Zicht op... brede school en cultuureducatie. Achtergronden, literatuur en websites

Zicht op... brede school en cultuureducatie Achtergronden, literatuur en websites

Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht 2007

Inhoud Vooraf

5

De brede school en cultuureducatie Literatuur Websites

7

19 43

Studiecentrum Cultuurnetwerk Nederland

45

Vooraf Tijdens de Nationale Onderwijs Tentoonstelling (NOT) in januari 2007 stond in de stand van het Ministerie van OCW de brede school centraal. Er is zowel vanuit het onderwijs als vanuit diverse instellingen op het gebied van zorg, welzijn en sport veel belangstelling voor de brede school. En hoe zit het met cultuur? Ook op dit gebied worden inmiddels overal in het land interessante projecten uitgevoerd door brede scholen en culturele instellingen. Er staat echter nog weinig informatie over deze ontwikkelingen op papier. Een eerste inventarisatie leverde wel veel en goede informatie op over de brede school in het algemeen, maar minder over de brede school en cultuureducatie. Het artikel bij dit literatuuroverzicht bevat een algemene inleiding over de ontwikkelingen binnen de brede school en vervolgens meer specifieke informatie over de mogelijkheden van cultuureducatie. Het artikel is daarom bij uitstek geschikt voor leerkrachten, Interne Cultuurcoördinatoren (ICC) en directeuren van scholen voor primair onderwijs die zich willen oriënteren op de brede school en cultuureducatie. Dit artikel is echter ook interessant voor culturele instellingen, omdat het aangeeft onder welke voorwaarden de samenwerking met een brede school een succes kan worden. Meer informatie over de brede school en cultuureducatie is te vinden op www.cultuurplein.nl. Hier zijn onder meer een stappenplan, voorbeelden van samenwerkingsvormen en schoolportretten te downloaden. Cultuurnetwerk Nederland Utrecht, maart 2007

5

ZICHT OP... BREDE SCHOOL EN CULTUUREDUCATIE

6


De brede school en cultuureducatie Judith Lieftink en Eeke Wervers ‘Onderwijs heeft drie belangrijke functies: het draagt bij aan de persoonlijke ontwikkeling van kinderen, het zorgt voor overdracht van maatschappelijke en culturele verworvenheden en het rust kinderen toe voor participatie in de samenleving.’ Bovenstaande introductietekst komt uit de toelichting op de kerndoelen voor het primair onderwijs1, en is zeker ook van toepassing op de brede school. Dé brede school bestaat overigens niet; er zijn veel verschillende verschijningsvormen met variaties in algemene doelstellingen en samenwerkingspartners. Het Ministerie van OCW hanteert de volgende definitie: Een brede school is een netwerk van onderwijs en andere voorzieningen voor kinderen en ouders, zoals opvang, zorg, welzijn, cultuur, sport etc. met als doel de actieve deelname van kinderen aan de samenleving te bevorderen, kinderen een goede dagindeling te bieden, mogelijke achterstanden van kinderen weg te nemen en hun sociale competenties te vergroten.2 De basisschool vormt de spil van de brede school, met daar omheen een netwerk van samenwerkingspartners op het gebied van zorg en educatie.

Ontstaan Vanaf het begin van de jaren ‘80 werd in Zweden, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië geëxperimenteerd met nieuwe scholen. Scholen waar alle organisaties die zich bezighouden met opgroeiende kinderen samenwerken en waar voor- en naschoolse opvang als vanzelfsprekend bij het onderwijs horen. Op deze scholen krijgen de kinderen taalondersteuning en is er opvoedingsondersteuning voor de ouders. Soms zijn er culturele instellingen gevestigd.

Nederland Vanaf 1995 kreeg het idee in Nederland navolging. In Groningen (vensterscholen) en Rotterdam werden de eerste brede scholen geopend. Deze scholen wilden een netwerk van zorg en opvoeding zijn, met als doel de ontwikkelingskansen van kinderen te vergroten. Inmiddels zijn er vele andere brede scholen onder allerlei verschillende namen ontstaan (Open Wijkschool Nijmegen, Horizonscholen, Community School in Amsterdam et cetera). Veel brede scholen zijn een voortzetting van de samenwerking en de praktijk die men ontwikkelde in het kader van het onderwijsvoorrangsbeleid en de verlengde schooldag. Door de decentralisatie van welzijn en onderwijsbeleid (Gemeentelijk Onderwijs Achterstanden beleid en huisvesting3) konden gemeenten integraal jeugdbeleid maken. De brede school is daar een concretisering van. Sinds het stimuleringsprogramma Dagindeling van het Ministerie van Sociale Zaken (1999) wordt de brede school steeds meer gezien als een goede mogelijkheid om een samenhangend aanbod van onderwijs, opvang en vrije tijd (dagarrangementen) te creëren, waardoor ouders arbeid en zorg beter kunnen

1 2 3

Greven, J. & Letschert, J. (2006). Kerndoelen primair onderwijs. Den Haag: Ministerie van OCW. Adelmund, K.Y.I.J. & Vliegenthart, A.M. (2000). De ontwikkeling van brede scholen. Den Haag: SDU. Valkestijn, M. & Studulski, F. (2006). Verslag van de expertconsultatie op 6 oktober 2006 over het beleidskader brede school 20062010.

7


combineren. In het najaar van 2005 is een motie van de Tweede Kamerleden Van Aartsen & Bos4 aangenomen waarbij alle basisscholen (schoolbesturen) per augustus 2007 verplicht zijn om tussen 7.30 uur en 18.30 uur en in schoolvakanties buitenschoolse opvang beschikbaar te stellen als de ouders daar behoefte aan hebben. De verwachting is dat vanaf 2007 de samenwerking tussen onderwijs en voor- en naschoolse opvang, vaak in brede schoolverband, flink gaat groeien.

Olievlekwerking Dankzij de positieve verhalen en successen had de eerste generatie brede scholen een olievlekwerking. Het aantal brede basisscholen groeide snel naar ruim 500 in 2004. In 20055 waren er 600 brede scholen (van de circa 7500 basisscholen) en werkte 62% van de gemeenten aan een brede school (in 2001: 36% en in 2002: 54%). De prognose is dat er in 2010 ongeveer 1200 brede scholen zullen zijn. Brede scholen zijn vooral te vinden in grootstedelijke achterstands- en herstructureringswijken (70%), daarnaast in nieuwe wijken (VINEX) en op het platteland. De ontwikkeling van nieuwe brede scholen vindt vooral plaats in middelgrote steden en op het platteland. Globaal zijn de brede scholen te verdelen in de volgende drie profielen: •

Kansenprofiel

Een brede school met dit profiel richt zich op het bestrijden van onderwijsachterstanden, vooral op het gebied van taal en rekenen. Vaak hebben de ouders een laag inkomen en een laag opleidingsniveau, soms ook een andere moedertaal. Activiteiten zijn daarom gericht op het wegwerken van leerachterstanden bij kinderen, maar kunnen ook bestaan uit het geven van taalcursussen aan ouders. Waar mogelijk worden ouders bij de school en het leren van hun kinderen betrokken. De mogelijkheden voor cultuur liggen vooral in het buitenschools leren, bijvoorbeeld de verlengde schooldag. Verder zijn er voorbeelden van projecten met drama en taal die een positieve invloed hebben op de taalverwerving. •

Opvangprofiel

Het opvangprofiel wordt ook wel dagarrangementen genoemd en biedt voor-, tussen- en naschoolse en buitenschoolse opvang tijdens schoolvakanties. Dit profiel vinden we vooral in nieuwe wijken en wijken waar veel tweeverdieners wonen die voor hun kinderen een veilige en zinvolle tijdsbesteding zoeken. De culturele activiteiten die worden aangeboden hebben hier eerder het karakter van vrijetijdsbesteding dan een relatie met het curriculum. Dit type brede school kan door een combinatie van functies en een multifunctioneel gebouw ook een wijkfunctie vervullen. •

Buurtprofiel

Een brede school met een buurtprofiel heeft onder andere als doelstelling het bevorderen van de sociale samenhang in de buurt. In meer landelijke gebieden worden verschillende voorzieningen, zoals een creativiteitscentrum of bibliotheek, gecombineerd, waardoor wordt voorkomen dat deze uit het dorp verdwijnen.

Meer lijn Na een periode van experimenteren komt er nu meer lijn in de brede school-ontwikkeling. Steeds vaker stellen gemeenten criteria op waaraan brede scholen moeten voldoen. Ook werken brede scholen doelgerichter en trekken ze coördinatoren aan die de organisatie stroomlijnen. Eén ding is

4 5

8

Aartsen, van & Bos (2005). Motie van de leden Van Aartsen en Bos. Kamerstuk 89837. Vergaderjaar 2005-2006. Den Haag: SDU. Grinten, M. van der, Kruiter, J., Oomen, C. & Hoogeveen, K. (2005). Jaarbericht 2005. Brede scholen in Nederland. Utrecht: Oberon.


echter door de jaren heen hetzelfde gebleven: het uitgangspunt ‘met zijn allen voor het kind’. Welke verschijningsvorm de brede school ook heeft gekregen, dít idee blijft kaarsrecht overeind staan.6

Cultuureducatie in de brede school In de brede school staat het vergroten van ontwikkelingskansen van kinderen centraal. Culturele ontwikkeling krijgt daarbij, naast taalontwikkeling en sociaal-emotionele ontwikkeling, steeds meer aandacht. Via cultuureducatie komen kinderen (en hun ouders) in aanraking met kunst en cultuur, cultuureducatie kan worden ingezet bij het werken aan sociale en communicatieve vaardigheden en natuurlijk wordt cultuureducatie gebruikt voor persoonlijke expressie en het ontdekken en ontwikkelen van talenten. Voor cultuureducatie zijn in eerste instantie de kerndoelen richtinggevend, voornamelijk de kerndoelen in het Leergebied Kunstzinnige Oriëntatie:7 •

De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken om er gevoelens en

•

De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.

•

De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel

ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren.

erfgoed. De kerndoelen stimuleren kinderen hun eigen talenten te ontdekken en kennis te maken met (professionele) kunstuitingen en erfgoed in hun omgeving. Op de brede school is cultuureducatie vaak meer dan het werken aan de kerndoelen. Kunst en cultuur zijn hier ook van belang om te kunnen participeren in de samenleving, voor de overdracht van culturele waarden en verworvenheden en voor de individuele persoonlijke ontwikkeling. Daarbij legt iedere brede school andere accenten. Wat de school precies belangrijk vindt, wordt vastgelegd in de doelen die gesteld worden voor kunsten cultuureducatie. Die doelen zijn te onderscheiden in de volgende vier groepen:

8

Ontwikkelen in kunstdiscipline −

Ontwikkelen van vaardigheden in het kunstvak

−

Ontwikkelen van kennis over het kunstvak

Ontwikkelen van lerend vermogen −

Het bevorderen van leren in andere vakken

Persoonlijke ontwikkeling −

Creatief denken

−

Communicatieve en expressieve vaardigheden vergroten

−

Plezier beleven

−

Ervaren dat je iets kunt bereiken, succesvol kunt zijn

−

Leren samenwerken

−

Zelfvertrouwen opbouwen

6 7 8

In bovenstaande inleiding is gebruik gemaakt van de site www.bredeschool.nl Greven, J. & Letschert, J. (2006). Kerndoelen primair onderwijs. Den Haag: Ministerie van OCW. Ensink, J., Hagenaars, P. & Hoorn, M. van (Eds.) (2004). Culture and school. A survey of policies for arts and heritage education across the European Union. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland.

9


−

Bevorderen positief zelfbeeld

−

Leren risico’s te nemen

Sociale ontwikkeling −

Verbeteren van kennis over en interesse in cultuur

−

Vergroten van actieve culturele participatie (tekenen, dansen, schrijven, acteren, film maken)

−

Vergroten van receptieve culturele participatie (kunstzinnige ervaringen zoals een bezoek aan een

−

Vergroten van reflectieve culturele participatie (theoretische interesse en/of kritische observatie)

theater, tentoonstelling, bioscoop) −

Bevordering van gevoel van nationale identiteit

−

Begrijpen en respecteren van andere culturen

−

Bevordering van actief burgerschap

−

De school als gemeenschap ervaren

−

Motiveren om naar school te gaan

−

Sociale betrokkenheid

−

Bewustzijn van maatschappelijke ongelijkheid

Iedere brede school zal binnen deze vier terreinen eigen doelen formuleren en daar onderwerpen, werkvormen en activiteiten bij zoeken.

Levensecht leren Over levensecht leren, ook wel authentiek leren genoemd, wordt veel geschreven, ook in het kader van de brede school. Centraal hierbij staan betekenisvolle opdrachten in levensechte contexten. Bij dit onderwijsconcept wordt uitgegaan van het idee dat leerlingen een intrinsieke motivatie hebben om te leren en wordt voortgebouwd op bestaande kennis en vaardigheden. Scholen en culturele instellingen kunnen samen een rijke leeromgeving bieden die goed past bij het levensecht leren. Een voorbeeld is een project in samenwerking met een kunstenaar, waarbij leerlingen leren over een beroep (beeldhouwer), kennismaken met zijn werk (digitaal, beeldenroute), een bezoek brengen aan zijn werkomgeving (atelier), een opdracht uitvoeren in samenwerking met de kunstenaar (bijvoorbeeld het ontwerp maken en de uitvoering verzorgen van een kunstwerk voor het schoolplein) en vervolgens de opening en communicatie daaromheen verzorgen. Scholen die actief zijn op het gebied van kunst en cultuur en dit soort projecten uitvoeren, signaleren vaak een positieve invloed op zowel het kind als op het schoolklimaat. De kunstvakken kunnen kinderen helpen meer zelfvertrouwen, concentratievermogen en leerplezier te krijgen. Volgens de aanhangers van het levensecht leren gaan kinderen hierdoor makkelijker en beter leren en gaan ze met meer plezier naar school. Wat de werkelijke effecten van cultuureducatie hierbij zijn, zal iedere school zelf moeten toetsen door steeds te onderzoeken of de gestelde doelen behaald zijn.

Scenario’s Zowel in het primair als in het voortgezet onderwijs wordt gewerkt met scenario’s. Deze manier van kijken kan scholen helpen om hun ambitieniveau te bepalen. De school herkent zich het meest in één van de scenario’s, hoewel er natuurlijk allerlei mengvormen mogelijk zijn. Wat is een scenario eigenlijk? Van Dale definieert het als de veronderstelde of geplande loop van gebeurtenissen. Je kijkt in de toekomst en stelt je voor hoe het over bijvoorbeeld vijf jaar zal zijn.

10


Stapsgewijs werk je hier naar toe, waarbij al werkende de uiteindelijke vorm of het ambitieniveau kan worden bijgesteld. Hartd voor cultuur!9 beschrijft ambitie als ‘rondgaan om steun te verwerven’, waarbij het samenspel, het samen een doel of ideaal realiseren, centraal staat. School en culturele partners formuleren samen hun ambities op het gebied van cultuureducatie. Zo kunnen alle betrokken partners de scenario’s gebruiken om hun ambities op elkaar af te stemmen en afspraken te maken over rolverdeling en verantwoordelijkheden. De scenario’s op de volgende pagina laten ambitieniveaus zien ten aanzien van verschillende vormen van samenwerking. De keuze hiervoor ligt – in ieder geval bij de eerste twee scenario’s - bij de school: hoe intensief kan en mag de samenwerking zijn. De drie scenario’s Face to face, Hand in hand en Cheek to cheek staan in een uitgebreide versie op www.cultuurplein.nl.

9

Taakgroep Cultuureducatie in primair onderwijs (2003). Hartd voor cultuur! Eindrapport.

11


Brede school en cultuur

Scenario: Face to Face

Scenario: Hand in hand

Scenario: Cheek to Cheek

Huisvesting/netwerk

School en instellingen delen gebouw

School en cultuurinstellingen delen

School en cultuurinstellingen delen

of vormen netwerk

gebouw of vormen netwerk

gebouw en vormen netwerk

Geen gebruik van elkaars fysieke

Maken gebruik van elkaars fysieke

Instellingen samen vormen

ruimte

ruimte

realistische leeromgeving

Kerndoelen vormen de basis

Doorgaande lijn kunst en erfgoed

Doorgaande lijn op basis van

Passend aanbod wordt ingekocht

Aanbod op basis vraag school

gezamenlijke visie alle partners

School/curriculum

Ontwikkelingsgericht Culturele partners

Ontwikkelen en verzorgen aanbod

Ontwikkelen leerlijn

Cultuurportfolio

Afstemming op curriculum school Opvang en activiteiten

Cultuurcoördinator

Activiteiten gericht op opvang en

Activiteiten tijdens (deels) en buiten

Geïntegreerd in totale

vrijetijdsbesteding

schooltijd uitgevoerd door partners

ontwikkelingslijn

Beperkte relatie met curriculum

Relatie met curriculum

Coördinator met expertise in

Initiator met expertise in schoolbeleid en

Co-producer, all-round expert in

vakinhoud en verbinding activiteiten

onderwijsvernieuwing

cultuureducatie

Gezamenlijke activiteiten vooral rond

School en/of instellingen stellen gebouw

Het gebouw heeft centrale culturele

feestdagen of buurtfeest

ook overdag en ’s avonds beschikbaar

functie in de wijk

met schoolprogramma Wijkfunctie

Monitoring en evaluatie

12

Procesrapportage over inhoudelijke

Monitoring en evaluatie rond

Monitoring en evaluatie maken

samenwerking of

ontwikkelingsdoelen, inhoudelijke

geïntegreerd deel uit van werkwijze

deelnemersaantallen

bijsturing na evaluatie


Samenwerking Samenwerking tussen organisaties uit diverse disciplines is hét kenmerk van de brede school. De meerwaarde van de brede school zit hem vooral in de mogelijkheden om de onderlinge samenwerking te versterken, zowel inhoudelijk als organisatorisch en zowel op managementniveau als in de dagelijkse gang van zaken op de werkvloer.10 Tegelijkertijd blijkt, volgens onderzoek van het SCO Kohnstamm Instituut11, dat samenwerken met buitenschoolse partners nog vooral gericht is op het uitwisselen van informatie en op organisatorische afstemming en nog niet op het formuleren van gemeenschappelijke doelen of het ontwikkelen van een gemeenschappelijke visie. Er ligt nog geen uitgewerkt idee of concept onder de brede school. Kortom, de kwaliteit en de doelen van samenwerking kunnen per brede school verschillen. Er worden drie wijzen van samenwerking12 onderscheiden: •

Samen in één gebouw

Voorzieningen uit de wijk, gericht op kinderen en hun opvoeders, delen één gebouw. Tussen de instellingen worden in meer of mindere mate afspraken gemaakt over beheer en gezamenlijk gebruik van ruimten en faciliteiten, denk daarbij aan schoonmaak, exploitatie, beheer, etc. De instellingen kunnen daarnaast ook inhoudelijke afspraken maken. •

Samen in één netwerk

Voorzieningen uit de wijk, gericht op kinderen en hun opvoeders, willen samenwerken. Daartoe maken zij afspraken over het verdelen van taken en rollen in de brede school. Het aanbod, dat geënt is op de behoeften en vragen van kinderen uit de wijk, wordt op elkaar afgestemd. Verder wordt in deze vorm van samenwerkingsrelaties veelal een aantal projecten gezamenlijk aangepakt en uitgevoerd. Voorbeelden van activiteiten en projecten zijn de boekenweek, cultuur- en sportactiviteiten en sinterklaasviering. •

Samen in één concept

Instellingen uit de wijk, gericht op kinderen en hun opvoeders, werken samen vanuit één concept. Daarin is sprake van een gedeelde taak, rol en doelstelling. Dit is geënt op de maatschappelijke en sociale behoeften van de wijk/buurt en op een gedeelde opvatting met betrekking tot leren (pedagogisch handelen). In deze samenwerkingsrelatie spreken instellingen elkaar aan op wat er in het primaire proces gebeurt.

