van de namiddag in Di est. Het was een interessant programma, gebracht door gidsen die ons wisten warm te maken om zeker nog een keertje terug te keren." Cynthia Yskout, OKV-abonnee uit Wiekevorst Ambiorix: onjuistheden rechtgezet Frits Berckmans uit Bilzen wijst op enkele onjuistheden in het artikel Beelden voor 'Belgische' helden in Tento 2005.2, meer bepaald in het stukje over Ambiorix in Ton­ geren. Hij sch rijft: "De beeldhouwer heet niet ] ules Bastin maar ]u les Bertin, geboren en gestorven in Saint-Denis, 1826-1892. Het waren niet de Tongerse gemeenteraad en het iongers Geschied- en Oudheid kundig genootschap die druk uitoefenden om het concept te wijzigen, maar wel de Commissie voor Monumentenzorg te Brussel, waarin Guillaume (Willem) Geefs de toon aangaf. De definitieve, huidige versie van het beeld ver­ raadt trouwens de klassiek geschoolde hand van Geefs. Een dolmen en de Kelten hebben met elkaar niets te maken. Dolmens stammen uit het late neolithicum (derde millenium v.C.), Am­ biorix leefde in de eerste eeuw v.C. Men kan dus niet spreken van 'Keltische dolmens'. Een dolmen als voetstuk voor Ambiorix is een zuiver romantische inspiratie, die trou­ wens reeds in de tijd van Bertin zelf werd aangevochten door historici en kunstken­ ners. Waar de redacteur bij Ambiorix een slinger heeft gezien, is mij een raadsel. Nergens op of nabij het beeld is daar enig spoor van te bekennen. Deze bemerkingen doen niets af aan de waardering die heb voor uw tijdsch rift, maar 'alles kan beter' en in het stukje over Ambio­ rix is dat overduidelijk het geval."

De eerste keer OKV-abonnee ]ef Vrelust bezorgde ons een bijzondere herinnering aan een schoolreis. Een jaar waarin de schoolreis naar Brugge leidde, was een goed jaar voor onze mees­ ter. Dat jaar niet. Antwerpen stond op het programma en vervloekte alvast het vooruit­ zicht op het Nationaal Scheepvaartm useum en een Flandriarondvaart. Van mijn eerste Antwerpse museumbezoek herinner ik me wenteltrappen, harnassen, hellebaarden en kruisbogen, maar vooral dat ene sch ilderij. ]aren later werkte ik mee aan een tentoon­ stelling in het Vleeshuis en ging meteen op zoek naar het schilderij. lk herin nerde het me ergens hoog aan de muur, maar het bleek onvindbaar. Het schilderij had opschudding verwekt in de klas, met zoveel brutale pornografische directheid. De ruigste gast had het werk het eerst gezien en maakte zijn ontdekking luid­ keels en gedetailleerd kenbaar. Hij h ield er strafwerk aan over en de meester dreef ons de zaal uit. De kinderlijke onsch uld en het pre-icono­ grafische stadium voorbij, weet ik nu dat het om de marteling van de heilige Agatha gaat. De auteur van de stamsteekkaart in het Vleeshuis legde duidelijk enige pudeur aan de dag bij de beschrijving van het hef­ tige werk van Jan Erasm us Quellin toen h ij in 1962 preuts sch reef: "terwijl rechts een beul de marteling uitvoert". Louis Réau, auteur van het standaardwerk /conographie de /'art Chrétien, weet ons meer te vertellen over het wedervaren van deze maagd in de handen van de Romeinse prefect Quintinianus. De perverse prefect liet deze hardleerse christe­ lijke maagd naar een bordeel brengen voor een rituele verkrachting, maar op miracu­ leuze wijze wist ze haar maagdelijkheid te behouden. Vervolgens vloog ze achter de tralies, waar haar nog een reeks martelingen wachtte. Na de obligate stok- en zweepsla­ gen liet Quinti nanus haar borsten afsn ijden. St.-Pieter zelf verscheen vervolgens in haar cel en maakte de verminking ongedaan. Uit­ eindelijk stierf Agatha naakt en mét borsten op een bed van glasscherven en gloeiende kolen." Heeft ook u een mooi verhaal over een schoolreis of museumbezoek. Laat het ons weten. Schrijf naar Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen of mail naar [email protected].

