Marker Wadden
Droom van een vogelparadijs 1
colofon Projectleiding: Roel Posthoorn Auteurs: Roel Posthoorn, André Rijsdorp, Luc Berris Eindredactie: Frans Bosscher Fotoredactie: Stefan Claessens, Fred Prak Productiebegeleiding: Maartje Strooper en Marlies Tenback Fotografie: Buiten-Beeld, Hollandse Hoogte, Boskalis, Natuurmonumenten illustraties: Wim Dasselaar Overige figuren: André Rijsdorp, Plan + Proces Advies Vormgeving: Studio Pietje Precies
September 2011
2
Inhoudsopgave 1. Het kan zoveel mooier en spannender . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2. W eergaloos vogelparadijs in de Randstad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3. Natuurmonumenten kan met het Droomfonds voor doorbraak zorgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 4. B ouwen met natuur: innovaties voor natuur én techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 5. De Droom financieel onderbouwd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 6. Goed zicht op risico’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 7. Droomfonds zet natuur met Marker Wadden op de wereldkaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3
4
1. Het kan zóveel mooier en spannender Als je nu van Enkhuizen naar Lelystad rijdt, zie je aan weerskanten van de dijk water. Zo ver het oog reikt. Het kan ook anders. Stel je voor, dat er aan één kant van de dijk een afwisselend landschap van zandplaten, bossen met wilgenbomen, slikken en stukken open water ligt. Een landschap waarin het barst van de vogels. Ook van vogels die nu vrijwel zijn verdwenen uit ons land, zoals de krooneend en de zwarte ooievaar. Waar je de zeearend en de visarend boven het water ziet zweven. Een landschap waar bevers en otters zich helemaal thuis voelen. En wie weet, zie je ook de zeldzame kroeskoppelikaan in ondiep water vis vangen. Een droom? Nog wel. Maar Natuurmonumenten wil deze droom met de hulp van de Nationale Postcode Loterij laten uitkomen. Met een bijdrage uit het Droomfonds wil Natuurmonumenten hier aan de rand van de Randstad een schitterend landschap tot stand brengen: de
Marker Wadden. Met een oppervlakte van tienduizend hectare gaat het om het grootste natuurontwikkelingsproject van ons land. De vier miljoen mensen die rondom het Marker- en het aangrenzende IJmeer wonen, krijgen een natuurgebied om de hoek dat zijn weerga niet kent. Een natuurgebied dat laat zien hoe het grootste deel van Nederland er in vroegere tijden uitzag. Een gebied dat én voor de natuur én voor de recreatie én voor de economie een enorme impuls is. De natuur staat niet alleen in Nederland, maar in veel dichtbevolkte deltagebieden in de wereld sterk onder druk. De Marker Wadden vormen hierop een antwoord en een inspirerend voorbeeld, ook ver buiten onze landsgrenzen. Deze brochure laat zien hoe wij de hindernissen tussen droom en daad gaan slechten, bestuurlijk, technisch en financieel.
5
6
2. Weergaloos vogelparadijs in de Randstad In de droom was de snoek groter. Veel groter. Roerloos loerde hij in het koude, heldere water naar een prooi. Vanochtend vroeg opgestapt. Het water is rimpelloos. In het ochtendlicht varen we door flarden mist naar de Marker Wadden. De stad is ver weg. Een gevoel van oneindigheid dringt zich op, de spanning neemt toe. Vogels zweven in de opkomende zon. Twee, tien, honderd, duizend, tienduizend. Boswachter Marlies kan ze tellen, zegt ze. Maar hier niet, hier zijn ze ontelbaar. Het is tegelijkertijd stil en luidruchtig. Hard en ijl. En vooral veel. Onvoorstelbaar. Oneindig. Als in een droom. Reuzensprong voor de natuur Zandplaten, slikvelden en rietoevers ontstonden vroeger vanzelf in de Zuiderzee op plaatsen waar de stroming van het water voldoende zand en slib naar toe bracht. Door de aanleg van harde oevers, dammen en
dijken zijn de opbouwende krachten van de natuur echter aan banden gelegd. Alleen langs de Friese IJsselmeerkust is iets bewaard gebleven van dit natuurlijke landschap. Met het realiseren van onze droom voor de Marker Wadden maken we voor de natuur in het Markermeer een reuzensprong en valt er voor de mensen die rondom het Markermeer wonen en werken veel meer te genieten. Wij willen een uitgestrekt gebied tot stand brengen, dat bestaat uit windwadden, lagunes, slikplaten, rietvelden, vloedbossen en stranden, beschermd tegen de golfslag van het open Markermeer door een rif. Dit spectaculaire droomgebied komt te liggen aan de noordkant van het Markermeer, een zone van circa 15 kilometer langs de Houtribdijk. Het omvat het ondiepe Enkhuizenzand en een deel van het diepere water bij Lelystad. In de toekomst zal het gebied in alle seizoenen van het jaar ontelbare aantallen vogels herbergen.