Fasen van samenwerking Het samenwerkingsproces verloopt op geen twee brede scholen hetzelfde. Wel wordt het proces altijd gekenmerkt door dezelfde opeenvolging van fasen. In het Handboek Brede School13 wordt gesproken van de volgende vier fasen: initiatief, voorbereiding, uitvoering en consolidatie.

10 11 12 13

Grinten, M. van der, Kruiter, J., Oomen, C. & Hoogeveen, K. (2005). Jaarbericht 2005. Brede scholen in Nederland. Utrecht: Oberon. Emmelot, Y. & Veen, I. van der (2003). Brede Basisscholen uitgelicht. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut. www.aps.nl Grinten, M. van der, Walraven, M., Studulski, F. & Hoogeveen, K. (2004). Handboek Brede school. Brede scholen in Nederland. Utrecht: Oberon/Sardes.

13


In de initiatieffase neemt de gemeente, school of instelling het initiatief tot de vorming van een brede school. Voor culturele instellingen is het belangrijk dat zij vanaf de start, dus vanaf de initiatieffase, betrokken zijn bij de ontwikkeling van de brede school. In deze fase is er namelijk nog veel ruimte om te sturen en om in overleg met de partners een visie te ontwikkelen en keuzes te maken voor gezamenlijke activiteiten. Culturele instellingen moeten hierbij oog houden voor de pedagogische en didactische uitgangspunten van de school. In de voorbereidingsfase nemen de ideeën concretere vormen aan. Welke activiteiten worden er ondernomen en met wie wordt daarbij samengewerkt? In deze fase zijn culturele instellingen soms geneigd nog te veel uit te gaan van hun vaste aanbod voor scholen. Belangrijk in deze fase is dat de partners zich richten op de meerwaarde van de samenwerking. In de uitvoeringsfase, waarbij de geplande activiteiten van start gaan, is het voor de culturele instellingen belangrijk om na te gaan of het aanbod goed aansluit op de wensen van de betrokkenen. In de consolidatiefase neemt de evaluatie een centrale plaats in. Voor alle partners, dus ook voor de culturele instellingen, is het immers belangrijk te weten (en te meten) of ze op de goede weg zijn.

Culturele partners Een brede school bestaat in ieder geval uit een basisschool, vaak ook uit een peuterspeelzaal en kinderopvang van 0-4 jaar. In principe is echter iedere combinatie van twee of meer instellingen mogelijk. Partners kunnen afkomstig zijn uit bijvoorbeeld het schoolmaatschappelijk werk (zorg), het club- en buurthuiswerk (welzijn), sport of cultuur. Scholen die met culturele partners willen gaan samenwerken, kunnen door de keuze voor een scenario de intensiteit van de samenwerking bepalen en op basis hiervan partners kiezen. Bij het eerste scenario (Face to face) en deels ook bij het tweede (Hand in hand) ligt het initiatief voor het benaderen van culturele partners vooral bij de school. Bij het derde scenario ligt het initiatief bij meerdere partners en zal al vanaf een vroeg stadium samen aan een concept en aan doelstellingen gewerkt worden. In alle gevallen geldt dat een goed overzicht van alle potentiële culturele partners een keuze zal vergemakkelijken. Culturele partners die kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van cultuureducatie op of met een brede school zijn: •

Centra voor de kunsten14: creativiteitscentra die cursussen aanbieden aan kinderen, jongeren en volwassenen op het brede gebied van de beeldende kunsten, film en fotografie, dans en theater. Ze bieden ook vaak allerlei hedendaagse kunstvormen aan, zoals djembé, hiphop, streetart, breakdance, gaming en animatiefilmpjes maken. Naast meer groepsgewijze cursussen voor verschillende doelgroepen en leeftijden geven ze workshops. Verder is een deel van de docenten inzetbaar op scholen, bijvoorbeeld voor het geven van lessen als vakleerkracht of het begeleiden van projecten tijdens schooltijd of als ondersteuning in het kader van de verlengde schooldag of andere naschoolse activiteiten. Veel centra hebben een zogenoemd kunstmenu, waarbij kinderen kennismaken met de verschillende kunstdisciplines.

14

14

www.cultuurnetwerk.nl/adressen en www.kunstconnectie.nl


•

Muziekscholen15: het aanbod is vergelijkbaar met een centrum voor de kunsten, maar dan alleen op het gebied van muziek. Daarnaast wordt op muziekscholen ook vaak privé-les of les gegeven aan zeer kleine groepjes leerlingen. Steeds meer centra voor de kunsten en muziekscholen fuseren en creëren een gezamenlijk aanbod.

•

Instellingen voor kunsteducatie16: deze instellingen hebben een bemiddelende rol, het zijn makelaars tussen onderwijs en culturele aanbieders zoals dansgezelschappen en individuele kunstenaars. Daarnaast kunnen ze adviseren over cultuurbeleid en daarbij passende activiteiten. Een deel van deze instellingen voert dezelfde activiteiten uit als de centra voor de kunsten.

•

Musea: veel musea hebben een educatief medewerker die activiteiten kan ontwikkelen voor of met het onderwijs. Een intensieve samenwerking kan bijvoorbeeld leiden tot gezamenlijke tentoonstellingen of het tonen van (delen van) de museumcollectie op school.

•

Dans- en theatergezelschappen, orkesten: lokale gezelschappen kunnen als partner zowel worden betrokken bij het ontwikkelen van receptieve culturele activiteiten zoals een bezoek aan een voorstelling, als bij de organisatie van workshops en lessen op school. Nationale gezelschappen hebben een vergelijkbaar aanbod en vaak een goede educatieve afdeling, maar zijn minder geschikt als vaste partner voor inhoudelijke afstemming. Zowel lokale als nationale gezelschappen ontwikkelen ook regelmatig samen met leerlingen voorstellingen.

•

Individuele kunstenaars: schilders, beeldhouwers, grafisch of modeontwerpers, filmers, dansers, acteurs. Ieder dorp en iedere stad heeft kunstenaars die zich willen inzetten voor culturele activiteiten op de brede school. De samenwerking met kunstenaars kan variëren van gastlessen op school en een bezoek aan hun atelier tot de opzet van ateliers in multifunctionele gebouwen. Veel kunstenaars hebben via Beroepskunstenaars in de Klas (BIK)17 een lesbevoegdheid behaald.

•

Verenigingen voor amateurkunst: muziekverenigingen, koren, theater- en schilderclubs. Deze verenigingen kunnen aanbod verzorgen, maar bijvoorbeeld ook lessenseries op school. Een aandachtspunt hierbij is wel dat het vaak gaat om vrijwilligers die overdag andere verplichtingen hebben. Wel kun je als school bijvoorbeeld jeugdleden inzetten bij culturele activiteiten tijdens schooltijd.

•

Erfgoedinstellingen: in de omgeving van elke school zijn voorbeelden van cultureel erfgoed te vinden, bijvoorbeeld historische gebouwen, landschappen en oudheidkamers. Erfgoedhuizen zijn provinciale instellingen die adviseren en informeren met betrekking tot erfgoed en educatie.18

•

Bibliotheken organiseren activiteiten voor de brede school op het gebied van effectief taalonderwijs en leesbevordering, informatievaardigheden etc. Omdat steeds meer brede scholen beschikken over een goede bibliotheek of mediatheek kan een deel van die activiteiten van de bibliotheek naar de brede school worden overgeheveld. In sommige multifunctionele gebouwen is de bibliotheek een van de partners, zodat de samenwerking nog vanzelfsprekender verloopt. Een aantal bibliotheken heeft een bemiddelende functie vergelijkbaar met die van de instelling voor kunsteducatie (de bibliotheek als cultuurpunt). Zij verzorgen literatuur- of geschiedenisprojecten op scholen en zoeken hiervoor geschikte personen of instellingen.

15 16 17 18

15

www.cultuurnetwerk.nl/adressen, www.kunstconnectie.nl, http://muziekonderwijs.startpagina.nl www.cultuurnetwerk.nl/adressen, www.kunstconnectie.nl www.beroepskunstenaarsindeklas.nl www.erfgoedactueel.nl


Keuze van partners Uit het overzicht van potentiële culturele partners kan iedere brede school een eigen keuze maken. Die selectie is onder meer afhankelijk van de beschikbare instellingen die bovendien vergelijkbare ideeën en mogelijkheden hebben met betrekking tot de invulling van het brede school concept (scenario). Met de partners wordt een structurele samenwerking aangegaan op basis van inhoudelijke afstemming van de pedagogische en cultuureducatieve doelen.19 Uiteindelijk leidt dit tot een doorgaande lijn in aanbod en programmering op het gebied van cultuureducatie. Er is een aantal voorwaarden dat de samenwerking van een brede school en - in onderstaand voorbeeld - een muziekschool tot een succes maakt: •

Wederzijdse meerwaarde: de leerlingen krijgen op school muziekles van een goede vakleerkracht en kunnen wanneer zij dat willen deelnemen aan muziekworkshops na school en op de muziekschool. De muziekdocenten hebben een groot bereik via de school en krijgen leerlingen voor muziekles op hun instelling;

•

Gezamenlijke verantwoordelijkheid: school en muziekschool voelen zich samen verantwoordelijk voor de lessen tijdens schooltijd en de naschoolse projecten en workshops. Ook proberen ze deze zoveel mogelijk inhoudelijk op elkaar af te stemmen;

•

Gemeenschappelijk idee van kwaliteit: school en muziekschool hebben dezelfde ideeën over de doelen van kunsteducatie en vergelijkbare pedagogische en didactische uitgangspunten;

•

Positieve chemie: de betrokkenen van de instellingen kunnen goed ‘samen door één deur’;

•

Continuïteit: voor de brede school is het van belang – zeker bij intensieve samenwerking - dat activiteiten en programma’s doorgaan. Bij kleine instellingen of individuele kunstenaars is dat een aandachtspunt.

Criteria voor een goede culturele partner: •

De cultuurinstelling kan goede begeleiders inzetten die thuis zijn in het onderwijs en ervaring hebben met (groepen) kinderen;

•

De cultuurinstelling kan voor continuïteit zorgen en kan wanneer dat nodig is vervanging of alternatieven bieden;

•

De cultuurinstelling is flexibel, kan en wil meedenken over het samenwerkingsproces;

•

De cultuurinstelling kan en wil vraaggericht werken;

•

De cultuurinstelling kan activiteiten bieden op basis van (gemeenschappelijke) doelstellingen;

•

De cultuurinstelling wil investeren in menskracht en overleg.

Keuze van culturele activiteiten Wanneer school en culturele instellingen elkaar hebben gevonden en het eens zijn over gemeenschappelijke doelstellingen, kunnen concrete projecten of activiteiten worden ontwikkeld. Het doel daarbij is een doorlopende leerlijn. Dit houdt in dat leerlingen in iedere fase van het onderwijs een programma krijgen dat aansluit en voortbouwt op het voorafgaande. In dat programma gaat het om inhoud, vaardigheden en didactiek. Doorlopende leerlijnen voorkomen herhalingen en maken dat leerlingen het geleerde herkennen en kunnen toepassen, wat de effectiviteit bevordert.

19

Grinten, M. van der, Walraven, M., Studulski, F. & Hoogeveen, K. (2004). Handboek Brede school. Brede scholen in Nederland. Utrecht: Oberon/Sardes.

16


Bij het ontwikkelen van een leerlijn spelen veel aspecten een rol. Het gaat om een doorlopend programma van de voorschoolse opvang (peuterspeelzalen en kinderdagverblijven) via het primair onderwijs naar het voortgezet onderwijs. De leerlijn loopt ook door het schooljaar heen zodat opeenvolgende activiteiten aansluiten, en door de verschillende leerjaren van het primair onderwijs. Tenslotte zoeken leerkrachten en kunstvakdocenten naar een inhoudelijk en didactisch verband tussen de lessen die tijdens schooltijd worden gegeven, activiteiten na schooltijd en eventueel de lessen op de muziek- of theaterschool of het creatief centrum. Natuurlijk is niet alleen de school het vertrekpunt, activiteiten die kinderen zelfstandig buiten school ondernemen, zoals muziek of balletles, zouden een relatie moeten krijgen met het schoolprogramma. Doel van de leerlijn is continuïteit wat betreft inhoud, werkvormen en didactische en pedagogische afstemming. Door de doorgaande leerlijn zal steeds meer een verankering ontstaan van de culturele activiteiten in het programma, in plaats van de ad hoc activiteiten die geen of een geringe relatie met het curriculum hebben. Door de samenwerking tussen leerkrachten en vakleerkrachten zal bij beiden een professionalisering plaatsvinden, die zorgt voor een verdere verbetering van de kwaliteit van cultuureducatie. Voor het onderwijs zijn de kerndoelen richtinggevend, de kerndoelen zullen dan ook een van de uitgangspunten vormen voor de leerlijn. Bij culturele activiteiten is verder de relatie tussen productieve, reflectieve en receptieve activiteiten van belang én de combinatie daarvan. Daarnaast spelen de eerder genoemde profielen (kansenprofiel, opvangprofiel en buurtprofiel) een rol bij de keuze van (naschoolse) culturele activiteiten. Een brede school met een kansenprofiel zal voor culturele activiteiten kiezen die bijvoorbeeld de taalverwerving stimuleren. Een school met een opvangprofiel kiest vooral voor activiteiten die kunnen bijdrage aan een zinvolle (vrije)tijdsbesteding. En scholen met een buurtprofiel kiezen voor activiteiten die een relatie leggen met de buurt, waar ouders en buurtbewoners op verschillende manieren bij betrokken zijn. Natuurlijk zijn er allerlei combinaties mogelijk. Activiteiten tijdens de opvang zullen vrijblijvender zijn dan lessen die door vakleerkrachten worden gegeven en een relatie hebben met het curriculum. Zeker van jonge kinderen kan immers niet verwacht worden dat ze tussen acht en vijf uur constant actief bezig zijn, er moet ook ruimte zijn om te ontspannen en spelen.

Tenslotte Basisschool en culturele instellingen zijn interessante partners voor elkaar bij de ontwikkeling van een brede school. Samenwerkingspartners op het gebied van cultuur zijn voor de school interessant omdat kinderen (en hun ouders) in contact komen met cultuuruitingen, waarmee zij anders wellicht niet in contact zouden komen. Verder zullen professionele docenten en aanbieders zeker een bijdrage leveren aan de kwaliteit van cultuuractiviteiten binnen en buiten school, binnen en buiten de lessen. Voor de cultuurinstelling is samenwerking met een basisschool in de vorm van een brede school interessant voor contacten met kinderen en hun ouders, die zijn anders mogelijk niet zouden bereiken. Daarnaast zijn er interessante mogelijkheden om in samenwerking met de school een leerlijn te ontwikkelen en kunst en cultuur in het curriculum van de school te verankeren. Auteurs zijn werkzaam bij Cultuurnetwerk Nederland.

17


Geraadpleegde literatuur Aartsen, van & Bos (2005). Motie van de leden Van Aartsen en Bos. Kamerstuk 89837. Vergaderjaar 2005-2006. Den Haag: SDU Adelmund, K.Y.I.J. & Vliegenthart, A.M. (2000). De ontwikkeling van brede scholen. Den Haag: SDU. Emmelot, Y. & Veen, I. van der (2003). Brede Basisscholen uitgelicht. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut. Ensink, J., Hagenaars, P. & Hoorn, M. van (Eds.) (2004). Culture and School. A survey of policies for arts and heritage education across the European Union. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland. Greven, J. & Letschert, J. (2006). Kerndoelen primair onderwijs. Den Haag: Ministerie van OCW. Grinten, M. van der, Walraven, M., Studulski, F. & Hoogeveen, K. (2004). Handboek Brede school. Brede scholen in Nederland. Utrecht: Oberon/Sardes. In opdracht van de stuurgroep Brede scholen (Ministeries OCW, VWS, SZW en VROM en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten). Grinten, M. van der, Kruiter, J., Oomen, C. & Hoogeveen, K. (2005). Jaarbericht 2005. Brede scholen in Nederland. Utrecht: Oberon. In opdracht van de Ministeries OCW, VWS, SZW en VROM en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Hagenaars, P., Lieftink, J. & Vingerhoets, C. (2006). Samenwerken is een kunst. Een inventarisatie van en een handreiking voor samenwerking en netwerkvorming tussen Centra voor de Kunsten en het primair onderwijs. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland in opdracht van De Kunstconnectie/VKV. Heijdanus, E. & Roozen, I. (2005). Een brede school met een hart voor… cultuur? Enschede: Stichting Leerplan Ontwikkeling. Studulski, F. & Grinten, M. van der (2006). Brede scholen in uitvoering. Nieuwe trends en voorbeelden uit de dagelijkse praktijk. Amsterdam: B.V. Uitgeverij SWP. Taakgroep Cultuureducatie in primair onderwijs (2003). Hartd voor cultuur! Eindrapport. Valkestijn, M. & Studulski, F. (2006). Verslag van de expertconsultatie op 6 oktober 2006 over het beleidskader brede school 2006-2010. Uitgevoerd NIZW Jeugd en Sardes op initiatief van de interdepartementale werkgroep voorzieningen 0-12 jaar.

www.aps.nl www.bredeschool.nl

18


Literatuur Brede school algemeen

Brede scholen in uitvoering : nieuwe trends en voorbeelden uit de dagelijkse praktijk / F. Studulski

Bouwen aan een community school : een werkboek van

(redacteur), M. van der Grinten (redacteur). -

de Children's Aid Society uit New York voor Nederland

Amsterdam : SWP, 2006. - 109 p. : ill., graf., tab. -

bewerkt / G. van de Burgwal (redacteur) ... [et al.]. -

ISBN 90-6665-678-6

Utrecht : NIZW, 1998. - 93 p. - Met lit.opg. - ISBN 90-

Centraal staan praktijkervaringen binnen brede scholen.