Voor informatie over de veiling van 2 0 september en deze van oktober: ra a dp l e eg o nze website www. loeckx. b e

ABORIGINAL ART GALLERY Investeer in een 40.000 jaar oude, nog steeds levende cultuur.

Authentieke Aboriginal kwaliteitskunstwerken Aboriginal Art Gallery - Australian Shop Magdeinstraat 48, 9000 Gent Een eeuwenoude cultuur, in een eeuwenoud huisje! Donderdag, vrijdag, zaterdag: 1 1 .30u tot 1 8.00u nu ook woensdag: 13.00u tot 1 8.00u 056/61 .70.47 - 0475/70.85.99 fax 056/61 .70.48 Raadpleeg onze catalogus voortaan op onze vernieuwde website: www.australianshop.com

"' ...

[email protected]

0 0 N

tel: 0475/70.85.99

0 ..

:

.. >

"

0

41

KUNSnO E R

Mechelen, de voormalige hoofdstad van de Bourgon dische , is tot 18 d cem ber rouwen Handen.

r

M ec h e le n : stad i n vro uwe n h a n d e n Dames met Klasse Tentoonstellingen, podi u m kunsten en feestelijke activiteiten op straten en pleinen kleuren dit najaar Mechele n . Het a n kerpunt van h et boeiende cultu ur­ project Stad in vrouwenhanden zijn twee teading lad ies die vijf eeuwen geleden i n Mechelen aan de m acht waren : Ma rgareta va n Vork en Margareta van Ooste n rijk. De m a n ier waarop zij met kunst, politiek, macht, open baarheid en privé-leven o mgingen, vormt een fasci nerende s piegel waarin eeuwenoude thema's op een eigentijdse wijze zichtbaar word e n . Blikvanger van het gevarieerde program m a is de tentoonstelling Dames met Klasse. Margareta van York en Margareta van Oostenrijk (zie blz. 34).

Contour Tot 18 november 2005 vindt in Mechelen Contour plaats. Het is de tweede biën nale voor videokunst. Er zijn d iverse locaties: van de Si nt-Rom boutskathedraal tot Man ufactuur De Wit, va n het stadh uis tot De Garage, en nog veel meer. Al even talrijk zijn de deelnemende videokunstenaars. Er is een opvallende delegatie vrouwen , waaronder ook Anouk De Clercq (zie blz. 4).

Speciaal arrangement Welkomstdra n kje 1 overnachting met ontbijtbuffet • red uctiebons voor het Speelgoed museum, het d ierenpark Planckendael en een boottocht n aar Planckendael • Toeristisch i nfopakket m et stadspla n Prijs: van € 24,50 tot € 35,00 (afha n kelijk va n h et gekozen h otel) •

•

EXTRA'S • Bezoek aan de tentoonstelling Dames met Klasse. Margareta van York en Margareta van Oostenrijk • •

Bezoek aan Contour, de tweede biën nale voor videokunst Historische wandeling onder leid i n g van een gids

Info Voor a lle informatie over de toeristische mogelijkheden d i e de provincie Antwerpen te bieden heeft, kan u terecht bij: Toerisme provi ncie Antwerpen Koningin Elisabethlei 16 2018 Antwerpen Tel. 03 240 63 98 www.tpa .be

E

R OKV Club

Speelgoed en dieren Mechele n heeft het hele jaar door troeven in h u is. Zoals het Speelgoe d m useum en h et Diere n park Plan ckendael. De spli ntern ieuwe Museumgids, uitgege­ ven door Openbaar Kunstbezit in Vlaande­ ren , sch rijft over h et Speelgoedmuseum: "Een Oud-G riekse pop i n terracotta, de electro uit 1950, d e S lag van Waterloo met 8.007 m i n i atuursoldaatjes, een pries­ terset uit 1920 om ' misje' te spelen ... De collecties van het Speelgoed museum zijn ongemeen rijk. je vindt er s peelgoed va n overal en va n a lle tij d e n . En via dat speelgoed leer je andere (of je eigen) cul­ tuur ken n e n . En de bezoekers mogen echt spele n : je drukt op de knop en kerm isat­ tracties kom e n tot leven . Of je waagt je aan oude volksspele n . " H et D ierenpark Pla nckendael is altijd meer dan de moeite waard . Markante thema's zij n : de bonodo of dwergc h i m pansee en ooievaars, Australië m et d e koala's en Zuid-Amerika m et i n de hoofdrol d e goud­ ko pleeuwaapjes, waterzuivering en wa n­ delen d oor bomen.

