Lesvoorbereiding Bachelor in het onderwijs: secundair onderwijs Naam
Tom Heynssens
Cluster
Muzikale opvoeding - informatica
Groep
2 OSO 18
Bachelor in het onderwijs: secundair onderwijs
Academiejaar
Kattenberg 9, B-9000 Gent Tel. 09 269 98 06 Fax 09 269 98 19 E-mail:
[email protected]
Stageschool
Stageles
Naam
Sint-Andreaslyceum
Datum
Adres
Fortuinstraat 29, 8310 Sint-Kruis
Vak/Leergeheel
Muzikale opvoeding
Lesonderwerp
De stem: werking – soorten - mutaties
Lesuur
van 8.30 uur tot 9.20 uur
Lokaal
Muzieklokaal
Naam mentor Afdeling
ASO
Leerjaar
1 graad, 1 jaar
e
e
Aantal lln
21
Beginsituatie Onderwerp vorige les en/of gekende leerstof
Nima Naja + De Houtblazers
Voortaak
/
Andere gegevens
/
Bronnen
Bijlagen
Leerplan secundair onderwijs, muzikale opvoeding eerste graad, Licap, Brussel, 1997.
Bordschema
Vademecum van de Algemene Muziekleer, Gistelinck D., Uitgeverij Aniscore, Gent, 1991.
Leerlingenblad Lijst met geluidsfragmenten
In Koor: Natuurlijk Zingen, Van der Vinne K., Broekmans en Van Poppel B.V., Amsterdam, 1996. Website - http://www.popschoolmaastricht.nl Cd: eigen compilatie Dvd: Farinelli, eigen opname
LESONDERWERP: De stem: werking – soorten – mutaties ALGEMENE VAARDIGHEDEN EN ATTITUDES: 4.7.4 Gezondheidseducatie (goed stemgebruik, gezond luistergedrag,…)
LEERPLANDOELEN 1.2 De klankkleuren onderscheiden, vergelijken en rubriceren naar klankbron, klankproductie, speeltechniek, klankvorming en bezetting. 1.3 De menselijke stem vergelijken en rubriceren naar stemgebruik en stemsoort. 1.9 Indrukken bij muzikale ervaringen verwoorden en eigen muziekkeuzes argumenteren
LESDOELEN
Nima Naja zelfstandig zingen en de instructies volgen.
De stem als instrument herkennen.
De stem van een klasgenoot herkennen.
Met eigen woorden vertellen
LEERINHOUD 1. Lesbegin 1.1 Herhaling lied: Nima Naja Het lied wordt doorgezongen met aandacht voor: Volume: heel luid tot heel stil Tempo: heel snel tot heel traag Verschillende groepen: vraag antwoord
WERKVORMEN/ MEDIA/ORGANISATIE
TIJD 7’
Musiceren: zingen
1.2 Inleiding: De stem We luisteren naar een fragment uit “The Pink Panter”, van Bobby McFerrin.
Media: cd - Fragment The Pink Panter van Bobby McFerrin, een a capella-artiest.
Enkel stemmen (ze bootsen wel instrumenten na).
Luisteropdracht: welke instrumenten hoor je?
Als je dit hoort kunnen we eigenlijk wel zeggen dat onze stem ook een instrument is. De menselijke stem is het meest persoonlijke instrument. Geen mens is gelijk aan een ander en dus bestaan er ook geen twee stemmen die precies identiek zijn. Om te weten hoe dit komt moeten we eerst weten hoe de stem werkt.
Vertellen Demonstreren Iemand sluit zijn ogen, iemand anders zegt iets. De ene leerling zal de andere herkennen aan zijn stem. Dit komt omdat elke stem uniek is.
2. Lesuitwerking 2.1 Werking van de stem We ademen door onze neus of door onze mond: de neus- en mondholte staan via de keelholte en onze luchtpijp in verbinding met onze longen. Net onder de keelholte ligt het strottenhoofd, het vormt de ingang van Demonstreren + onderwijsleergesprek Een leerling wordt vooraan als ‘levende de luchtpijp. Het strottenhoofd heeft twee belangrijke functies. Het
15’
hoe onze ademhaling werkt.
Met eigen woorden omschrijven hoe geluid ontstaat bij een snaarinstrument.