5050-628-3

In twintig hoofdstukken komen onder andere de vol-

Werkboek dat de visie en de ervaringen beschrijft van

gende onderwerpen aan bod: ontwikkelingen rondom

een aantal communityscholen in New York. Op een

dagarrangementen, sociale competentie, bibliotheken en

communityschool krijgen kinderen en jongeren niet

de opkomst van sport, kunst en ICT. Daarnaast worden

alleen regulier onderwijs, maar wordt ook aandacht

vragen beantwoord als: Hoe organiseer je multidiscipli-

besteed aan sociale, emotionele en lichamelijke ontwik-

naire samenwerking? Hoe financier je een brede school?

keling van kinderen. Aan elk hoofdstuk zijn Nederlandse

Hoe kom je tot een pedagogische visie en hoe vertaal je

voorbeelden (zoals de brede scholen en vensterscholen),

die in een activiteitenaanbod? Hoe evalueer je de voort-

discussiepunten en overdenkingen toegevoegd, waar-

gang en resultaten? Wat komt er kijken bij het ontwer-

door dit boek een bijdrage kan leveren aan de discussie

pen en realiseren van een multifunctionele accommo-

in Nederland over een geïntegreerde aanpak van lokaal

datie?

onderwijsbeleid, jeugdbeleid en sociaal beleid. Daarnaast wordt een aantal praktische tips gegeven voor het

Brede school : samen sterk met de jeugd / Y. van der

werken met integraal lokaal beleid.

Ree. - Den Haag : Sdu, 2000. - 20 p. - Met adressenlijst. - ISBN 90-346-3805-7

Brede scholen : de ontwikkeling van brede scholen. -

Brochure die antwoord geeft op de volgende vragen:

[S.l. : s.n.], [200?]. - 9 p. - Met bijl.

Wat is het doel van de brede school; Wie zijn de part-

Overzicht van de ontwikkeling van brede scholen in

ners; Voor wie is de brede school; Wat biedt de brede

Nederland. Aandacht voor onder andere de volgende

school; Hoe ziet de brede school eruit; Aan welke lande-

onderwerpen: Waarom een brede school?, Steun voor

lijke doelstellingen beantwoordt de brede school; Wat

brede school ontwikkelingen, Ondersteuning, Financie-

biedt de rijksoverheid de brede school; Bij wie en waar

ring, Partners.

kunt u terecht?

Brede scholen in Brabant: van leerschool naar

De brede school

leefschool : deelnota over het provinciaal

In: TooN. – Vol.7(2004)9(nov.6-23)

onderwijsbeleid met betrekking tot brede school /

Serie artikelen over hoe brede scholen zich ontwikkelin-

Provincie Noord-Brabant. - [S.l : s.n], 2002. - 15 p. -

gen. 1. Brede school Zeeburg is sterk en volop in ont-

Met bijl. en samenv.

wikkeling door S. Dijkstra; 2. 'De brede school is meer

In deze notitie wordt het beleid van de provincie Noord-

dan een extraatje' : levensecht leren voor hogere kwa-

Brabant ten aanzien van de brede school uitgewerkt.

liteit door L. de Vries; 3. 'Leren moet levensecht zijn,

Met onder andere aandacht voor cultuur binnen de brede

anders boeit het niet!' door M. Valkesteijn; 4. 'Bewust

school als instrument ter bevordering van sociale

inzetten op een doorgaande lijn' door G. van de Burg-

cohesie.

wal. In de rubriek DOEN worden kwaliteitscriteria voor brede scholen gegeven, deze zijn ontwikkeld door Obe-

Brede scholen in Nederland : jaarberichten / Oberon. Utrecht : Oberon, 2001-2005 : ill., fig., graf., tab. Bevat cijfers en feiten over de ontwikkeling van de brede scholen in Nederland.

19


ron en OOG onderwijsondersteuning.

Brede school [cd-rom] : conferentie brede school en

verlanglijstje door N. van Dartel en L. Sontag; 3. En wat

leefbaarheid / Provincie Noord-Brabant. – Den Bosch :

doen wij nu? door S. Barneveld.

Provincie Noord-Brabant, [2004] Een filmimpressie van de conferentie ‘brede school en

Brede school ontwikkeling in Nederland : notitie ten

leefbaarheid’ inclusief de inleidingen van de presenta-

behoeve van de brede dialoog over de kansen en risico's

ties. De conferentie werd op 20 juni en 14 oktober 2004

van de brede school ontwikkeling in Nederland /

gehouden op diverse locaties.

M. Dawson, R. Zunderdorp. - Den Haag : Zunderdorp Beleidsadvies & Management, 2002. - 20 p. - In opdr.

De brede school : lerende buurt in beweging /

van Nederlands Instituut voor Zorg Welzijn en

M. Valkestijn

Procesmanagement Primair Onderwijs. - Met lit.opg.

In: Handboek Lokaal sociaal beleid. – pp. 1-26. - Met

In maart en april 2002 organiseerden het Procesmana-

lit.opg.

gement Primair Onderwijs (PMPO) en het Nederlands

Algemene informatie over de brede school met onder

Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) een dialoog over

andere informatie over de ontwikkelingen; de geschie-

de brede school. De uitkomsten van deze dialoog vor-

denis; beleid en financiering; en kansen en knelpunten.

men een bijdrage aan de ontwikkeling van verder beleid

Inclusief een lijst met relevante websites.

rond de brede school. Deze notitie dient als achtergrondmateriaal voor deze dialoog. Inhoud: 1. Inleiding;

De brede school

2. Context: een ontwikkeling van onderop; 3. Doelstel-

In: De wereld van het jonge kind. –

ling en functies van de brede school; 4. Sociale compe-

Vol.25(1998)10(jun.293-340)

tentie; 5. Kansen en risico's op operationeel niveau;

Themanummer. Enkele bijdragen: verlengde schooldag

6. Sturing.

in het basisonderwijs; Dramaspelen buiten schooltijd; Groninger vensterschool versus Rotterdamse brede

De brede school: perspectief op een educatieve

school.

reorganisatie / F. Studulski. - Amsterdam : SWP, 2002. 141 p. - Met bijl. en lit.opg. - ISBN 90-6665-440-6

De brede school en de resultaat- en afrekencultuur /

Er is sprake van een brede school wanneer de school en

J. Kloprogge. - Utrecht : Sardes, 2003. - 7 p.

instellingen in de buurt samenwerken om de onderwijs-

Verslag van een lezing gehouden op het Sardes/SWP

en ontwikkelingskansen van kinderen te verbeteren. De

congres 'Innovaties in en rond de brede school' op 30

rijksoverheid heeft aangegeven dat de brede school

oktober 2003 te Amsterdam. Kloprogge gaat nader in op

vooral een zaak is van gemeenten en scholen. Door de

begrippen als verantwoording en rekenschap, prestatie-

opeenhoping van aanvullende projecten, initiatieven en

indicatoren en evaluatie.

activiteiten rond de school ontstaat soms een vrijblijvend en incidenteel klimaat. Een samenhangende visie

De brede school in opbouw / H. van Gelder, W. Pardieck,

ontbreekt dikwijls. In dit boek wordt ingegaan op de

G. Rotmans. - Utrecht : LCLOB, 1999. - 19 p. : schema's

achtergronden en het modelmatige denken over een

Een overzicht van de bestuurlijke en organisatorische

brede schoolaanpak.

vormgeving van de brede school. Onder meer de verschillende verschijningsvormen en de niveaus van

Breed uitgemeten : kwaliteit en opbrengsten van de

samenwerking komen aan de orde.

brede school / F. Studulski (redacteur), J. Kloprogge (redacteur), M. de Bie (medewerker) ... [et al.]. -

De brede school maakt de balans op

Amsterdam : SWP, 2003. - 91 p. : schema's - Met

In: Didaktief. – Vol.34(2004)8(okt.17-23)

lit.opg. - ISBN 90-6665-548-8

De eerste brede scholen bestaan circa 7 jaar. Drie arti-

In deze bundel over de vraag naar de kwaliteit en op-

kelen die evalueren en zich over de toekomst buigen.

brengst van de brede school belichten verschillende

1. Een stevig fundament : evaluatie van zeven jaar

auteurs een onderdeel van het vraagstuk. Ingegaan

vensterscholen in Groningen door A.L. van der Vegt en

wordt op de maatschappelijke opbrengst, het meten van

F. Studulski; 2. Brede wijkschool vraagt ouders om

de opbrengst van de brede scholen (onderling en in

20


vergelijking met reguliere scholen), het inrichten van

orde: stand van zaken & nieuwe verhoudingen; samen-

evaluatie en monitoring van een brede school, de kwa-

werking; beheer en exploitatie.

liteit van de gemeentelijke beleidsprocessen, en het bepalen van de kwaliteitszorgpositie van de brede

Dagarrangementen in de brede school : een

school.

samenhangend aanbod van onderwijs, opvang en vrije tijd / L. Schreuder, M. Valkestijn, F. Hajer. –

Â TIJDSCHRIFTARTIKEL

Amsterdam : SWP, 2005. - 127 p. - Met bijl. en lit.opg. -

'Community school': de ouder als klant : buurthuis en

ISBN 90-8560-014-6

school smelten samen / R. van Houten

Beschreven zijn dagarrangementen in de brede school

In: VNG-magazine. - Vol.54(2000)43(27okt.16-18)

op vijf verschillende locaties in Amsterdam, Oss,

Deze week werd de eerste Communityschool in Neder-

Heerenveen, Sluis en Groningen. Een dagarrangement is

land geopend, in de Amsterdamse wijk de Pijp. Een

een samenhangend en doorlopend aanbod van onder-

Communityschool is een school en een buurthuis onder

wijs, opvang en vrijetijdsvoorzieningen waar schoolkin-

een dak. Gerard van de Burgwal, projectleider, en an-

deren en ouders op basis van behoefte en eigen keuze

dere betrokkenen, lichten de ontstaansgeschiedenis toe

gebruik van kunnen maken. Bevat informatie over de

en geven aan wat zij als voordelen, doelen en randvoor-

tussenschoolse opvang, over een naschools aanbod en

waarden zien.

over de ontwikkeling van een gezamenlijk pedagogisch klimaat en een lijst met criteria waaraan een goed

Conferentie 'Brede School, streven naar meer levensecht

dagarrangement moet voldoen. Geschreven voor de

leren', 6 november 2004 : [conferentiemap] / NIZW,

coördinator die een dagarrangement in het kader van de

Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.

brede school wil opzetten.

Expertisecentrum Brede School. - Utrecht : Expertisecentrum Brede School NIZW Jeugd, 2004. -

Dossier brede school / B. Hogeboom … [et al.]

Ongepag. : ill., tab.

In: Toon. - Vol.5(2004)9(nov.17-24)

Materiaal behorende bij de conferentie 'Brede School,

Naast een artikel over de stand van zaken met betrek-

streven naar meer levensecht leren', gehouden op 6

king tot de brede school, wordt aandacht besteed aan

november 2004 in Amsterdam. Inhoud: programma,

een essentieel aspect van de brede school namelijk de

startnotitie voor de conferentie, open space methode,

doorgaande lijn. In dit geval wordt de Maastrichtse sa-

deelnemerslijst, folder Expertisecentrum Brede School,

menwerking tussen een peuterspeelzaal, een basisschool

achtergrondinformatie met praktijkverhalen van de

en ouders in de praktijk beschreven. Tevens is een over-

brede school Tilburg, schoolbuurtwerk Westerpark

zicht gemaakt van de 'soorten' brede scholen. Bevat de

Amsterdam, Open wijkschool Nijmegen, brede school

volgende artikelen: 'Brede school is vooral een kwestie

Maastricht, MCO en Kunstweb Amsterdam, Segbroek

van samenwerking', 'Brede scholen groeien als kool',

College en het Koorenhuis Den Haag, Wanitaschool

'Brede scholen: profielen', 'Samen en van binnen uit',

Rotterdam, Etutorium Almere. Binnen de praktijkverha-

'Monitoren of evalueren?'

len veel aandacht voor cultuureducatie. Educatieve activiteiten onder en na schooltijd : Congres De organisatie van de brede school :

voorbeelden en (brede) scholen voortgezet onderwijs /

actualiteiten, ketensamenwerking en financiering :

P.P. Bakker ... [et al.], M. Valkestijn (redacteur). -

documentatiemap / H. Blom (coördinator),

Utrecht : NIZW, 2003. - 52 p. : ill. - Met lit.opg. -

A. Hoogeveen (medewerker). - Den Haag : Elsevier,

Publicatie in het kader van het project School en

2007. - 2 dl.

Omgeving dat uitgevoerd wordt met subsidie van het

Documentatiemap van het op 13 februari 2007 in Mee-

Ministerie van OCenW

ting Plaza in Utrecht gehouden congres 'De organisatie

Verzameling praktijkvoorbeelden van scholen die, al dan

van de brede school'. De map bestaat uit twee banden,

niet officieel als brede school, samen met partners uit

waarin het programma, de lezingen en achtergrondlite-

hun omgeving educatieve activiteiten organiseren voor

ratuur zijn opgenomen. Drie thema's komen aan de

hun leerlingen. Bedoeld als inspiratie voor scholen,

21


(culturele) instellingen en gemeenten. Bestaat uit tien

Praktische en direct toepasbare aanwijzingen voor een

praktijkvoorbeelden, waaronder: een kunstproject dat

systematische ontwikkeling van brede scholen voor kin-

de band met school en buurt versterkt, VMBO-leerlijn

deren van 0-12 jaar, hun ouders en de wijkbewoners.

Theater in samenwerking met Jeugdtheater Hofplein, en

Bestaat uit vijf delen. Deel 1 geeft een overzicht van het

oriëntatie op buurt en stad, sport en kunst samen met

ontwikkelproces van een brede school en alles wat daar-

het jongerenwerk.

bij komt kijken. In deel 2 worden de betrokken partijen beschreven, waarna in deel 3 een aantal vraagstukken

Eindverslag brede school dialoog : opbrengsten en

m.b.t. de brede school wordt behandeld. Deel 4 geeft

conclusies / A. Balke ... [et al.]. - [S.l.] : PMPO/NIZW

een overzicht van praktische instrumenten (de digitale

Jeugd, 2002. - 42 p. : ill. - Met lit.opg. en bijl. - In opdr.

versie bevindt zich op bijbehorende cd-rom). Deel 5

van de Ministeries OCenW en VWS

bevat verwijzingen naar documenten en adressen.

Eindverslag van de dialoog brede school. Aan bod komen

Bedoeld voor projectleiders, managers, coördinatoren,

de gevolgde werkwijze, conclusies ten aanzien van de

bestuurders en vertegenwoordigers van scholen en

doelstellingen en dialoogthema's en sfeerimpressie van

instellingen.

de bijeenkomsten in Den Bosch en Zaltbommel. Als bijlage is de 'Brede school ontwikkeling in Nederland:


notitie ten behoeve van de brede dialoog over de kansen

Heeft de brede school toekomst? : community schools in

en risico's van de brede school ontwikkeling in Neder-

de polder / W. Seuren

land' uit 2002 toegevoegd.

In: TooN. - Vol.7(2004)1(jan.20-21) Bespreking van een Amerikaans onderzoek naar com-

Evaluatie Brede School : handleiding / C. van Lotringen

munity schools in de Verenigde Staten en wat wij daar-

(redacteur), M. van der Grinten (redacteur). - Utrecht :

van kunnen leren. De onderzoekers van 'Making the

Oberon, 2004. – 27 p. : ill., tab. - In opdr. van het

difference' hebben 20 scholen onderzocht en in het bij-

Ministerie van OCW. - ISBN 90-805646-9-9

zonder gekeken naar de effecten van leerlingprestaties.

Deze handleiding is bedoeld voor iedereen die aan de slag wil met de evaluatie van de brede school. In deze

Jeugdactiviteiten in de brede school : werkboek voor

brochure wordt aan de hand van een tiental vragen stap

kwaliteitsontwikkeling: doelen, methodiek, evaluatie /

voor stap uitgelegd hoe de evaluatie van de brede

S. van Oenen, P.P. Bakker, M. Valkestijn. - [S.l.] : SWP,

school ontwikkeling voorbereid en uitgevoerd kan wor-

2005. - 95 p. : tab., ill. - Met bijl. - ISBN 90-8560-017-0

den. Bij de handleiding kan ook het 'Evaluatie Model

Dit werkboek biedt scholen en instellingen een instru-

Brede School' gebruikt worden.

mentarium om doelen en kwaliteiten van hun jeugdactiviteiten inzichtelijk te maken, en te evalueren. Pedago-

Evaluatiemodel Brede School / Oberon. - Utrecht :

gisch uitgangspunt is een gezamenlijk streven naar

Oberon, 2004. - Losbl. : fig., tab. - In opdr. van het

meer levensecht leren, uitgewerkt in enkele globale

Ministerie van OCW

doelen.

Deze werkmap is bedoeld voor iedereen die aan de slag wil met de evaluatie van de brede school. De map bevat

Kennisnetwerken brede school: praktijk, opleidingen en

instrumenten, een voorbeeldrapportage, en een rappor-

ondersteuners : samen werken aan de kwaliteit van

tage met referentiegegevens. Het model is gebaseerd op

activiteiten voor jeugd in brede scholen : stand van

de resultaten van een pilot in een aantal gemeenten. Bij

zaken 2003 in zes gemeenten / S. van Oenen ...

het Evaluatie Model Brede School hoort ook een handlei-

[et al.]. - Utrecht : NIZW, 2004. - 47 p.

ding 'Evaluatie Brede School'.

Het NIZW-project 'Brede school: opbouw van duurzame expertise' (2003-2004) stimuleert de educatieve kwali-

Handboek brede school : 0-12 jaar / M. van der

teit van brede schoolaanbod aan kinderen en jongeren.