Abon n ees van Openbaar Kunstbezit in Vlaand eren kunnen een speciaal arrangement Mechelen, stad in vrouwenhanden (één overnachting voor twee personen) win n e n . W i e wil m eedingen, zoekt h e t a ntwoord op d e vraag: welke naam geven de Mechelaars aan dit gebakje?

Stu ur vóór 31 oktober 2005 een kaartje of brief m et uw a ntwoord naar Openbaar Kunstbezit i n Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen of mail naar [email protected].

Winnaar van h e t arrangement

Welkom in het Brugse Ommeland

(Tento 2005.2): Rita Van Den Eechout uit Erpe-Mere. Foto's: Toerisme Mechelen, Toerisme Provincie Antwerpen

H et citaat "Ons lichaam is onze tu i n , waarvan onze w i l de tuinman i s " is van William Shakespeare . 43

Ke u z e va n d e re d a ct i e ExtravagANT! Antwerpse schilderijen voor de Europese markt (1500-1525) Vlaamse kunst a ls exportprod uct. Wat m oet je je daarbij voorstel­ len? En toch, dit wordt een ontdekking m et een prettig gestoord kantje aan. Kunst u it Vlaan deren werd vijfh o nderd jaar geleden ook a l erg op prijs gesteld. De com bi natie van gezon d e Antwerpse koop· mansgeest en d egelij k vakmanschap ligt aan de basis van een suc­ cesartikel dat de wereld m oest veroveren. Dit type schilderijen tref je i n derdaad eerd e r in het buitenland aan, tot op Madeira toe. De Antwerpse sch i lders overtroffen zichzelf i n virtuositeit bij het kopiëren van degelijke modellen (daar werd zeker n iet op neergeke­ ken), waaronder de Aanbidding door de Koningen één van de favo­ rieten was. De kunstenaars lieten wat graag zien wat zij in h u n mars hadden. Zij konden zich bovendien uitleven in exotische n evenfigu­ ren, extravagant u itgedost in buiten issige kled ij m et een overvloed aan plooien (niet erg realistisch, maar knap gedaan). Voor het effect werden de ho udingen ietwat geforceerd, de achtergronden m et feeërieke a rch itectu u r opgesm ukt. H et kon er behoorlij k druk zijn op d i e schilderijen, maar d e klante n , h oofdzakelijk kooplui, waren e r

Meester van de Antwerpse Aanbidding, Aanbidding door de koningen, Antwerpen, KMSKA

Oordeel zelf: d e Meester van Amiens, de Meester van 1518, de Meester van de Von G roote-Aan bid­ d i n g, d e Pseudo-Bles of de Pseudo-Gossaert. Voo r de tentoonstelling werde n zestig sch ilde­ rijen e n een veertigtal tekeni ngen uit d iverse Europese verzameli ngen geselecteerd. De thema's zijn ons zeker vertrouwd, maar van de stijl wordt het toch even opkijken . Voor de tekeni ngen wordt de tentoonstelling een primeur; de m eeste verlieten n ooit eerder de lade n van de prentenkabinetten van Wen e n , Berlij n , Londen en Parijs. Voor d e gelegenheid werd ook een aantal werken te Antwerpen geresta ureerd waaro n d er h et triptiekje van de Mees­ ter van de Antwerpse Aanbidding uit h et KMS KA. Opmerkelijk is verder d e aanwezigheid van een m etershoog glasraamontwerp voor een Boom van }esse door Jan de Beer (één van de schaarse échte namen !), een zeldzaam pron kstuk. En pronken, daar kwam het werkelij k op a a n ! (Rik Sa uwen)