7
Het Markermeer, één van de grootste zoetwatermeren in Europa Het Markermeer is met een oppervlakte van 70.000 hectare één van de grootste zoetwatermeren in Europa. Het meer bestaat nog maar kort, sinds 1976, door de aanleg van de Houtribdijk van Lelystad naar Enkhuizen. Het Markermeer heeft niettemin een belangrijke internationale natuurwaarde. Om die reden is het ook aangewezen als natuurgebied van Europees belang (Natura 2000). De natuurwaarde staat al enige tijd sterk onder druk. In het meer zweeft een enorme hoeveelheid slib, waardoor helder water nauwelijks meer voorkomt. De oevers van het meer zijn te hard en te steil (dijken met basaltblokken in plaats van strand en rietvelden) en het water is te diep voor waterplanten. De jarenlange reservering als toekomstige polder de Markerwaard is pas sinds 2006 definitief van de baan. Door deze reservering is er de afgelopen decennia nauwelijks geïnvesteerd in behoud en ontwikkeling van de kwaliteiten van het gebied. Sinds 2006 zijn de betrokken partijen volop aan de slag met verkenningen, rapportages en onderzoeken. Daardoor staat inmiddels goed op een rij welke kant het op moet met het Markermeer. Vaste onderdelen van deze plannen zijn de aanpak van het slib en de ontwikkeling van een grootschalig ondiep gebied met eilanden en wetlands nabij de Houtribdijk. Tot nu toe ontbreekt het echter aan een partij die wil doorpakken met het herstel van het Markermeer.
8
Eindbeeld Marker Wadden: in het Markermeer een nieuw natuurgebied van 10.000 ha en oplossing slibproblematiek.
Doorbraak met slib Met de Marker Wadden realiseren we niet alleen een weergaloos nieuw natuurgebied met een omvang van 10.000 hectare, maar lossen we ook het probleem op van het rondzwevende slib in het hele Markermeer (zie kader). Het troebele water wordt weer helder. Waterplanten, zoetwatermosselen en de visrijkdom keren terug. In onze droom krijgt het levenloze slib in het nieuwe natuurgebied een tweede leven als rijk slik. Attractie van ongekende omvang en rijkdom De Marker Wadden zullen het leefgebied vormen van tal van water vogels. Natuurliefhebbers kunnen hun hart ophalen. Het nieuwe natuurgebied maakt het Markermeer veel interessanter voor de watersport en tijdens de ‘bouwfase’ vormen de Marker Wadden een attractie op zich door de spraakmakende combinatie van natuur en techniek. De Marker Wadden vormen een cruciale schakel tussen topvogelgebieden als de Oostvaardersplassen, de monding van de IJssel, de Friese IJsselmeerkust, De Wieden/Weerribben, het Naardermeer en de Vechtplassen. De Marker Wadden voegen daar zeldzame natuurtypen aan toe, zoals dynamische slikken en windwadden. Was de terugkeer van de zeearend als broedvogel in de Oostvaardersplassen voor velen lange tijd ondenkbaar, met de Marker Wadden krijgt deze majestueuze vogel voldoende leefgebied voor een duurzame West-Europese populatie. Wanneer het lukt om de droom in de volle omvang en uitgestrektheid