Grinten ... [et al.]. - Utrecht : Oberon/Sardes, 2004. -

Dit gebeurt onder meer door het opzetten van kennis-

156 p. + cd-rom : ill. - In opdr. van de Stuurgroep

netwerken. De meest aangewezen instellingen daarvoor

Brede Scholen. - Met lit.opg. - ISBN 90-805646-7-2

zijn opleidingen en ondersteuningsorganisaties. In deze

22


publicatie wordt gekeken naar de stand van zaken in de

brede school nieuwe stijl. Een school waar de grens

steden: Groningen, Nijmegen, Den Haag, Amsterdam,

tussen formeel leren en informeel leren zijn vervaagd,

Rotterdam en Eindhoven. Vragen die aan bod komen

en waar kinderen en volwassenen levenslang en levens-

zijn: Bestaan dergelijke kennisnetwerken al? Worden er

breed kunnen leren. Met dat laatste wordt een netwerk

plannen voor gemaakt? Hoe komt een dergelijk proces

van 'leerarrangementen' bedoeld. De leerarrangementen

op gang? In de publicatie worden voorbeelden gegeven

worden gerealiseerd met de school en met alle betrok-

van instellingen die aanbod voor de brede school verzor-

ken actoren in de wijk of deelgemeente, zoals vrijwilli-

gen. Dit zijn bijvoorbeeld welzijnsinstellingen, centra

gersorganisaties, jeugdzorg, sportverenigingen, cultureel

voor de kunsten (onder andere De Lindenberg in Nijme-

werk, buurt en clubhuiswerk, welzijnswerk en werkge-

gen en het Koorenhuis in Den Haag) musea en onder-

vers. Vier modellen voor leren, zorg en leven worden

wijsbegeleidingsdiensten.

beschreven. Daarnaast worden drie voorbeelden getoond van scholen die samenwerken met externe instel-

Kwaliteitscriteria Brede School / Oberon; OOG.

lingen. Tot slot worden knelpunten beschreven en tips

onderwijs ondersteuning. - Utrecht : Oberon, 2004. -

gegeven.

Ongepag. - Brochure. - ISBN 90-77737-01-4 Omdat iedere brede school anders is heeft Oberon en

Levensecht leren in de buurt : praktijkboek voor

OOG onderwijs ondersteuning in opdracht van drie

schoolbuurtwerk binnen het basisonderwijs / M. van

gemeenten, een welzijnsinstelling, een stadsdeel, een

Wier (auteur van idee), J. Wieriks (auteur van idee). -

schoolbestuur en het Ministerie van OCW een lijst met

Amsterdam : Stichting Welzijn Westerpark, 2005 +

kwaliteitscriteria ontwikkeld. Bedoeld voor managers en

cd-rom : ill., tab., fig. - Losbl. - ISBN 9-810062-1-5

bestuurders om sturing te geven aan de totstandkoming

Praktijkboek opgesteld door schoolbuurtwerkers in

en de dagelijkse werking van brede scholen.

Stadsdeel Westerpark Amsterdam om kennis over te dragen over de opbouw van schoolbuurtprojecten. De

Landelijk experiment verlengde schooldag voortgezet

methode is geschikt voor elke buurt in Nederland en is

onderwijs... [et al.] / NIZW, Nederlands Instituut voor

bedoeld voor welzijnsinstellingen, basisscholen en lokale

Zorg en Welzijn; LOKV, Nederlands Instituut voor

overheden die binnen de brede school willen gaan wer-

Kunsteducatie; Cultuurnetwerk Nederland. - Utrecht :

ken met de methodiek schoolbuurtwerk. De bijbeho-

NIZW, 1999-2001. - Het NIZW verzorgt de landelijke

rende cd-rom bevat formulieren die gebruikt kunnen

coördinatie en Sardes is verantwoordelijk voor de

worden bij het realiseren van schoolbuurtprojecten.

evaluatie

Daarnaast worden acht uitgebreide projectbeschrijvin-

Het vierjarige Landelijk experiment verlengde schooldag

gen gegeven van schoolbuurtprojecten in Westerpark

voortgezet onderwijs/VSD-VO (1997-2000) richt zich op

Amsterdam.

het ontwikkelen, uitvoeren en evalueren van landelijk overdraagbare programma's die de sociale competentie


en de sociale binding aan school en omgeving van leer-

Met andere ogen : brede-schoolactiviteiten en

lingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs

competentie / S. van Oenen

bevorderen. De programma's zijn vanuit vier lijnen ont-

In: Vernieuwing. - Vol.63(2004)7(sept.16-18)

wikkeld: Oriëntatie op buurt en vrije tijd, Oriëntatie op

Wat dragen brede schoolactiviteiten bij aan de ontwik-

buurt en arbeid, Kunst en cultuur en, Sport en bewegen.

keling van leerlingen? Wat kunnen kinderen van concrete brede schoolactiviteiten leren, hoe maak je in-

Levensbreed leren : brede scholen in het voortgezet

zichtelijk of dat ook gebeurt en kun je dat benoemen in

onderwijs en integraal jeugdbeleid / I. Spee … [et al.]. –

termen van competenties van leerlingen en hun begelei-

Den Bosch : KPC Groep, 2003. - 42 p. : ill., tab. - Met

ders? Saskia van Oenen probeert deze vragen te beant-

lit.opg. en websites

woorden aan de hand van een project van het NIZW

Het rapport is de neerslag van de 'Expertmeeting brede

Expertisecentrum brede school.

school en integraal jeugdbeleid', die KPC in 2002 organiseerde. Levensbreed leren schetst de contouren van de

23


De ontwikkeling van brede scholen / K.Y.I.J. Adelmund,

aanpak kiezen. De oud-hoogleraar dr. Nathan Deen licht

A.M. Vliegenthart. - 's-Gravenhage : Sdu, 2000. –

in een interview de mogelijkheden van het concept toe.

Nr. 1. - 11 p. - Met bijl. - ISSN 0921-7371 (Tweede Kamer der Staten-Generaal 1999/2000;

Sociale competentie en de brede school / S. van

26999)

Oenen … [et al.]. - Utrecht : NIZW, 2001. - 80 p. - Met

Het fenomeen brede school wordt besproken. Aan de

bijl. en lit.opg. - ISBN 90-5050-902-9

orde komt de lokale dynamiek, waarom een brede

Hoe kan de brede school - in primair en voortgezet

school?, steun voor brede school ontwikkelingen, rele-

onderwijs - de sociale competentie van kinderen en

vante beleidskaders en -ambities, regie, maatregelen,

jongeren helpen ontwikkelen? Na een toelichting op de

gesprekspunten en toekomstige ontwikkelingen.

begrippen sociale competentie en brede school, worden diverse manieren beschreven waarop de brede school

Samen werken in een proeftuin / A. Balke. - Utrecht :

sociale competentie kan bevorderen, namelijk: door te

NIZW, 2002. - 25 p. - Met bijl.

voorzien in een scala van participatiemogelijkheden,

Vanaf 1999 werden er drie wijken in Maastricht aange-

door reflectie en feedback in een goed pedagogisch kli-

wezen als proeftuinen voor het ontwikkelen van een

maat te stimuleren, en door nieuwe educatieve ontwer-

brede school. Deze publicatie bevat de ervaringen van

pen te realiseren. Tot slot worden vindplaatsen voor

twee van deze proeftuinen en een kunstproject van de

ondersteuning, projecten, methoden en materialen

derde proeftuin. De welzijnsorganisatie Traject is een

gegeven.

belangrijke partner in het onderwijsachterstandsbeleid. Gekeken wordt vooral naar de activiteiten van Traject

Starten met de brede school / S. van Oenen … [et al.]. -

voor kinderen en hun ouders.

Utrecht : NIZW, 1999. - 191 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN 90-5050-715-8

De school en het echte leven : leren binnen en buiten

Ideeën en aanknopingspunten om keuzes te maken over

school / S. van Oenen (redacteur), F. Hajer

het pedagogisch concept van een brede school, de doel-

(redacteur). - Utrecht : NIZW, 2001. - 227 p. - Met

groep, de inhoud, het samenwerkingsverband dat de

lit.opg. - ISBN 90-5050-866-9

brede schoolaanpak uitvoert, en de organisatie van een

In deze publicatie staat de vraag centraal hoe binnen-

brede school. Portretten tonen voorbeelden van de toe-

en buitenschools leren op een zinvolle manier te combi-

passing van de brede school in de praktijk.

neren zijn. De auteurs beschrijven het leren van kinderen en jongeren als proces van identiteitsontwikkeling,

Startnotitie voor de conferentie 'Brede school, streven

dat zich in allerlei omstandigheden afspeelt: zowel bin-

naar meer levensecht leren' : 6 november 2004,

nen als buiten de school, thuis of in de buurt. Enkele

expertisecentrum Brede School NIZW-Jeugd i.s.m. OOG

bijdragen: De breedte van het nieuwe leren: over iden-

Onderwijsondersteuning / S. van Oenen, M. Valkestijn

titeitsontwikkeling en ervaringsaanbod; Spelen leren

(medewerker), G. van de Burgwal (medewerker). -

realiseren; 'Om te zien dat alles gekleurd is, moet je

Utrecht : NIZW, 2004. - 17 p. - Met bijl.

eerst leren kijken': kunst en cultuur binnen de school;

Startnotitie geschreven als input voor de conferentie

Sport heeft veel kanten; Een Wereldwinkel op school.

'Brede school, streven naar meer levensecht leren'. Hoofdstuk 2 bevat een inleiding op de conferentie.


Hoofdstuk 3 gaat over de gezamenlijke uitgangspunten

School en wijk profiteren van elkaar / F. Weeber

van de conferentie. In hoofdstuk 4 staan kwesties voor

In: Uitleg. - Vol.15(1999)17(16jun.8-13)

nadere uitdieping op de conferentie.

De brede school maakt de school tot centrum van de buurt. Op verschillende manieren heeft dit concept al in

Talent in actie [videoband] : Verlengde Schooldag

een aantal gemeenten vorm gekregen. In en rond de

voortgezet onderwijs / A. van de Weijer. - Utrecht :

brede buurtschool kunnen veel maatschappelijke func-

NIZW, 2001. - 22 min. - ISBN 90-5050-896-0

ties samenkomen. Elke stad kan daarvoor een eigen

Op de video is een enthousiaste groep leerlingen te zien van de onderbouw en de Internationale Schakelklassen

24


(ISK) van het Stedelijk Lyceum uit Enschede en van het

en de kwaliteit te bewaken. Het rapport is gebaseerd op

Trajectum College uit Maastricht. Het gaat hier om twee

ervaringen, opgedaan op twee locaties, te weten in

scholen die, met welzijn en kunsteducatie als bondge-

Rotterdam (Nesselande) en in Boxtel (Selissenwal).

noten, deelnamen aan het Landelijk experiment verlengde schooldag voortgezet onderwijs (1997-2001).

Venster op de brede school II / R. Zunderdorp … [et al.]

Niet alleen de jongeren komen in beeld, ook de wethou-

In: Jong c.s. - Vol.7(2000)3(mrt.2-19)

der, de schooldirecteur en de begeleiders van scholen en

Op 9 november 1999 organiseerde het NIZW de confe-

andere instellingen. Zij vertellen over hun bevindingen

rentie 'Venster op de brede school II'. Enkele thema's

met de vormgeving van een goed aanbod aan verlengde

van de conferentie zijn gebundeld in dit themanummer:

schooldag-activiteiten en over de bondgenoten die ze

Venster op de brede school II; Het belang van de kin-

daarbij nodig hebben. Leerkrachten en andere jonge-

deren? opvang en vrije tijd in en om de school; Een

renwerkers, directies van scholen en instellingen voor

moeilijk proces: naar een plaats voor ouders in de brede

welzijn, sport en kunsteducatie maken door de video

school; Je gaat samenwonen om iets met elkaar te

kennis met de mogelijkheden van de verlengde school-

doen: sturingsvraagstukken op de agenda van de brede

dag in het voortgezet onderwijs.

school; Vindingrijk leren: actief, sociaal en in de buurt.

Talent in actie : opbrengsten Landelijk experiment


verlengde schooldag voortgezet onderwijs /

'Voorschool' groeit uit tot steunpunt / F. Weeber

M. Valkestijn, S. van Oenen, P.P. Bakker. - Utrecht :

In: Uitleg. - Vol.15(1999)18(23jun.30-33)

NIZW, 2002. - 77 p. : ill. + cd-rom - Met lit.opg. en

In het Amsterdamse stadsdeel De Baarsjes wil de brede

bijl. - ISBN 90-5050-957-6

buurtschool drie componenten samenbrengen: onder-

De verlengde schooldag (VSD) biedt scholieren in het

wijs, opvoedingsondersteuning, en gezondheidszorg, en

voortgezet onderwijs de kans om na schooltijd op vrij-

zo uitgroeien tot een breed buurtcentrum.

willige basis deel te nemen aan allerlei soorten activiteiten, zoals fotografie, drama, verkenning van de omge-

Voortgangsbericht brede scholen in Nederland /

ving of leerlingondernemingen. Het Landelijk experiment

K. Adelmund, A.M. Vliegenthart. - Zoetermeer :

verlengde schooldag voortgezet onderwijs (VSD-VO)

Ministerie van OCenW, 2001. - 10 p. - Met bijl.

vond in Nederland plaats van 1997 tot en met 2001. Dit

De Kamer wordt met dit voortgangsbericht geïnformeerd

experiment heeft ervaringen opgeleverd met de ver-

over de ontwikkeling van brede scholen, over wat de

lengde schooldag in de praktijk die de basis vormen voor

inzet van OCenW en VWS in samenwerking met de VNG

Talent in actie. De publicatie biedt informatie over hoe

en ook het IPO hierbij is geweest en over de plannen

scholen een verlengde schooldag kunnen organiseren in

voor de komende tijd.

nauwe samenwerking met gemeenten, met instellingen voor welzijn, kunst en sport en soms ook het lokale

Vruchtbare verbeelding : format voor samenwerking

bedrijfsleven. Naast inhoudelijke aandacht voor de orga-

tussen scholen en cultuureducatieve instellingen / W.S.

nisatie ook voorbeelden van VSD-programma's: oriënta-

Seuren. - Den Bosch : KPC Groep, 2005. - 10 p.

tie op de buurt in Maastricht, leerlingenondernemingen

Doel van het format is scholen en culturele instellingen

in Rotterdam, het museumproject in Enschede en skaten

te ondersteunen bij het samenwerken. Het format gaat

in Borne. De cd-rom bevat aanvullend materiaal.

uit van scholen die werken binnen het kader van de brede school en scholen die uitgaan van het nieuwe

Vanuit een breed perspectief : de meerwaarde van

leren of equivalenten hiervan. Het format zelf is een

brede scholen in verschillende contexten, op weg naar

soort invuloefening die de samenwerkende partners

(eigen) kwaliteitscriteria / E.D. Toes, W.S. Seuren. - Den

samen uitvoeren om tot een gezamenlijk plan te komen,

Bosch : KPC Groep, 2003. - 73 p.

bijvoorbeeld een stappenplan. Het format is gericht op

Dit rapport heeft tot doel een aanzet te leveren tot een

het (bovenschools) management of schooldirecties en op

evaluatie-instrument dat betrokkenen bij de brede

het management van cultuureducatieve instellingen.

school in staat stelt hun eigen functioneren te evalueren

25


Wegwijzer brede school Brabant [cd-rom] / PON,

Onderzoek brede school

Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant. - Den Bosch : PON, 2005

Beginnen & bezinnen : de ontwikkeling van brede

Deze wegwijzer biedt toegang tot een grote database op

scholen in 7 Nederlandse gemeenten / M. van der

internet. Deze database bevat gegevens die betrekking

Grinten (samensteller) ... [et al.]. - Utrecht : Oberon,

hebben op de brede schoolontwikkeling in het algemeen

2001. - 109 p. : ill., fig. - Met lit.opg. en bijl. - In opdr.

en die van Noord-Brabant in het bijzonder.

van het Ministerie van OC&W en van VWS, en de VNG. ISBN 90-805646-1-3

Welzijn in de brede school : partners voor levensecht

Dieptestudie met als doel de ontwikkeling van de brede

leren / S. van Oenen, M. Valkestijn. - Utrecht : NIZW,

school op lokaal niveau in kaart te brengen, en om een

2003. - 161 p. : ill., tab. - Met lit.opg. - ISBN 90-5957-

overzicht te geven van inspirerende voorbeelden en

033-2

succesvolle strategieën die her en der ontwikkeld zijn en

De centrale vraag is gericht op de rol van welzijnsorga-

door andere gemeenten over kunnen worden genomen.

nisaties in het brede schoolverband: wat hebben wel-

In dit rapport zijn procesbeschrijvingen opgenomen van

zijnsorganisaties te bieden in de ontwikkeling van de

brede scholen in de onderzochte gemeenten. Per ge-

brede school? De nadruk ligt op de inhoudelijke kant, in

meente worden eveneens één of meerdere voorbeelden

het bijzonder op de activiteiten die welzijnsprofessionals

van 'good practice' beschreven. De onderzochte ge-

met kinderen en jongeren zelf organiseren.

meenten (stadsdelen): Stadsdeel Oud-Zuid Amsterdam, Den Haag, Haarlem, Nijmegen, Tilburg, Beesel, Margra-

Welzijn, onderwijs en de brede school: activiteiten met

ten, Amsterdam.

kinderen : een landelijke rapportage (2002) / S. van Oenen, P.P. Bakker, M. Valkestijn (medewerker). -

Brabantse scholen maken zich breed : de ontwikkeling

Utrecht : NIZW, 2002. - Versch.pag. - Met lit.opg.

van brede scholen in de provincie Noord-Brabant : een

Dit rapport is een landelijk overzicht van activiteiten met

onderzoek / N. Tabibian, P. Franken. - Tilburg : PON,

kinderen, die welzijnsorganisaties uitvoeren in samen-

2002. - 59 p. : ill., graf., tab. - Met lit.opg. en bijl. - In

werking met basisscholen. Het is een eerste globale

opdr. van de provincie Noord-Brabant. - ISBN 90-5049-

inventarisatie van kinderactiviteiten welzijnsonderwijs,

234-7

waarbij een aantal tendensen gesignaleerd wordt om

Dit rapport beschrijft het onderzoek dat het Instituut

meer inzicht te krijgen in de rol van welzijnsorganisaties

voor advies, onderzoek en ontwikkeling (PON) heeft

in de brede schoolontwikkeling in Nederland. Twee de-

uitgevoerd naar de brede schoolontwikkeling in de pro-

len: 1. analyse van landelijke tendensen; 2. inventarisa-

vincie Noord-Brabant. Doel van het onderzoek was om

tie van activiteiten per provincie/gemeente/wijk.

de brede schoolontwikkeling in de provincie in kaart te brengen en tevens voorstellen te doen voor de rol die de

Welzijn, onderwijs en de brede school: activiteiten met

provincie kan vervullen bij de ontwikkeling van de brede

jongeren : een landelijke rapportage (2002) / S. van

school.

