Literatuur. Algemeen 17 ZICHT OP... JONGEREN EN CULTUURDEELNAME

Literatuur Algemeen

sinds eind jaren zeventig van omvang en samenstelling veranderd? Die vragen staan in deze studie centraal.

Cultuurdeelname en cultuurbeleving van jongeren : een

Niet alleen het bezoek aan culturele instellingen als

literatuurstudie / M. van Hoorn ... [et al.]. - Utrecht :

musea en concertzalen komt aan de orde, ook de

Cultuurnetwerk Nederland, 2004. - 47 p. - In opdr. van

cultuurconsumptie via de media en de actieve

de Provincie Gelderland. - Met lit.opg.

cultuurdeelname in de vorm van amateurkunst-

Het onderzoek bestaat uit twee delen. In het eerste deel

beoefening. Ontwikkelingen in de cultuurdeelname

wordt door middel van een literatuurstudie een alge-

worden gepresenteerd tegen een achtergrond van

meen beeld van cultuurdeelname en cultuurbeleving van

continuïteit en veranderingen in het cultuuraanbod.

jongeren in de leeftijd van 12-25 jaar geschetst. Het tweede deel bevat een beschrijving van twaalf praktijk-

Cultuurparticipatie / Ch. Couwenbergh,

verslagen van cultuurprojecten in Nederland. Deze pro-

N. Couwenbergh-Soeterboek. - [S.l. : s.n.], 2003. -

jecten richten zich op de buitenschoolse cultuurdeel-

119 p. : fig., tab. - Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht,

name van jongeren in de leeftijd van 12-25 jaar. De

Vakgroep Algemene Sociale Wetenschappen. - Met

uitkomsten van de studie dienen als inspiratie voor het

samenv., bijl. en lit.opg.

Gelders provinciaal cultuurbeleid voor de cultuurplan-

De scriptie bestaat uit twee delen: literatuurscriptie en

periode 2005-2008.

onderzoek naar de cultuurparticipatie van jongeren. Het eerste deel geeft een historisch overzicht van het kunst-

Cultuurdeelname in de levensloop : cultural participation

en cultuurbeleid. Verder wordt het begrip cultuurpartici-

in the life course / I. Nagel. - Utrecht : ICS, 2004. -

patie nader toegelicht en wordt een overzicht gegeven

195 p. : tab., graf., fig. - Met lit.opg. en bijl. - Met

van het wetenschappelijk onderzoek over cultuurpartici-

samenv. in het Engels. - Proefschrift Universiteit

patie. Vervolgens wordt beschreven welke factoren

Utrecht. - ISBN 90-5170-760-6

(determinanten) van invloed zijn op de cultuurpartici-

In deze studie wordt de vraag beantwoord hoe cultuur-

patie en wordt aandacht besteed aan de factor etniciteit

participatie zich ontwikkelt over de levensloop, onder

als mogelijke determinant van cultuurdeelname. In deel

invloed van het ouderlijk milieu enerzijds en onder in-

twee staan de volgende onderzoeksvragen centraal:

vloed van later verworven statuskenmerken anderzijds.

Welke culturele activiteiten ondernemen jongeren?;

De analyses betreffen retrospectief gevraagde levens-

Welke factoren zijn van invloed op het cultureel gedrag

loopgegevens, niet alleen over cultuurparticipatie, maar

van jongeren?; Is etniciteit een achtergrondkenmerk dat

ook over onderwijs, beroep, woonplaats en partner-

op enigerlei wijze bovenstaande factoren beïnvloedt?; Is

relaties. De gegevens zijn verzameld volgens een uniek

de kwaliteit van de band die jongeren met hun ouders

steekproefontwerp, waarbij oud-leerlingen binnen scho-

hebben van invloed op de relatie tussen het cultureel

len ondervraagd zijn en broers en zussen binnen gezin-

gedrag van ouders en kinderen? Deze onderzoeksvragen

nen. Hierdoor is het mogelijk totale effecten van ouders

worden beantwoord door middel van een steekproef

en school op een adequate manier te vergelijken.

gehouden op zes scholen: vijf in de stad Utrecht en een in Tilburg.

Cultuurminnaars en cultuurmijders : trends in de belangstelling voor kunsten en cultureel erfgoed / A. van

Jaren van onderscheid : trends in cultuurdeelname in

den Broek, F. Huysmans, J. de Haan. - Den Haag : SCP,

Nederland / H.B.G. Ganzeboom (redacteur),

2005. - 117 p. : tab. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-

F. Haanstra ... [et al.]. - Utrecht : Cultuurnetwerk

377-0228-7

Nederland, 2003. - 183 p. : tab., graf. - Met lit.opg. -

Wie wijden zich in Nederland aan cultureel erfgoed en

ISBN 90-6997-105-4

podiumkunsten, en wie mijden deze cultuurvormen lie-

Bundel met herziene bijdragen aan de studiedag 'Jaren

ver? Zijn de groepen cultuurminnaars en cultuurmijders

van onderscheid' gehouden op 22 november 2002,

17

ZICHT OP... JONGEREN EN CULTUURDEELNAME

waarbij prof. dr. Harry Ganzeboom afscheid nam als

Rapportage jeugd 2002 / E. Zeijl (redacteur),

hoogleraar Sociologie aan de Universiteit Utrecht en de

M. Beker ... [et al.]. - Den Haag : SCP, 2003. - 270 p. :

onderzoekschool ICS (het Interuniversitair Centrum voor

fig., tab., graf. - Met lit.opg., bijl. en samenv. in het

Sociologie). Inhoud: Van kunstzinnige vorming tot

Engels. - ISBN 90-377-0111-6

kunsteducatie (F. Haanstra en M-L. Damen); Trends in

Nagegaan is in hoeverre deelname aan vrijetijdsactivi-

literatuuronderwijs en leesgedrag tussen 1975 en 2000

teiten van jongeren samenhangt met zaken zoals

(M. Verboord); Trends in de culturele leefstijl van

gezondheid, welzijn, delinquentie en sociale relaties.

onderwijsgevenden (M. Kalmijn); Cultureel kapitaal en sociale reproductie (N.D. de Graaf en P.M. de Graaf);

Sociaal en cultureel rapport 2004 / SCP, Sociaal en

Trends in sociale ongelijkheid en cultuurparticipatie

Cultureel Planbureau. - Den Haag : SCP, 2004. -

(I. Nagel en J. de Haan); Verschillen in cultuurdeelname

602 p. : fig., tab. - Verschijnt tweejaarlijks

tussen allochtone en autochtone jongeren (W. van

Het rapport richt zich op een groot aantal aspecten van

Iperen); Jaren van onderscheid (H.B.G. Ganzeboom).

samenleving en beleid, zoals demografie, economie, bestuur, politieke participatie, opinieklimaat, gezond-

Jeugd 2003, cijfers en feiten / CBS, Centraal Bureau

heid, sociale zekerheid, onderwijs en vrijetijdsbesteding.

voor de Statistiek. - Voorburg [etc.] : CBS, 2003. 210 p. : fig., tab.

De sociale staat van Nederland 2003 / Sociaal en

Overzicht van de leefsituatie van jongeren. Onderwerpen

Cultureel Planbureau. - Den Haag : SCP, 2003. -

als jongeren en het gezin, gezondheid en welzijn,

356 p. : fig., tab., graf. - Met lit.opg - Verschijnt

onderwijs, arbeid en inkomen, vrije tijd, veiligheid en

tweejaarlijks

criminaliteit komen aan de orde.

De publicatie biedt een systematische beschrijving en analyse van de levensomstandigheden van de Neder-

Jongeren 2005 / Qrius. - Amsterdam : Qrius, 2005. -

landse bevolking. Onderwerpen zijn: inkomen, arbeid,

88 p : tab., fig. - Tot 1997 uitgegeven door

onderwijs, gezondheid, huisvesting, veiligheid en vrije-

VNU/Admedia [etc.] en uitgevoerd door Inter/view

tijdsbesteding. De ontwikkelingen in de leefsituatie wor-

Beschrijving en analyse van de leefwereld van kinderen

den beschreven aan de hand van kerncijfers over een

en jongeren van 6 t/m 24 jaar in Nederland. Aandachts-

periode van circa tien jaar. Ook zijn gegevens opgeno-

gebieden zijn tijdschriften, televisie, dagbladen, radio,

men die betrekking hebben op de publieke opinie over

consumptie van onder andere cosmetica en alcohol,

het overheidsbeleid.

activiteiten, interesses en inspraak. Inclusief demografische gegevens.

Statistisch jaarboek 2005 / CBS, Centraal Bureau voor de Statistiek. - 's-Gravenhage : SDU/CBS, 2005. -

Kunstzinnige vorming 2003 / CBS, Centraal Bureau voor

225 p. : fig., tab. + cd-rom. - Eerder verschenen als

de Statistiek; De Kunstconnectie. - Voorburg [etc.] :

Statistisch zakboek. - Met reg.