Praktisch

Pseudo jan Gossaert, Triptiek met de heilige

gek op. Die chic ogende m ix van vertouwde ond erwerpen (de geruststellende herkenbaarheid) e n weergaloze tec h n iek (een kwa liteitsproduct) werd een modeversch ijnsel in h et eerste kwart va n d e zestiende eeuw, een vreemde nabloei van de Vlaamse Prim itieve n . H e t mag verbazen d a t h et fen o m een n iet eerd e r a l s dusdanig belicht werd. De o ntdekking dateert natuu rlij k n iet van gistere n . I n het begin v a n de vorige eeuw werd de gezaghebbende Duitse kunsth istoricus Max Friedländer m et die groep a n o n ieme Antwerp­ se m eesters geconfronteerd. Hij bedacht ze m et de m isleidende verzamelnaam 'Antwerpse man iëristen va n o m streeks 1520'. Bij d i e naamgevi ng dacht hij aan de gem a n iëreerde houdinge n va n de uitgebeelde personages, maar ongewild maakte hij een verwar­ rende verwijzing naar de Italiaanse man iëristen , waa rmee d eze kunstenaars u iteraard geen u itstaans hebben. Ongunstig voor de popu lariteit is verder het feit dat omzegge n s geen van d eze sch i l­ d ers bij naam bekend is. De gekozen noodnamen d i e naar stijl, onderwerp of verzameling verwijzen, werken n iet erg inspirere n d .

ExtravagANT! Antwerpse schild erijen voor d e Europese markt 1500-1525 Van 15 oktober tot 31 december 2005 Kon i n klijk Museum voo r Schone Kunsten Leopold De Waelplaats 2000 Antwerpen Tel. 03 242 04 16 htt p : / / m useum .antwerpe n . be/kmska

Fomi/ie en musicerende engelen, Lissabon,

Museu de Arte Antiga

.. .0

E ..

ä. .. �

� "' 0 0 N 0 ...

:

... >

" 0

44

Van 12 jan uari tot 9 april 2006 is de ten­ toonstelling te zien in h et Bon n efanten m u­ seum te Maastricht.

Meester van Amiens, Au iuste pais véritab/e ba/anee, Amiens, Musée de Picardie

Age n d a - Z i e o o k www. ten to. b e ANTWERPEN DIAMANTM USEUM

Tijdloze juwelen

G RO E N I N G EMUSEUM

Oud Nederlandse meesterwerken uit Dresden

DENDERMONDE STED ELIJK MUSEUM VLEES H U I S

Nog tot 4 december 2oos

Van 2 december 2oos tot 26

(t. 03 202 48 30 of www.

februari 2006

(t. os2 21 30 18 of

diamantmuseum .be)

(t. oso 44 87 11 of

www.dendermonde. be)

Hout in architectuur

www.brugge. be)

KON I N G I N fAB I O LAZAAL

STEDELIJK MUSEUM VOOR

Anarchisten rond Emite

BRUSSEL

Verhoeren

B I B LIOTHECA

Nog tot 30 oktober 2oos

WITTOCKIANA

SMAK

Westey Meuris Nog tot 23 oktober 2oos

Sirnone Oecker november 2oos

KON I N KLIJK MUSEUM

of www.smak.be)

VOOR M I DDEN-AFRIKA

Het geheugen van Congo.

HASSELT

Nog tot 9 oktober 2oos

j E N EVERMUSEUM

(t. 02 769 s2 11 of

(t. os2 21 30 18 of

emi leverhaeren.be)

begin van de 2o'" eeuw

www.dendermonde. be)

Van 16 oktober 2oos

Elixir

KON I N KLIJK MUSEUM

tot 31 januari 2006

DEU RLE

(t. 011 24 11 44 of http:l I

(t. 02 770 S3 33)

MUSEUM D H O N DT·

www.jenevermuseum .be)

december 2oos

DHAENENS (HARLIERMUSEUM

Jakob Smits (1855-1928) Van s oktober tot 18

HOOGSTRATEN

Nog tot 30 november 2oos

STEDELIJ K MUSEUM

(t. 014 47 29 ss of

Nog tot 30 september 2oos

Elke Krystufek I Patriek Vanden

SCHELDE

(t. 02 218 S3 82 of

Eynde

aangedaan Nog tot 27 november 2oos (t. 03 238 78 09 of www.antwerpen.belcultuurl km ska)

Van 18 september tot 23

KMKG

Tussen foto en film Nog tot 30 december 2oos

Verfijnde kunstnijverheid Nog tot 31 december 2oos

1958

EM I LE VERHAEREN PROVINC IAAL MUSEUM

TegenWOORDig

CONSTANT PERMEKE

(t. 09 282 s1 23 of www.museu m d d . be)

OPEN LUCHTMUSEUM BOKRIJK

www.km kg-mrah.be)