Oenen, P.P. Bakker, M. Valkestijn. - Utrecht : NIZW, 2002. - 71 p. - Met lit.opg en bijl. - ISBN 90-5957-021-9

Brede basisscholen uitgelicht / Y. Emmelot, I. van der

Dit rapport geeft inzicht in de rol van welzijnsorganisa-

Veen. - Amsterdam : SCO-Kohnstamm Instituut, 2003. -

ties in de brede schoolontwikkeling in en rond het voort-

234 p. : tab., graf. - Met bijl. en lit.opg. - ISBN 90-

gezet onderwijs. Het is een aanvulling bij een eerdere

6813-726-3

landelijke rapportage van het Expertisecentrum Brede

De centrale vraag van dit onderzoek luidt: In welke

School van het NIZW over samenwerking van welzijns-

verschijningsvormen komt de brede school in het basis-

organisaties met scholen voor primair onderwijs (2002).

onderwijs voor? Het onderzoek bestond uit twee delen:

Beide rapporten bevatten de opbrengst van een inven-

een vragenlijstonderzoek onder directeuren en een vijf-

tarisatie onder een groot aantal welzijnsinstellingen,

tiental casestudies. De populatie waarop het onderzoek

weergegeven per provincie en per gemeente.

zich richtte, bestond uit alle scholen in Nederland die ofwel zichzelf beschouwen als brede school, ofwel daar-

26


van essentiële kenmerken hebben, maar zichzelf niet zo

Brede scholen in Nederland schooljaar 2004/2005 : de

noemen.

stand van zaken in het voortgezet onderwijs / M. van der Grinten, C. Hoogeveen. - Utrecht : Oberon, 2005. -

Brede scholen buurten : over samenwerking in

48 p. : graf., ill., fig. - In opdr. van het Ministerie van

Rotterdam / C.J.M. Schenkeveld, H.A.A. van Eerde. -

OCW en de stuurgroep Brede School. - ISBN 90-

Rotterdam : Risbo, 1999. - 88 p. - Met lit.opg. en bijl. -

77737006

ISBN 90-72597-96-6

Onderzoek naar de ontwikkelingen rond brede scholen in

Verslag van een onderzoek naar de rol van de brede

het voortgezet onderwijs. In dit rapport wordt een sys-

school in de buurt, naar samenwerkingsverbanden van

tematische presentatie gegeven van feiten en cijfers

brede scholen en naar deelgemeentelijk beleid met be-

over het schooljaar 2004/2005. Daarnaast bevat het

trekking tot de brede schoolontwikkeling. Het onderzoek

rapport ook citaten en tips van de betrokken scholen.

is uitgevoerd in de Afrikaanderbuurt en de gehele deelgemeente Hoogvliet. De zes hoofdstukken gaan in op

De brede school in het voortgezet onderwijs : brede

het begrip bondgenoot en aspecten van een bondge-

scholen in Nederland / M. van der Grinten, P. Kreijen,

nootschap; mogelijke rollen van de brede school in de

G.J. van den Goor. - Utrecht : Oberon, 2003. - 91 p. :

buurt; de synergie van scholen, concurrentie binnen de

ill., tab., fig. - In opdr. van het Ministerie van Onderwijs,

brede school en de voordelen van samenwerking binnen

Cultuur & Wetenschappen. - ISBN 90-805646-4-8

een wijk en binnen een deelgemeente; de rol van de

Onderzoek naar verschijningsvormen van de brede

deelgemeente; conclusies uit het buurtonderzoek. Ieder

school in het voortgezet onderwijs. Eerst worden kwan-

hoofdstuk wordt afgesloten met aandachtspunten die

titatieve gegevens gepresenteerd die zijn verzamelde

van belang zijn voor een succesvolle samenwerking

naar aanleiding van vragenlijsten. Vervolgens is er een

binnen de brede school.

dieptestudie uitgevoerd bij twaalf scholen waar de brede school in een vergevorderd stadium verkeert.

Brede scholen in Brabant / PON, Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant. - Den

Effectieve omgevingsrelaties : scholen met een brede

Bosch : Provincie Noord-Brabant, 2002. - 24 p. : ill.,

pedagogische verantwoordelijkheid / M. Steketee ... [et

tab. - ISBN 90-803724-9-8

al.], F. Dekker (medewerker). - Utrecht : Verwey-Jonker

Deze brochure geeft de resultaten weer van een onder-

Instituut, okt. 2006. - 180 p. - In opdr. van de

zoek uitgevoerd door het PON Instituut in opdracht van

Onderwijsraad. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-5830-

de provincie Noord-Brabant. Feiten en cijfers over brede

223-7

scholen in Brabant worden gepresenteerd. Aan de orde

Centrale vraag van het onderzoek was: hoe kunnen

komen: brede scholen in het voortgezet- en basisonder-

scholen in het primair onderwijs en voortgezet onderwijs

wijs, aanleiding voor het opstarten van een brede

effectiever de omgeving bij hun school betrekken zowel

school, gestelde doelen en de rol van de gemeente en

op het gebied van de kwaliteit van het onderwijs als de

provincie.

medeverantwoordelijkheid van het onderwijs voor de omgeving. Daarnaast wordt de situatie op dit terrein

Brede scholen in Brabant / J. Smets (redacteur),

geschetst in België en Frankrijk. Tot slot worden er con-

P. Franken (redacteur). - Den Bosch : Provincie Noord-

clusies en aanbevelingen gedaan. Dit onderzoek werd

Brabant, 2004. - 26 p. : ill., tab. - ISBN 90-5049-316-5

uitgevoerd ten behoeve van het advies van de Onder-

Deze brochure geeft de resultaten weer van een onder-

wijsraad 'Duurzame onderwijsrelaties'.

zoek uitgevoerd door het PON Instituut in opdracht van de provincie Noord-Brabant. Feiten en cijfers over brede

Kinderen aan het woord over hun brede school / H.A.A.

scholen in Brabant worden gepresenteerd. Aan de orde

van Eerde, C.J.M. Schenkeveld. - Rotterdam : RISBO,

komen: brede scholen in het voortgezet- en basisonder-

1999. - 57 p. : tab., fig. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-

wijs, conclusies en aandachtspunten voor beleid en ont-

76613-01-X

wikkelingen. Ook wordt een vergelijking gemaakt met

Exploratief onderzoek naar de perceptie en de participa-

het in 2001 gehouden onderzoek.

tie van kinderen uit groep 7 en 8 van zes Rotterdamse

27


brede scholen. De kinderen is naar hun mening ge-

Hoe wordt de buurt of wijk een omgeving waar kinderen

vraagd over de klas, de school, extra hulp op school, de

en jongeren de kans krijgen om wereldwijs te worden?

tijd na schooltijd, ouders en thuis en over de schoolom-

Hoe bouw je de samenwerking tussen school, gezin en

geving. Dit rapport wordt afgesloten met conclusies en

lokale, formele en informele organisaties zo uit, dat

aanbevelingen. Enkele conclusies: of kinderen het al dan

daaruit een brede school ontstaat? Een School met een

niet leuk vinden in de klas hangt vooral af van de andere

hoofdletter, waar kinderen en jongeren zich veilig en

kinderen en de juf of meester; leerkrachten onder-

geïnspireerd voelen om op allerlei terreinen hun com-

schatten mogelijk het belang van humor voor de moti-

petenties op te bouwen? Die vragen legde het Steunpunt

vering van hun leerlingen; de ouders van een vijfde van

voor Gelijke Onderwijskansen (GOK) voor aan deskundi-

de onderzochte leerlingen komen nooit op school en

gen uit de sectoren Cultuur, Jeugd en Sport, Welzijn en

aangezien ouderbetrokkenheid in de brede school

Onderwijs. Het resultaat is deze tekst, een breed gedra-

belangrijk is, is dit een punt dat aandacht moet krijgen.

gen visie op brede school in Vlaanderen.

Knelpunten in het stedelijk jeugdbeleid / R. Gilsing ... [et

Het Europese congres brede school : een Nederlandse

al.]. - Den Haag : SCP, 2000. - 117 p. : fig. - Met

samenvatting van presentaties en uitkomsten, april

lit.opg. - ISBN 90-377-0047-0

2001 te Ede / M. Valkestijn, G. van de Burgwal. -

Onderwerp van dit onderzoek: Wat is de regie-rol van de

Utrecht : NIZW, 2001. - 23 p. - Ned. bew. van: New

gemeente? Deelvragen: welke verbanden en netwerken

opportunities for children and youth : good practices and

functioneren op lokaal niveau, welke organisaties en

research regarding community schools - Uitg. n.a.v. de

instellingen maken daarvan deel uit en op welke wijze

Europese conferentie brede school, gehouden van 9 t/m

probeert de gemeente dergelijke netwerken te sturen?

11 april 2001 te Ede op initiatief van het NIZW i.s.m.

Eerst wordt een beschrijving en analyse gegeven van

Van de Burgwal Consultancy. - Met lit.opg. - ISBN 90-

eventuele belemmeringen in de weten regelgeving,

5050-937-1

relevant voor het jeugdbeleid in brede zin. Daarnaast

Het doel van de conferentie was op internationaal niveau

zijn beleidsdocumenten van rijk en gemeente onder-

ervaringen en kennis te laten uitwisselen tussen scholen,

zocht. Vervolgens is in een aantal gemeenten nagegaan

organisaties, lokale overheden en onderzoekers. Cen-

welke knelpunten zich in de lokale bestuurspraktijk

trale thema's waren: onderzoek; jeugdparticipatie; ver-

voordoen, waar gemeenten als regisseur van het jeugd-

binding tussen leren binnen en buiten school; participa-

beleid tegen aan lopen. Tot slot zijn de boven tafel ge-

tie van ouders, familie en de buurt; en samenwerking

komen belemmeringen op hun mérites beoordeeld. De

tussen beroepskrachten.

volgende beleidsdomeinen zijn onderzocht: gezondheid en welzijn, sluitende aanpak van 0-6 jarigen, brede


school en onderwijsachterstand, sluitende aanpak op de

Ganztagsschulen / R. Savelberg

onderwijs-arbeidsmarkt, jeugd en veiligheid, en maat-

In: O, OCW onderwijsmagazine. - Vol.2(2007)feb.

schappelijke participatie.

(18-19) Ook in Duitsland is naschoolse opvang een belangrijk maatschappelijk thema. De regering van bondskanselier

Brede school internationaal

Angela Merkel stimuleert de zogeheten Ganztagsschulen, vergelijkbaar met de Nederlandse brede school. Deze

Brede school in Vlaanderen en Brussel : visietekst /

Ganztagsschulen bieden naschoolse activiteiten aan,

A. Joos (samensteller) ... [et al.]. - Brussel : Vlaamse

zoals sport, muziek en dans, kunst en cultuur, maar ook

overheid, 2006. - 29 p. - In opdr. van de Minister van

huiswerkbegeleiding.

Onderwijs, Vorming en Werk i.s.m. de Minister van Cultuur, Jeugd en Sport en de Minister van Welzijn,

Jugendkulturarbeit und Schule: Qualitätsstandards und

Volksgezondheid en Gezin en de voorzitter van het

Best-Practice / I. Bielenberg (redacteur), V. Kelb

College van de Vlaamse Gemeenschapscommissie,

(redacteur). - Remscheid : BKJ, 2006. - 22 p. : ill. - Met

bevoegd voor onderwijs. - Met lit.opg. en websites

lit.opg.

28


Handreichung des Projekts 'Kultur macht Schule' des

community schools locally. An executive summary has

BKJ umfasst einen Kriterienkatalog für gelingende Ko-

been added.

operationen von Jugendkulturarbeit und Ganztagsschulen. Im Kapitel 'Qualität in der Realität' werden 9 Best-


Practice-Kooperationen beschrieben.

Musea en scholen in de Verenigde Staten : echte partners / C. Bunnik

Kulturelle Bildung und Ganztagsschulen:

In: Oud nieuws. - Vol.1(1998)2(mei.21-23)

Rahmenbedingungen und Umsetzung von Kooperationen

In de Verenigde Staten bestaat het fenomeen 'charter-

in den Ländern : eine Ländernsynopse / V. Kelb. -

school' (in Nederland enigszins vergelijkbaar met mag-

Remscheid : BKJ, 2005. - 134 p. - Met lit.opg.

neetscholen, brede scholen en de experimenten met de

Dieser Ländervergleich soll einen Überblick über die

verlengde schooldag). Charterscholen zijn scholen die

landesspezifischen Voraussetzungen für Kooperationen

georganiseerd worden buiten het normale schoolsys-

zwischen kulturellen Einrichtungen und Ganztagsschulen

teem om en bestaan zowel voor basis- als voortgezet

schaffen in Deutschland. Die Analyse beschreibt den

onderwijs. De gedachte erachter is dat het onderwijs

derzeitigen Status quo bestehender Projekte und Enga-

meer geworteld moet zijn in de samenleving. Musea

gements und zeigt die Entwicklungen jedes einzelnen

passen goed binnen dit onderwijssysteem, omdat ze

Bundeslandes auf: Setzt die Landesregierung Schleswig-

voor zichzelf een belangrijke educatieve taak zien. Een

Holstein auf die offene oder gebundene Form der Ganz-

voorbeeld van een charterschool is de Museum School in

tagsschule? Stellt das Land Rheinland-Pfalz Ressourcen

New York. Deze school hanteert het principe van

zur Finanzierung von außerschulischen Angeboten zur

'museum-based learning' waarin een intensieve samen-

Verfügung? Wie viele Ganztagsschulen gibt es im Saar-

werking tussen school en museum centraal staat. Het is

land? Welche Bereiche der kulturellen Jugendbildung

niet te verwachten dat er in Nederland echte museum-

arbeiten bereits in den Ganztagsschulen Nordrhein-

scholen gaan ontstaan. Maar het studiehuis en de ideeën

Westfalens? In welchen Ländern sind die Kooperationen

over buitenschools leren zullen ook bij ons samenwer-

zwischen Schulen und kulturpädagogischen Trägern

king tussen culturele instellingen en scholen in de hand

noch weniger verbreitet? Auf diese und viele weitere

werken.

Fragen soll die Synopse Antworten geben. Neben der Darstellung der Rahmenbedingungen werden praktische

Naar een brede school in Vlaanderen / F. Pirard,

Beispiele kulturpädagogischer Kooperationsprojekte

I. Nicaise (projectleider). - Leuven : Katholieke

vorgestellt. Ein kommentierter Ausblick auf aktuelle

Universiteit, 2003. - 152 p. - In opdr. van de Cel

Entwicklungen sowie eine umfangreiche Sammlung von

Cultuurbeleid van de Vlaamse Gemeenschap

Adressen, Links, Veröffentlichungen und Quellen runden

Onderzoek naar het fenomeen brede school in het bui-

jedes Länder-kapitel ab.

tenland en mogelijkheden voor zijn entree in Vlaanderen. Deel 1 verkent de brede school in Nederland, Zwe-

Making the difference : research and practice in

den, Denemarken, Frankrijk en de Verenigde Staten.

community schools / Coalition for Community Schools. -

Deel 2 bekijkt voor Vlaanderen de mogelijkheden vanuit

Washington : The Coalition for Community Schools,

verschillende invalshoeken onder andere onderwijs,

2003. - 2 dl. (72, ongepag.). - Met lit.opg.

welzijn, sport en cultuur. Ten slotte worden er globale

A report on the effects community schools have on stu-

beleidskaders geschetst.

dents, schools, families and communities. Content: Chapter 1 discusses the advantages of community

Naar meer samenhang tussen onderwijs, kinderopvang

schools; Chapter 2 sets out the five conditions needed

en vrijetijdsvoorzieningen : good practices in Europa en

for learning; Chapter 3 presents a review of 20 evalua-

de Verenigde Staten / E. Tonkens. - Den Haag :

tions of community school initiatives; Chapter 4 outlines

Projectbureau Dagindeling, 2001. - 136 p. - Met lit.opg.

four elements needed to create and sustain community

en bijl. - Titel op omslag: Internationale good practices

schools and Chapter 5 offers an agenda to promote

in Europa en de VS : onderwijs, opvang en vrijetijd. -

29


In opdr. van het Ministerie van Sociale Zaken en

Ziel ist es, dass Kinder und Jugendliche von heute in ihre

Werkgelegenheid/Projectbureau Dagindeling

Rolle als Verantwortungsträger für die Kultur von mor-

Inventarisatie van projecten en praktijken in Europa en

gen hineinwachsen. Kernpunkt des Konzeptes ist es, die

de Verenigde Staten rond de relatie tussen onderwijs,

Förderung kultureller Bildung als Schlüsselkompetenz

opvang en vrijetijdsvoorzieningen, met als doel het le-

Behörden übergreifend zu verankern. Inhalt: Kulturelle

veren van vergelijkingsmateriaal ter inspiratie, aanvul-

Bildung in der wachsenden Stadt; Stand und Entwick-

ling en correctie van lopende en nieuw te ontwikkelen

lungspotenzial der Kinder- und Jugendkultur in Ham-

projecten in Nederland. Naast (varianten van) de brede

burg; Zukunftperspektiven; Handlungsfelder und Vorha-

school worden andere vormen van opvang besproken,

ben; Maßnahmenkatalog.

zoals tieneropvang, opvang in combinatie met persoonlijke dienstverlening en geprofessionaliseerde gastou-

Schule und Kultur - eine kreative Allianz? : Ein Jahr

deropvang. Verder wordt speciaal aandacht besteed aan

danach: Erfahrungen und Perspektiven aus Nordrhein-

projecten waarin de vaders een centrale rol spelen.

Westfalen : Dokumentation der Fachtagung vom 5. Juli

Beschreven landen: Canada, Denemarken, Duitsland,

2004 im Dietrich-Keuning-Haus, Dortmund / Chr. Esch

Finland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, Noorwegen,

(auteur van voorwoord), P. Vogelezang ... [et al.]. -

Verenigde Staten, Zweden en Zwitserland.

Wuppertal : NRW Kultursekretariat, 2004. - 56 p. I.s.m. Landesvereinigung Kulturelle Jugendarbeit NRW

Op zoek naar de oorsprong van de Brede school in

und dem Kulturbüro der Stadt Dortmund

Zweden : inspiratie aan de bron / K. Akkermans-

Nach der ersten Tagung 'Schule, ganz offen für Kultur'

Bergsma (redacteur), J. Verheijke (samensteller) ... [et

am 9. Mai 2003, geht es diesmal um die Auswertung von

al.]. - Alkmaar : Europees Platform, 2003. - 56 p. : ill.,

Erfahrungen aus einem Jahr Praxis. Inzwischen hat nun

tab. - ISBN 90-74220-39-8

das zweite Ganztags-Grundschuljahr begonnen. Inhalt:

Voor een nieuw op te zetten school in een Vinex-lokatie

Hoffnungsvolle Grenzgänge; Schule und kultur im Dia-

bij Rotterdam is een team van schoolleiders en verte-

log; Pädagogische Absichten, strukturelle Implikationen

genwoordigers van gemeente en welzijn naar Zweden

und Lernerfolge - Wie sind kulturelle bildungswirkungen

gereisd om ideeën op te doen en ervaringen uit te wis-

in der Schule erreichbar?; Schule und Kultur in den

selen over de brede school. Dit verslag richt zich op de

Niederlanden; Praxiserfahrungen aus den Städten; Er-

praktijk en geeft aan hoe de brede school in het

gebnisse/Thesen der Arbeitsgruppen.

