Limburg in Beeld Neemt je mee!
Nr. 6 2014
MARIAPEEL Verstilde eenvoud
TUINVOGELS Een beetje hulp
DE ENQUETE Een peiling
HENGELHOEF Winterdomein 1 Limburg in Beeld
Gebied in beeld
Hengelhoef Tekst en fotografie: Erwin Christis
36 Limburg in Beeld
37 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Als je het domein Hengelhoef in Houthalen binnenrijdt, wordt de toon al meteen gezet. Een statige dreef herinnert aan een rijk verleden als landgoed. Het verhaal van het domein begint in 1141 als de Naamse gravin Ermesinde en de hertog Hendrik II van Limburg eigendommen in de Kempen aan de Norbertijnenabdij van Floreffe schenken.
d De winter op zijn mooist: aanvriezende mist (Ten Haagdoornheide).
Gebied in Beeld
De Norbertijnen waren niet alleen vrome en godsvruchtige mannen, zij ontgonnen ook grote gebieden om aan landbouw te doen. Zo ook langs de bovenloop van de Roosterbeek, op de zuidwestflank van het Kempens Plateau waar het domein Hengelhoef ontstond. De oudste bekende naam van Hengelhoef is Hengelo wat een samenstelling is van ‘hengel’ (helling) omwille van het golvend, hellend terrein en ‘lo’ wat bos betekent. Om enige opbrengst van betekenis uit deze arme Kempense zandgronden te halen, waren de omliggende heidegebieden - waarvan de nabijgelegen Ten Haagdoornheide en De Teut nog restanten zijn - van uitermate groot belang. Heidemaaisel en -plaggen werden in een zogenaamde potstal gemengd met mest van schapen, runderen, varkens en geiten. Dit mest werd gebruikt om de akkers en de moestuinen te bemesten. Op de flanken van de vallei en in de vallei werden beemden aangelegd en hoogstamboomgaarden aangeplant. Op het domein Hengelhoef werd naast het bewerken van akkers en moestuinen op grote schaal aan bijen- en schapenteelt gedaan. De bijen verzamelden hun voedsel net zoals de schapen op de nabijgelegen heidegebieden. De wol van de schapen werd ondermeer gebruikt voor het maken
38 Limburg in Beeld
van de witte pij van de Norbertijner monniken die ook wel ‘Witheren’ werden genoemd. Norbertijnen mochten volgens hun regels geen vlees van viervoeters eten. Ze aten vooral vis wat de aanwezigheid van een groot aantal vijvers op het domein verklaart. Omdat de ontgonnen gronden zo uitgestrekt waren en het aantal monniken na een bloeiperiode van enkele eeuwen afnam, kon de abdij haar gronden niet meer zelf bewerken. Delen werden onder strenge voorwaarden verpacht. In de loop van de eeuwen werden de grenzen tussen de abdijgronden en de gemene gronden van omliggende dorpen steeds onduidelijker. Dit leidde geregeld tot betwistingen. Hieraan kwam op het einde van de 18de eeuw een einde nadat de Oostenrijkse keizerin Maria-Theresia beval om grote delen van de heide in de Kempen te bebossen. Hiervoor werden heel wat onontgonnen gronden van de Kerk - voornamelijk de heidegebieden - verkocht. Tijdens en in de nasleep van de Franse Revolutie verging het de Kerk nog slechter. Het merendeel van hun eigendommen werd in beslag genomen en verkocht. Dit gebeurde ook met Hengelhoef dat in 1798 in handen kwam van de familie Nicolay.
39 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Op dat moment bestond het domein uit ca. 35 ha akkers en weilanden, zo’n 15 ha bos, 61 ha heide, 8 ha vijvers, hoevegebouwen, een brouwerij, een bakkerij, schuren en stallingen. Nadien wisselde Hengelhoef nog enkele keren van eigenaar en kwam in 1850 in handen van baron Fernand de Beeckman de Vieusart en zijn echtgenote Emilie Wittouck. Zij breidden het domein uit tot in totaal 549 ha en verbouwden een deel van de gebouwen tot herenwoning en een, voor die tijd, moderne boerderij met watermolen.