Kansen en gokspelen Nog tot 30 oktober 2oos

KON I N KLIJKE M USEA

(t. 011 26 s3 oo of

Nog tot 13 november 2oos

VOOR SCH O N E KUNSTEN

www.limburg. be)

(t. 03 260 99 99 of

VAN BELG I Ë

Panamarenko Van 30 september 2oos tot

Herman van Nazareth Nog tot 2 oktober 2oos

MECHELEN 2005

LEUVEN

STAD I N

ARTES

VROUWENHANDEN

Leven in steen (t. 016 22 4S 64 of www.artesleuven.be)

GENT MUSEUM DR. G U ISLAIN

LOMMEL

Van 27 september tot 28 december 2005

(t. 02 so8 32 11 of

Van 8 oktober 2oos tot 31

www.fine-arts-museum. be)

apri 1 2oo6

Nog tot 30 oktober 2oos

(t. 09 216 3S 9S of

(t. 011 S4 13 3S)

november 2oos

Oe Duitse orde in Haspengouw Van 1 oktober tot 11

Nog tot 11 november 2008

december 2oos

(t. 02 734 78 33 of

(t. 089 S1 93 93 of http : l I

www. klm-mra. be)

alden-biesen .be)

B RU GG E AREHTS H U I S

MUSEUM VOOR I N D USTRIËLE ARCHEOLOGIE EN TEXTIEL

Oe Briey

Van 17 september tot 2 0

ROGER RAVEELMUSEUM

november 2005

Speelgoed In meisjeshanden

Belgische Escof{ier

www.rogerraveelmuseum. be)

www.m iat.gent.be)

januari 2006

PROVINCIAAL MUSEUM

Oe Noker

VOOR MODERNE KUNST

Emflie Fresco

Van 28 oktober tot 31

Van 27 september tot 14

Nog tot 2 oktober 2oos

december 2oos

november 2oos

(t. os9 so 81 18 of

(t. oso 44 87 12 of www.brugge.be)

Oe kant van Kroatië

Van 140ktober 2005 tot 29

OOSTENDE

The New Ten

"'

_Q

Het dorp is de wereld Speelgoedmuseum

Nog tot 31 december 2oos

Vlaamse meestertekeningen

MACHELEN·ZULTE

Nog tot 20 november 2oos

(t. 09 269 42 oo of

Textielinstallaties van Ariane

Contour, bllnnale voor videokunst

(t. 09 381 6o oo of

KOSTU UM EN DE KANT

Ontsluieringen.

Diverse locaties

Philippe Cauderlier, de

MUSEUM VOOR H ET

Rubens, jordaens en Van Oyck.

Het uiterste dorp der Majarij

www. museumdrguislain .be)

LEGERMUSEUM

Penseel op het geweer

Van Beethovenstmat 8-Jo

MUSEUM KEMPENLAND

lANDCOMMANDERIJ

KON I NKLIJ K

Lomot Dames met Klasse

ALDEN·BI ESEN

Pijn

TENTOONSTELLI N G EN

Nog tot 29 januari 2006

29 januari 2006

Van 2 2 oktober tot 20

(t. os2 33 o8 os of www.emileverhaeren.be)

www.west-vlaanderen. be)

BILZEN

Stad in beweging

Nog tot 30 oktober 2oos

(t. oso 8 1 12 88 of

GENK

(t. 02 741 72 11 of

www. m u h ka. be)

PROVI N CIAAL MUSEUM

Van 13 november 2oos tot 2 2

Nog tot 31 december 2oos

het MuHKA

SI NT-AMANDS

ja nuari 2oo6

Photo Based, beeldende kunst Nog tot 1 3 november 2oos

(t. 03 314 6s 88 of www.hoogstraten ; be)

Emite Verhoeren (1855-1916).

in de fotografie Franse kunst in de collectie van

www.natuureducatie.be)

Nog tot 18 december 2oos

JABBEKE

}uliao Sarmento

Art Nouveau & Design 1830-

MUHKA

M. C. Escher

oktober 2oos

Vrouwenrechten geweld

NATU URPUNT MUSEUM

Insecten in de schijnwerpers

Ctercq

december 2oos www.charlierm useum.be)

TU RNHOUT

Picture This! 6: Annouk Oe

RIJ KSMUSEUM AAN DE N o g tot 31 december 2oos

www.africamuseum.be)

Nog tot 31 december 2oos

VOOR SCHO N E KUNSTEN,

Van 1S oktober tot 31

Oe kolaniale tijd

NATIONAAL

Russische boekkunst uit het

ExtravagANT

TERVU REN

(t. 09 211 17 03

Nog tot 30 oktober 2oos

(t. os2 33 o8 o s of www.

