LESSUGGESTIES bij ‘KOEKOEK’s VOGELPARADIJS’ van THEATER ROB HEILIGERS Inleiding De voorstelling KOEKOEK’s VOGELPARADIJS’ van THEATER ROB HEILIGERS is door jullie basisschool i.s.m. KEUNSTWURK geprogrammeerd. Het kinderpubliek geniet meestal volop van de voorstelling. Door het intensieve meeleven is het goed dat zij de mogelijkheid krijgen hun ervaringen te verwerken. We hebben daarom een aantal LESSUGGESTIES ontwikkeld die aansluiten op doelen voor kunstzinnige oriëntatie. De thema’s die door de voorstelling lopen lenen zich uitstekend voor lessen op het gebied van cultuureducatie. Daarnaast bieden ze een mooie kapstok om onderwerpen aan te snijden die in de dagelijkse lespraktijk minder snel aan bod zullen komen.
KOEKOEK’s VOGELPARADIJS is een tragikomische voorstelling voor iedereen van 7–107 jaar. Kort gezegd gaat het over Vogelmans die van alle vogels houdt behalve van die lastige koekoek. Gaat dat goed komen…? KOEKOEK’s VOGELPARADIJS is een combi van spel, film en muziek, en is geïnspireerd door vogels, vogelaars, het fenomeen ADHD, Sir David Attenborough en zijn BBC-natuurfilms, Afrika, crooner-muziek uit de jaren ’30 en beeldend theater. Natuur en cultuur worden met elkaar verbonden in dit associatieve verhaal vol humor, verrassing en verwondering. LEES EN BEKIJK DE FLYER GOED OM EEN INDRUK TE KRIJGEN VAN WAT ER GAAT KOMEN. HET DOORLEZEN VAN DEZE LESSUGGESTIES ZAL OOK VEEL VERHELDEREN. Het is aan te bevelen voorafgaand aan de voorstelling de kinderen wat te prikkelen met betrekking tot het onderwerp ‘vogels’. Verder bieden we talrijke suggesties voor activiteiten na de voorstelling: van vogels ontwerpen, verhalen verzinnen tot samen zingen, van filmpjes bekijken en zelf maken tot meedoen aan vogelbescherming (bijv. via www.beleefdelentejunior.nl ) De meeste lessuggesties kun je naar eigen inzicht invullen. Er is gemikt op de leeftijd van een jaar of 9 Mochten kinderen jonger of ouder zijn dan kunnen de suggesties eenvoudig aangepast worden. Je kunt er voor kiezen lessuggesties thematisch aan te bieden en er zelf nog reken- en taalactiviteiten of lessen ‘oriëntatie op jezelf en de wereld’ aan te verbinden. Bijv. hoe zit een vogel of een ei in elkaar, hoeveel zwaluwen passen er op 5 meter telefoondraad, wat is natuur, e.d. Zoals bekend maakt een thema de onderlinge samenhang duidelijker en geeft het betekenisvolle context, waardoor lessen beter blijven hangen. Uiteraard kunt je dit helemaal naar eigen ‘zin’ en inzicht doen. We hebben getracht de humor, verrassing en verwondering van KOEKOEK’s VOGELPARADIJS om te zetten in speelse, aantrekkelijke, kunstzinnige en leerzame activiteiten. We hopen dat de lessuggesties zullen inspireren en dat jullie er veel genoegen aan beleven!
Rob Heiligers www.robheiligers.nl Groningen, januari 2012 1
LESSUGGESTIES, VOORAFGAAND AAN DE VOORSTELLING LESSUGGESTIES 1 Vogels en vogeltrek LESSUGGESTIES 2 Beroepen uitbeelden
LESSUGGESTIES, NA AFLOOP VAN DE VOORSTELLING LESSUGGESTIES 3 LESSUGGESTIES 4 LESSUGGESTIES 5 LESSUGGESTIES 6 LESSUGGESTIES 7 LESSUGGESTIES 8 LESSUGGESTIES 9 LESSUGGESTIES 10 LESSUGGESTIES 11
Napraten, tekenen en recensies schrijven Beeld: Vogels maken Muziek: Zingen zoals je gebekt bent Taal: Ode aan de gevederde vriend Spel: Nadoen en zelf doen Film: Vogelgedrag en rare vogels en Afrika Familie eren Filosoferen? Vogelbescherming
2
LESSUGGESTIES, VOORAFGAAND AAN ‘KOEKOEK’s VOGELPARADIJS’ SPELREGELS VOOR EN TIJDENS DE VOORSTELLING Gebleken is dat 'KOEKOEK’s VOGELPARADIJS' de meeste kracht heeft als er van te voren niet al te veel over de inhoud van de komende voorstelling gesproken wordt. Dan komt het als een echte verrassing op het publiek af. Dat is wat THEATER ROB HEILIGERS graag wil: verrassing en verwondering, met 'veel lach en een traan'. Kortom: 'intiem spektakel'! Dus voorafgaand lijkt het goed om de kinderen te vertellen dat ze naar een voorstelling gaan kijken, gespeeld door één man, daarbij geholpen door een vrouw. Die man heet Vogelmans. Laat ze de foto op de flyer zien, of hang die van te voren op het bord als voorpret. De rest ervaren ze vanzelf tijdens de voorstelling… Leg zo nodig uit dat in het theater bepaalde regels gelden: -Wees op tijd aanwezig. -Zorg ervoor dat iedereen naar de WC is geweest. Tijdens de voorstelling liever geen WC-bezoek! -De acteur speelt, de kinderen kijken daarnaar. De voorstelling duurt ongeveer een uur. -Wens ze heel veel plezier bij 'KOEKOEK’s VOGELPARADIJS'!