CBS [etc.], 2005. - 15 p. : tab. - Voortzetting van:

Actuele cijfers over vrijwel alle aspecten van de Neder-

'Kunstzinnige vorming', als onderdeel van de reeks

landse samenleving: bevolking, onderwijs, cultuur en

'Sociaal-culturele berichten'

vrijetijdsbesteding, gezondheid en maatschappelijk

Deze rapportage kengetallen Kunstzinnige Vorming

welzijn etc.

levert om de twee jaar een landelijk cijfermatig beeld over de omvang, werkzaamheden en bereik van de

Tijdverschijnselen : impressies van de vrije tijd / J. de

Centra voor de Kunsten en provinciale instellingen voor

Haan ... [et al.]. - Den Haag : SCP, 2003. - 204 p. :

kunst & cultuur met kunsteducatie-ondersteunende

graf., tab. - Met lit.opg. - ISBN 90-377-0135-3

activiteiten. De cijfers maken een vergelijking mogelijk

Bundeling van artikelen die eerder in verschillende tijd-

van deze instellingen met landelijke gemiddelden.

schriften en kranten gepubliceerd zijn. Het betreft bijdragen van de SCP-onderzoeksgroep Tijd, Media en Cultuur. Aan de orde komen vragen als wat Nederlanders in hun vrije tijd doen en wat in hun leven de rol van

18


ICT en cultuur is. Inhoud: Veranderende vrijetijdsbeste-

zoek blijkt dat belangstelling voor kunst en cultuur hoog

ding, Cultuurparticipatie: trends en vergelijkingen,

is. Acht van iedere tien volwassenen en jongeren tonen

Cultuurparticipatie: achtergronden, Cultuurtoerisme als

interesse in kunst en cultuur, zoals muziek, theater,

samenwerkingsproject, Toekomst van de cultuur, Digita-

film, musea, tentoonstellingen, bibliotheek en creatieve

lisering van de leefwereld, Boekbesprekingen.

activiteiten in de vrije tijd. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling van de gemeente Amsterdam, afdeling Kunst en Cultuur.

Cultuurparticipatie regionaal Cultuurparticipatie in Delft : een onderzoek naar Bereik, beleving & betekenis van de Culturele Zondagen

deelname van Delftenaren aan cultuur / Gemeente Delft.

in Utrecht : een evaluatierapport / W. Hassing ... [et

Facilitaire Dienstverlening Informatie- en

al.]. - Utrecht : Gemeente, 2003. - 31 p. : tab. - In

Communicatietechnologie Onderzoek & Statistiek. -

opdr. van Dienst Muziekcentrum Vredenburg en Dienst

Delft : Gemeente, 2003. - 24 p. : fig., tab.

Stadsschouwburg

De cultuurparticipatie van Delftenaren is in beeld ge-

Een evaluatierapport over het bereik, de beleving en de

bracht aan de hand van de volgende thema's: voorstel-

betekenis van de Culturele Zondagen voor het publiek,

lingen; bezienswaardigheden; uitleenvoorzieningen zoals

de (culturele) instellingen en de stad Utrecht. Vanaf

de biblio-, fono-, arto- en videotheek; voorzieningen en

2001 organiseert de gemeente Utrecht iedere maand

activiteiten in Delft; Delftse festivals; kunstzinnige acti-

een culturele zondag met muziek, theater, dans, film of

viteiten; feesten in informele kring; het gebruik van

een bepaald thema. De Culturele Zondagen zijn gratis of

media en kortingskaarten. Daar waar er verschillen in

tegen een lage entreeprijs te bezoeken en worden

resultaten optreden, qua leeftijd, herkomst en geslacht,

gehouden op verschillende Utrechtse binnen- en buiten-

wordt dit vermeld. In het algemeen kan worden gezegd

locaties. Enkele conclusies zijn: 71% van de Utrechters

dat hoe hoger men is opgeleid hoe groter het aandeel is

heeft wel eens gehoord van de Culturele Zondagen;

dat participeert aan culturele voorzieningen.

21% heeft één of meerdere keren Culturele Zondagen bezocht en publiek en culturele instellingen geven een

Cultuurparticipatie van Almeerders in 2002 / S.G.

7,6 als rapportcijfer.

Rijpma, C. de Vries. - Rotterdam : COS, 2003. - 67 p. : tab., graf., fig. - Met bijl. - In opdr. van de gemeente

Cultuurcheques voor studenten in Gent / S. Van

Almere

Rouveroij, R. Coddens. - [S.l. : s.n.], 2004. - 13 p. :

Het eerste hoofdstuk gaat over het bezoek van inwoners

tab. - Een initiatief van Universiteit Gent, Hogeschool

van Almere aan een breed scala van culturele voorstel-

Gent, StudioO en Stad Gent. - Met bijl.

lingen. Hoofdstuk 2 behandelt het bezoek aan cultureel

In 2002-2003 is in Gent gestart met het aanbieden van

erfgoed en uitleencentra. In hoofdstuk 3 staat het

cultuurcheques aan studenten van de Gentse Universi-

bezoek aan diverse culturele voorzieningen centraal. Het

teit. De doelstellingen van de cultuurcheques zijn drie-

bezoek van festivals wordt besproken in hoofdstuk 4.

voudig: 1) de financiële drempel voor studenten verla-

Hoofdstuk 5 gaat over het bezoek aan feesten met

gen, 2) de cultuurparticipatie van studenten verhogen,

allerlei vormen van live-optredens. De hoofdstukken 6

3) de studenten Gent cultuurstad leren kennen. Evalua-

en 7 gaan over het beoefenen van kunstzinnige

tie van deze cultuurcheques over de afgelopen drie

activiteiten door Almeerders. Hoe men zich informeert

schooljaren.

over culturele activiteiten wordt in hoofdstuk 8 besproken. Redenen om deel te nemen aan culturele

Cultuurmonitor Amsterdam 2002 / P. van der

activiteiten staan in hoofdstuk 9. Ten slotte wordt in

Steenhoven, E. Jakobs, B. van de Wiel. - Amsterdam :

hoofdstuk 10 ingegaan op de cultuurdeelname van

Gemeente, 2003. - 87 p. : ill., tab.

kinderen van 6 t/m 12 jaar. Om de cultuurdeelname van

Rapportage over de resultaten van een onderzoek naar

Almeerders te peilen is gebruik gemaakt van het

de publieke belangstelling voor kunst en cultuur onder

zogenaamde Richtlijn Cultuurdeelname Onderzoek

Amsterdammers van 12 jaar en ouder. Uit het onder-

(RCO).

19


De cultuurparticipatie van de Nijmegenaren in beeld

Onderzoek naar de cultuurdeelname van Zeeuwen in de

gebracht : een synthese van de in 2002 verrichte

leeftijd van zestien jaar en ouder. Het onderzoek geeft

cultuuronderzoeken / O&S Nijmegen. - Nijmegen : O&S

informatie ten aanzien van het Zeeuwse cultuurbereik en

Nijmegen, 2003. - 83 p. : tab., graf.

biedt de mogelijkheid een profielschets op te stellen van

Synthese van een publieksonderzoek bij zes gesubsidi-

de Zeeuwse cultuurdeelnemer door de relatie met onder

eerde podia en een onderzoek onder ruim duizend

meer leeftijd en opleidingsniveau na te gaan.

Nijmegenaren naar wie wel en wie niet gebruik maakt van het lokale cultuuraanbod. Inhoud: 1) Samenvatting en conclusies; 2) Inleiding; 3) Verschillende vormen van

Beleid

cultuurparticipatie; 4) Belemmeringen voor cultuurdeelname; 5) Verbreden van cultuurdeelname; 6) Profielen

Actieplan cultuurbereik welk plan van actie? : vijf

van zes gesubsidieerde podia; 7) De belangstelling voor

gemeenten vergeleken op hun aanpak van het Actieplan

film en (pop)muziek.

Cultuurbereik, en een beschouwing over cultuurbeleid en de cultuurparticipatie van jongeren en allochtonen /

Cultuurparticipatie van Rotterdammers in 2003 / S.G.

H. Hartman. - [S.l. : s.n.], 2005. - 88 p. : tab. - Met bijl.

Rijpma, C. de Vries. - Rotterdam : COS, 2004. - 56 p. :

en lit.opg. - Doctoraalscriptie Universiteit van Tilburg,

tab., graf., fig. - Met bijl. - In opdr. van Bestuursdienst

Faculteit der Sociale Wetenschappen,

Rotterdam

Vrijetijdwetenschappen

In hoofdstuk 1 wordt besproken in welke mate de

De gemeente Breda is één van de deelnemende ge-

Rotterdammers verschillende culturele voorstellingen

meenten aan het Actieplan Cultuurbereik. Bij aanvang

bezoeken en welke Rotterdammers dat meer of juist

van het beleid ontstond bij de gemeente een aantal

minder doen. In hoofdstuk 2 wordt op dezelfde wijze

vragen: Welke aanpak van het Actieplan hebben andere

ingegaan op het bezoek aan 'cultureel erfgoed' en uit-

gemeenten gekozen? Welke aanpak blijkt succesvol?

leeninstellingen van kunst en culturele zaken. In hoofd-

Welke factoren zijn debet aan dit succes? Deze vragen

stuk 3 wordt het bezoek aan diverse afzonderlijke

vormen de aanleiding tot dit verkennende onderzoek. De

culturele instellingen besproken. Verder wordt het

centrale vraag van het onderzoek luidt: 'Welke factoren

bezoek aan festivals en evenementen (hoofdstuk 4), het

hebben invloed op het slagen of falen van het Actieplan

bezoeken van feesten in eigen kring met live voorstel-

Cultuurbereik?' In het theoretisch kader komt een aantal

lingen (hoofdstuk 5) en de deelname van Rotterdam-

onderwerpen aan bod: cultuurbeleid, problemen van

mers aan kunstzinnige activiteiten (hoofdstuk 6)

overheidsinterventie op cultureel gebied, de cultuurpar-

besproken.

ticipatie van jongeren en allochtonen, en het evalueren van overheidsbeleid. Vijf gemeenten (Arnhem, Den

Effectrapport cultuurcheques Gent: onderzoek naar

Bosch, Eindhoven, Tilburg en Almere) worden vergele-

cultuurgedrag van de Gentse studenten. - [S.l.: s.n.],

ken op de vormgeving en uitvoering van het Actieplan.