In 1962 wordt het domein eigendom van het Verbond van Christelijke Mutualiteiten. Zij bouwen het uit tot één van de grootste sociale vakantiecentra in België. Het kasteel wordt een congrescentrum. In 2000 koopt de Belgische overheid het domein en richt er een opvangcentrum voor asielzoekers in. Dit is zeer tegen de zin van de omwonenden en na tal van juridische problemen sluit het asielcentrum in 2002 zijn deuren.
In het begin van de twintigste eeuw verwoeste een brand het gebouwencomplex. De baron en zijn echtgenote lieten een nieuw gebouw bouwen dat Château d’Engelhof werd genoemd en dat in een mooie Engelse landschapstuin lag. Volgens sommigen vindt de naam van het kasteel zijn oorsprong in de verfranste uitspraak van Hengelhoef. Andere, meer romantische zielen, zoeken de verklaring in de koosnaam van de baron voor zijn echtgenote: ‘mon ange’ of ‘mijn engel’. Rond 1930 liet de vrome familie op een duintop in het noordoosten van Hengelhoef een kapel bouwen.
d Château d’Engelhof.
c De kapel.
c De Kempense hoeve fungeeert tegenwoordig als bezoekerscentrum. Het domein wordt opnieuw verkocht aan verschillende eigenaars. Limburgs Landschap was er één van en nam 125 ha onder zijn hoede. Inmiddels beheert Limburgs Landschap ruim 137 ha in Hengelhoef. Zij restaureerden een mooie Kempense hoeve uit de 19de eeuw tot een gezellig bezoekerscentrum. Ooit was dit de woning van de boswachter, maar nu kun je er terecht voor informatie over de natuur en in het bijzonder de heide die een belangrijke rol speelde in de ontginningsgeschiedenis van Hengelhoef. Twee grote heidegebieden, Ten Haagdoornheide en De Teut, grenzen nog steeds aan Hengelhoef. Rond de hoeve ligt een fraaie ecologische moestuin en een insectentuin met bijenhal en insectenhotel. Tegenwoordig is Hengelhoef een bijzonder afwisselend gebied waar bossen, weilanden, boomgaarden, waterplassen en heide om je aandacht strijden. In het grootste deel van Hengelhoef zetten naaldbossen de toon. De oudste bossen werden tussen 1780 en 1830 aangeplant op de uitgestrekte heide waaruit de droge delen van Hengelhoef toen bestonden. In het begin van de 20ste eeuw werden bijkomende dennenbossen geplant om stuthout voor de ondergrondse steenkoolmijnen te leveren.
40 Limburg in Beeld
In de naaldbossen leven typische ‘naaldbossoorten’ zoals bosuil, kuifmees en goudhaantje. Je kunt er met enig geluk ook de kruisbek aantreffen. Deze kleurrijke vogel heeft een bijzondere snavel waarvan de twee delen gekruist op elkaar staan. Het ziet er misschien vreemd uit, maar deze snavelvorm werkt als een tang waardoor de kruisbek met gemak aan de voedzame zaadjes van de dennenappels geraakt. In deze naaldbossen heeft zich een spontane omvorming naar een gemengd bos - met onder andere beuken - op gang getrokken. Sinds 2002 helpt Limburgs Landschap dit proces een handje door een gerichte dunning. Zo willen ze een gemengd bos ontwikkelen met inheemse boomsoorten als beuk, zomereik, ruwe berk en grove den. Hieronder zal een struiklaag ontstaan met soorten als sporkehout en lijsterbes. De Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers zijn zoals in de meeste aangeplante bosgebieden in de Kempen ook in Hengelhoef aanwezig. Het zijn erg opdringerige soorten die door een gebrek aan natuurlijke 41 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
vijanden de inheemse boomsoorten in geen tijd weten te verdringen. Bosbouwers en natuurbeheerders kappen deze exoten zo veel als mogelijk om inheemse bomen meer kansen te geven. Het dode hout van deze exoten mag echter in het bos blijven liggen of staan. Dood hout zorgt immers voor leven in het bos: veel soorten ongewervelde dieren vinden er voedsel en een plekje om te wonen. Zij zorgen op hun beurt weer voor voedsel voor vogels zoals de gekraagde roodstaart, bonte vliegenvanger en de grote bonte specht. Deze laatste hakt net zoals de zwarte specht, die ook in Hengelhoef voorkomt, zijn holen in rechtstaande dode bomen. Paddenstoelen profiteren eveneens van de ouderdom van de bossen en het dode hout. In de herfst fleuren zij een bezoek aan Hengelhoef op.