LESSUGGESTIES 1 A Kinderen laten praten en schrijven over vogels. NOTA BENE: VERTEL NIET AL TE VEEL OVER DE KOEKOEK! Deze ‘vreemde vogel’ komt in de voorstelling uitgebreid voorbij. Welke soorten kennen ze? Hoeveel soorten vogels kent de hele klas? Wat zou een vogelparadijs kunnen zijn? Hebben ze wel eens een vogel vastgehouden? Wie heeft er vogels thuis? Hebben ze een favoriete vogel? Maak daar een ‘ELF’ over. 5 regels met 1/2/3/4/1 woorden. Bijv: Meeuw/Witte veren/Duikt naar beneden/Vechten om te eten/Honger! B Vertel over de seizoenen lente/zomer/herfst/winter. Sommige vogels blijven het hele jaar in Nederland, bijv. meeuwen en kraaien zijn ‘standvogels’. Andere vogels zijn ‘trekvogels’ (zoals bijv. ganzen en zwaluwen). Die trekken/reizen in de herfst naar plekken waar ze kunnen eten en overleven. En komen om te nestelen en broeden in de lente weer naar Nederland (‘in mei leggen alle vogels een ei’). Laat op de wereldkaart zien dat sommige vogels (bijv. ganzen) vanuit Noord-Europa naar Nederland komen. En dat andere vogels (bijv. zwaluw) weggaan, helemaal naar Zuid-Afrika om te overwinteren. Vraag of ze zelf wel eens ver gereisd hebben in vakanties. Of bleven ze juist in de buurt van thuis? En steeds naar andere plekken? Of elke keer naar dezelfde camping? Gingen ze met de auto? Op de fiets? Of in een vliegtuig? Zijn zij en hun familie in de vakantie ‘standvogels’ of juist ‘trekvogels’? Laat ze eens een waargebeurde bijzondere reis beschrijven, met hoogte- en dieptepunten. Of waar zouden ze het liefste heen trekken? Laat ze die vakantie verzinnen met ups en downs.
3
LESSUGGESTIES 2 Beroepen uitbeelden Het is mogelijk om de aandacht alvast te richten op 'goed kijken, volgen en meeleven'. Dit kan door beroepen uit te beelden in de klas. Het is een van de meest bekende dramaopdrachten. Zelfs op feestjes wordt het als gezelschapsspel gebruikt. Eenvoudig, laagdrempelig, plezierig. Uitgangspunt is: stil spel, zonder woorden of klanken. A Verzamel bijv. 25 beroepen op kaartjes. Bakker - politieman - kapster - dokter - scheidsrechter boer - metaaldetectorspeurder - (etc. mede afhankelijk van de leeftijd van de leerlingen). Om de beurt probeert een leerling om dit beroep uit te beelden. Soms geeft deze vorm wat frustratie als het niet geraden wordt. 'Het was fout, er is verloren'. Hou hier goed rekening mee. Of leg het accent na een gezamenlijk begin wél op 'wedstrijdje' door teams te maken die samen moeten raden wat één speler van hun eigen team uitbeeldt. Gebruik eventueel het spel ‘Hints’. B Een alternatief met meer nadruk op het uitbeelden kan zijn dat het beroep hardop genoemd wordt. Eventueel is de beroepenlijst gezamenlijk met de klas opgesteld. Kies zelf steeds een beroep uit. De leerling geeft dit vorm. Een volgende doet dit ook. Er wordt over gepraat. Een derde leerling doet hierna nog een poging. Zo zie je allerlei verschillen qua uitbeelden ontstaan.
LESSUGGESTIES NA AFLOOP VAN ‘KOEKOEK’s VOGELPARADIJS’ LESSUGGESTIES 3 Napraten, tekenen en recensies schrijven A Praat na over de voorstelling KOEKOEK’s VOGELPARADIJS. Wat vonden ze ervan? Hoogtepunten? Mooi/goed/leuk? Minder aantrekkelijke momenten? Waar ging het over? Herkennen ze zich in wat er gespeeld is? Of juist niet? Etc. Laat ze een hoogtepunt tekenen, of laat scènes ‘naspelen’. B Laat de kinderen een recensie schrijven over KOEKOEK’s VOGELPARADIJS. Wat is een recensie? Laat eventueel voorbeelden uit kranten zien. Wat hebben ze gezien? Spel/verhaal/decor/muziek/etc. Wat vonden ze mooi/goed? Wat zou beter/anders kunnen? Hoe vond het publiek het? Etc. Laat ze er een 'zwart/wit foto' bij tekenen van een markant moment uit de voorstelling. Of laat in 4 tekeningen zien hoe het decor verandert (A4 twee keer vouwen) Recensievariant: maak op een staand A4 een stripverhaal met 9 plaatjes van KOEKOEK’s VOGELPARADIJS. Plaats recensies in de schoolkrant of op de schoolwebsite. Of neem contact op met een plaatselijke krant? Wie weet is er ruimte voor een schrijfsel.
4
LESSUGGESTIES 4 Beeld: Vogels ontwerpen A Hoeveel vogels herinneren ze zich nog uit de voorstelling? Teken op een A3 of A4 een lucht (of een boom met veel takken) met daarin de verschillende vogels. Gebruik eventueel voorbeeldplaatjes of gebruik dit lijstje van vogels uit de voorstelling: Hollandse vogels: roodborstje, ekster, zwaan, duif, spreeuw, zeearend, rietzanger, kip, zwaluw, merel, koekoek, jan van gent, kraai, kerkuil, meeuw, eend, fuut, ooievaar, fazant. Buitenlandse vogels: albatros, struisvogel, schoenbekooievaar, kasuaris, todie. Welke zijn de favorieten? Maak een top 3. B Ontwerp je eigen vogel met verschillende onderdelen. Bijv. kop van uil, vleugel van albatros, poot van gans, klauw van arend, rood borstje, etc. Vul het hele A4. Kleur ze in en knip ze uit. Allemaal ophangen op de wanden van de klas? Geef de vogel een speciale nieuwe naam. Bijv: Albaroodgansuil. Of verzin een nieuwe naam! Schrijf die naam op een vlaggetje/vaandeltje dat ze in de bek meedragen, net als in het decor van de voorstelling. Plak het vaandeltje aan de vogel vast. C Vogelmobiel. De kunstenaar Corneille gebruikte vaak vogelmotieven in zijn schilderijen. Vogels met eenvoudige lijnen en felle kleuren, Cobra stijl. Zoek voorbeelden op internet om als inspiratie te gebruiken. Mooi is om meerdere vogels op karton te tekenen/schilderen en uit te knippen/snijden. Door twee takjes kruislings te verbinden en aan de uiteinden 4 vogels aan verschillende lengtes draad op te hangen ontstaat een fraaie vogelmobiel. Er zijn ook lessen voor bijv. digibord beschikbaar over Corneille vogels. D Koekoekseieren maken. Zoek vogeleieren op internet. Kies er een paar uit die je mooi vindt. Maak eerst kopieën. Maak dan net als een koekoek die eieren na. Teken of schilder zo precies mogelijke kopieën. Hoe ‘echter’ nagemaakt, hoe meer koekoekachtig! E Afrika komt niet zomaar voorbij in de voorstelling. De koekoek verblijft er liefst 8 maanden per jaar. Ook onze regisseur Koen Schyvens doet al sinds 2003 6 maanden per jaar ontwikkelingswerk in Afrika. In dit geval gaat het om een Noors initiatief dat Noorse jongeren laat samenwerken met Afrikaanse jongeren. En die dan onder begeleiding van Koen voorstellingen maken met veel dans, circusacts en muziek. De beste acts van het zogeheten Umoja Cultural Flying Carpet project treden samen op in Maputo in Mozambique voor 50.000 mensen! Dit wordt elk jaar opgenomen (onder regie van Koen) om uitgezonden te worden op Nieuwjaarsdag op TV in 27 landen over de hele wereld. Dat is andere koekoek…! Zie voor meer over het project op www.umojacfc.com , hier zijn ook veel foto’s te zien. En je kunt doorlinken naar YouTube (of daar zoeken naar umojacfc) waar voorstellingen te bekijken zijn. Leuk! Laat de kinderen Afrikaanse elementen uit de voorstelling tekenen/schilderen. Het masker dat aan het einde op het dak wordt gehangen? De mantel en de ‘kroon’ van Vogelmans? Afrikaanse vogels? Of zie voor inspiratie www.afrikaansemaskers.nl/lesmateriaal .