2004. - 98 p. : graf., tab. - Stageverslag in opdr. van de Stad Gent. - Met bijl.

Alles wordt nieuw (stil maar wacht maar) : verslag van

De Vlaamse stad Gent wil het cultuurgedrag van Gentse

het congres Podiumkunsten 2004 gehouden op maandag

studenten stimuleren. Speciaal daarvoor stelt zij cultuur-

27 september 2004 in Schouwburg en Congrescentrum

cheques beschikbaar. Met deze cheques krijgen studen-

Orpheus te Apeldoorn / H.O. van den Berg (redacteur),

ten korting op culturele activiteiten. Onderzoek naar het

B. Schans (eindredacteur). - Amsterdam : VSCD,

cultuurgedrag van Gentse studenten en de invloed van

2005. - 16 p. : ill.

cultuurcheques op dat gedrag.

Verslagen van inleidingen en paneldiscussies. Sprekers: Medy van der Laan (staatssecretaris van OCW), Paul

Tijd voor cultuur : onderzoek naar cultuurdeelname in

Schnabel (directeur SCP), Pieter Tordoir (hoogleraar

Zeeland 2002 / L.C. Franken. - Middelburg : Scoop,

economische geografie en planologie, directeur beleid

2003. - 71 p. : tab., ill., graf. - Met bijl. - In opdr. van

Kamer van Koophandel Amsterdam e.o.) en Felix

Provincie Zeeland

Rottenberg. Een van de paneldiscussies ging over het

20


onderwerp: CKV-bonnen: hoe haal je ze (de bonnen en

programma's van de deelnemende gemeenten en

jongeren) binnen?, leren van succesverhalen.

provincies. De visitatiecommissie komt tot de conclusie dat het Actieplan Cultuurbereik voortgezet moet worden.

Diversiteit in cultuur meer tonen : evaluatie en advies / K. Schaafsma, R. Zoutman. - Amsterdam : DSP, 2005. -

Verslag expert meeting musea en jongeren 20 juni

38 p. : tab. - Met bijl. - In opdr. van Gemeente

2005 / Erfgoed Actueel. - [Amsterdam : Erfgoed

Amsterdam, DMO/Afdeling Kunst en Cultuur

Actueel], 2005. - 8 p. : tab.

De gemeente Amsterdam heeft voor 2003 en 2004 in

Op 20 juni 2005 organiseerde Erfgoed Actueel, in

totaal 2 miljoen euro gereserveerd om diversiteit in

opdracht van het ministerie OCW, een besloten expert-

cultuur in Amsterdam te stimuleren. De gemeente wil

meeting over Musea en jongeren. Bij deze bijeenkomst

hiermee de cultuurparticipatie, met name van (alloch-

waren onder andere vertegenwoordigers uit musea, het

tone) jongeren, vergroten. De middelen werden ingezet

onderwijs, de museumconsulenten (LCM), de project-

onder de noemer 'diversiteit in cultuur meer tonen'

groep Cultuur en School van het Ministerie OCW, de

(DMT) en in belangrijke mate gebruikt om in culturele

Nederlandse Museumvereniging (NMV) en het Cultureel

buurtaccommodaties/buurttheaters in de stadsdelen te

Jongerenpaspoort (CJP) aanwezig. Onderwerp was het

investeren. Een andere deel van het geld werd ingezet

achterblijvende museumbezoek van jongeren in de leef-

om bestaand beleid te versterken, met name op het

tijd van 12 tot 18 jaar. Tijdens de meeting is gepraat

gebied van cultuurbereik, amateurkunst en cultuur-

over zowel inhoudelijke als praktische zaken die een

educatie. Deze publicatie bevat een evaluatie van DMT

belemmering kunnen vormen voor een bezoek aan het

en een advies over de toekomstige inzet van DMT.

museum.

Â TIJDSCHRIFTARTIKEL

Werkconferentie Actieplan Cultuurbereik 2005-2008, 23

Meer subsidie voor jongeren die actief aan kunst doen /

juni 2005 / J. van Kranendonk (auteur van inleiding) ...

K. Verhoef

[et al.]. - [Den Haag : OCW], 2005. - Ongepag.

In: VNG-magazine. - Vol.59(2005)4(28jan.10)

Voor de beleidsmedewerkers van de deelnemende

Kees Verhoef, oud-wethouder van Utrecht en Vleuten-

gemeenten en provincies vond op 23 juni 2005 de eerste

De Meern, pleit in dit opiniërend artikel voor minder

landelijke bijeenkomst plaats in het kader van het Actie-

subsidiegeld voor de passieve cultuurconsument in

plan Cultuurbereik 2005-2008. Een overzicht van de

gevestigde cultuurtempels en meer geld voor actieve

verslagen van het plenaire programma en de verslagen

kunstbeoefening door jongeren.

van vier workshops: Komt dat zien! Marketing en communicatie in het Actieplan; De wijken in, de boer op.

Van jonge mensen en de dingen die gaan komen :

Actieve cultuurparticipatie in wijk en regio; Aantrekkelijk

rapportage over de jaren 2001 en 2002 door de

verleden. Meetinstrumenten voor publieksbereik van

visitatiecommissie cultuurbereik : Actieplan

cultureel erfgoed; Ophef en vertier. Meten van (buiten-

Cultuurbereik 2001-2004 / M. Wester (redacteur),

schools) bereik van nieuwe groepen jongeren.

R. Haks ... [et al.]. - [Zoetermeer : OCenW], 2003. 225 p. : ill. - In opdr. van het Ministerie van OCenW, het Interprovinciaal Overleg (IPO) en de Vereniging

Marketing

Nederlandse Gemeenten (VNG) Eind 2002 en begin 2003 heeft de visitatiecommissie

Ambrassadeurs : over jongeren, cultuur en

cultuurbereik, onder leiding van Rinus Haks, 30 steden

communicatie / F. Devos. - Brussel [etc.] : CultuurNet

en 12 provincies bezocht om te zien hoe de voornemens

Vlaanderen/CJP/CANON Cultuurcel, 2004. - 95 p. : ill.,

uit de Actieplannen Cultuurbereik in de praktijk hebben

graf. tab. - Gepresenteerd tijdens de themadag NO

uitgepakt. Dit rapport is daar de weerslag van. Naast

FAKE! op 19 oktober 2004 in de Munt te Brussel. - Met

een algemeen deel met bevindingen en aanbevelingen

lit.opg. - ISBN 9080912026

over proces en kwaliteit van het Actieplan Cultuurbereik

Over cultuurparticipatie van 15- tot 25-jarigen in Vlaan-

bevat het eindrapport deelrapporten over de actie-

deren. Wat zijn de smaak- en mediavoorkeuren van

21


jongeren? Maken ze gebruik van het huidige culturele

Effectmetingen: snel & efficiënt : stappenplan voor

aanbod? Wie bepaalt wat ze hip vinden? Spelen ouders

metingen van de effecten van Jong & Grijpbaar, het

hierin een rol, de school, jeugdwerk, vrienden? Via

meerjarige jongerenmarketingproject van Bureau

welke media zijn ze het beste te bereiken? Deze en

Promotie Podiumkunsten / L. Ranshuysen. - Rotterdam :

andere vragen komen aan de orde in negen artikelen

Letty Ranshuysen, 2004. - 20 p. : graf., tab. - Met bijl.

over jongeren en cultuurparticipatie. Gelardeerd met

Handleiding om de effecten te meten van het jongeren-

internationale en Vlaamse praktijkvoorbeelden én met

marketingproject Jong & Grijpbaar. In dit project hebben

uitspraken van jongeren zelf. Geschreven als inspiratie-

elf theaters, gezelschappen en festivals nieuwe jonge-

boek voor iedereen die in het onderwijs, de culturele

renmarketingmethoden uitgetest.

sector en de jeugdsector beleidsmatig, programmatorisch of marketinggewijs met jongeren te maken heeft.

Gezocht: jonge theaterbezoekers : onderzoek naar succesvolle methodieken voor jongerenmarketing in de


podiumkunsten / A. Elffers, L. Ranshuysen, C. van der

Ambrassadeurs : over jongeren, cultuur en

Hoeven. - Rotterdam : Letty Ranshuysen, 2004. -

communicatie / F. Devos

62 p. : tab., graf. - Met lit.opg. en bijl.