Met eigen woorden omschrijven hoe onze stem werkt.
voorkomt dat er voedsel in de luchtpijp komt en het speelt een belangrijke rol bij het produceren van geluid.
modelpop’ gebruikt en er wordt een schets op het bord gemaakt.
Er gebeurt dus iets speciaals met die lucht die naar buiten komt, want Leerlingenblad De benamingen die bij de demonstratie er is duidelijk een verschil tussen uitademen en een klank. gebruikt werden worden ingevuld op het leerlingenblad. Voorbeeld met snaarinstrument: Op een eenvoudig snaarinstrument Demonstratie + onderwijsleergesprek wordt gedemonstreerd hoe geluid ontstaat door trilling en door versterking in een klankkast. Wat gebeurt er met de snaar als ik er aan trek? De snaar begint te trillen en maakt geluid. Klinkt ze luider of stiller als ik de klankkast Het geluid klinkt veel stiller zonder klankkast. afdek? De stem werkt op dezelfde manier, maar in plaats van snaren worden hier stembanden gebruikt om te trillen. Die stembanden zitten in het strottenhoofd. De lucht die passeert doet de stembanden trillen. Hoe harder de lucht Waardoor beginnen onze stembanden dan te trillen? tussen de stembanden wordt geperst, hoe luider de klank. Hoe meer de stembanden trillen, hoe hoger het geluid. De stembanden van mannen zijn meestal dikker en langer dan die van vrouwen en kinderen. Daardoor bewegen de stembanden trager. Zij hebben dan ook een lagere stem dan vrouwen en kinderen.
Ook de mens heeft in zijn lijf een aantal klankkastjes zitten, die de trillingen van de stembanden versterken en de klank van iedere stem bepalen. Hier noemen we dat geen klankkasten maar klankholten. Er is bijvoorbeeld de neus-keelholte. Als die vol zit met snot, zal je stem heel anders klinken. Steek dezelfde materie in een viool en je hebt een vergelijkbaar resultaat. Naast de neus-keelholte zijn er nog de linker- en rechter voorhoofdsholte, de linker- en rechter kaakholte en de borstholte.
Aan een viool of een gitaar zit een klankkast vast, die het geluid van de trillende snaren versterkt. Heeft de mens ook een klankkast die het geluid versterkt?
2.2 stemmutaties Met eigen woorden verklaren waarom de stem verandert.
Doceren + demonstreren Dat iedereen een andere stem heeft wordt niet alleen door de klankholten bepaald maar ook door de lengte van de stembanden. Hoe korter je stembanden zijn hoe hoger je stem is. Vrouwen hebben bijvoorbeeld kortere stembanden dan mannen, waardoor hun stem
hoger is. Het is natuurlijk niet zo dat bij je geboorte je stem al volledig ontwikkeld is. Het zou maar raar klinken als je met een zware mannenstem zou geboren worden. In de puberteit beginnen de hormonen te werken groeit het strottenhoofd en worden de stembanden langer. Daardoor vindt mutatie of stemwisseling plaats. Bij jongens wordt de stem circa een octaaf lager, bij meisjes 2 tot 3 tonen lager.
Klassikale stemoefening
2.3 Stemsoorten De verschillende stemsoorten Ondanks het feit dat elke stem anders is, kunnen we de stemmen toch groepen indelen: onderscheiden. Mannen o Bas: lage mannenstem o Bariton: stem in het middenregister o Tenor: hoge mannenstem Vrouwen o Alt: lage vrouwenstem o Mezzo-sopraan: stem in het middenregister o Sopraan: hoge vrouwenstem o Coloratuursopraan: zeer hoge vrouwenstem
10’ Onderwijsleergesprek De leerlingen krijgen de benamingen bas – tenor – alt – sopraan. Welke stemmen horen bij mannen, en welke horen bij vrouwen? Wat zijn de hoogste en wat zijn de laagste stemmen?