5
LESSUGGESTIES 5 Muziek: Zingen zoals je gebekt bent Vogelmans houdt van zingen! Zing mee? A In de voorstelling wordt geregeld gezongen. Samen zingen, ook leuk! Zelf kent de klas vast bekende liedjes waar vogels in voorkomen. Of leer ze aan! Bijvoorbeeld onderstaande? Of zoek zelf liedteksten. Alle eendjes zwemmen in het water Falderalderiere Falderalderare. Alle eendjes zwemmen in het water Falderalderalderalderalderarara Roodborstje tikt tegen 't raam, tik, tik, tik Laat mij erin, laat mij erin 't Is hier te guur en te koud naar mijn zin Laat mij er in, laat mij er in 't Meisje deed open en strooid' op haar schoot Kruimeltjes suiker en kruimeltjes brood Dat was het roodborstje wel naar de zin Vloog toen het bos maar weer in Witte zwanen zwarte zwanen. Wie gaat er mee naar Engeland varen. Engeland is gesloten, de sleutel is gebroken. Is er dan geen smid in het land die de sleutel maken kan. Draai doore draai doore, van achteren en van voore. Wat moeilijker: Canon zingen!? Kunst is je eigen liedtekst te blijven zingen in het juiste ritme. Inzet canon na ‘wielewaal’ of (moeilijker) na ‘allemaal’. In 2 groepen, of 3? Laat ook even een plaatje zien van de wielewaal, en luister naar hoe die zingt? Kom mee naar buiten allemaal Dan zoeken wij de wielewaal En horen wij die muzikant Dan is zomer weer in 't land Dudeljo, klinkt zijn lied Dudeljo, klinkt zijn lied Dudeljo, en anders niet (eventueel met 2e couplet? Met daarna nogmaals 1e couplet?) Hij woont in 't dichte eikenbos Gekleed in gouden vederdos Daar jodelt hij op zijn schalmei Tovert onze harten blij Dudeljo, klinkt zijn lied Dudeljo, klinkt zijn lied Dudeljo, en anders niet
B Hou eens een karaokesessie in de klas! Zoek op internet favoriete liedjes. Zing mee! Of kies voor liedjes van Annie M.G. Schmidt uit bijv. de film Ja Zuster Nee Zuster? Aanrader: Duiffies! C Vogelmans zong een variant op het liedje Minnie the Moocher van Cab Calloway. (laat eventueel het origineel uit de jaren ’30 op YouTube zien en horen) Op www.robheiligers.nl is bij ‘theater’ en dan ‘school en muziek’ de soundtrack te vinden van de voorstelling: Wie wil met deze muziek meezingen? Nummer 7. Tekst uit de voorstelling: 6
Dit is het verhaal van de koekoek Die zingt natuurlijk altijd koe-koek Maar nu istie helemaal vrij Dus luister maar eens goed naar wattie zei 1 Hidihidihidihi (klas reageert) 2 Hidihidihidiho (klas reageert) 3 verzin zelf iets (klas reageert) 4 en nog iets (klas reageert) Tweede couplet hetzelfde als de eerste. Vogelmans zingt ook een liedje over willen vliegen ‘Als ik omhoog kijk dan zie ik de lucht’ Rob heeft een nieuwe tekst gemaakt bij de melodie van het oude liedje The Umbrella Man. (laat eventueel het origineel horen op Youtube). Kan iemand onderstaande versie instuderen/meezingen met de soundtrack op www.robheiligers.nl ? Als ik omhoog kijk dan zie ik de lucht Daar zijn de vogels in volle vlucht Ze vliegen in allerlei kleuren voorbij Groot en klein, alleen of op een rij Turelurelure Twiereliereliere Twitterdetwiet Zo zingen alle vogels elke dag hun mooiste lied Wat zou ik graag vliegen mijn vleugels op de wind Als dat nou echt eens kon Zomaar lekker zweven in de zon Naar het Vogelparadijs Maar ja helaas ik ben een mens en sta nu hier met beide benen op de grond met m’n grote mond Ik sta nu hier maar wil naar daar is dit een droom of wordt het waar ja dat blijft de vraag de grote vraag Als ik omhoog kijk dan zie ik de lucht Daar zijn de vogels in volle vlucht Wat zou ik graag vliegen mijn vleugels op de wind Als dat nou echt eens kon Zomaar lekker zweven in de zon Naar het Vogelparadijs Laat kinderen een eigen liedtekst maken op een bestaande melodie. Kies samen een paar bekende liedjes uit. Verzin vooral nieuwe teksten op een bestaande melodie. Zodat het past binnen de melodie. Over ‘ik voel me zo vrij als een vogel’. Of kies zelf een onderwerp. Geef het eventueel als huiswerk mee. Hou een presentatie voor de klas?
D Zijn er singer/songwriters of componisten in de klas? Zijn er al kinderen die hun eigen muziek/liedjes maken? Of die een eigen instrument bespelen? Geef hier positieve aandacht aan! Durven ze iets te laten horen? Wees voorzichtig met kritiek.