In: MMNieuws. - Vol.7(2005)4/5(12-13)

Het onderzoek stelt vast dat theaters vooral de al geïn-

Franky Devos hield tijdens de Publiciteitsbeurs op 14

teresseerde jongeren bereiken, maar dat effectieve

maart 2005 een lezing over jongeren, cultuur en com-

theatermarketing gericht op andere jongeren nauwelijks

municatie. Zijn referaat bouwt verder op zijn boek

van de grond komt. Vrijwel alle jongeren doen aan

'Ambrassadeurs', dat hij schreef in opdracht van

cultuur: de gevestigde cultuur neemt echter een zeer

CultuurNet Vlaanderen en CANON Cultuurcel. Dit artikel

bescheiden plaats in hun leven in. Door de levensfase

bevat een aantal kernpunten uit zijn lezing.

waarin ze zich bevinden, stellen jongeren hun eigen eisen aan kunsten cultuuruitingen en aan die eisen

Ambrassadeurs 2 : over jongeren, cultuur en

komt het aanbod in de meeste theaters niet tegemoet.

communicatie : een duik in de praktijk / D. Van

Hierdoor staat slechts zo'n 10% van de jongeren open

Campenhout (redacteur). - Brussel [etc.] : CultuurNet

voor het reguliere theateraanbod. De onderzoekers con-

Vlaanderen/CJP/CANON Cultuurcel, 2005. - 64 p. : ill.,

cluderen dat het voor de ontwikkeling van strategieën

tab. - ISBN 9080912042

waarmee meer jongeren worden aangemoedigd om

Bundeling van 25 praktijkvoorbeelden over cultuurparti-

theaters te bezoeken onontbeerlijk is dat de effecten van

cipatie van 15- tot 25-jarigen in Vlaanderen. De voor-

op deze doelgroep gerichte acties beter worden

beelden zijn afkomstig uit het culturele veld, het onder-

gemonitord.

wijs of het jeugdwerk. Hier gebeurt het : het internet als schakel tussen musea Binnenkort verwacht: jonge Paradebezoekers! : een

voor beeldende kunst en een jong-volwassen publiek /

onderzoek om inzicht te krijgen in hoe De Parade haar

M. van Schrojenstein Lantman. - Utrecht : [s.n.],

communicatie en programmering kan aanpassen opdat

2003. - Ongepag. : tab. - Met lit.opg. en bijl. - Scriptie

er meer jongeren naar De Parade zullen komen /

Universiteit Utrecht, Faculteit Letteren,

E. Ghijsen, M. Schweitzer. - Amsterdam : [s.n.], 2004. -

Kunstgeschiedenis, Kunstbeleid en -management

87 p. : ill. - In opdr. van De Parade/Mobile Arts. - Met

Onderzocht is hoe internet een rol zou kunnen spelen bij

lit.opg. en bijl. - Scriptie vrijetijdsmanagement,

het bevorderen van museumbezoek onder jonge men-

Hogeschool INHOLLAND

sen, onafhankelijk van ouders of school. Inhoud:

Dit onderzoek gaat in op de mogelijkheden voor De

Waarom het belangrijk is dat jongeren naar een kunst-

Parade om meer jongeren te trekken. Om te onderzoe-

museum gaan; Musea op internet. De rol van de

ken hoe De Parade dat zou kunnen doen, zijn het imago,

Nederlandse overheid; Status quaestionis; Nederlanders

de programmering en de communicatie van De Parade

en museumbezoek; Jongeren en internetgebruik; Hoe

bekeken.

presenteren de Nederlandse kunstmusea zich op internet?; en Hoe kan internet een rol spelen bij het

22


bevorderen van museumbezoek onder jong

Onderwerp van discussie was het grotendeels ontbreken

volwassenen?

van jongeren (15-25) in het publiek van de meeste gevestigde culturele instellingen. Deelnemers kwamen

Jong & Grijpbaar : evaluatie van de ingezette jongeren

onder andere uit: Duitsland, Frankrijk, IJsland, Groot-

marketingmethoden / A. Elffers. - Rotterdam : Bureau

Brittannië, Spanje, België en Nederland.

Letty Ranshuysen, 2005. - 68 p. : tab. - Met lit.opg. In het seizoen 2004/2005 hebben elf theaters, gezel-

Jongerenmarketing / P. de Nijs ... [et al.]

schappen en festivals een nieuwe jongerenmarketing-

In: MMNieuws. - Vol.5(2003)2(feb.1-22). -

methoden uitgetest in het kader van het project Jong &

Themanummer

Grijpbaar van Bureau Promotie Podiumkunsten.

Themanummer over jongerenmarketing. Met aandacht

Evaluatieonderzoek van de effecten van deze

voor activiteiten waarmee culturele instellingen en over-

marketingmethoden.

heden jongeren proberen te bereiken en voor veranderingen in de jeugdcultuur. Het openingsartikel volgt de

Jong & Grijpbaar : handboek voor culturele

ontwikkelingen in het jeugdtheater. Verder gesprekken

jongerenmarketing / F. Devos, R. Giebels. -

met directeuren van CJP Nederland en CJP Vlaanderen

Amsterdam : International Theatre & Film Books,

en een overzicht van Nederlandse en Vlaamse initiatie-

2005. - 82 p. : ill. - Bron van beschr.: omslag. - Met

ven op het gebied van jongerenmarketing.

lit.opg. en trefwoordenreg. - In opdr. van Bureau Promotie Podiumkunsten. - ISBN 90-6403-68-10

Marktonderzoek studenten Uitburo / L. Ranshuysen. -

Praktische tips en voorbeelden om jongeren uit

Rotterdam : Letty Ranshuysen, 2005. - 13 p. : tab.

Nederland en Vlaanderen tussen 15 en 25 jaar

Rapportage van een uitgebreid enquêteonderzoek

enthousiast te maken voor theater, dans, muziek,

gehouden onder studenten van twee Rotterdamse hoge-

literatuur en beeldende kunst.

scholen waar recent Studenten Uitburo's zijn ingericht. Gevraagd is naar het bezoekgedrag aan culturele instel-


lingen in Rotterdam, naar het ondernemen van actieve

Jongeren als ambassadeur voor kunst en cultuur /

culturele activiteiten, naar de bezoekgeschiedenis van de

A. Geldermans

studenten, naar bezoekmotieven en -drempels, naar

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.7(2004)33(jun.

uitgaven en mediagebruik.

13-17) Hoe kun je meer jongeren interesseren voor kunst en


cultuur? Dat is een vraag waar veel kunsten cultuur-

Een vloedgolf aan tips om jongeren te bereiken /

instellingen mee worstelen. Steeds vaker schakelen

A. Geldermans

instellingen jongeren in bij de programmering, organi-

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.9(2006)41(feb.4-5)

satie of marketing van hun voorstellingen. Maar onder

Hoe krijg je jongeren naar de podiumkunsten en hoe

de kunstinstellingen bestaat ook huiver voor verlies aan

houd je ze vast? In het traject Jong & Grijpbaar van

artistieke kwaliteit.

Bureau Promotie Podiumkunsten is hier onderzoek naar gedaan. Artikel over de bevindingen en conclusies van


dit onderzoek.

Jongeren en cultuur in Europees perspectief : congresverslag / A. Elffers In: MMNieuws. - Vol.7(2005)9/10(14-15)

Buitenschools

Congresverslag van een masterclass onder de titel 'Change the rules - young people and culture', georgani-


seerd door de Audiences Europe Network op 10 en 11

'B-There' vergt lange adem

november 2005 in Barcelona. De Audiences Europe

In: Nieuwskrant. - Vol.(2005)6(dec.12)

Network is een netwerk van Europese culturele instellin-

Vanaf de zomer van 2005 werken twintig lokale culturele

gen die zich bezig houden met cultuurmarketing.

instellingen in Den Bosch samen in het project 'B-There',

23


waarbij het UITpunt en Stichting Bosse Nova de kar

Jaarlijks doen enkele duizenden jongeren mee aan de

trekken. Op vertoon van een gratis B-There-pas kunnen

regionale voorrondes van Kunstbende. Sinds 1991 strij-

jongeren wekelijks - met korting - een geselecteerde

den zij door middel van dans, toneel, muziek of taal om

culturele activiteit bezoeken. Een terug- en vooruitblik

een plaats in de landelijke finale. Kunstbende is een

met drie betrokkenen.

wedstrijd, maar wil in de eerste plaats jongeren enthousiast maken voor kunst en cultuur. Het artikel geeft de

Draaiboek Hooi!koorts / C. de Jonge (samensteller),

geschiedenis, het concept, mogelijke verbeteringen en

I. Baric (samensteller). - Middelburg : Scoop, 2003. -

de filosofie van Kunstbende.

22 p. - Samenwerkingsverband van gemeente Veere en Scoop

'Kunsteducatie in een veranderende stad' : congres van

De bedoeling van het project 'Hooi!koorts' is het stimu-

de straat, 9 juni 2004 / S. Trienekens (auteur van

leren van actieve cultuurdeelname door jongeren.

inleiding). - Rotterdam : SKVR, 2004. - 16 p. - Met bijl. Verslag van het congres 'Van de Straat', gehouden in

Educatie en de Nederlandse symfonieorkesten : een

Rotterdam op 9 juni 2004. Op dit congres stond de vol-

inventarisatie van educatieve activiteiten van de

gende vraag centraal: Hoe zet je kunst en cultuur in om

orkesten / Ph. Fruytier. - [S.l. : s.n.], 2005. - 111 p. :

met jongeren van de straat andere jongeren van de

tab. - Met lit.opg. - Doctoraalscriptie Universiteit

straat te bereiken en hoe verbind je deze straatcultuur

Utrecht, Muziekwetenschap, Kunstbeleid en Management

aan de gevestigde culturele instellingen? Tijdens het

Drie vragen staan centraal in deze scriptie: Welke edu-

congres stonden vier workshops centraal: werken met

catieve activiteiten hebben de verschillende Nederlandse

peereducators, nieuwe methodieken, faciliteren van

orkesten in de afgelopen jaren georganiseerd? Wat zijn

straatcultuur, lesgeven op andere locaties. In de bijlage

de bestaande theorieën over het bereiken van jongeren

is de openingsspeech opgenomen van Sandra

in het kader van cultuureducatie? Kan een model ont-

Trienekens.

wikkeld worden voor educatieve activiteiten, dat aangeeft welke concepten passen bij een bepaalde doel-

Respect! Urban culture, community arts en sociale

groep?

cohesie : monitoring Van de Straat 2003/04 :

Effectmeting tijdelijk project kunstinitiatie : tendensen

Kunst Onder Andere, wijkinitiatieven van de SKVR /

na één werkjaar (2002-2003) / I. Leys (redacteur). -

S. Trienekens. - [Rotterdam]: Kunst Onder Andere],

[S.l. : s.n.], 2003. - 20 p. - Met bijl.