Zweedse onderwijssysteem een plaats kon krijgen. Een quickscan naar community schools : Zweden,

Vensterscholen

Denemarken, Verenigd Koninkrijk (Schotland), Duitsland, Verenigde Staten en Nederland /


A. Timmerhuis ... [et al.]. - [Utrecht] : Sardes, 2006. -

Alied Kremer: 'In de vensterschool gaat alles veel

93 p. - In opdr. van het Ministerie van OCW

gemakkelijker' / E. Kielema

Een verkenning naar de ontwikkeling van community

In: BibliotheekBlad. – Vol.5(2001)24(7dec.22-23)

schools (brede scholen) in zeven landen. Per land wordt

Interview met Alied Kremer, hoofd van twee biblio-

beschreven: 1. Definitie en doelstellingen; 2. Effecten;

theekfilialen die ondergebracht zijn in twee venster-

Organisatie; 4. Wat zijn knelpunten en succesfactoren?;

scholen. De vensterschool is een Gronings initiatief,

5. Wat is de relatie met de overheden? In de inleiding

gestart midden jaren negentig. Het belangrijkste uit-

wordt gekeken naar internationale ontwikkelingen en

gangspunt is het aanpakken van onderwijsachterstan-

onderzoek naar community schools.

den. Om die aan te pakken is een plan gelanceerd om scholen onder één dak intensief te laten samenwerken

Rahmenkonzept Kinder- und Jugendkulturarbeit in

met culturele en welzijnsinstanties, waaronder de bibli-

Hamburg / W. Frömming (redacteur). - Hamburg :

otheek. Daarnaast wil de gemeente de ouderparticipatie

Kulturbehörde, 2004. - 48 p.+ bijl.: Bausteine zur

in het onderwijs vergroten en de samenwerking tussen

Förderung von Kinder- und Jugendkultur in Hamburg

school en andere jeugdvoorzieningen stimuleren door

30


naschoolse activiteiten, de zogenoemde 'verlengde

Deze cd-rom bevat een impressie van 8 jaar ervaring

schooldag'.

met de vensterschool, of brede school in Groningen. Het concept is tien jaar geleden bedacht door wethouder

De Groninger Vensterschool goed bekeken /

Pijlman. Hij wilde de ontwikkelingskansen van alle kin-

L. Meinardi ... [et al.]. - Groningen : Gemeente

deren vergroten door een verbinding te maken tussen

Groningen, 2004. - 11 folders

de drie leefwerelden; het gezin, de school en de

Elf folders vertellen over verschillende aspecten van de

vrije(speel)tijd.

vensterschool in Groningen zoals: wat is een vensterschool?, de organisatie, de samenwerking met verschillende instellingen, de ontwikkeling van diverse projecten

Brede school en cultuureducatie

zoals een huiskamerproject en een kinderkoor, en de financiering en beheer van de gebouwen.

'Alle kinderen zijn kunstenaars' : de K2-kunstenmap / L. van Noorden (coördinator), W. van Deurzen

Kijken door het venster : onderzoek naar acht jaar

(eindredacteur), R. Karamat Ali (eindredacteur). - Den

vensterscholen in Groningen / A.L. van der Vegt,

Bosch : K2, 2003. - 228 p. + cd-rom + setje freecards :

F. Studulski, K. Hoogeveen (medewerker) ... [et al.]. -

ill. - ISBN 90-72932-18-8

Amsterdam : SWP, 2004. - 159 p. + folder (2 st.) : tab.,

Interactieve methodiek, waarmee K2, Brabants kennis-

ill. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-6665-603-4

centrum jeugd, de verwondering en nieuwsgierigheid

Een verslag van een evaluatieonderzoek naar de stand

van kinderen wil blijven prikkelen. K2 wil met de map

van zaken van de vensterscholen in Groningen. In 1996

ondersteuning geven bij het creatieve werk in kinderop-

zijn de eerste vensterscholen gestart, in nieuwe multi-

vang, kinderwerk, peuterwerk en brede scholen. De cd-

functionele gebouwen. Veel vensterscholen zijn geves-

rom en de werkmap zijn verdeeld in vier delen: 1) theo-

tigd in aandachtswijken, waar maatschappelijke proble-

rie, 2) praktijk: opzetten van een kunsttraject, 3) acti-

men geconcentreerd zijn.

viteiten, werkvormen en tips, 4) je eigen traject, bedoeld voor eigen gebruik. De map is onderdeel van de

Vensterscholen : ruimtelijke vertaling van een brede

K2-Kunstenkar. Op de cd-rom kan doorgeklikt worden

educatieve gedachte / C. Boekraad (redacteur), R.J.

naar tekstonderdelen, spellen, een filmpje van kunst-

Bron (auteur van voorwoord). - Rotterdam : NAi,

trajecten en naar sites.

2001. - 108 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN 90-5662-209-9 Met het concept van de vensterschool, een multifunctio-


nele school gekoppeld aan voorzieningen en instellingen

Beperkte rol musea in brede school / K. Kievit

op het gebied van cultuur, onderwijs, welzijn, zorg en

In: Oud nieuws. - Vol.3(2000)2(9)

sport, wordt geprobeerd de oorzaak van sociaal-cultu-

Wat is een brede school en in hoeverre kunnen musea

rele achterstanden bij kinderen op te lossen. Gerenom-

inspringen op deze vernieuwing in het onderwijs? Een

meerde architectenbureaus zijn ingeschakeld om ont-

brede school bestaat uit een netwerk van een school en

werpen voor de nieuwbouw van de eerste vier venster-

andere voorzieningen zoals zorginstellingen, cultuur en

scholen in Groningen te leveren. In deze publicatie wor-

sport met als doel de actieve deelname van kinderen

den de resultaten in beeld gebracht en wordt beschreven

aan de samenleving te bevorderen, kinderen een goede

waaruit de vernieuwing bestaat in vergelijking met de

'dagindeling' te bieden, mogelijke achterstanden van

'gewone' school. Daarbij wordt ingegaan op de histori-

kinderen weg te nemen en hun sociale competentie te

sche en actuele stedenbouwkundige situatie, de con-

vergroten. Het Rijksmuseum Twente participeerde in

ceptvorming, de opdrachtgevers en de financiële rand-

1997 in een verlengde schooldag project. Toch zijn er

voorwaarden.

maar weinig musea die dit voorbeeld volgen. De grote belasting van een dergelijk project voor de veelal kleine

De Vensterschool deelt [cd-rom] : een impressie van 8 jaar ervaring met de Vensterschool in Groningen / Gemeente Groningen. - Groningen : Gemeente, 2005

31


educatieve staf van een museum is hiervan de oorzaak.


In deze notitie wordt ingegaan op de vraag welke bij-

Brede school : nieuwe kansen voor cultuureducatie /

drage het Koorenhuis kan leveren aan het lokale beleid

B. Ros

voor de brede school dat is vastgesteld door de ge-

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.6(2003)29

meente Den Haag. Na een algemene inleiding en een

(okt.12-17)

schets van de doelen van de brede school en de kunst-

Het reguliere onderwijs zoekt steeds vaker nieuwe sa-

magneetschool, volgt de beschrijving van de beoogde

menwerkingspartners op, bijvoorbeeld binnen het con-

inzet van het Koorenhuis en van de scholen. Tot slot

cept van de brede school. Voor kunstzinnige vorming en

wordt het stappenplan beschreven voor de invoering van

cultuureducatie betekent dit nieuwe kansen.

het beleid per schooljaar 2000-2001.

Brede school en cultuur [cd-rom] : werkconferentie 25

Handreiking begeleider vanuit school : Programma Kunst

september 2002 / Castelmedia (producent). – Den

en cultuur en Sport en bewegen / J. de Ruiter,

Bosch : Provincie Noord-Brabant, [2002]. – Windows

P. Vogelezang, J. Verkroost. - Utrecht :

'98, -NT en -2000

NIZW/LOKV/NISB, 2000. - Versch.pag. - Met lit.opg.

Bevat videofragmenten van de conferentie 'Brede school

Het vierjarig Landelijk experiment verlengde schooldag

en cultuur' en korte informatie over de gehouden work-

voortgezet onderwijs/VSD/VO (1997-2000) richt zich op

shops tijdens deze conferentie. Daarnaast zijn vier com-

het ontwikkelen, uitvoeren en evalueren van landelijk

plete lezingen opgenomen over de praktijk van kunst en

overdraagbare programma's die de sociale competentie

cultuur in relatie tot de brede school. Ten slotte biedt de


cd-rom nog aanvullende informatie over de beleidsnota


educatie, het actieplan cultuurbereik Noord-Brabant,

bevorderen. In deze handleiding voor de begeleider

subsidieregelingen en adressen. De conferentie vond

vanuit school wordt zowel aandacht besteed aan de

plaats in Den Bosch op 25 september 2002.

achtergronden en doelstellingen van de verlengde schooldag als aan de concrete uitvoering van de sport-

Een brede school met een hart voor... cultuur? /

en cultuurprogramma's. Door middel van vragen en

E. Heijdanus-de Boer, I. Roozen, M. Bakens

stellingen krijgen de betrokkenen de gelegenheid hun

(medewerker). - Enschede : SLO, 2005. - 55 p. : ill.

eigen bijdrage aan de ontwikkeling van een verlengde

Deze publicatie wil leraren in opleiding een beeld geven

schooldag te beschouwen.

hoe cultuur met het accent op dans en de beeldende vakken vorm krijgt in de brede school. Vier scholen

Handreiking coördinator verlengde schooldag :

worden geportretteerd met aandacht voor: de rol en

programma Kunst en cultuur en Sport en bewegen /

competenties van de cultuurcoördinator, de meerwaarde

J. de Ruiter, P. Vogelezang, J. Verkroost. - Utrecht :

van kunstenaars in de klas, sociaal emotionele ontwik-

NIZW/LOKV/NISB, 2000. - 18 p. - Met lit.opg.

keling en de samenwerking met culturele instellingen in

Het vierjarig Landelijk experiment verlengde schooldag

de verlengde schooldag.

voortgezet onderwijs/VSD-VO (1997-2000) richt zich op het ontwikkelen, uitvoeren en evalueren van landelijk

Cultuur en de Brede School / Projectgroep Cultuur en

overdraagbare programma's die de sociale competentie

School. - [Den Haag : Ministerie OCW], [2007]. -


Ongepag. - Uitg. t.g.v. de NOT. - Met websites


Beknopte informatie over cultuureducatie en de brede

bevorderen. In deze handreiking voor de coördinator

school.

wordt zowel aandacht besteed aan de achtergronden en doelstellingen van de verlengde schooldag als aan de

'Deze school is de beste school van de wereld' :

concrete uitvoering van de sport- en cultuurpro-

verdieping van de kunsten cultuureducatie in de Brede

gramma's. Door middel van vragen en stellingen krijgen

school / A. Groot. - [S.l.] : Bureau BFG, 1999. - 15 p. -

alle betrokkenen de gelegenheid hun eigen bijdrage aan

Met lit.opg - In opdr. van Koorenhuis, Den Haag

de ontwikkeling van een verlengde schooldag te beschouwen.

32



het Projectbureau van het Centrum Educatieve Dienst-

Kunst en cultuur bloeien in het voortgezet onderwijs /

verlening in Rotterdam in samenwerking met enkele

A. Geldermans

Rotterdamse scholen en culturele instellingen. Het les-


pakket is uitermate geschikt voor de brede school, om-

(jun.13-17)

dat het bestaat uit een binnen- en buitenschools

Zeven portretten van scholen die op verschillende ma-

gedeelte.

nieren kunsten cultuureducatie op hun school vormgeven zoals het opzetten van een brede school, een leer-


gebied cultuur ontwikkelen of culturele activiteiten ont-

Ontdek je talenten en voel je prettig : cultuur in de

plooien.

verlengde schooldag / R. Heijnen In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.3(2000)14(okt.4-7)

Kunstenaars in de brede school : verslag en impressies

Een verslag van de gang van zaken op drie scholen die

van een experiment / I. van der Boon (redacteur) ...

kunst en cultuur een warm hart toedragen en nadrukke-

[et al.]. – Deventer : Kunstcircuit [etc.], 2004. - 48 p. :

lijk een verbinding willen leggen tussen de verlengde

ill.

schooldag en het schoolcurriculum.

Publicatie over het sociaal-artistieke project Kunstenaars in de brede school, waarbij kunstenaars en kinderen


samenwerken aan de totstandkoming van een kunst-

Rol kunsteducatie in brede school niet vanzelfsprekend :

werk. De kinderen zijn leerlingen van basisscholen, ge-

centra moeten zelf initiatief nemen / B. Ros

vestigd in achterstandswijken in Deventer. De deelne-

In: Kunst & educatie. - Vol.9(2000)3(jun.5-8)

mende kunstenaars zijn actief op het terrein van de

Het concept van de brede school, een netwerk van on-

beeldende kunst of de podiumkunst, en de kunstwerken

derwijs, zorg en welzijn, biedt centra voor kunstzinnige

zijn een uitingsvorm binnen één van die gebieden.

vorming kansen om hun doelgroep uit te breiden. Eigen initiatief blijkt hierbij belangrijk, want scholen en ge-

Kunstvakken in de brede school : veldadvisering /

meentes zien de centra niet per definitie als partner. Het

Th.H.P.J. van der Elsen (adviseur), T.W. Beker

draait om de vraag: is kunsteducatie een luxeartikel of

(coördinator). - Enschede : SLO, 2003. - 20 p. - Met bijl.

juist een goed middel om achterstanden te bestrijden?

In het kader van een project 'Brede School-netwerk Doetinchem' werd in mei 2003 een startconferentie ge-


houden, waaraan een groot aantal experts deelnam.

Samen sporen zoeken : cultureel erfgoed in de brede

Doel van de conferentie was voldoende inzicht te krijgen

school / K. Kievit

in brede school projecten om het SLO-team te onder-

In: Jong c.s. - Vol.7(2000)4(jun.16-18)

steunen bij dit project. Tijdens de conferentie gaf een

Cultureel erfgoededucatie is een van de prioriteiten van

aantal experts een inleiding, waarna de ervaringen

het project Cultuur en School. Tot nu toe zijn er weinig

steeds in bredere kring bediscussieerd werden. Om één

subsidieaanvragen voor cultureel erfgoedprojecten inge-

en ander in te kaderen werd de afdeling Veldadvisering

diend. Bovendien zijn er weinig brede schoolprojecten

van de SLO gevraagd deze startconferentie te begelei-

bekend waarbij wordt samengewerkt met cultureel erf-

den om zo te komen tot een aantal adviezen voor het

goedinstellingen. Om de bekendheid en het gebruik van

projectteam.

cultureel erfgoed in het primair en voortgezet onderwijs te bevorderen, en om het aanbod van culturele instellin-


gen beter af te stemmen op de vraag van het onderwijs

On stage! : raï-pakket geschikt voor nieuw kunstvak /

is er het bureau Erfgoed Actueel. Dit artikel gaat in op

E. Westerveld

de werkzaamheden van het bureau en mogelijke sa-

In: Contrast. - Vol.6(1999)29(23sept.10-11)

menwerkingsverbanden.

Bespreking van 'On stage! Schrijven op het ritme van de raï', een lespakket geschikt voor kunsten cultuuronderwijs in het vmbo. Het pakket is samengesteld door

33


Samenwerking musea en primair onderwijs :

scholen die meededen aan dit proefproject gaan door

aanbevelingen / S. Corthals. - [S.l.] : OCW/DCE, 2006. -

met dit schoolprofiel. In de publicatie wordt de opgedane

27 p. - Met bijl. en lit.opg.

kennis en ervaring beschreven van de afgelopen vier

Beknopt verslag van een onderzoek naar kansen en

jaar op de acht basisscholen: Jenaplanschool Grote Beer

knelpunten die voortkomen uit de samenwerking tussen

(beeldend), Koningin Beatrixschool (muziek), Paul

primair onderwijs en musea. Ook zijn de mogelijkheden

Krugerschool (foto/film/video), Elout van Soeterwoude-

die de invoering van de canon en de brede school aan

school (theater), De la Reyschool (muziek), Bavinck-

deze samenwerking biedt, nader onderzocht.

school (multidisciplinair), Het Spectrum (dans), Prinses Ireneschool (theater). Deze uitgave wordt ondersteund


door acht brochures, van iedere school één, met daarin

Stralen in de piste / A. Twaalfhoven

de persoonlijke achtergrondverhalen en sfeertekeningen

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.9(2006)44(okt.4-6)

van de scholen die meededen aan het project.

In het Jaar van het Circus is er ook aandacht voor circuseducatie. Circus is een multidisciplinaire kunstvorm,


die raakt aan dans, theater en film. Scholen kunnen

De la Reyschool : een basisschool waar muziek in zit /

kiezen uit verschillende mogelijkheden: een schoolreisje,

M. Rotgans

in de vorm van een bezoek aan een circus of een project

In: All'Art. – Vol.1(2002)2/3(feb/mrt.17-18)

in eigen schoolgebouw, variërend van een dagproject tot

Een voorbeeld van een geslaagde samenwerking tussen

een naschoolse cursus in het kader van de brede school

De la Reyschool en het Koorenhuis, centrum voor kunst

of verlengde schooldag. De circusorganisaties proberen

en cultuur in Den Haag. De samenwerking resulteerde in

nieuwe doelgroepen te bereiken door naar buurthuizen

een muziekplan op maat dat in dit artikel beschreven

te gaan of circusacts te combineren met breakdance,

wordt.

skaten of capoeira. Ook is acrobatiek geschikt om kinderen te leren samenwerken of het onderlinge vertrou-

Kunstmagneet Den Haag : evaluatie van ontwikkeling en

wen te versterken.

implementatie van het curriculum : de vorderingen bij de 1e peiling in 2002/2003 november 2002 tot maart


2003 / W. Oud, G. Ledoux. - Amsterdam : SCO-

Via cultuureducatie kreeg Tilburg de Plusschool /

Kohnstamm, 2003. - 76 p. : tab. - Met bijl. en lit.opg. -

F. Weeber

ISBN 90-6813-733-6

In: Uitleg. - Vol.15(1999)20(15sep.24-26)

Verslag van het eerste deel van het onderzoek naar de

Enkele jaren geleden besloot de gemeente Tilburg het

ontwikkeling en implementatie van het project Kunst-

concept van de brede school in te voeren. Twee wijken

magneet Den Haag. Het Kunstmagneetproject is een

zijn aangewezen als speerpuntgebied. Op diverse scho-

gestructureerd ontwikkelen invoeringsprogramma voor

len zijn leerlingen na de lestijd bezig met cultuureduca-

bepaalde kunstdisciplines. Dit project vindt plaats in het

tie, sportactiviteiten en tuinieren in de tuinen van buurt-

kader van het gemeentelijk beleid 'Brede Buurt Scholen'

bewoners.

dat is gericht op het verbeteren van de ontwikkelingskansen van kinderen in diverse leefmilieus: op school, in het gezin en hun vrije tijd. Het project loopt van

Kunstmagneet

2001/2002 tot en met 2004/2005. In het project werken acht Haagse basisscholen aan intensivering en verdie-

Acht magnetische meesterwerkjes : vier jaar

ping van kunsten cultuureducatie. De scholen werken

kunstmagneetscholen in Den Haag / A. Estor,

binnen het project intensief samen met Het Koorenhuis,

W. Biesheuvel (redacteur), M. van Beek (redacteur). -

het centrum voor de kunsten in Den Haag.