LESSUGGESTIES 6 Taal: Ode aan de gevederde vriend Vogelmans is gek op vogels. Hij praat daar veel over in de voorstelling. Laat kinderen ook beschrijven wat ze mooi vinden aan vogels, of een bepaalde vogel. Een ode is een lofzang, laat ze als het ware ‘hun gevederde vriend’ bezingen in taal. A Hebben ze een favoriete vogel uit de voorstelling? Maak daar weer een ‘ELF’ over. Gebruik eventueel het lijstje van vogels bij LESSUGGESTIES 4A. Dichtvorm: 5 regels met 1/2/3/4/1 woorden. Bijv: Zeearend/Vliegende deur/Altijd op jacht/Met zijn scherpe ogen/Gevaarlijk
7
Maak deze zin af ‘met mooie woorden’: Als ik vleugels had dan…… Mag best een lange zin zijn. Eerst alleen laten bedenken en opschrijven. Dan om de beurt opstaan en langzaam en duidelijk voorlezen.
B Lees onderstaande gedichten mooi ‘gedragen’ voor (uit de bundel Het Grote Dieren Gedichten Boek van Guus Luijters. Zie een selectie van gedichten na LESSUGGESTIE 6E). Creëer een sfeer van goed luisteren! Laat zo de kinderen proeven van ‘dichterlijke taal’. Wie weet ontwaakt er hier een jonge dichter? Willen ze een gedicht nogmaals horen? Doen! Of wil iemand zelf een gedicht ‘mooi voorlezen’? Laat ze na afloop zelf een gedicht over een vogel schrijven, of geef het als opdracht mee naar huis. Een gedicht maken is ‘denken met mooie woorden’ en die opschrijven. Maak een gedichtenbundel. C Laat ze een kort verhaal schrijven op een A4 over de eigen favoriete vogel in de ‘ik-vorm’. Dus alsof ze zelf die vogel zijn. Hou het compact in bijv. 10 regels. Maak er een mooie tekening bij. Hang ze op als expositie, zodat ook andere klassen/ouders kunnen meelezen? Ook kunnen ze bijv. buiten een plek zoeken die past bij de gekozen vogel . Laat ze in kleine groepen een tochtje maken langs die plekken. Op elke plek neemt een kind een ‘vogelhouding’ aan en leest het verhaal voor. Aandacht voor goed luisteren!
D Laat ze een interview schrijven met een vogel die ze geregeld zien in de buurt van hun huis. Laat bijv. de klas samen 15 vragen verzinnen die leuk zijn om aan een vogel te vragen. Schrijf ze op een A4. Hierna laat ieder kind hun (zelf gekozen) vogel antwoorden op de achterkant van dat A4. Laat ze in tweetallen de interviews spelen. De vogel mag best een gek stemmetje of accent hebben. Uitproberen! Doe het vaker dan 1 keer? Of ga ruilen, laat de ander de antwoorden geven? Of maak een filmpje? E Laat ze een verzonnen verhaal schrijven over dat ze een jonge vogel vinden. Waar/wanneer/wat voor vogel? Die zelf opvoeden. Over de moeite die dat kost. Bijna ging de vogel dood. En wat gebeurt er als de vogel groot is? Dat hun gevederde vriend hun beste vriend was. Misschien worden ze samen oud en beroemd? Of laten ze de vogel weer vrij? Etc.
B extra: Hieronder een selectie van gedichten over vogels uit de verzamelbundel Het Grote Dieren Gedichten Boek van Guus Luijters. NB: het zijn gedichten niet direct voor kinderen, maar voor alle leeftijden(?). Creëer een sfeer van goed luisteren! Laat de kinderen proeven van bijzondere taal. Laat eerst een paar gedichten horen voor je ze bespreekt. Herhaal een favoriet gedicht. Kies vooral uit wat je zelf wilt voordragen. Of kies zelf andere gedichten over dieren die meer voor kinderen gemaakt zijn, bijv. De Spin Sebastiaan van Annie M.G. Schmidt? KOEKOEK van ver over het water komt heimwee op bezoek de koekoek roept koekoek Guus Luijters 8
DE VOGELS Vanmorgen werd ik wakker van de vogels En ik dacht: Waarvan werd ik wakker? Van de vogels Van het licht ook, maar meer van de vogels Het licht zacht zingend, de vogels keihard Hans Andreus KOEKOEKSWALS 1 De worsteling begint. Pasgeboren rietzangertje aan de rand van het nest. Koekoekje eronder. 2 Koekoekje spreidt vleugeltjes onder rietzangertje uit. 3 Rietzangertje over de rand gewerkt. 4 Rietzangertje valt maar weet zich nog net vast te klampen. 5 Rietzangertje hangt aan de rand van het nest. Kop naar beneden. 6 Rietzangertje verdwenen. Koekoekje alleen in het nest. Jules Deelder (toelichting: een koekoeksjong gooit niet alleen eieren, maar zelfs ook een eerder geboren rietzangertje uit het nest) DE NACHTEGAAL (lees serieus voor!) Tiö, tió, tio, tio, tio, tio, tio, tix Tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzi Dzorre, dzorre, dzorre, dzorre, hi Wiet, wiet, tjie, tjie, tjie, tjie, retsuwol Orr, etsjetsjetsjetsjetsjetsjetsjetsj, woi-oit! U, u……., u……., u……., u……., u……., u……., Orr, oewatl, oewatl, oewatl, oewatl, oewatl, at, at, at, ahoedju! Hans Warren een pond veren vliegt niet als er geen vogel in zit Bert Schierbeek ’n Witte zwaan trekt voorbij op traag-werkende wieken een zwaan wit en hoog in de lucht Je gaat weg en je laat mij gedachteloos schieten, een veer losgeraakt uit je vlucht Paul Rodenko DE DIJK Er fiets een man op de dijk. Een meeuw vliegt met hem mee. Ze zijn op weg naar zee. Ruth Visser
9
OP EEN SPREEUW Een rupsenverzamelende spreeuw vloog door het keelgat van een leeuw ‘Ik hoop,’ zo sprak het beest benauwd, ‘dat deze leeuw van rupsen houdt.’ Leert, kinders, dit van deze spreeuw: Humor is lachen in een leeuw Kees Stip STIL WATER De uil onderbreekt zijn gemijmer, poetst zijn bril en zucht. Een glimworm rolt bergaf en een ster verspringt. De uit slaat met zijn vleugels, en mijmert verder. Federico Garcia Lorca DE MUS Tjielp tjielp-tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp-tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp tjielp Tjielp etc. Jan Hanlo
LESSUGGESTIES 7 Spel: Nadoen en zelf doen Zacharias Vogelmans komt uit het buitenland, is eigenlijk zelf ook een soort trekvogel. Aan het einde van de voorstelling gaat hij naar Afrika (daar gaat immers de koekoek ook 8 maanden per jaar heen). De rol van de koekoek wordt gespeeld met een gele bril op (een koekoek heeft gele randen om de ogen). A Vogelmans spreekt redelijk goed ingeburgerd Nederlands maar praat ook wat vreemd. Kunnen ze dat nadoen? Uitproberen! Wie kan Vogelmans goed nadoen in taal? Kennen ze andere accenten of dialecten? Wat is dat: een accent of dialect? Uitproberen: Gronings/Luwadders/Limburgs/Amsterdams/Vlaams/Engels accent/etc. Kennen ze familie die ‘anders praat’? Laat ze elkaar vertellen over hun eigen familie ‘met dat accent’. Laat ze een ‘nieuw accent’ verzinnen. Laat ze een nieuwe niet bestaande taal verzinnen.