2004. - 64 p. : tab., ill. - Onderzoek is begeleid door

Het tijdelijk project kunstinitiatie vloeit voort uit het

Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen

Vlaamse Decreet betreffende Gelijke Onderwijskansen.

Rotterdam. - Met lit.opg.

De bedoeling ervan is kansarme jongeren, zowel alloch-

Eindrapportage van het monitoringonderzoek van het

tonen als autochtonen, via aangepaste projecten in

project 'Van de Straat'. 'Van de Straat' omvat jongeren-

contact te brengen met actieve kunstbeleving en kunst-

projecten in deelgemeente Delfshaven van Kunst Onder

beoefening. De uiteindelijke (strategische) doelstelling is

Andere (KOA), dit is de Sector Wijkinitiatieven van de

de stap naar het deeltijds kunstonderwijs meer vanzelf-

Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam (SKVR). KOA

sprekend te maken voor de jongeren. Daarbij moet

probeert moeilijk bereikbare doelgroepen bij kunst en

opgemerkt worden dat het deeltijds kunstonderwijs in

cultuur te betrekken. Hierbij gaat de aandacht vooral uit

Vlaanderen ongeveer gelijk is aan de Nederlandse

naar kinderen en jongeren in wijken met een sociaal-

kunstbeoefening aan de centra voor de kunsten.

economische achterstand. Naast de evaluatie van de

jongerenprojecten in de deelgemeente Delfshaven door

projecten 'Van de Straat' wordt in deze publicatie de


relatie tussen de wijk, community arts en sociale cohesie

Kunstbende: meedoen is belangrijker dan winnen /

onderzocht. De centrale vraag van het onderzoek luidt:

L. Huijsmans

in hoeverre is een wijkgericht project als 'Van de Straat'

In: Dossier kennis en media. - Vol. 2(2003)3(84-87)

in staat cultuurparticipatie van jongeren te vergroten en de sociaal-culturele samenhang in de wijk te versterken?

24


Respect! 'Urban culture', community arts en sociale

vragenlijsten is onderzocht of zij, sinds ze Bazarlessen

cohesie : tussenevaluatie april 2004 : monitoring Kunst

volgen een ontwikkeling hebben doorgemaakt in hun

Onder Andere : wijkgerichte projecten: 'Van de Straat'

leesplezier, leesmotivatie en leesfrequentie. De onder-

2003/04 / S. Trienekens. - [Rotterdam] : [S.n.], 2004. -

zoeksresultaten geven een positief beeld weer.

46 p. : tab. - Onderzoek is begeleid door Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen. - Met

Belevingsonderzoek CKV 2004-2005 : een on-line

lit.opg.

onderzoek naar de beleving van CKV'ers van CKV & de

Tussenevaluatie en monitoring van het project 'Van de

rol van CJP / L. Rynja, S. Overbeeke. - Amsterdam :

Straat'. Via dit project probeert de Stichting Kunstzin-

CJP, 2005. - 37 p. : tab., graf. - Met bijl.

nige Vorming Rotterdam (SKVR) moeilijk bereikbare

Resultaten van een kwantitatief onderzoek onder circa

doelgroepen bij kunst en cultuur te betrekken. Hierbij

1700 CKV-leerlingen naar het bereik van en de waarde-

gaat de aandacht vooral uit naar kinderen en jongeren

ring voor de CKV-bon, de CKV-docent en de CJP-pas.

in wijken met een sociaal-economische achterstand.

Parallel aan dit onderzoek is een onderzoek uitgevoerd

Naast een evaluatie wordt in deze publicatie de relatie

met de titel 'Kunst & cultuur op de schop' naar de kunst-

tussen de wijk, community arts en sociale cohesie

en cultuurbeleving van tieners.

onderzocht. De centrale vraag van het onderzoek luidt: in hoeverre is een wijkgericht project als 'Van de Straat'

CKV-leerlingen, het publiek van de toekomst! : wat zijn

in staat cultuurparticipatie van jongeren te vergroten en

de factoren waar theaters het meest succes mee hebben

de sociaal-culturele samenhang in de wijk te versterken?

met betrekking tot het aantrekken van zoveel mogelijk CKV-leerlingen? / S. van der Poll. - [S.l. : s.n.], 2005. 59 p. : tab., fig., ill. - Met lit.opg. en bijl. - In opdr. van

Voortgezet onderwijs

Bureau Promotie Podiumkunsten. - Afstudeerscriptie Hogeschool INHolland Haarlem, Media en Entertainment

Aantekeningen expertmeeting meer ckv vouchers :

Management

dinsdag 20 september 2005 / Y. Melsert, R. Giebels. -

Onderzoek naar de succesfactoren van theaters met

Amsterdam : Bureau Promotie Podiumkunsten, 2005. -

betrekking tot het aantrekken van CKV-leerlingen. Van

3 p.

der Poll heeft onder andere interviews gehouden met 15

De vraag op de expertmeeting 'Meer CKV vouchers'

theaters. Hieruit zijn 10 gouden tips naar voren geko-

luidde: Waar liggen de kansen voor de podiumkunsten

men, bestemd voor theaters die willen dat er méér CKV-

om meer CKV-leerlingen naar de podia en voorstellingen

bonnen besteed worden.

te trekken?

Â TIJDSCHRIFTARTIKEL Bazar; lezen met plezier in het vmbo?! :

Didactiek voor stimulerend fictieonderwijs in de

praktijkervaringen van leerlingen en docenten / J. de

basisvorming / L. van der Bolt

Winter. - Rotterdam : CED Groep, 2003. - 32 p. : fig. -

In: Levende Talen. - Vol.5(2004)1(mrt. 27-37). -

Met samenv., lit.opg. en bijl.

Met lit.opg.

Een vervolg op de literatuurscriptie getiteld 'Leesbevor-

In de beleving van leerlingen in het voorgezet onderwijs

dering in het vmbo' (Jenneke de Winter, Universiteit

gaapt er een kloof tussen het spontaan lezen in de vrije

Utrecht 2002), waarin onderzocht is of aanbieden van

tijd en het lezen in de literatuurles op school. Dit artikel

Bazar effect op de taalvaardigheid van leerlingen kan

probeert een brug te slaan tussen het lezen voor school

hebben. Het praktijkonderzoek 'Bazar; lezen met plezier

en het spontane en betrokken leesgedrag in de vrije tijd.

in het vmbo?!' is uitgevoerd om antwoord te geven op

Het biedt aanknopingspunten om in de literatuurles te

de vraagstelling 'Ontwikkelen leerlingen die Bazarlessen

werken aan behoud van het leesplezier bij de overgang

volgen meer plezier in lezen, raken zij meer gemotiveerd

naar het voortgezet onderwijs.

om te gaan lezen en neemt hun leesfrequentie toe?'. Het antwoord op deze vragen is geleverd door 115 leerlingen uit vier eerste en twee tweede klassen. Door middel van

25



vrije tijd lezen ze, soms, ook boeken. Hoe is de relatie

'Docenten moeten beter aansluiten bij interesse van

tussen beide vormen van lezen en leesgedrag? Enkele

kinderen' : interview met Helma van Lierop, hoogleraar

resultaten van een verkennend onderzoek.

jeugdliteratuur / J.J. Hermsen In: Boekman. - Vol.15(2003)56(jun.64-67)


Uit het nieuwste rapport van het Sociaal Cultureel

Jongeren geven hun mening over CKV / A. Geldermans

Planbureau blijkt dat leerlingen steeds minder lezen. Las

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol. 8(2005)39(okt.

een gemiddelde veertienjarige in 1990 nog twintig

12-17)

minuten per dag, inmiddels is dat gedaald tot vier

Acht jongeren blikken terug op het vak CKV. De ervarin-

minuten. Hoewel leraren over het algemeen wel menen

gen zijn wisselend. Dit blijkt onder meer uit het onder-

dat zij 'leespleziergericht' te werk gaan, heeft dat niet

zoek 'De kunst- & cultuurbeleving van CKV-jongeren'

tot meer lezen geleid. Hoogleraar jeugdliteratuur Helma

(2005), dat Laurien Vogelaar deed in opdracht van CJP.

van Lierop geeft haar visie. Kunst & cultuur op de schop : een kwalitatief onderzoek


naar de kunsten cultuurbeleving van tieners /

Eindrapportage CKV1-volgonderzoek : invoering van

L. Vogelaar, L. Rynja. - Amsterdam : CJP, 2005. -

CKV1 een succes / B. Ros

37 p. : tab. - Met lit.opg.

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.7(2004)31(feb.