ANTWERPEN

Nog tot 6 december 2oos (www.oostende.be)

Van 8 oktober tot 20

VOLKSKU N D E

Gematen en geperst

VENTIAANSE GAANDERIJEN

Oostende in 1905

Van s november tot 18 december 2005

E "'

Q. � "'

�"

.. " .. "

� "' 0 0 N 0

.. " � ..

www. p m m k.be)

>

Nog tot 31 december 2oos

EUROPALlA RUSLAND:

(t. 02 213 44 so)

Z I E BLZ. 1 6

"

0

45

U i t d e b o e ke n De VIZO verzameling Een decennium grafiek in Vlaanderen Het feit dat h et VI ZO (Vlaams I n stituut van het Zelfsta n d ig O n dernem en) zal o p h ouden te bestaan i n 2006 wordt een gesch i kte gelegenheid gevonden o m de n iet onaard ige grafiekverza meling van het i n stituut te boek te stellen. Het is een prestigieuze u itgave geworden van een i nteressante collectie die h et resultaat is van enkele beleidsbeslissinge n . De voorgan ger va n h et VI ZO was het ESIM (Econom isch e n Sociaal i n stituut van de Middensta nd) waarvan de afdeling Kunst­ a m bacht zich ook bezig hield m et de se­ lectie van vrije grafiek en fotografie. Toen bij de vera n d erende beleidsopties deze disciplines u it de boot vielen, werd beslist om jaarlijks een aantal grafiekbladen van jonge grafici aan te kopen om er de kantoren mee te verfraaien. Later werd een veel groter ..I'CrZflfllPIÎrlg YIZ O budget hiervoor vrijgemaakt en kon, m et het advies va n Emiel Hoorne, de werkelijk o nverm oei­ bare promotor van de grafische kunsten i n Vlaandere n en ver daarbuiten, een h ele reeks gerichte aankopen worden verricht. Op die manier is een echte staalkaart tot stan d gekomen van wat er de jongste tien jaar op grafi sch gebied door kunstenaars is voortgebracht.

., .0

E .,

c. ., �

.. .... .. .. N

" ... : ... > ..

"

Het boek is dan ook vooral een kijkboek m et kwaliteitsvolle afbeeldi ngen van wer­ ken van 86 verschillende kunstenaars. Het gaat hier zowel om werken van artiesten die voornamelijk m et grafiek bezig zijn als van kunstenaars die grafiek slechts i n de marge van hun oeuvre een plaats weten te geven . De uitgave is ond ersteund door een be­ schouwende tekst va n Lu do Ras k i n . M e t z i j n ruim formaat, linnen band m et stofo m s lag een zeer gen i etbaar werk voor de salontafel. Uitgave V/ZO Design Vlaanderen Kanselarijstraat 19, 1 000 Brussel ISBN 9077362282