10
B Laat kinderen een bril meenemen van huis meenemen. Zonnebril, of leesbril van moeder, etc. Kinderen die dagelijks een bril dragen, kunnen juist spelen zonder bril. Idee is om zonder bril als het ware ‘jezelf te zijn’, maar met bril ‘een ander’ (net als bij Vogelmans). Kies tegenstellingen bijv. als jezelf ben je rustig, met bril op druk. Of slim/dom, verlegen/brutaal, serieus/vlot, positief/negatief, gewoon praten/rappen, gewoon praten/met accent, etc. Probeer rollen te ontwikkelen, geef ‘de ander met bril’ een bijzondere naam. Laat kinderen met elkaar spelen. 1 met bril, allebeide met bril. Laat de rol met bril een heel levensverhaal ontwikkelen: wie ben ik, waar kom ik vandaan, waar woon ik nu, wat doe ik voor werk, waarom doe ik zoals ik ben, etc. Doel van dit alles: lekker een rol spelen!
C Begin jaren 90 maakte Rob Heiligers een solovoorstelling genaamd WILD. Hierin wou een westerse man een soort wilde indiaan worden. De voorstelling begon met de zin: ‘Vroeger toen ik klein was mocht ik altijd met de groten meedoen omdat ik zo goed kon doodvallen’. Dat was ook echt waar gebeurd zo, wellicht is daar ooit de kiem voor het acteren van Rob gelegd? Idee: doodvallen is heel leuk om te doen! Acteurs mogen zich graag even op een sterfscène uitleven. Speel samen het verhaal van de vogeltrek van de zwaluw in het gymlokaal. (deze opdracht is zeker voor jongens heel aantrekkelijk, en de meeste meisjes doen mee!). Het is een soort sprookje: er waren eens 7 zwaluwen en aan het einde is er nog 1. Doe een geleide fantasie, jij vertelt de kinderen spelen, zo kan het tempo goed gestuurd worden. Alle kinderen zijn samen alle zwaluwen, gaan dood maar leven ook weer verder. Sterven doen ze op verschillende manieren, laat ze dat spectaculair uitbeelden. Overdrijven mag, moet! Verhaal: ze vliegen van Zuid-Afrika naar Nederland, onderweg zijn er vele gevaren. Laat ze aan een kant van het gymlokaal beginnen (Zuid-Afrika), aan de andere kant ligt Nederland. Doe het met allemaal of in twee groepen (hebben de ‘doodvallers’ ook publiek). Vertel het op je eigen manier, verzin er zelf wat tierelantijnen omheen! Bereid het goed voor! Het verhaal uit de voorstelling gaat ongeveer zo (gebaseerd op echte waarnemingen van vogelaars) Er waren eens 7 zwaluwen die gingen vliegen vanuit Zuid-Afrika op weg naar Nederland. 1 zwaluw wordt nat van de regen in het oerwoud, gaat opdrogen op een tak, wordt plotseling gepakt door een roofvogel. Is direct dood. (Hier doen de kinderen dus hun eerste sterfscène. Als ze allemaal stilliggen zeg je: en toen waren er nog 6. Dan komen de kinderen langzaam overeind. Zo gaat dat steeds weer. En vervolg je verhaal) Ze vliegen verder en rusten uit aan de kust. Daar willen Afrikanen vogelkroketjes eten. Plotseling valt het klapnet, boem. 1 zwaluw raakt gevangen in het net en sterft langzaam (extraatje: ook nog in de pan als zwaluwkroket? En opgegeten worden?) (Als iedereen stil ligt. En toen waren er nog 5… Langzaam overeind komen. Vervolg) Ze vliegen verder en komen in de woestijn. Heet, droog, geen water, verdwalen, rondjes vliegen, etc. 1 zwaluw sterft van de dorst. Met geluid! (En toen waren er nog 4…) Ze vliegen verder en komen bij de zee. De wind steekt op. Ze worden alle kanten opgewaaid. Ze dwalen af naar zee. Ojee geen plek om de landen. Plons in zee. Tijdje zwemmen. Helaas verdrinken en zinken. (Met geluid). (En toen waren er nog 3…) Ze vliegen verder en komen bij de bergen. Het wordt steeds kouder en kouder. Totdat er 1 zwaluw plotseling bevriest! (En toen waren er nog 2…) Ze vliegen verder en komen Nederland, hoera! Feestje? Polonaise? Dan krijgen ze honger en gaan 11
vliegjes vangen bij de weg. Plotseling wordt 1 zwaluw aangereden door een auto en gaat spectaculair door de lucht vliegend dood. (En toen was er nog 1…) Die ene is heel verdrietig om alle doden. Zielig, huilen, droefenis. Totdat…. hij een nestje gaat bouwen. Een andere zwaluw vindt, etc. (En met z’n tweeën maken ze een nestje, leggen 5 eitjes, en zo zijn ze uiteindelijk weer met 7 zwaluwen. Zo is de natuur…). Doe eventueel een tweede versie, maar nu meer verstild en klein gespeeld. Meer met gevoel. Juist niet overdrijven. Gebruik eventueel de soundtrack op www.robheiligers.nl bij ‘school en muziek’. Gebruik nummer 4 ‘de Aardrijkskundige’, muziek van componist Robert van der Tol. D van Dansen? In de voorstelling wordt (met een artistieke knipoog) ook even aan de Vogeltjesdans gedaan. Deze Nederlandse hit van Johnny Hoes, gespeeld door De Electronica’s heeft over de hele wereld 35 miljoen singles verkocht! Is ruim 300 keer opnieuw opgenomen en wordt nog steeds overal gespeeld en gedanst. Wat heet populair? Ook is het in Engeland tot meest irritante radiomuziek van de vorige eeuw benoemd. Kortom, gemengde gevoelens bij dit muziekje… Deze Vogeltjesdans is eenvoudig aan te leren en te doen. Ook een idee voor tijdens een gymles? (zie voorbeelden op YouTube, daar danst o.a. een schoolplein vol kinderen. Op YouTube is overigens ook een leuke variant gedanst door Beyoncé te zien) Meer van dit soort populaire (zomer)danshitjes uit het verleden zijn bijv. de Macarena, de Ketchup Song, de Lambada. Laat eventueel kinderen hiernaar kijken op YouTube (zoek naar de originele versies/clips), en leer ze samen aan? Nog meer dansplezier!?