Kwalitatief onderzoek naar de attitude van jongeren ten

10-11)

aanzien van de begrippen kunst en cultuur. Het onder-

Het vak CKV1 loopt vier jaar na invoering op rolletjes, zo

zoek is uitgezet onder circa 1700 CKV'ers. Parallel aan

blijkt uit het rapport 'Momentopnames CKV1: eindrap-

dit onderzoek is een kwantitatief onderzoek uitgevoerd

portage CKV1-Volgproject' van Harry Ganzeboom,

met de titel 'Belevingsonderzoek CKV 2004-2005' over

Folkert Haanstra, Marie-Louise Damen en Ineke Nagel

het bereik van en de waardering voor de CKV-bon, de

(Cultuurnetwerk Nederland 2003). Docenten zijn op een

CKV-docent en de CJP-pas.

nieuwe manier gaan lesgeven en leerlingen komen daadwerkelijk met cultuur in aanraking. Maar wat het

Kunst, cultuur... en jongeren? : CKV-1 en de

effect op de lange termijn is, blijft nog onduidelijk.

ontwikkeling van cultuurparticipatie bij jongeren / I. Bouwhuis. - Zwolle : [s.n.], 2004. - 58 p. : tab., fig. -

Emotionele betrokkenheid bij jeugdliteraire teksten /

Scriptie in opdr. van de afdeling Docent Muziek,

I. Guldemond. - Amsterdam : Stichting Lezen, 2003. -

Conservatorium Zwolle. - Met lit.opg. en bijl.

122 p. : ill. - In opdr. van Stichting Lezen. - Met bijl. en

De centrale vraag in deze scriptie luidt: levert het vak

lit.opg. - ISBN 90-75870-27-2

CKV1 een bijdrage aan een ontwikkeling van een vol-

Een verkennend onderzoek naar het verband tussen

waardige cultuurparticipatie van (jonge) mensen aan de

leesplezier en identificatiemogelijkheden bij veertien-

samenleving? En zo ja, op welke manier? Deze vraag is

jarigen in het vmbo in Nederland en tso (technisch

voornamelijk beantwoord vanuit het oogpunt van de

secundair onderwijs) en bso (beroeps secundair onder-

leerlingen. Door leerlingen van verschillende scholen een

wijs) in Vlaanderen.

enquête in te laten vullen, is gekeken hoe zij CKV1 ervaren en wat zij van het vak verwachten. Het eerste


hoofdstuk gaat in op de geschiedenis van de kunstzin-

'Ik lees nooit in mijn vrije tijd' : lezen in de vrije tijd en

nige vorming vanaf WOII. Daarna volgen twee hoofd-

verplicht lezen voor school / D. Schram

stukken over het landelijk cultuurbeleid en over de ge-

In: Tsjip/Letteren. - Vol.15(2005)2(7-10). - Met lit.opg.

schiedenis van het jeugdbeleid. In hoofdstuk vier wor-

Inleiding bij het congres 'Lezen in de lengte en lezen in

den verschillende CKV-methodes besproken. Daarna

de breedte' dat op 2 en 3 juni 2005 in Amsterdam (Vrije

volgt een hoofdstuk waarin de uitkomsten staan van het

Universiteit) plaatsvond. Leerlingen van de Tweede Fase

enquête-onderzoek onder leerlingen en in beperkte mate

moeten voor school literaire teksten lezen; zij krijgen

onder docenten.

daar opdrachten bij en maken een leesverslag. In de

26



onder andere aandacht besteed aan: de praktische in-

De lessen van 'Neverland' : CKV'ers betrokken bij opzet

vulling en uitwerking van het vak CKV1; de ervaringen

tentoonstelling / A. Vangronsveld

(positief én negatief) van de betrokken leerkrachten,

In: Museumvisie. - Vol.28(2004)2(jul/aug.39-41)

leerlingen, culturele instellingen en steunfunctie-

Het Museum voor Moderne Kunst te Arnhem betrok

instellingen; het korte en middellange termijneffect van

jongeren bij het bedenken en realiseren van een ten-

het vak op de culturele participatie van leerlingen en

toonstelling. Tijdens brainstormsessies werd vastgesteld

hun houding ten opzichte van kunst en cultuur; en de

dat de CKV'ers graag interactieve kunst zien, die hun

besteding van CKV-bonnen.

een 'andere wereld' toont. Zo ontstond het idee voor de tentoonstelling 'Neverland' en werden kunstenaars


benaderd die zich bezighouden met nieuwe media. De

Oog in oog met De Nachtwacht : G.R.A.S.-project lokt

tentoonstelling werd gevormd door diverse interactieve

vmbo-scholieren het museum in / K. Kreukels

installaties en er kwam een catalogus bij. Met uitleg van

In: Contrast. - Vol.11(2004)23(10dec.26-28)

de kunstenaars en gastvrouwen/of -heren werd de

In 2000 startte het G.R.A.S.-project. Dit G.R.A.S.-

bezoeker iets over de kunstwerken verteld. Deze gast-

project is het educatieve samenwerkingsproject van het

vrouwen/ of -heren waren de jongeren zelf of suppoos-

Van Gogh Museum, Rijksmuseum, Amsterdams

ten. Er werd onderzoek gedaan naar de bevindingen van

Historisch Museum en het Stedelijk Museum. Met dit

de bezoekers. Het publiek was over het algemeen rede-

project willen de vier grote Amsterdamse musea vmbo-

lijk enthousiast. De CKV-jongeren zelf waren niet

leerlingen actief kennis laten maken met hun cultuur-

extreem positief.

schatten. Inmiddels hebben bijna tweehonderd klassen uit heel Nederland deelgenomen aan deze pilot. Het lijkt

Meeting point [videoband] : gewoon doen! / T. Bruinen

erop dat G.R.A.S. erin is geslaagd de museumdrempel

(projectleider), K. Keus (projectleider), A. van Koolwijk

voor vmbo'ers te verlagen. Een praktijkverslag.

(projectleider). - Amsterdam : ROC Amsterdam, 2003. 31 min. - Titel op omslag: ROC van Amsterdam Meeting

Schoolgaande jongeren en hun bezoek aan

Point 1 april 2003

cultuurpodia : een onderzoek naar de effecten van

Meeting Point is een activiteitenprogramma bedoeld voor

podiumkenmerken op het lokale podiumbezoek van

leerlingen en docenten. Leerlingen en docenten kunnen

scholieren / N. Suwargana, I. Nagel (begeleider),

mee doen aan tal van activiteiten onder andere dans,

F. Haanstra (begeleider). - [S.l. : s.n.], 2005. - 128 p. :

muziek, theater en sport. Deze videoband is een regis-

tab. - Met lit.opg. en bijl. - Doctoraalscriptie Universiteit

tratie van een slotdag. Te zien zijn onder andere work-

Utrecht, Sociologie

shops, presentaties, optredens en debatten. Meeting

De doelstelling van dit onderzoek is het vergelijken van

point wordt mogelijk gemaakt met financiële steun van

cultuurpodia (voor theater, dans en muziek) en het ver-

'Cultuur en School voor BVE' van het ministerie van

klaren van verschillen in scholierenbezoek aan de hand

OCW en ROC Amsterdam.

van kenmerken van podia en scholieren. Met scholieren worden jongeren in het voortgezet onderwijs bedoeld.

Momentopnames CKV1 : eindrapportage CKV1Volgproject / H.B.G. Ganzeboom ... [et al.], M. van


Hoorn (eindredacteur). - Utrecht : Cultuurnetwerk

Wat drijft scholieren tot cultureel gedrag? : de relatie

Nederland, 2003. - 88 p. : tab., graf. - Met lit.opg. en

tussen persoonlijkheid en cultuurparticipatie /

bijl. - ISBN 90-6997-106-2

C. Stalpers

In het schooljaar 1999-2000 is in de vierde klas van

In: Tsjip/Letteren. - Vol.15(2005)2(25-29). - Met lit.opg.

havo/vwo het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming 1

Bijdrage aan het congres 'Lezen in de lengte en lezen in

(CKV1) ingevoerd. In hetzelfde jaar startte het CKV1-

de breedte', dat op 2 en 3 juni 2005 in Amsterdam (Vrije

Volgproject, een drie jaar durend onderzoek naar de

Universiteit) plaatsvond. In welke mate zijn scholieren

ervaringen met CKV1 in de eerste jaren na de invoering.

geïnteresseerd in cultuur en welke variabelen kunnen

In deze eindrapportage van het CKV1-Volgtraject wordt

verschillen in cultuurdeelname voorspellen? In dit artikel

27


wordt de verklaring voor verschillen in cultuurdeelname

from an independent evaluation. The On Common

in de persoonlijkheidsleer gezocht, meer specifiek in de

Ground project aims to discover why young people do

theorievorming over behoefte aan fantasie (fantasy

not visit museums and to develop means of making

proneness) en die aan reflectie (need for cognition).

museums more attractive and relevant to young people.