Luc Peire helemaal Het is verheugend vast te stellen dat d e stichting J e n ny & Luc Peire, naar h et voor­ beeld va n haar naamgevers, streeft naar degelijkheid en zingeving. De uitgave van de catalogue raisonné van Luc Peires olie­ verfwerken is daar de zoveelste i llustratie van. Luc Peire (1916-1994) had zelf al de aanzet voor een dergelijke systematisch e be­ sch rijvi ng van zijn oeuvre gegeven . Maar een levend kunstenaar houdt er vaa k ei­ genzinn ige inzichten op na, die n iet perse m et een strikte wete nschappelijke aanpak stroken. Zo had hij deze i nventaris eerder opgevat a ls een geïllustreerde catalogus waarin de werken vrij s u m m ier werden besch reven , m et weglating van informatie die hem n i et-oppo rtuun leek, zoals bibli­ ografie, briefwisseli ng, tentoon stelli ngen e n vei lingen. Over de i llustraties had hij ook eigen opvattinge n . Die m oesten klein gehouden worden e n uitsluitend i n zwart­ wit, enerzijds om dat hij geen vertrouwen had in de kleurexactheid ervan en a n der­ zijds om het plegen va n plagiaat tegen te gaa n. Werk dat hij o n dermaats vond, werd n iet opgenomen. Vooral in zijn vroeg werk ging hij n ogal d riest te werk. De bedoeling van deze catalogue ra isonné is natuurlijk breder en past i n een systemati­ sche inventarisering en documentatie van het omvangrijke werk van de kunstenaar. Zo slaag­ den Marc Peire en Els Soetaert erin 1.398 olie­ verfwerken volgens een consequent gehanteerde e n heldere m ethodolo­ gie te besch rijve n . Deze werkwijze wordt vooraf uitvoerig besch reven en waar nodig m et fotografi sche voorbeelden gestaafd. Het is boeiend te vernemen welke informatie op de achterkant van Pei res werken te vi nden is. Het specifieke belang va n signatu ur en n u m meri n g wordt verklaard. Op e n kele schaarse uitzon d e­ ringen uit de debuutperiode na, zijn alle werken afgebeeld, het overgrote gedee lte ervan in kleur. De techn ische vooruitgang heeft de bezwaren va n de kunstenaar i n verband m e t kleu rkwaliteit achterhaald. Er valt n i ets op aan te m erke n . Peires specifieke koloriet komt bijzonder goed tot zij n recht, mede door een gelu kkige papierkeuze.

Vermits de volgorde chronologisch ver­ loopt, is h et ook boeiend het parcours van de kunstenaar op de voet te volge n : het zoeken n a a r e e n eigen stijl, l o s van de bewonderde leermeesters, de haast toe­ vallige uitschieters waarin het latere werk voorvoeld wordt en dan (wij zijn al voorbij het catalogusn u m m e r 500!) de bevrij­ dende zelfontdekking: een ontbolstering d i e een d rietal jaar d u u rt, tussen 1952 en 1956, h et verstevigen van de eigen stijl m et d e eindeloze m ogelij kheden. Het essayistisch gedeelte van h et boek bestaat u it twee studies van )aak Fontier en een uitgebreide biografische schets va n de h a n d van Marc Pei re, m et tekstuit­ treksels va n Luc of J e n ny Peire als verh el­ derende ran d bemerkingen. Uit zijn lange vertrouwd heid m et het werk situeert )aak Fontier op gevatte wijze Luc Peire i n zijn kunsth istorische context e n schetst hij de persoon lij ke evolutie van de kunstenaar. Dit laatste doet hij aan de hand va n een twintigtal werken, een strenge, maar doorvoe lde selectie i n dat i n d rukwek­ kende oeuvre. Hier komen de i llustraties bijzonder goed tot hun recht. Het gebeurt te wei n i g, maar hier past zeker een woord van waarderi ng voo r het werk van de lay-outman. Deze slaagde erin om de saaiheid die i n h et gen re catalogue raisonné i n geba kken lij kt te doorbre­ ken . Elk d u bbel blad, m et de afbeeld i n g van een tien­ tal werken is een lust voor het oog. De werken staan gegroepeerd in telkens wis­ selende opstellingen, a ls in een m uzikaal ritme waarin Peire zichzelf zeker zou her­ ken nen. Een on m isbaar naslagwerk en bovendien een mooi boek. Wat m oet een mens meer hebben? (RS) Marc Peire & Els Soetaert I }aak Fontier Luc Peire. Catalogue Raisonné ofthe Dil Paintings Uitgeverij Lannoo, 2005 Basistaal Engels, Nederlandse en Franse versie van de teksten achteraan 440 blz., 295 x 250 mm, 4 kleuren, gebonden met stofomslag ISBN 90 209 61063 I NUR 642 € 74.50

M e e r d a n d u i z e n d O KV- a b o n n e es geve n h u n m e n i n g B e te r: d a a r ga a n w e vo o r Wi l u m eer actueel tentoonstelli ngsnieuws of m eer theman u m mers? Welke onderwerpen spreken u aan? Wat vi ndt u van een gedru kte tentoonstem ngsagenda? Wat is uw oordeel over de geleide bezoeken van de OKV-Club? Deze en andere vragen kwamen aan bod in de enq uête die de OKV-abon n ees samen m et h et meinum mer van lento ontvingen. De respons was overweldigend. Meer dan d uizend abonnees gaven h u n mening. Heel veel dank daarvoor.