LESSUGGESTIES 8 Film: Vogelgedrag en rare vogels In de voorstelling zit wel 25 min film. Dat zijn door Yoko bewerkte beelden van natuurfilms, en door haar gemaakte animatiefilms of korte ‘homevideo-achtige’ opnames. Rob en Yoko hebben geprobeerd een balans te vinden tussen spel en filmbeelden (en muziek). Wellicht is het aardig nog eens naar fragmenten te kijken? (te zien vanaf febr 2012) A Op YouTube staan een aantal filmpjes, zoeken bij Theater Rob Heiligers Koekoek. Welke fragmenten zijn daar te zien uit de voorstelling? 1 Reclamefilmpjes voor het Vogelparadijs 2 Koekoek in nest (verbijsterend natuurfilmpje over het gedrag van vooral het koekoeksjong) 3 Verliefde vogels (fraai baltsgedrag). 4 Zwaluw (fotoserie van zielige zwaluwen). 5 IJsvogelmeeuwen (fotoserie ijsjes stelende meeuwen) 6 Animaties van het vliegende vogeltje 7 Een paar opnames van Koekoek en Afrikanen en een paar bloopers… Bespreek samen wat ze van de filmpjes vinden. Praat zeker door over het koekoeksjong. Of over de zielige zwaluwen of de lachwekkende meeuwen. Over verliefd! Wat vinden ze van de animatiefilmpjes? Etc. 12
B Kijk of er wellicht camera’s ‘te leen’ zijn bij ouders. Of is er een camera op school? Zo ja, maak eigen variaties op de Koekoek die ‘koekoek’ zegt recht in de camera. Steeds filmpje van 10 sec maken. Rare vogels! Of laat de rollen uit LESSUGGESTIE 7B zich presenteren voor de camera? Samen kijken! C Zijn er vogels in de buurt? Maak zelf natuurfilmpjes van vogels. Laat ze letten op lengte van opnames (niet te lang, de kijker moet het wel boeiend blijven vinden) Misschien kunnen ze ook ‘monteren in de camera’, d.w.z. dat ze rekening houden met welke opname er na de vorige komt. Of kunnen ze al op de PC uit de voeten met monteren? Of met hulp van ouders?
LESSUGGESTIES 9 Familie eren In de voorstelling is een filmpje van een koekoek te zien die een ei in het nest van een andere vogel legt. En dus niet voor haar kroost zorgt. Zo vertelt ook Vogelmans over dat hij een vondeling is, of een ‘vindeling’ of ‘gevondeling’ zoals hij zelf zegt. Ook speelt acteur Rob Heiligers deze voorstelling samen met zijn dochter Yoko Heiligers. Ooit begon hij met spelen voor kinderen door voor zijn eigen dochtertje van 3 te acteren. Nu zijn we 25 jaar later en lijkt het gepast om dat te ‘eren’ door samen een voorstelling te maken en spelen. A Vogelmans vertelt over zijn familie, en zijn kleine Mama Annamaria. Praat over dit onderwerp. Bestaan er zulke kleine mensen? (liliputters/dwergen). Hoe zou het zijn om te vondeling gelegd te zijn, net als bij een koekoek? Is er iemand in de klas met pleegouders? Ken je iemand? Hoe is dat? Wat is een wees? Een weeshuis? Hoe zou het zijn om geen ouders te hebben? Tijdens de voorstelling doet Vogelmans aan dagdromen over zijn mogelijke ouders. Misschien zijn ze wel wereldberoemde trapezeartiesten in het circus! Laat kinderen verzinnen wie ze wel als hun ouders zouden willen (gesteld dat ze net als een koekoek hun eigen ouders niet zouden kennen). Als ik mocht kiezen dan waren mijn ouders etc… Kies eerst Bekende Nederlanders? Daarna zelf verzinnen? Rob speelt samen met Yoko, zijn dochter. Kijk eventueel op www.yokoheiligers.nl naar wat Yoko allemaal nog meer doet als beeldend kunstenaar (naast filmpjes maken voor de voorstelling). Zie bijv. een leuk animatiefilmpje (1 min) over Dolfijn Hein. Hoe zou het zijn als kinderen met hun vader of moeder gingen samenwerken? Of nemen ze de zaak al over? Of willen ze niks te maken hebben met dat beroep? Etc. B Laat de kinderen van huis foto’s (liefst op pasfotoformaat) meenemen van zichzelf, hun ouders en grootouders (of maak kleine portrettekeningen van elk familielid). Teken op een A4 een bladvullende mooi gekleurde boom, met een dikke stam en veel takken en bladeren. Plak de foto van het kind hoog op de stam, vlak daarboven bij de vertakkingen de twee ouders (man altijd links erboven, vrouw altijd rechts),en daar weer boven de vier grootouders. Mochten er kinderen van gescheiden gezinnen zijn, voeg dan eventueel extra ouders en grootouders toe. Hang deze stambomen in een kring aan de wanden van het lokaal. Zo worden de voorouders geëerd! 13
Er zijn leerkrachten die aan het begin van een schooljaar vragen ‘met hoeveel we hier in de klas zitten’. De kinderen geven dan na het tellen uiteraard het juiste aantal aan, maar de docent vertelt dat het ‘eigenlijk 3 x zoveel is’. Want iedereen heeft ook een vader en een moeder… Tel eventuele tweede vaders/moeders + opa’s/oma’s mee. De naaste familie van elk kind ophangen in een klas blijkt een ‘gezonde sfeer’ te bevorderen. Immers, iedereen is nu verbonden, niemand is alleen.