Den Haag : Koorenhuis, 2005. - 35 p. + brochures (8 st.) : ill. - Met bijl. en lit.opg.


De vierjarige proefperiode Kunstmagneet Den Haag is in

De kunstmagneetschool biedt meer / M. van Kilsdonk

mei 2005 succesvol afgesloten. Alle acht kunstmagneet-

In: JSW. - Vol.87(2002)2(okt.34-37)

34


Verslag van een open dag van de kunstmagneetschool

geen autochtone kinderen: vijftig procent is Turks, de

Oscar Carré, een openbare basisschool in de Amster-

rest is verdeeld over 27 nationaliteiten. Cultuureducatie

damse Pijp. Kunstvakken hebben een hoge prioriteit.

helpt volgens directeur Carelsen om kinderen te zoeken

Dans, tekenen en beeldende vorming staan wekelijks op

naar hun kwaliteiten en met het leren van de Neder-

het rooster en worden door een vakdocent gegeven.

landse taal.

Behalve reguliere lessen zijn er nog extra culturele activiteiten zoals allerlei projecten en excursies naar musea


en theater. Ook buiten schooltijd in het kader van de

Portret : Wim Biesheuvel / D. Riksen

verlengde schooldag geeft een docent van de muziek-

In: Vives. – Vol.(2005)61(dec.38-39)

school kennismakingslessen op verschillende instru-

Interview met Wim Biesheuvel, projectleider van Kunst-

menten en leidt een beeldend kunstenaar de 'Kinder-

magneet. Kunstmagneet is een project waarbij acht

kunstclub'.

Haagse basisscholen extra veel tijd aan kunsten cultuureducatie besteden. De kunstmagneetscholen


werken nauw samen met plaatselijke culturele instellin-

Kunstzinnige brede school : De Egelantier in Soest /

gen. Vakdocenten verzorgen de lessen. Het project is

T. Snel

één van de uitwerkingen van het gemeentelijke beleid

In: Over Onderwijs. - Vol.8(2006)3(apr.16-17)

brede buurtschool.

Basisschool De Egelantier maakt deel uit van het breed educatief centrum De Plantage in Soest. Samen met het welzijnswerk, een kinderdagverblijf, een peuterspeelzaal, de buitenschoolse opvang en een internetcafé be-

Brede school, bibliotheken en leesbevordering

wonen zij een nieuw gebouw. De Egelantier profileert zich als een kunstmagneetschool.

De bibliotheek en de brede school / I. van Santen. [Hoofddorp] : Probiblio, [2005]. - 24 p. - Met bijl. en

Lezen, schrijven, rekenen én dansen : betere prestaties

lit.opg.

dankzij dans op de basisschool / M. van Kilsdonk

De nota bevat achtergrondinformatie over de brede

In: Dans. - Vol.20(2002)1(feb.20-23)

school, relevante ontwikkelingen in het onderwijs, en

Basisschool Oscar Carré in Amsterdam is een zoge-

kansen en mogelijkheden voor samenwerking tussen

naamde kunstmagneetschool, waar kunstvakken een

brede school en bibliotheek. Verder wordt een overzicht

hoge prioriteit hebben. Muziek, dans en drama staan

van aandachtspunten, een stappenplan en tips voor een

wekelijks op het rooster en worden gegeven door vakdo-

goede organisatie van de activiteiten gegeven en wordt

centen volgens uitgewerkte leerplannen. Voor dans zijn

ingegaan op de financiering. In de bijlagen worden twee

zelfs twee docenten in dienst. Wat blijkt? Kinderen die

'good practices' beschreven: het Leescafé in de

goed zijn in dans, gaan beter presteren. Niet alleen

Emmense basisschool Emmermeer en de kunstmagneet-

krijgen ze meer zelfvertrouwen, ook hun taalvaardigheid

school in Den Haag.

en ruimtelijk inzicht verbeteren. Ook wordt in het kader van de verlengde schooldag in een groeiend aantal ste-


den naschoolse programma's met dans aangeboden.

Bibliotheekwerk in de brede school : kinderen profiteren

Deze programma's vinden plaats op de school, maar

van nieuwe mogelijkheden voor samenwerking /

worden uitgevoerd door een lokale kunstinstelling. Eén

K. Broekhof, F. Studulski

van die instellingen is het Koorenhuis in Den Haag.

In: Leeskraam. – Vol.4(2005)2(24-26) Voorbeelden van activiteiten van bibliotheken en brede

Paul Krugerschool / M. Severijnen

scholen in het kader van het Casanova project. Casa-

In: Katern Primair Onderwijs. – Vol.(2006)(okt. 2-11)

nova is een tweejarig project (2004-2006) dat als doel

Portret van de Haagse Paul Krugerschool. De school is

heeft de samenwerking tussen bibliotheken en brede

een van de acht kunstmagneetscholen in Den Haag. De

scholen te stimuleren. Het project wordt uitgevoerd door

nadruk ligt op foto, film en video. De school heeft bijna

Sardes.

35


De brede school Forum Waterwin in de Utrechtse wijk Bibliotheken, cultuur en werkelijkheid / N. Verheijen. -

Leidsche Rijn is in januari 2005 geopend. Deze brede

Den Haag : VOB, 2006. - 4 p.

school omvat drie basisscholen, een jeugdbibliotheek,

Lezing die Norma Verheijen, beleidsmedewerker Vereni-

een buitenschoolse opvang, een sportzaal, een peuter-

ging Openbare Bibliotheken, heeft gehouden tijdens de

speelzaal en een ruimte voor het Utrechts Centrum voor

studiedag 'Rode Draad: cultuureducatie in de praktijk'

de Kunsten (UCK). Ook is de Utrechtse welzijnsorgani-

die op 20 april 2006 in Tilburg werd gehouden. Centraal

satie SMOL erbij betrokken. In het kader van het Casa-

staat de wijze waarop bibliotheken invulling kunnen

nova project dat tot doel heeft samenwerking tussen

geven aan hun culturele taakstelling. In dit geval speci-

bibliotheken en brede scholen te stimuleren, organiseert

fiek gericht op cultuureducatie in het primair onderwijs.

de gemeentebibliotheek Utrecht een samenwerkings-

De studiedag werd georganiseerd door Cubiss.

project.


Leesplezier in de brede school : handreiking / C. Oomen,

Brede school: inhoudelijke verbinding leggen tussen

M. van der Grinten, C. Hoogeveen. - Amsterdam :

verschillende instellingen / A. de Wit

Stichting Lezen, 2005. - 40 p. : tab., ill., graf., fig. - Met

In: BibliotheekBlad. - Vol.8(2004)20(22okt.12-14)

lit.opg. - In opdr. van Stichting Lezen en Oberon. - ISBN

Interview met Frank Studulski en Kees Broekhof van

90-77737022

onderzoeks- en adviesbureau Sardes. Zij geven leiding

Veel brede scholen zoeken bij de ontwikkeling van hun

aan het tweejarige project Casanova, een project dat de

aanbod naar mogelijkheden om leesbevordering gestalte

betrokkenheid van bibliotheken bij de brede school moet

te geven. Binnen de brede school werken partners, zoals

stimuleren. Op dit moment is een pilot gestart met zes

de basisschool en de bibliotheek, samen. Deze handrei-

bibliotheken. Eén van de deelnemende bibliotheken is

king is opgebouwd rondom tien praktische vragen over

gevestigd in Utrecht. Guy Miellet, hoofd publieksafdeling

leesbevordering in brede scholen: wie zijn je partners?,

Utrecht West, vertelt over de toekomstige samenwerking

hoe geef je samenwerking vorm?, hoe ontwikkel je visie

met het basisonderwijs.

en doelstellingen?, hoe regel je de financiering?, hoe zet je activiteiten op?, hoe betrek je ouders en buurtbewo-

Casanova : hart voor de brede bibliotheek / K. Broekhof,

ners?, hoe maak je handig gebruik van de beschikbare

F. Studulski. - Utrecht : Sardes, 2005. - 67 p. : fig. - In

ruimte?, hoe breng je de resultaten in beeld?, wat kan

opdr. van de Vereniging van Openbare Bibliotheken. -

leesbevordering in brede scholen opleveren? wat zijn de

Met lit.opg. en bijl.

ambities voor de toekomst?

Het doel van het Casanova project is om de samenwerking tussen bibliotheken en brede school een impuls te


geven en bibliotheken voor dat doel informatie, adviezen

Leesplezier in de brede school / M. van der Aalsvoort

en een aantal concrete instrumenten in handen te ge-

In: Taal lezen primair. – Vol.(2005)16(mei.11-13)

ven. Als onderdeel van het project zijn vijf bibliotheken

Veel brede scholen zoeken bij de ontwikkeling van hun

gedurende twee jaar begeleid in hun samenwerking met

aanbod naar mogelijkheden om leesbevordering gestalte

de brede school. De ervaringen van deze bibliotheken en

te geven. Binnen de brede school gaan partners, zoals

de vragen die zij op hun pad tegenkwamen vormen de

de basisschool en de bibliotheek, samenwerkingsrelaties

basis van deze brochure. De brochure is ingedeeld naar

aan om dit gezamenlijk aan te pakken. De publicatie

vier begrippen: willen, weten, kunnen en doen. In het

'Leesplezier in de brede school' van Stichting Lezen

afsluitende hoofdstuk worden drie praktijkvoorbeelden

(2005) biedt daartoe een praktische ondersteuning. Een

beschreven.

interview met Agnes van Montfoort, medewerker van Stichting Lezen, over deze handreiking.

Â TIJDSCHRIFTARTIKEL Casanova-bibliotheek in Forum Waterwin / K. Broekhof,


F. Studulski

Logeerberen: een taalproject van de Brede School in

In: Bibliotheek. - Vol.9(2005)6(18mrt.16-18)

Musselkanaal / F. Wijnia

36


In: Leeskraam. - Vol.3(2004)1(18-19)

Amateurmuziek en primair onderwijs :

Een taalproject met als doelgroep peuters, kleuters en

samenwerkingspraktijken tussen primair onderwijs en

leerlingen van groep 3. Het belang van voorlezen wordt

amateurmuziek / H. Heimans (auteur van inleiding). -

in dit project benadrukt. Kinderen krijgen beertje Pim te

Utrecht : Unisono, 2005. - 64 p. - Bron van beschr.:

logeren. Op school hebben zij twee liedjes geleerd: 'Pim'

omslag. - Met lit.opg. - In opdr. van Unisono

en 'Logeren'. Ouders zingen samen met hun kind de

In 2005 verrichtte Cultuurnetwerk Nederland een quick

liedjes en lezen het prentenboek voor. In een logboek

scan naar goede praktijken van samenwerkingsvormen

wordt verslag gedaan van Pims belevenissen.

tussen primair onderwijs en amateurmuziek. Dit leidde tot een beschrijving van 20 projecten. Aan de hand van

Verslag van de conferentie Lezen Centraal, 23 maart

deze projectbeschrijvingen, organiseerde Unisono op 28

2004 : lezen en leesbevordering in de brede school /

september 2005 een expertmeeting amateurmuziek en

A-M. Raukema. - Amsterdam : Stichting Lezen, 2004. -

primair onderwijs. Dit rapport bevat een verslag van de

11 p.

expertmeeting en een beschrijving en analyse van de

Bijdragen van onder anderen: Barry Wiebenga (directeur

onderzochte projecten.

Stichting Lezen); Neal Hoskins; Jenny van Setten; Hans Cohen de Lara en Tineke Fietje.

Contacten van basisscholen met culturele instellingen : technisch rapport van een inventariserend onderzoek / Inspectie van het onderwijs. - [S.l : s.n], 2003. - 37 p. :

Samenwerking scholen en culturele instellingen

tab. - Met lit.opg. en bijl. - In opdr. van het Ministerie van OCenW Het doel van dit inventariserend onderzoek was na te


gaan welke contacten basisscholen onderhouden met

A-programma's : binnen- en buitenschools leren in

culturele instellingen in het algemeen, welke contacten

Amsterdam-Noord / G. van de Burgwal

basisscholen binnen het domein literatuur-

In: Jong c.s. – Vol.7(1999)2(dec.15-17)

educatie/leesbevordering onderhouden met culturele

Ervaringen met A-programma's (programma van activi-

instellingen en wat de functionaliteit is van deze con-

teiten in de verlengde schooldag die een relatie hebben

tacten.

met een binnenschools vakgebied) die worden uitgevoerd door Amsterdamse scholen en instellingen als


Muziekschool Noord, de bibliotheek en Kunstweb. Vooral

Culturele netwerken komen tot bloei / A. Geldermans

ervaringen met muziek- en taalontwikkelingsactiviteiten


komen aan bod. Tot slot worden enkele knelpunten ge-

(feb.12-17)

noemd: niveauverschillen bij leerlingen, onduidelijkheid

In Nederland bestaan honderden lokale, regionale en

over de lange termijn effecten, eisen die gesteld worden

landelijke netwerken en samenwerkingsverbanden op

aan inbedding in andere lessen.

het gebied van cultuureducatie. Bij veel van deze netwerken staat vooral het aanbod van de culturele instel-


lingen centraal. Maar er zijn er steeds meer die uitgaan

Amateurkunst en scholen: welke samenwerking is er

van de wensen van scholen. Provincies en gemeenten

mogelijk? / M. Severijnen

spelen daarbij een initiërende rol. Hoe dat wordt aange-

In: Bulletin Cultuur & School. - Vol.9(2006)41(feb.6-8)

pakt, verschilt per provincie en regio. Enkele voorbeel-

Gesprek met Frits Wielders, commissielid van de Raad

den.

voor Cultuur, Jeroen Schrijner, voorzitter van het Platform Amateurkunst en Ap de Vries, directeur van De


Kunstconnectie over de kansen van samenwerking tus-

Cultuur slijten is onze passie : Sijbers en Mulder creëren

sen de sector amateurkunst en scholen.

marktplaatsen / H. Langenhuijsen, 2005 In: Brabant Cultureel. - Vol.54(2005)2(mrt.22-24)

37


Bespreking van de beleidsnota van de Provincie Noord-

voor de (speciale) leerling en relaties gericht op de om-

Brabant 'Cultuureducatie in uitvoering' voor de periode

geving.

2005-2008, een vervolg op de discussienota 'Leren met Cultuur'. Cultuureducatie moet zoveel mogelijk veran-


kerd worden binnen het onderwijs, dus ook de relatie

'Hier ben jij goed in, dat kan ik beter'

tussen scholen en cultuureducatieve instellingen. De

In: Leeskraam. - Vol.1(2004)3(86-89)

komst van centrale loketten waar partijen bijeenge-

Een voorbeeld van een breed netwerk, in het Brabantse

bracht worden en waar vraag en aanbod worden afge-

Boxtel waar men nauw samenwerkt ten behoeve van de

stemd moet hier een antwoord op zijn.

voor- en vroegschoolse educatie (VVE). Bibliotheken, peuterspeelzalen, basisscholen, logopedisten, gemeen-


teambtenaren, schoolartsen, consultatiebureaus en de

Cultuureducatie aanjager van innovatie : scholen en

GGD zitten samen in het netwerk.

culturele instellingen: samen verantwoordelijk / P. Hagenaars


In: Kunstconnected. – Vol.(2007)8(jan. 5-8)

In de rij voor subsidie cultuureducatie : de knop gaat om

Er is geld voor culturele instellingen en musea, er wor-

bij basisscholen / R. de Blok

den allerlei activiteiten voor het basisonderwijs ontwik-

In: Oud nieuws. – Vol.(2004)4(11)

keld, maar wat gebeurt er nu precies op de scholen?

Vier keer zoveel kandidaten reageerden voor het aan-

Wat houdt innovatie in het basisonderwijs in en wat

vragen voor subsidie in kader van de regeling verster-

betekent dat voor een culturele instelling? Een artikel

king cultuureducatie in het primair onderwijs. In 2005

van Piet Hagenaars, directeur van Cultuurnetwerk

komen er drie duizend basisscholen bij en het jaar

Nederland.

daarna de overgebleven basisscholen. Scholen worden gestimuleerd een relatie met aanbieders te versterken.