c Dood hout geeft leven aan planten en dieren. b Grote bonte specht. De Roosterbeek De Roosterbeek stroomt in zuidwestelijke richting door Hengelhoef van het Kempens Plateau af. In de zuidwestelijke punt van Hengelhoef duikt de beek onder de autosnelweg E314 door om aan de andere zijde haar tocht verder te zetten door het heidegebied De Teut. Uiteindelijk mondt deze beek uit in de Demer. Door werken aan de Roosterbeek en de aanleg van riolering in de omgeving van Hengelhoef steeg de waterstand van de beek. In het beboste gedeelte van de vallei stierven heel wat bomen af. Zij waren het immers niet gewoon om met hun voeten in het water te staan. In het moerasbos dat ontstond, nemen wilgen en zwarte els het stilaan van hen over. Een 150 meter lang plankenpad leidt je dwars door de vallei en maakt een blik in het moerasbos mogelijk. 42 Limburg in Beeld
c Moerasbos.
c Dotterbloem.
Centraal in Hengelhoef liggen in de vallei van de Roosterbeek enkele mooie restanten van een Kempens beekdallandschap met beemden. Door de stijging van de waterstand werden de beemden zo nat dat ze niet meer konden worden gemaaid. Hierdoor verruigden ze deels en werden planten als dotterbloem en kleinbloemige bastaardwederik verdrongen door ruigtesoorten als kattenstaart en rietgras.
kostje bij elkaar scharrelen. In het voorjaar, als de appel-, peren-, pruimen- en kersenbomen bloeien, waan je jezelf dan ook eerder in Haspengouw of Zuid-Limburg dan in de Limburgse Kempen. In het najaar wordt de appeloogst door Limburgs Landschap verwerkt tot appelsap dat je kunt kopen in het bezoekerscentrum. De weides waarin de fruitbomen staan, worden begraasd met schapen, paarden en ezels.
Om de plantenrijke graslanden in hun oude luister te herstellen, schoonde Limburgs Landschap bestaande sloten op zodat het teveel aan water weer weg kan vloeien. Hierdoor kunnen de beemden weer worden gemaaid en krijgen verdwenen plantensoorten weer een kans. Amfibieën vinden hun plekje in aangelegde poelen en in de zomer snorren libellen zoals beekoeverlibel en weidebeekjuffer door de vallei, op zoek naar een hapklaar insect of een paringsbereide soortgenoot. Hun eitjes zetten ze af in het zuurstofrijk water van de Roosterbeek.
Vijvers In het noordoosten van Hengelhoef, in de vallei van de Roosterbeek, liggen enkele vijvers. Ze ontstonden in twee periodes. De oudste vijvers werden gegraven door de Norbertijenen om vis te kweken. Hiervoor groeven ze stukken broekland langs de Roosterbeek uit tot vijvers. Andere vijvers werden recenter gegraven en dienden als bezinkingsvijver voor de nabij gelegen steenkoolmijn van Zwartberg.