C In 2002 maakte en speelde Rob Heiligers samen met zingende actrices Mariken Jongman en Jothea Brouwer de succesvolle voorstelling ‘FAMILIEFAMILIE’, over een gezin van een moeder, dochter en opa. Met de natuurlijke vraag van het kind: waar is mijn vader? Op www.robheiligers.nl staat bij theater en ‘school en muziek’ (naast nog veel meer inspirerende liedjes voor andere gelegenheden?) het lied ‘FamilieFamilie’ met de volgende tekst: Ooit ben ik geboren, dat kon ik niet alleen Er was een zaadje nodig en een ei Een vader en een moeder: uit twee ontstond er één Dus ben ik met z'n drieën, net als jij Familie familie niemand staat alleen Familie familie je kunt er niet omheen Of je ze nu ziet of niet of aardig vindt of raar Of ze hier nu zijn of daar, of bij of uit elkaar Dood of levend, maakt niet uit, je kunt er niet omheen: Familie familie (één plus één is drie, dus zie:) niemand staat alleen Schrijf de tekst groot op het bord. Of vertoon het op een digibord. Neem de tekst door, regel voor regel, en laat de kinderen hierop reageren. Leer samen met de klas het lied te zingen! Zing mee met de opname?
D Breng de hele familie in kaart. Maak als docent eerst ter oefening een voorbeeld met de eigen familie. Geef het mee als thuiswerk, en laat de kinderen het samen met hun ouders maken. Doel is het helder krijgen van de eigen familie door een stamboom te maken met de namen van alle familieleden van een kind (eventuele broers en zussen, ooms en tantes, neven en nichten, broers en zussen van opa’s en oma’s). Neem een A3 in de breedte. Verdeel de pagina van boven naar beneden in vieren. Trek 3 lijnen van links naar rechts om de kwarten te verdelen. Nu staan er dus drie horizontale 'generatielijnen' op papier. De bovenste is de lijn van de grootouders, de middelste van de ouders, de onderste van de kinderen. Om de te gebruiken tekens af te spreken: vierkantjes zijn mannen, rondjes vrouwen. Een dubbel vierkant of rondje is het kind zelf. Steeds onder elke generatielijn komen deze tekens te hangen. Grootouders met eventueel broers en zussen in de goede volgorde, links de oudste. Maak verbindingen tussen getrouwde mensen (man links/vrouw rechts) uit verschillende families door een lijntje tussen een rondje en een vierkantje onder een van de drie generatielijnen te trekken. Uit dat verbindingslijntje kunnen dan weer kinderen komen. De ouders met broers en zussen, en de kinderen daarvan (ook in de juiste volgorde).
14
Laat in de 'stamboom' niemand vergeten worden. Ook de gestorvenen horen erbij, of de vroeg overleden kinderen. Vul ook de geboortejaren van iedereen in. Bespreek verschillen en overeenkomsten. Of stel een paar families op in een gymlokaal? Een variant op deze opdracht kan zijn dat ze hun eigen familie in de toekomst verzinnen. Zelf zijn ze dan een grootouder met daaronder hun kinderen en kleinkinderen. E Een mooie oefening om eens in het gymlokaal of op het schoolplein te doen is het ervaarbaar maken van de vele generaties achter ieder mens. Laat 1 kind gaan staan met vlak daarachter een vader (rechtsachter) en een moeder (linksachter), daarachter weer tweetallen die staan voor 4 grootouders, daarachter weer tweetallen die staan voor 8 overgrootouders. Zet eventueel lijnen met krijt op de grond voor de duidelijkheid. Laat ze om de beurt voorop staan en even de tijd nemen om te voelen hoe dat is als al die generaties achter je staan. Laat ze aan het eind ook omkijken. Hetzelfde kan met jongens en meisjes. Ervaarbaar maken hoeveel mannelijke of vrouwelijke voorouders je wel niet hebt! Laat een jongen gaan staan met daarachter een andere jongen als zijn vader, daarachter weer een jongen als zijn grootvader, etc. zover als kan. Geef tijd om te voelen hoever jouw mannelijke familie wel niet teruggaat in de tijd. Laat aan het eind iedereen even de handen op de schouders van degene die er voor staat leggen, zodat alle generaties verbonden worden. Voor meisjes kan precies hetzelfde gedaan worden met een ‘vrouwelijke lijn’. Deze ‘gezonde oefeningen’ zijn voor ieder mens, jong en oud, mits rustig uitgevoerd zeer aangenaam om te doen. Bovendien kan het een heilzame werking hebben op kinderen die zich wat alleen voelen. Bovenstaande oefeningen komen mede voort uit het gedachtegoed van de Oostenrijkse psycholoog Bert Hellinger. Voor meer over de dynamiek van familiebanden zie ook www.hellingerinstituut.nl waar onder meer workshops worden gegeven over de invloed van familiesystemen op de schoolprestaties van een kind.
LESSUGGESTIES 10 Filosoferen? KOEKOEK’s VOGELPARADIJS is een voorstelling ‘over vogels’, dus wordt er over mooie en bijzondere vogels verteld maar ook over vogels die sterven van de honger, of die opgegeten worden. Zo gaat dat in de natuur. Zo is de natuur. Verder komt ook ‘ADHD gedrag’ in de vorm van de ‘drukke koekoek’ voorbij. Reden tot filosoferen over dit onderwerp? A Met kinderen filosoferen over de dood, kan dat? Berrie Heesen, de helaas vroeg overleden mede-ontwikkelaar van ‘filosoferen met kinderen’ op de basisschool, schrijft: ‘Het lijkt me raar om met kinderen niet te praten over de dingen die ze bezighouden. Het lijkt me eveneens raar als kinderen niet nadenken over de dood. Zulke kinderen ken ik niet. Praten over de dood hoort bij het groot worden.’ Spreekt dit je aan maak dan gebruik van boeken van Berrie Heesen ter inspiratie: ‘De Vliegende Papa’s’ of ‘Kinderen filosoferen’ (met zowel een leerlingen- als een docentenboek).