Media: cd met meerdere fragmenten, de lln. duiden de stemsoort aan. Fragment: Tracy Chapman – Fast Car Alt: lage vrouwenstem (Tracy Chapman - Fast Car) Fragment: Tom Organiscak – Ave Maria Tenor: hoge mannenstem (Tom Organiscak – Ave Maria) Sopraan: hoge vrouwenstem (Nightwish – Passion and the Opera) Fragment: Nightwish – Passion and the Opera Bas: lage mannenstem (Viktor Wichniakov) Fragment: Viktor Wichniakov
Luisteroefeningen met opdrachten
Niet alle stemmen kwamen aan bod, nog enkele luistervoorbeelden: Bariton: Perhaps Love – Ernst Daniel Smid Hobo en dwarsfluit Mezzo-sopraan: Axelle Red – Sensualité Strijkers Coloratuursopraan: fragment uit De Toverfluit – WA Mozart Sopraan: coloratuursopraan
Welke twee houtblazers hoor je in de inleiding? Welke instrumentengroep hoor je in de inleiding? Is dit een mannen- of vrouwenstem? Welke? Wat is het verschil met de sopraan van daarnet?
Vertellen wat een castraat is en situeren.
Met eigen woorden uitleggen wat a capella betekent.
De leskern kunnen reproduceren.
Dvd-fragment : Farinelli Vroeger vond men de kinder- (of knapen-) stem het mooiste wat er was. Het was een zonde dat ze verloren ging door de puberteit, want vrouwen mochten niet overal meezingen. Zo een stem heet men een castraatstem: castraatstemmen zijn mannenstemmen, die door een operatieve ingreep in de tijd van de stemwisseling de omvang van de kinderstem behouden. Hierdoor combineren zij de ademkacht en het uithoudingsvermogen van de mannenstem met de omvang van de vrouwenstem. Ze kwamen veel voor in de achttiende eeuw en waren toen echte idolen. Nu bestaat dit niet meer. Castraatrollen worden nu dikwijls gezongen door een contratenor: dit is een mannelijke stem die met een speciale techniek (falsetzingen) een hoge toon produceert.
Media: dvd
8’
Let op de uitvoerder en op de stemsoort: Wat valt er op? In welke tijd speelt dit zich af?
2.4 A capella Zoals we in het begin reeds hoorden kunnen we met onze stem ook instrumenten nabootsen. Als er muziek gemaakt wordt met enkel stemmen als instrument noemen we dit “a capella-muziek”. Luistervoorbeeld: Kingston Trio – The Lion Sleeps Tonight
Media: cd
De zanger is een man, maar toch zingt hij hoog, zonder dat het een castraat is. De stem waarmee hij zingt noemen we de “falsetstem” Licht, maar toch pittig.
Hoe is het karakter van deze muziek?
3. Lesafsluiting We herhalen de leskern op bondige wijze: - werking van de stem - de belangrijkste stemsoorten
5’ Evaluatiemoment
De Stem 1. Vul de juiste benamingen in.
2. Vul de ontbrekende woorden in. Als we onze stem gebruiken dan wordt er lucht uit onze longen naar buiten geperst. Door de lucht beginnen onze ………………………………………… te trillen waardoor er geluid ontstaat. Hoe sneller ze trillen, hoe ………………………………………… de klank. Bij mannen trillen de stembanden ………………………………………… dan bij vrouwen, daardoor klinkt hun stem ………………………………………… . 3. Luisteroefening: zet een kruisje op de gepaste plaats.
bas Fragment 1 Fragment 2 Fragment 3 Fragment 4
tenor
alt
sopraan
4. Invuloefening: vul de woorden in op de gepaste plaats.
strottenhoofd - alt – castraatzanger – bas – tenor – a capella – falsetstem – puberteit – sopraan – bariton – mezzo-sopraan
Algemeen bekeken kunnen we de stemmen in groepen onderverdelen. De mannenstemmen kunnen we onderverdelen in de ……………………………………, de ………………………… en de …………………………… . De vrouwenstemmen verdelen we in de ……………………, de ………………………………………… en de …………………………… . Er bestaan natuurlijk uitzonderingen. In de 18e eeuw behandelde men zangers zodat ze hun kinderstem zouden kunnen behouden. Zo een zanger noemde men een ………………………………………… . Normaal beginnen de stembanden, die in het ……………………………………… zitten, te groeien als een kind in de ……………………………… komt. Mannen kunnen ook zonder zo een behandeling met een hoge stem zingen. Dit doen ze door hun ………………………………………… te gebruiken. Als een groep of een koor zingt zonder instrumenten te gebruiken, dan noemen we dit …………………………………… .
5. Overzicht
Vrouwenstem
Mannenstem
hoog :
sopraan
laag :
alt
hoog :
tenor
laag :
bas