Boomgaarden Ook de hoogstamboomgaarden - zo’n 10 ha in totaal - waarvan nog restanten in het domein aanwezig waren, kregen de nodige aandacht. Omdat hoogstamboomgaarden de afgelopen decennia in sneltreinvaart uit het landschap verdwenen, wilde Limburgs Landschap ze in Hengelhoef in ere herstellen. Dit niet alleen omwille van hun landschappelijke en cultuurhistorische waarde, maar ook omdat heel veel andere planten en dieren in hoogstamboomgaarden een plek vinden om te wonen en er hun
Tegenwoordig zijn de vijvers vooral in trek bij hengelaars. Door hun rechte oevers, het ontbreken van ondiepe oeverzones en troebel water zijn ze voor de natuur minder interessant. Hier wil Limburgs Landschap de komende jaren verandering in brengen door de oevers af te schuinen waardoor oevervegetatie zich hier kan vestigen. Water- en rietvogels zullen in de planten dan geschikte foerageer- en nestplaatsen vinden. Ook voor vissen vormen deze ondiepe oevers geschikte paaiplaatsen.
43 Limburg in Beeld
Gebied in Beeld
Heideherstel Hengelhoef wordt doorkruist door 2 hoogspanningsleidingen. Om te vermijden dat bomen in de leidingen verward geraken, werden ze gekapt. Jammer zou je zeggen, maar om van de nood een deugd te maken, houdt Limburgs Landschap daar nu de begroeiing kort door ze te begrazen met Kempense heideschapen. Hierdoor ontstaan hier kleine stukjes heide, ideaal voor vlinders, sprinkhanen, nachtzwaluwen en levendbarende hagedissen.
De Wijers Hengelhoef, De Teut en Ten Haagdoornheide maken deel uit van De Wijers. De Wijers is een regio in Midden-Limburg met meer dan 1000 vijvers. Deze vijvers werden in het verleden vooral onder invloed van abdijen aangelegd voor de viskweek. Op de website www.dewijers.be vind je meer informatie over dit uitgestrekte gebied. In één van de volgende nummers van Limburg in Beeld duiken we dieper in dit boeiende gebied.
Wil je uitgestrekte heide zien, dan moet je de nabijgelegen Ten Haagdoornheide en de ten zuiden van de autosnelweg E314 gelegen De Teut eens bezoeken. Beide heidegebieden liggen op een westelijke uitloper van het Kempens Plateau. Met een gezamenlijke oppervlakte van 2000 ha heide vormen ze het grootste heidegebied in Midden-Limburg. Helaas worden beide gebieden sinds 1970 van elkaar gescheiden door de autosnelweg. Sinds de plaatsing van ecorasters langs en de aanleg van een ecotunnel onder de autosnelweg in 1999 kunnen dieren zich weer verplaatsen tussen beide heidegebieden. Op deze manier worden ook heel wat ongevallen met overstekende dieren voorkomen. Als wandelaar moet je helaas nog een ommetje maken, wil je beide gebieden bezoeken.
d Gekraagde roodstaart. dd Vanuit de lucht zijn de vele vijvers van De Wijers pas
P
echt goed te zien.
Domeinroute Langs vijvers, door bossen Lengte 7 kilometer, volg de blauwe markeringen. Wil je de Ten Haagdoornheide bezoeken, volg je de oranje (4 km) of de rode route (13 km). De bijhorende wandelkaart kun je kopen op de website van het Regionaal Landschap Lage Kempen: www.rllk.be Parkeren Parkeerplaats Hengelhoef en Ten Haagdoornheide: Bezoekerscentrum Limburgs Landschap, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Deze ligt vlakbij de afrit nr 30 (Park Midden-Limburg) van de E314.
44 Limburg in Beeld
Openbaar vervoer Hengelhoef en Ten Haagdoornheide: vanuit station Genk, buslijn 31. Vanuit station Hasselt, buslijnen 18a of 22. Toegankelijkheid Het gebied is goed toegankelijk. Honden zijn welkom in het gebied op de wandelpaden en steeds kort aan de leiband. Meer informatie www.limburgs-landschap.be
45 Limburg in Beeld Bron: Data by OpenStreetMap.org contributors under CC BY-SA 2.0 license.