15
Praat samen over hoe het gaat in de natuur. Over overleven. Eten en gegeten worden. Leven en sterven, zoals bijv. bij de zwaluwen. Over het evenwicht in de natuur. Bepaalde rupsen zijn er precies als vogels hun jongen gaan voeren. Etc. B In zijn vorige jeudtheatervoorstelling dOKtr Z stelt Rob de vraag aan zichzelf en het publiek waar je eigenlijk heengaat na de dood. Hij noemt dan drie mogelijke antwoorden: je bent begraven, je bent ergens, je weet het niet. In 1991 speelde THEATER ROB HEILIGERS de bijzondere voorstelling ‘AUditie’, over een Oma die overleden is, incl. ‘Letzte Lieder’ van Richard Strauss (zie eventueel op www.robheiligers.nl bij ‘verleden’). Na de voorstelling werden dezelfde vraag in de lessuggesties gesteld. Waar ben je: graf/ergens/??? In de klas bleek dat veel ruimte te creëren voor het praten over dit gevoelige onderwerp. Iedereen kon zich wel in een (of meer) van de drie antwoorden vinden, zowel vanuit een bepaalde geloofsovertuiging of juist niet. Hoe kijkt de klas hier tegenaan? Hebben ze zelf ervaring met iemand die is overleden? Of een huisdier? Zijn ze er bang voor? Of juist niet? Etc. Voor de liefhebber van ‘lastige kindervragen’ is er ook ondersteuning middels een boekje van Suzanne Rethans: ‘Daarom! En andere diepzinnige antwoorden op kindervragen’ www.uitgeverijsnor.nl . Hierin antwoorden van ‘deskundige Nederlanders’ op lastige kindervragen over emoties/tijd/slapen en dromen/etc. En ook vragen over de dood dus. Antwoorden hierop variëren van Pastor Harrie Brouwer die zegt dat niemand het weet en het ‘een verrassing van God’ is. Tot bioloog Midas Dekkers die de mens vergelijkt met een auto die je aan en uit kunt zetten. ‘Maar als een mens uitgaat istie dood’. Of cardioloog Pim van Lommel die na onderzoek bij mensen met ‘bijna-dood ervaringen’ in zijn boek ‘Eindeloos Bewustzijn’ stelt dat ‘…het lichaam sterft maar het bewustzijn doorgaat. Of noem dat ‘ziel’ of ‘geest’, iedere cultuur heeft daar andere namen voor’.
C In deze voorstelling speelt Rob ook met het gegeven ADHD als inspiratiebron. Je zou kunnen zeggen dat de rol van de koekoek ‘een soort ADHD er’ is. Lekker flink aanwezig en af en toe behoorlijk over de grens van ‘hoe het hoort’. Ook moet hij af en toe een pilletje voor de rust. Uit een onderzoek is gebleken dat ongeveer 5 à 10% van alle kinderen in meer of mindere mate last heeft van ADHD of een variant daarop. Dat betekent dat in elke klas minimaal 2 ‘drukspoken’ zitten? Dochter Yoko kan zich wat zij noemt 5 ‘stoorzenders’ herinneren uit haar klas vroeger. Overigens zijn 3 van die 5 later kunstenaar geworden (cabaretier/schilder/schrijver). Wat zegt dat? Misschien dat creatief zijn ruimte vraagt? Wat een klassituatie lastig kan bieden? Of…? Interessant boek over ADHD, en geschreven door een nogal extreme ADHD er is ALLEEN EEN MOEDER KAN VAN ZO’N JONGEN HOUDEN van Benjamin Polis (Uitgeverij Nieuwezijds). Een zeer informatief, praktisch, leerzaam en herkenbaar boek voor alle betrokkenen, om het samenleven wat gemakkelijker te maken. Aanrader? Is ADHD al eens bespreekbaar gemaakt in de klas? Hou een kringgesprek hierover. Of laat een (oudere?) ADHD er een presentatiehouden? Wat zijn voor- en nadelen van ADHD? Hoe kunnen ze ermee omgaan? Etc.
16
LESSUGGESTIES 11 Vogelbescherming In KOEKOEK’s VOGELPARADIJS zijn ook een paar opgezette vogels te zien: een meeuw, kerkuil, eend en koekoek, allemaal jonge dieren die hun eerste winter niet overleefden. De meeste zijn opgezet/geprepareerd door Pim Lollinga van Faunavisie uit Westernieland, daar doen ze aan ‘vogelopvang en wildcare’. Het ligt vlakbij het bekende Pieterburen met de zeehondenopvang. A Kijk eens op www.faunavisie.nl wat Pim en zijn medewerkers allemaal doen om vogels en andere dieren te helpen. Ook kun je hem uitnodigen om echte roofvogels/uilen te laten zien op school? Ook leuk: ooit heeft hij een ‘kleine Bambi’ gered en grootgebracht. Die scharrelt nu ‘half-wild’ rond zijn huis en kan ook gewoon naar de weilanden bij de Waddenzee. Geregeld komt ze nog even wat brokjes snoepen, en zelfs bij Pim binnen op de bank liggen naast de twee Labradors! Organiseer een inzamelingsactie voor Faunavisie? Laat kinderen speelgoed verkopen? Of maak veel vogelmobielen en verkoop die langs de deur? Etc. B Ten slotte een grote aanrader: www.vogelbescherming.nl . Ga eens naar deze site om te neuzen. Er is een zeer gevarieerd aanbod van informatie tot activiteiten in de natuur tot allerlei spelletjes. Doe mee? Zie bovenaan: bij ‘vogels kijken’ kun je via ‘tuinvogels’ bijv. het ‘Vogeltelspel’ doen waarin je al spelende kunt leren vogels te herkennen. Of een variant daarop is het ‘Tuinvogelspel’. Spelenderwijs leer je zo een vogelaar te worden… Ook kom je via ‘ik & vogels’ en ‘jeugd’ bij informatie voor basisscholen. Vooral de link www.beleefdelentejunior.nl zal vermoedelijk onweerstaanbaar zijn? Hier kun je tussen maart en juni ‘live’ meeleven met vogels die via webcams (net als in de voorstelling) op hun nest worden bekeken. Of kijk hier in 5 min. naar hoe een stel ooievaars de lente van 2010 samen met hun jongen beleefde! Ook zijn hier allerlei lessen te vinden waarmee je invulling kunt geven aan het onderwerp natuur! Natuurlijk genieten maar…!
17