Een schouderklop van trouwe en nieuwe lezers Een opva llend gegeven : meer dan d e helft van de respondenten is a l langer dan een kwarteeuw abon nee va n Openbaar Kunst­ bezit in Vlaanderen, iets m inder dan 30 % is gea bonneerd sinds de beginjare n . O KV heeft vele trouwe lezers die steeds meer het gezelschap krijgen van kunstliefheb­ bers die h et tijdsch rift recent o ntdekten: net geen 20 % h eeft zich geabonneerd i n d e periode 2001-2005. Al even bemoedigend zij n de positieve commentaren over de i n h oud en de kwali­ teit va n h et OKV-aanbod. Een greep uit de hond erden spontane reacties: "OKV en Tento zijn iedere keer een ver­ ademi ng. Als full time werker is h et een idea le manier om degelijk en verfrissend geïnformeerd te blijven over het cultu­ rele aanbod. Bovendien prikkelt het de n ieuwsgierigheid van onze pri lle tien er." "Het huid ige tijdsch rift is actueel en geva­ rieerd . Voor mij mag dit zo blijven." "Ik lees elk n u m mer (bij na) volled ig. Ik wens j u llie, na zoveel jaren, de energie en het enthousiasme o m door te gaa n met de zo i nteressante i nformatie." "Sinds het ontstaan is het tijdsch rift enorm positief geëvolueerd . Als ik mijn oude fardes vergelijk met wat je n u als abon nee krijgt: geen vergelijking. Profi­ ciat! Houden zo."

Wat de OKV-abonnee het liefst leest Een abonnement op Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen bevat vier thema n u m m ers en vier Tento's, die a lternerend verschij­ nen. 43 % van de respondenten zegt voor­ al voor de themanum mers geabon neerd te zij n , 27 % vooral voor de Tento's. De rubrieken van Tento die de OKV-lezer het meest waardeert, zij n : ' I n beeld' over tentoonstellingen (zowel de grote toppers a ls de kleinere), 'Museum apart' over on­ bekende en n ieuwe m usea, 'Talent' over beloftevolle kunstenaars en 'Agenda'. De deelnemers aan de enquête formu leer­ den vele i nteressante suggesties voor the­ manum mers. Hedendaagse kunst is een o n derwerp dat bijzonder i n de smaak valt. Deze abon nees worden in d ecem ber al op hun wenken bediend met de afleveri ng Vlaamse schilderkunst na 1980. Andere geliefde onderwerpen zijn: erfgoed (religi­ eus, i n d ustrieel, m i litair ... ), arch itectuur, toegepaste kunsten en kunstgesch iede­ nis. Met dit laatste vragen de abonnees themanum mers die op een heldere ma­ nier basisi nformatie geven over diverse

I I

�

E NQU ÊTE

kunststromi ngen. N ogal wat lezers zijn geïnteresseerd i n wat z i c h achter de schermen va n een museum of tentoonstelling afspeelt. De restauratie van kunstwerken en gebouwen is h ierbij een populair thema.

Gedrukte tentoonstellingsagenda Openbaar Kunstbezit in Vlaan deren biedt met www.tento.be n iet alleen een compleet overzicht van de m usea in Vlaa nderen en Brussel, de website geeft ook de meest volledige en actuele ten­ toonstelingsinformatie. Toch is d e over­ grote meerderheid van de O KV-abonnees (88 %) gewonnen voor een uitgebreide gedrukte tenoonstelli ngsagenda die even ­ eens aandacht besteedt aan Wa llonië en de buurlanden. D e vele honderden abonnees die enthou­ siast meewerkten aan de enquête hebben Openbaar kunstbezit in Vlaanderen een grote dienst bewezen. De OKV-ploeg kan nu aan de slag met al deze gegevens en suggesties. Vanaf 2oo6 zal Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen meer dan ooit uw tijdschrift zijn.

Winnaar art nouveau weekend in Brussel Alle deelnem ers aan de O KV-enq uête maakten kans h et exclusief art nouveau weekend in Brussel te winnen. Uit de berg van meer dan duizend formulieren p i kte de onschuldige hand de inzending van Roselien Van Loocke, OKV-abonnee uit Gent. Proficiat

.. ..0

E .,

ë. � ..

�

:0 .. :0 ..

"' "' • • .. 0 ..

• .. ..

> .. 0

47