Alvorens deze variabelen beschreven worden, wordt

It also aims to develop community partnership opportu-

eerst de praktische relevantie ervan uiteengezet.

nities for NMGW. Cultuurparticipatie gewikt en gewogen : basisgegevens

Europa

van de survey 'Cultuurparticipatie in Vlaanderen 20032004' / J. Lievens, H. Waege, H. De Meulemeester. -

Being young in Scotland 2005 : young people's

Antwerpen : De Boeck, 2006. - 310 p. : tab. - Met

participation in youth work, arts, culture and sport /

lit.opg. - ISBN 90-455-1636-5

MORI. - Edinburgh : Scottish Executive Education

Uitgebreid onderzoek naar cultuurparticipatie in Vlaan-

Department, 2005. - 22 p. : graf., tab. - ISBN 0-7559-

deren. In een representatieve steekproef van 2849

2712-5

Vlaamse gezinnen werden alle leden tussen 14 en 85

The report analyses the top leisure, sport and arts

jaar gevraagd naar hun deelname aan het culturele

activities among school children and young people. It

leven en hun houding ten aanzien van cultuur.

states that when asked what 11 tot 16 year olds are most likely to do in their spare time, the top three

Cultuurparticipatie in breedbeeld: eerste analyses van

activities reported were watching tv/videos/dvds (87%

survey 'Cultuurparticipatie in Vlaanderen 2003-2004' /

of respondents), listening to music (87%) and going to

J. Lievens ... [et al.], H. Waege (redacteur). -

friends' houses. It notes that this age group is least

Antwerpen : De Boeck, 2005. - 264 p. : tab., graf., fig. -

likely to go to an art gallery (only 4 % of respondents)

Met lit.opg. en bijl. - In opdr. van de Administratie

or museum (7%). In terms of the 17 to 25 age group,

Cultuur van de Vlaamse Gemeenschap. - ISBN 90-455-

most listen to music (88%) or use the internet (73%).

1637-3

In terms of participation in arts activities, the highest

Uitgebreid onderzoek naar cultuurparticipatie in Vlaan-

participation levels occur among the 11 to 12 age group

deren. In een representatieve steekproef van 2849

(36%) and descend rapidly thereafter. 26% of 13 year

Vlaamse gezinnen werden alle leden tussen 14 en 85

olds, 19% of 15 to 16 year olds, 13% of 19 to 20 year

jaar gevraagd naar hun deelname aan het culturele

olds and 7% of 25 year olds said they participated in

leven en hun houding ten aanzien van cultuur.

arts activities. The report also notes that very few young people are regular users of cultural facilities.

Experten in eigener Sache : Kulturelle Bildung als Partizipation


In: Infodienst Kulturpädagogische Nachrichten. -

Creative community initiatives for young people /

Vol.(2004)73(Okt.10-126)

S. Greenhalgh

Vielerorts nehmen Kinder und Jugendliche das Heft

In: JEM, Journal of education in museums. -

selbst in die Hand und organisieren Kulturfestivals, reali-

Vol.(2003)24(24-29). - Met lit.opg.

sieren Ausstellungen usw. Mit seinen 284 Bewerbungs-

The pilot phase of the On Common Ground (OCG) pro-

projekten ist der Jugendkulturpreis NRW 2004 eine

ject, facilitated through the education department of the

Fundgrube für gelungene Partizipation. Beispiele aus

National Museum & Galleries of Wales (NMGW) has been

dem ganzen Bundesgebiet unterstreichen: In Projekten

completed. The 15th month project was dedicated to

der kulturellen Bildung sind Kinder und jugendliche Ex-

working with young people, mostly from disadvantaged

perten in eigener Sache. Inhalt: Positionen; Konzepte;

backgrounds, within a community setting. This paper

Projekte: Erfahrungen aus der Praxis; Jugendkulturpreis

looks at the background of this project. It offers a brief

NRW 2004: 284 Bewerbungsprojekten.

outline of all the project work undertaken and the research information gathered. It also includes extracts

28


Expressing themselves : national youth consulting on

Maatschappelijke participatie van jongeren : bewegen in

the arts by Young Scot on behalf of the Scottish Arts

de sociale, vrijetijds- en culturele ruimte : samenvatting

Council : July - November 2004 / Young Scot. -

en beleidsaanbevelingen / W. Smits, F. Stevens

Edinburgh : Scottish Arts Council/Young Scot, 2004. -

(medewerker). - Gent : Re-CreatiefVlaanderen, 2005. -

51 p. : graf., tab. - Met bijl.

75 p. : tab. - Met lit.opg. - Samenv. van het eindverslag

In this report 1200 young people across Scotland

van het Programma Beleidsgericht Onderzoek

express their views on the arts. The results of the

'Maatschappelijke participatie van jongeren' in opdr. van

consultation clearly show that 'the arts' is an issue that

de Administratie Cultuur, afdeling Jeugd en Sport van de

young people feel strongly about.

Vlaamse Gemeenschap Onderzoek naar maatschappelijke participatie van

Je bent jong en je wilt niets??? : over jongeren &

jongeren tussen de veertien en achttien jaar in Vlaan-

participatie in Nederland en Europa / E. Geursen,

deren. Dit onderzoek had drie doelstellingen. Ten eerste

J. Plemp, L. Rynja. - Amsterdam : CJP, 2006. - 18 p. -

werd er gekeken naar participatie op school, in het

Geschreven in het kader van Youth Builds Europe

gezin, in formele en informele sociale netwerken en in

Kort verslag van een vergelijkend kwalitatief onderzoek

het culturele veld. Daarbij werd onderzoek gedaan naar

in 13 Europese landen naar de mate waarin en de

samenhang of structuren binnen de contacten die

manier waarop jongeren willen participeren in maat-

jongeren hebben, onderscheiden naar vrijetijdsruimte,

schappelijke activiteiten. In totaal hebben 400 Europese

de sociale ruimte en de culturele ruimte. Ten tweede is

jongeren in de leeftijd van 16 tot 24 jaar aan het onder-

een beeld geschetst van welke jongeren een bepaalde

zoek meegewerkt.

positie innemen in die drie ruimtes. Ten slotte is onderzocht op welke manier de positionering in de


verschillende ruimtes onderling samenhangen, bijvoor-

Jongeren & musea / CANON, Cultuurcel Departement

beeld: zitten jongeren die zich in de vrije tijd met

Onderwijs

cultuur bezighouden zich beter in hun vel dan jongeren

In: Tento. - Vol.(2005)4(okt/nov/dec.1-15)

die hun vrije tijd invullen met informele contacten en

In dit themanummer wordt ingegaan op jongeren en

commerciële activiteiten.

musea in Vlaanderen. Er worden tips en voorbeelden gegeven om jongeren voor een museumbezoek te

Over (cultuur)participatie / M. Leye (redacteur),

enthousiasmeren.

B. Caron ... [et al.]. - Brussel : Kunst en Democratie, 2006. - 260 p. : fig., tab. - Met lit.opg.

De kliksons voorbijgeklikt : reflecties van op de zijlijn /

De verschillende stellingen ten aanzien van cultuurparti-

L. De Rycke ... [et al.]. - Antwerpen [etc.] : Garant,

cipatie en de consequenties ervan worden toegelicht.

2005. - 178 p. + cd-rom : ill., graf., tab. - Met lit.opg. -

Daarnaast is het de bedoeling om op basis van de aan-

ISBN 90-441-1837-4

gehaalde argumenten het participatiedebat te stimuleren

Begin 2004 werd in Vlaanderen het 'Kliksonsonderzoek'

en te blijven voeren. Hierbij staat de participatie van

uitgevoerd waarbij ruim 35.000 kinderen tussen 10 en

maatschappelijk kwetsbare groepen centraal. Bedoeld

16 jaar on line werden gevraagd naar hun behoeften aan

voor betrokkenen uit de culturele en sociale sector,

vrijetijdsbesteding in hun eigen buurt. In de publicatie

zowel makers, bemiddelaars als lokale en bovenlokale

staan de resultaten van dit onderzoek centraal. Daar-

beleidsinstanties.

naast gaan verschillende experts in op thema's als kinderen met een beperking, kansarme jongeren, de

The participation of young people in the arts in Ireland :

eigenheid van een vrijetijdsaanbod voor meisjes en de

a proposed policy and action plan for the period of the

grootstedelijke uitdaging. De bijbehorende cd-rom bevat

Third Plan / M. Coughlan. - Dublin : The Arts Council,

de Kliksonsvragenlijst, individuele standpunten van de

2004. - 32 p.

koepel- en middenveldorganisaties, platformteksten en

The aim of this report is to examine the practice in

discussies en reacties van de bevoegde ministers.

Ireland of all artforms in which young people in the 12 to 25 year age range take part as active participants or

29


as consumer/audience members and to examine, review

(sleep and personal care), social leisure, hobbies and

and identify the needs of that sector. Recommendations

use the computer more frequently. This paper shows

are given.

that time use is institutionally embedded. Policy making concerning education and labour market affect the

Practical partnerships : involving young people in

amount of free time of adolescents. Indirectly policy

heritage / Heritage Lottery Fund. - London : HLF,

making but also cultural institutional settings (such as

2004. - 31 p. : ill. - Met bijl.

gender) have consequences for cultural participation.

This publication is designed to share ideas about involving young people aged 13-25 in heritage projects. The

Tijd voor vrije tijd? : Vrijetijdsparticipatie in Vlaanderen:

book promotes discussion of the relevance of heritage to

sport, cultuur, media, sociale participatie en recreatie /

young people and the barriers to their involvement,

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Administratie

reports on some HLF (Heritage Lottery Fund) projects,

Planning & Statistiek. - Brussel : Ministerie van de

outlines the key elements of good practice in working

Vlaamse Gemeenschap, 2004. - 87 p. : tab., fig. - Met

with young people and the importance of partnerships.

lit.opg. In kaart wordt gebracht de vrijetijdsbesteding van de

Smakers : jongeren en cultuur 2004 / S. Burm

Vlaming uitgesplitst in sport, cultuur, media- consumptie

(coördinator). - Brussel : CJP/Ministerie van de Vlaamse

en participatie, sociale participatie en participatie in

Gemeenschap, 2005. - 144 p. : ill., tab.

andere recreatieve vrijetijdsactiviteiten.