Cultuureducatieve netwerken in Noord-Brabant : een inventarisatie van samenwerkingsvormen /

Jongleren : evaluatie-onderzoek naar het Cultuur

V. Bergman ... [et al.]. - Utrecht : Cultuurnetwerk

Educatie Project in 's-Hertogenbosch-Oost /

Nederland, 2002. - 102 p. : tab. - Met bijl - In opdr. van

A. Dorrestein, K. du Long. - Tilburg : PON, 2002. -

het Brabants Instituut voor School en Kunst (BISK)

59 p. : tab., fig. - Met bijl. - Behorend bij 'Jongleren in

In deze studie zijn platforms en netwerken op het ge-

de praktijk'. - ISBN 90-5049-245-2

bied van cultuureducatie in gemeenten en regio's van de

Evaluatieverslag van het Cultuur Educatie Project (CEP)

provincie Noord-Brabant geïnventariseerd. Het betreft

's-Hertogenbosch-Oost dat in het kader van Cultuur en

met name platforms en netwerken waarin onderwijsin-

School 1996-2000 in de provincie Noord-Brabant is uit-

stellingen en culturele instellingen met elkaar samen-

gevoerd. In deze evaluatie staan vier onderzoeksvragen

werken.

centraal: 1) In hoeverre is de actieve cultuurparticipatie van kinderen tussen vier en twaalf jaar in de wijk 's-

Duurzame onderwijsrelaties : hoe kan partnerschap

Hertogenbosch-Oost meetbaar toegenomen?, 2) Op

tussen de school en de omgeving verantwoord vorm

welke manier gaan ouders met het CEP om en welke rol

krijgen? [advies] / Onderwijsraad. - Den Haag :

denken ze hier zelf in te kunnen spelen?, 3) In hoeverre

Onderwijsraad, okt. 2006. - 53 p. : graf., fig. - Met

is de samenwerking geïntensiveerd op het gebied van

lit.opg. en bijl. - ISBN 90-77293-58-2. - ISBN 978-90-

cultuurparticipatie tussen de basisscholen onderling en

77293-58-4

tussen de basisscholen en culturele instellingen?, 4) In

Advies aan de minister van Onderwijs, Cultuur en

hoeverre zijn er als gevolg van het project veranderin-

Wetenschap over hoe scholen hun omgeving beter bij

gen opgetreden in de wijze waarop scholen culturele en

activiteiten kunnen betrekken en wat scholen en de

kunstzinnige activiteiten stimuleren? Uit de resultaten

minister nu wel of juist niet moeten ondernemen. Er zijn

van het CEP blijkt onder andere een toename van

drie verschillende typen relaties: relaties gericht op het

cultuurparticipatie, een uitbreiding van de ervarings-

onderwijs aan de leerling, relaties gericht op de zorg

38


wereld van kinderen en een toename van de samenwer-

tief aanbod te ontwikkelen voor het basisonderwijs. Er

king tussen scholen en culturele instellingen.

wordt antwoord gegeven op vragen als: Hoe ziet een leerzaam project er uit? Hoe weet je of het aansluit bij


het actuele onderwijs? Hoe benader je een school en hoe

Kulturhus : concept voor een lokaal netwerk /

pak je de samenwerking aan? Hoe maak je een project-

H. Middelveld. - Den Haag : Biblion, 2002. - 136 p. -

plan en hoe krijg je het uitgevoerd?

tab., ill., fig., graf. - Met lit.opg. en bijl. Het Kulturhusconcept staat voor de combinatie van pro-

't Palet / J. Poll

fit- en non-profitorganisaties onder één dak. Het Kultur-

In: Katern Primair Onderwijs. – Vol.(2005)(jun.2-11)

hus vormt het middelpunt van de sociale, culturele en

Portret van openbare basisschool 't Palet in Gouda. Zij

maatschappelijke structuur in dorp, wijk of stad. Auteur

profileren zichzelf op het gebied van podiumkunsten.

Henk Middelveld, directeur van de Overijsselse Biblio-

Iedere leerling krijgt podiumkunstlessen: per week een

theekdienst OBD, introduceerde het Kulturhus in Over-

half uur dans, een half uur muziek en een half uur

ijssel. Naar aanleiding van zijn Overijsselse bevindingen

drama. Zij maken gebruik van de methode 'Moet je

beschrijft hij in dit boek hoe een veranderende maat-

doen'. Verder geeft de directeur toelichting over zijn

schappij en burger baat kunnen hebben bij het samen-

missie, beleid en vertelt hij over de samenwerking met

werkingsconcept dat de basis voor het Kulturhus vormt,

het Kunstgebouw en culturele instellingen.

de stappen op weg naar realisatie van een Kulturhus en een aantal Nederlandse voorbeelden. Bedoeld voor be-

Programma's ontwikkelen voor primair onderwijs :

leidsmedewerkers van bibliotheken, gemeenten, cultu-

aandachtspunten / L. Janssen, M. Käss. - Utrecht: LOKV,

rele en educatieve instellingen.

2000. - 46 p. - Met bijl. en lit.opg. Overzicht van activiteiten die moeten worden onderno-


men voor het realiseren van verschillende vormen van

Middeleeuwenproject Hoogeveen voorbeeld van

samenwerking tussen kunsteducatie-instellingen en

geslaagde alliantie / E. Slangen

scholen voor primair onderwijs. Bevat de volgende

In: Bibliotheek. – Vol.9(2005)17/18(16sept.28-30)

hoofdstukken: Inventarisatie; Aanbod vroeger en nu;

In de bibliotheeknota van de gemeente Hoogeveen is

Gewenst aanbod; Schoolmodellen en kunsteducatie;

vastgesteld dat de bibliotheek een belangrijke rol heeft

Faciliteiten; Personele consequenties; Promotie en wer-

op het gebied van cultuureducatie, waaronder ook erf-

ving; Financiën; Organisatie; Conclusies; Bijlage 1:

goededucatie valt. Met name rond erfgoededucatie zou

kerndoelen in het basisonderwijs; Bijlage 2: studiedag

de bibliotheek een meer coördinerende rol op zich kun-

mei 1999; Bijlage 3: praktijkvoorbeeld + groslijst.

nen nemen, waarbij de bibliotheek als spin in het web een leidende en verstevigende rol heeft tussen organi-

Samenwerken is een kunst : een inventarisatie van en

saties als (primair en voortgezet) onderwijs, kunstinstel-

een handreiking voor samenwerking en netwerkvorming

lingen en lokale werkgroepen. In het Hoogeveense Alli-

tussen centra voor de kunsten en het primair onderwijs /

antieproject is een groot Middeleeuwenproject gebruikt

P. Hagenaars, J. Lieftink, C. Vingerhoets. - Utrecht :

als aanjager voor die samenwerking. Een praktijkver-

Cultuurnetwerk Nederland, 2006. - 52 p. : tab., fig. - In

slag.

opdr. van De Kunstconnectie/VKV. - Met bijl. Met welk doel en hoe werken lokale centra voor de kun-

Oriëntatie op cultuureducatie : praktische handreiking

sten samen met het primair onderwijs? Vragen die daar-

voor cultuurmakers / W. Hilverda. - Delft : Loket

bij aan de orde komen richten zich op de vormen van

Cultuureducatie Zuid-Holland, 2006. - 48 p. : ill. - Met

samenwerking en netwerkvorming alsmede de daarbij

lit.opg. - Verschenen in het kader van de OCW-regeling

naar voren komende succes- en faalfactoren. Dit rapport

Versterking Cultuureducatie in het primair onderwijs. -

is een praktische handreiking die door centra voor de

ISBN 90-78510-02-1

kunsten kan worden benut om de samenwerking en

Praktische handreiking voor de culturele sector die

netwerkvorming met het primair onderwijs te stimuleren

handvatten biedt om samen met scholen cultuureduca-

en professionaliseren.

39


men. Eén handreiking gaat in op erfgoededucatiebeleid Samenwerking met centra voor kunsteducatie in het

en legt uit wat erfgoededucatie inhoudt en wat je er als

basisonderwijs : rapportage / H. Westerik, V. van

gemeente zoal mee kunt. De andere handreiking gaat in

Grinsven. - Utrecht : DUO Market Research, 2004. –

op kunsteducatiebeleid en geeft informatie over de

8 p. : graf. - In opdr. van de Kunstconnectie

waarde en de praktijk van kunsteducatie en biedt een

Resultaten van een on line onderzoek naar samenwer-

concreet stappenplan om visie en beleid verder te ont-

king van basisscholen met centra voor kunsteducatie.

wikkelen. Bestemd voor beleidsambtenaren van ge-

Aan dit onderzoek, dat deel uitmaakt van een groter

meenten en provincies.

onderzoek, hebben 316 (adjunct-)directeuren van basisscholen in Nederland meegewerkt.

Cursus Interne Coördinator Cultuureducatie : docentenmap / J. Mols (eindredacteur), J. Stoel


(eindredacteur), Y. van der Ree (eindredacteur). - Den

'Via het basisonderwijs kun je een heel nieuwe markt

Haag/Utrecht/Amsterdam : EDventure/De

aanboren' : een frisse kijk: subsidieregeling als

Kunstconnectie/Erfgoed Actueel, 2006. - Losbl.+

inspiratiebron voor het ondernemen / De Kunstconnectie

cd-rom : tab. - Met bijl. - In opdr. van Projectbureau

In: Nieuwsbrief. – Vol.(2004)(aug.1-8)

Cultuureducatie van het Ministerie van OCW

Visie van De Kunstconnectie op de 'Regeling versterking

Cursusmap behorende bij de cursus 'Interne Coördinator

cultuureducatie in het primair onderwijs'. Een interview

Cultuureducatie' (ICC). De cursus(map) bestaat uit

met Ap de Vries, directeur van De Kunstconnectie.

negen bijeenkomsten met de volgende onderwerpen:

Daarnaast zijn meningen van de De Lindenberg, De

het in kaart brengen van de huidige praktijk, visie-

Kubus en Kunstencentrum Jerusalem opgenomen. Tot

ontwikkeling en draagvlak, het formuleren van cultuur-

slot worden het hoe en waarom van de regeling en tien

educatiebeleid, succeservaringen met cultuureducatie,

gulden regels voor succesvol samenwerken beschreven.

organisatievormen op school- en bovenschools niveau, het maken van een activiteitenplan, vraagsturing en het uitwisselen van kennis/ervaringen tussen scholen onder-

Overig

ling en met culturele instellingen. Bestemd voor leerkrachten uit het primair onderwijs en deelnemers uit het

Het 10 stappenplan: suggesties die scholen kunnen

culturele veld. De cursus is een landelijk erkende en

gebruiken bij het bepalen van hun visie op

gecertificeerde route om cultuureducatie optimaal in te

cultuureducatie / OCW, Ministerie van Onderwijs,

richten. Alle informatie uit de cursusmap is ook op de

Cultuur en Wetenschap. - [Den Haag] : Ministerie van

bijbehorende cd-rom opgenomen.

OCW, 2006. – [2 p.] Er zijn veel aspecten waar scholen aan moeten denken

Hart voor cultuur! : eindrapport / Taakgroep

als zij bezig zijn met het bepalen van hun visie op de rol

Cultuureducatie Primair Onderwijs. - [S.l. : s.n.], 2003. -

van cultuureducatie. In dit stappenplan geeft het Minis-

42 p. - Omslagtitel: Hart(d) voor cultuur. - In opdr. van

terie van OCW een tiental suggesties waarmee scholen

het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

zelf aan de slag kunnen.

Wetenschappen. - Met lit.opg. en bijl. De Taakgroep Cultuureducatie in het Primair Onderwijs

Cultuureducatie : de kracht van lokaal en provinciaal

heeft de opdracht antwoorden te formuleren op de vra-

beleid / M. van der Putten, F. Willems. -

gen wat cultuureducatie in het primair onderwijs kan

Utrecht/Amsterdam : De Kunstconnectie/VKV/Erfgoed

inhouden, hoe scholen die inhoud vorm kunnen geven

Actueel, 2006. - 3 dl. (7,87,74 p.) : ill., tab. - Met bijl. -

en langs welke wegen dat te realiseren is. Voorafgaand

In samenw. met Vereniging Nederlandse Gemeenten en

aan beantwoording van die vragen gaat de taakgroep

Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland

eerst in op het belang van cultuureducatie, waarna in

Map met drie katernen. Naast een inleidend katern over

een drietal scenario's aanbevelingen voor de korte en

cultuureducatie zijn twee handreikingen beleidsontwik-

middellange termijn worden geschetst.

keling op gemeentelijk en provinciaal niveau opgeno-

40


Verslag CultuureducatieBELEIDdag / P. Vogelezang (auteur van voorwoord), P. Hagenaars, R. Zoutman. Utrecht : Cultuurnetwerk Nederland, 2005. - 38 p. : ill. Op 28 november 2005 vond in museum Naturalis in Leiden de CultuureducatieBELEIDdag plaats. Doel hiervan was om beleidsambtenaren cultuur, onderwijs en welzijn te ondersteunen bij het ontwikkelen van cultuureducatiebeleid in het primair en voortgezet onderwijs in middelgrote gemeenten (30.000-90.000 inwoners). Deze publicatie bevat het programma van de dag, een impressie, twee keynotes en een verslag van de veertien deelsessies. Keynotes: 'In de luwte van beleid en praktijk: het lokaal bestel voor cultuureducatie' door Piet Hagenaars (Cultuurnetwerk Nederland) en 'Cultuureducatiebeleid in de driehoek gemeente - scholen - culturele instellingen' door Rento Zoutman (DSP-groep).

41


42


Websites www.bredeschool.nl Algemene landelijke website over de brede school in Nederland en daarbuiten. Bevat onder andere een kort historisch overzicht, nieuws, literatuuroverzichten, praktijkvoorbeelden, interviews en een overzicht van brede scholen.

www.bredeschool.be Het Expertisecentrum Brede School Vlaanderen is een kenniscentrum omtrent de brede school. De website bevat onder andere algemene informatie over de brede school in Vlaanderen en een overzicht van good practices.

www.bredeschoolnizw.nl Deze website van het Nederlands Jeugdinstituut bevat informatie voor iedereen die vanuit praktijk, beleid, onderzoek, ondersteuning en advies betrokken is bij de brede school voor kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar. Met onder andere: nieuws, praktijk, beleid, publicaties, evenementen en links. Onder het kopje ‘praktijk’ is een pagina opgenomen over brede schoolactiviteiten op het gebied van kunst en cultuur.

www.aps.nl Het onderwijsadviesbureau APS biedt op het terrein van brede scholen ondersteuning, procesbegeleiding en advies aan beleidsmakers en intermediairs van scholen, gemeenten en (welzijns) instellingen. Onder het kopje ‘PO’ en vervolgens ‘Bestuur en beleid’ is hierover informatie te vinden.

www.cultuurplein.nl Website over cultuur in het onderwijs. Onder het kopje ‘PO’ en ‘cultuurbeleid’ wordt korte informatie gegeven over de brede school in het algemeen, de doelen en de samenwerking met culturele instellingen. Binnenkort wordt dit aangevuld met een stappenplan voor scholen en culturele instellingen om cultuureducatie in de brede school te realiseren.

www.kpcgroep.nl Onder het kopje ‘Kennis online’ en vervolgens ‘School en omgeving’ is algemene informatie te vinden over de brede school. Verder bevat de site een checklist voor de brede school, praktijkvoorbeelden en publicaties.

www.minocw.nl/bredeschool Nieuws, artikelen, persberichten, links en meer, bijeengebracht door het Ministerie van OCW.

www.sardes.nl Onder het kopje ‘Actuele thema’s’ vindt u algemene informatie over de brede school met informatie over onder andere onderzoek, projecten en de landelijke conferentie over de brede school.

www.schoolbieb.nl Voor informatie over de relatie tussen de brede school, de bibliotheek en de schoolmediatheek, kiest u eerst voor ‘mediathecarissen’ en vervolgens voor ‘brede school’. In deze rubriek vindt u links,

43


literatuur en artikelen over de ontwikkelingen met betrekking tot de brede school in het primair en voortgezet onderwijs.

www.vng.nl Op de website van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) is onder de noemer ‘Beleidsvelden’ en vervolgens ‘onderwijs’ informatie te vinden over de brede school. Bevat onder andere nieuws, weten regelgeving en een handreiking over beheer en exploitatie van brede scholen.

44


Studiecentrum Cultuurnetwerk Nederland Voor iedereen die vanuit zijn studie of beroep te maken heeft met kunsten cultuureducatie is het studiecentrum van Cultuurnetwerk Nederland van belang. In het centrum van Utrecht, vindt u een uitgebreide en unieke collectie publicaties over kunsten cultuureducatie.

Collectie Naast talloze monografieën bevat de collectie circa 175 binnenlandse en buitenlandse (vak)tijdschriften, vele lesmethoden, les- en projectmaterialen voor zowel basis- als voortgezet onderwijs, handboeken, naslagwerken en onderzoeksrapporten. Een aparte collectie is de instellingendocumentatie van centra voor de kunsten en van landelijke onderwijs- en culturele instellingen. Deze omvat naast jaarverslagen en beleidsplannen ook nota's van landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden. Materialen uit de instellingendocumentatie zijn ter plekke te raadplegen, maar zijn niet te leen.

Openingstijden Het studiecentrum is voor publiek geopend op maandag van 13.30 tot 17.00 uur en van dinsdag tot en met vrijdag van 9.30 tot 17.00 uur. Raadpleeg de website van Cultuurnetwerk Nederland,

www.cultuurnetwerk.org, of bel, 030-236 12 00 voor afwijkende openingstijden in verband met feestdagen en vakantieperioden.

Catalogus on line: www.cultuurnetwerk.org > ga naar producten > bibliotheek De catalogus van het studiecentrum is op internet te raadplegen. Publicaties zijn op verschillende wijzen te vinden in de catalogus. Ook geeft de catalogus on line informatie of een publicatie aanwezig is of uitgeleend.

Lenen De meeste materialen zijn te leen en kunnen per post aan u toegestuurd worden. Indien u wilt lenen moet u ingeschreven zijn bij het studiecentrum. Voor het inschrijven is een identiteitsbewijs (paspoort, rijbewijs, Europees identiteitsbewijs) alsmede een recent afschrift van uw giro- of bankrekening (vanwege de adresgegevens) noodzakelijk. Aanmelding als lid is ook schriftelijk mogelijk. Stuur met uw aanmelding een kopie van uw identiteitsbewijs en van een recent giro- of bankafschrift mee.

Leden Personen en instellingen kunnen lid worden van het studiecentrum. Leden betalen geen leengeld voor materialen en krijgen 50 procent korting op literatuurselecties. Bovendien ontvangen leden gratis Zicht op... . Een lidmaatschap kost voor particulieren € 20,50 per jaar en voor instellingen en scholen € 34,50 per jaar. Een lidmaatschap kan op elk moment ingaan en wordt jaarlijks stilzwijgend verlengd. Opzeggingen (alleen schriftelijk) dienen voor 1 december van het nieuwe kalenderjaar in het bezit te zijn van Cultuurnetwerk Nederland.

45


Colofon Zicht op... brede school en cultuureducatie is een uitgave in de serie Zicht op... van Cultuurnetwerk Nederland. Hoofdredactie: Marie-José Kommers Inleidend artikel: Judith Lieftink en Eeke Wervers Selectie literatuur: Dienst Informatie & Documentatie Productie Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht Drukwerk &producties bv Cultuurnetwerk Nederland Ganzenmarkt 6 Postbus 61 3500 AB Utrecht Telefoon 030-236 12 00 Fax 030-236 12 90 E-mail [email protected] Internet www.cultuurnetwerk.org

Zicht op... is gratis voor leden van het studiecentrum van Cultuurnetwerk Nederland. Deze uitgave is in pdf-formaat kosteloos beschikbaar op www.cultuurnetwerk.org. Geïnteresseerden kunnen ook tegen betaling van de verzend- en administratiekosten een exemplaar bij Cultuurnetwerk opvragen, zolang de voorraad strekt. Eerdere nummers van Zicht op... op www.cultuurnetwerk.org (een selectie): Kunst en maatschappij Ruim zes jaar onderzoek cultuureducatie 2000-2006 Jongeren en cultuurdeelname Het nieuwe leren en cultuureducatie Gemeentelijk en provinciaal beleid Cultuureducatie in de nieuwe onderbouw Cultuureducatie en basisonderwijs: beleid en praktijk Beleidsonderzoek Cultuur en School Samenwerking in de cultuureducatie

© Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht, 2007

Zicht op... brede school en cultuureducatie. Achtergronden, literatuur en websites

Recommend Documents