Bevat verhalen, getuigenissen en feiten over jongeren en cultuur anno 2004 in Vlaanderen. Het boek is een


momentopname, gemaakt aan de hand van diverse

Young people's music in and out of school /

foto's, schrijfstijlen, thema's en bijdragen van jong en

A. Lamont ... [et al.]

oud. Het boek kent drie hoofdthema's: de idealen van

In: British journal of music education. - Vol. 20(2004)

jongeren, de top vijf waarin jongeren onder andere hun

3(Nov.229-241)

favoriete boek en film aangeven en ten slotte de resul-

This article examines the perceived and documented

taten van een aantal recente wetenschappelijke onder-

problems of school music, particularly at secondary level

zoeken naar jongeren en cultuur.

(aged 8-14 years), in England. Four issues are explored: teachers' approaches to music in school; pupils' levels of

Time use of adolescents : Belgium and the Netherlands /

engagement in musical activities in and out of school;

F. Stevens, J. Vandeweyer, A. Van den Broek. - Gent :

pupils' attitudes to music in and out of school; pupils'

Re-CreatiefVlaanderen, 2003. - 18 p. : tab. - Met lit.opg.

aspirations in music. In contrast to earlier research both

This paper compares the time use of adolescents in

teachers and pupils demonstrated very positive attitudes

Belgium and the Netherlands. Comparisons are made

towards music. Music listening formed an important part

between boys and girls and weekdays and weekends.

of pupils' lives, but music making was more prominent

Belgian adolescents spend more time watching television

than suggested by previous research. Commitment to

and spend more time on cultural activities whereas

musical activity seemed more robust out of school than

Dutch adolescents spend more time at personal needs

in school.

30


Websites Beleid www.cultuurbereik.nl In het kader van het Actieplan Cultuurbereik worden vele projecten en activiteiten ontwikkeld, onder andere voor jongeren. Op deze website is veel informatie te vinden over de kaderregeling en activiteiten.

Onderzoek www.cbs.nl Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft tot taak het verzamelen, bewerken en publiceren van statistieken ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap. Het CBS is verantwoordelijk voor de nationale (officiële) statistieken. Via de Statline databank (http://statline.cbs.nl) zijn vele gegevens on line opvraagbaar.

www.qrius.nl Qrius verzamelt marktinformatie over kinderen, jongeren en jonge volwassenen voor bedrijven en instellingen. Dit onderzoeksbureau is verantwoordelijk voor onder andere 'Het Jongeren-onderzoek', een fusie van het Nationaal Onderzoek Jongerenbladen (NOJ) en het onderzoek 'Jeugd' uitgevoerd door het onderzoekbureau Inter/View.

www.scp.nl Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) is een belangrijk adviesorgaan van de Nederlandse regering. Het Planbureau onderzoekt ontwikkelingen in de samenleving. Sinds 1975 wordt de tijdbesteding van de Nederlandse bevolking in kaart gebracht.

Culturele activiteiten www.bekijkt.nl Bekijk ’t organiseert projecten en voorstellingen voor CKV-leerlingen, zoals onder andere een CKVtournee met theater, film, interactieve animaties en computergames. Ook verzorgt Bekijk 't workshops rondom voorstellingen en brengt deze organisatie jongeren in contact met de makers van kunst. In het gratis blad Sp!ts verzorgt Bekijk 't een wekelijkse rubriek, met de mening van de jongerenredactie over onder andere over de nieuwste theatervoorstellingen, concerten, films, boeken, cd's.

www.cjp.nl De website van het Cultureel Jongeren Paspoort (CJP) geeft actuele en inspirerende cultuurtips die voor en door jongeren gemaakt zijn.

www.CKplus.nl Deze website is een zeer uitgebreide verzamelplaats voor activiteiten en aanbod op het gebied van kunst en cultuur in Nederland. Er zijn speciale onderdelen voor onderwijs, voor docenten en voor CKV.

31


www.kunstbende.nl De Kunstbende is een jaarlijkse wedstrijd voor jongeren van 13 tot en met 18 jaar die hun creatieve talent willen tonen. In 15 regio’s verspreid over heel Nederland worden voorrondes gehouden, en de winnaars van deze voorrondes gaan naar de nationale finale. Stichting de Kunstbende richt zich op álle jongeren met een potentiële interesse in kunst en cultuur. De stichting biedt workshops, coaching en talentontwikkelingstrajecten aan en verwijst door naar andere initiatieven.

www.kunstophetweb.nl Uitgebreide linklijst speciaal voor CKV, CKV1, CKV2,3, cultuureducatie en kunsteducatie.

www.podia.nl Website met informatie en een agenda van alle podia en discotheken van Nederland.

32


Studiecentrum Cultuurnetwerk Nederland Voor iedereen die vanuit zijn studie of beroep te maken heeft met kunsten cultuureducatie is het studiecentrum van Cultuurnetwerk Nederland van belang. In het centrum van Utrecht, vindt u een uitgebreide en unieke collectie publicaties over kunsten cultuureducatie.

Collectie Naast talloze monografieën bevat de collectie circa 175 binnenlandse en buitenlandse (vak)tijdschriften, vele lesmethoden, les- en projectmaterialen voor zowel basis- als voortgezet onderwijs, handboeken, naslagwerken en onderzoeksrapporten. Een aparte collectie is de instellingendocumentatie van centra voor de kunsten en van landelijke onderwijs- en culturele instellingen. Deze omvat naast jaarverslagen en beleidsplannen ook nota's van landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden. Materialen uit de instellingendocumentatie zijn ter plekke te raadplegen, maar zijn niet te leen.

Openingstijden Het studiecentrum is voor publiek geopend op maandag van 13.30 tot 17.00 uur en van dinsdag tot en met vrijdag van 9.30 tot 17.00 uur. Raadpleeg de website van Cultuurnetwerk Nederland, www.cultuurnetwerk.org, of bel, 030-236 12 00 voor afwijkende openingstijden in verband met feestdagen en vakantieperioden.

Catalogus on line: www.cultuurnetwerk.org > ga naar producten > bibliotheek De catalogus van het studiecentrum is op internet te raadplegen. Publicaties zijn op verschillende wijzen te vinden in de catalogus. Ook geeft de catalogus on line informatie of een publicatie aanwezig is of uitgeleend.

Lenen De meeste materialen zijn te leen en kunnen per post aan u toegestuurd worden. Indien u wilt lenen moet u ingeschreven zijn bij het studiecentrum. Voor het inschrijven is een identiteitsbewijs (paspoort, rijbewijs, Europees identiteitsbewijs) alsmede een recent afschrift van uw giro- of bankrekening (vanwege de adresgegevens) noodzakelijk. Aanmelding als lid is ook schriftelijk mogelijk. Stuur met uw aanmelding een kopie van uw identiteitsbewijs en van een recent giro- of bankafschrift mee.

Leden Personen en instellingen kunnen lid worden van het studiecentrum. Leden betalen geen leengeld voor materialen en krijgen 50 procent korting op literatuurselecties. Bovendien ontvangen leden gratis Zicht op... . Een lidmaatschap kost voor particulieren € 20,50 per jaar en voor instellingen en scholen € 34,50 per jaar. Een lidmaatschap kan op elk moment ingaan en wordt jaarlijks stilzwijgend verlengd. Opzeggingen (alleen schriftelijk) dienen voor 1 december van het nieuwe kalenderjaar in het bezit te zijn van Cultuurnetwerk Nederland.

33


34


Colofon Zicht op... jongeren en cultuurdeelname is een uitgave in de serie Zicht op... van Cultuurnetwerk Nederland. Hoofdredactie: Marie-José Kommers Inleidend artikel: Marie-José Kommers en Josefiene Poll Selectie literatuur en websites: Dienst Informatie & Documentatie Productie Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht Drukwerk &producties bv Cultuurnetwerk Nederland Ganzenmarkt 6 Postbus 61 3500 AB Utrecht Telefoon 030-236 12 00 Fax 030-236 12 90 E-mail [email protected] Internet www.cultuurnetwerk.org Zicht op... is gratis voor leden van het studiecentrum van Cultuurnetwerk Nederland. Deze uitgave is in pdf-formaat kosteloos beschikbaar op www.cultuurnetwerk.org. Geïnteresseerden kunnen ook tegen betaling van de verzend- en administratiekosten een exemplaar bij Cultuurnetwerk opvragen, zolang de voorraad strekt. Eerdere nummers van Zicht op... op www.cultuurnetwerk.org (een selectie): Het nieuwe leren en cultuureducatie Gemeentelijk en provinciaal cultuureducatiebeleid Literatuureducatie en leesbevordering Media-educatie en mediawijsheid Amateurkunst Cultuureducatie in de nieuwe onderbouw Sociale cohesie en cultuureducatie Centra voor de kunsten Cultuureducatie en basisonderwijs: beleid en praktijk

© Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht, 2006

35


36


Literatuur. Algemeen 17 ZICHT OP... JONGEREN EN CULTUURDEELNAME

Recommend Documents