van 10.000 hectare te realiseren, zijn verrassingen mogelijk. De terugkeer van de zeldzame kroeskoppelikaan zou daarbij de kroon op het werk zijn. Bouwen mét en niet tegen de natuur De natuurwaarden van het Markermeer staan al jarenlang onder druk, onder meer door een grote hoeveelheid rondzwevend slib en het ontbreken van natuurlijke oevers. Zonder maatregelen is de huidige achteruitgang van de natuurwaarden van het Markermeer niet te stoppen. Daarom wil Natuurmonumenten de aanzet voor Marker Wadden actief aanleggen. Na de aanlegfase zal de natuur zich grotendeels zelf gaan vormen en ontwikkelen. Dat aanleggen is overigens een kunst op zich, een uitdaging voor de Nederlandse waterbouw om kostenefficiënt in vier tot vijf meter diep water stranden, zand– en slikplaten te realiseren. En daarbij ook het slib van de bodem uit het hele Markermeer te verwijderen. Een project met internationale allure, zowel voor de natuur zelf, als voor de Nederlandse waterbouw: Bouwen met natuur! Eerste, overtuigende stap Politieke en maatschappelijke steun voor deze droom is volop aanwezig. Maar er is vooral ook veel geld nodig om de droom te realiseren. Natuurmonumenten wil een eerste, overtuigende stap zetten en iedereen laten zien dat het mogelijk is het neergaande tij voor de natuur te keren. Ook in het dichtbevolkte Nederland.
9
10
3. Natuurmonumenten kan met het Droomfonds voor doorbraak zorgen Doorbreken patstelling Onze droom heeft een grote aantrekkingskracht. Het is vernieuwend, onderscheidend én spectaculair. Het sluit ook aan bij de wens van alle betrokken partijen om de achteruitgang van de natuur in het Markermeer nu eindelijk eens te stoppen. Maar deze partijen komen er niet uit. Niemand speelt de hoofdrol, niemand heeft de creativiteit om buiten de bestaande financieringsmogelijkheden te handelen. Natuurmonumenten wil en kan –met hulp van de Nationale Postcode Loterij- de patstelling doorbreken door een overtuigende eerste stap in de uitvoering te zetten. Over vijf tot zeven jaar kan de eerste duizend hectare af zijn. In die doorbraak speelt het bedrijfsleven een prominente rol. We hoeven betrokken bestuurders, wetenschappers en belangenorganisaties niet te overtuigen van de grote waarden van de Marker Wadden. Ook de locatie voor onze droom staat niet ter discussie; het zit andere maatschappelijke belangen, zoals landbouw, vaarrecreatie of visserij, niet in de weg. Sterker nog, de laatste twee profiteren er ook van.
Vliegende start door initiatief en zeggenschap Natuurmonumenten wil het initiatief nemen en de uitvoering van de Marker Wadden op zich gaan nemen. Met een bijdrage uit het Droomfonds voor de aanleg van het eerste deel kan het proces een vliegende start maken. Natuurmonumenten wil daarnaast als eigenaar of erfpachter zeggenschap over het gebied om voldoende kracht te genereren. Dàt maakt het mogelijk om snel met de uitvoering aan de slag te gaan. Binnen enkele jaren is voor iedereen zichtbaar dat onze droom geen luchtkasteel is, maar werkelijkheid gaat worden. De uitvoering kost enkele jaren en zal veel nieuwe kennis en inzichten opleveren. Daarna kan stap voor stap de rest worden gerealiseerd. Deze aanpak heeft op het eiland Tiengemeten in het Haringvliet zeer succesvol gewerkt. Het kan ook van de Marker Wadden een groot succes maken.
11
12
4. Bouwen met natuur: innovaties voor natuur én techniek Natuurmonumenten wil met een bijdrage uit het Droomfonds een eerste significante stap zetten van duizend hectare nieuwe natuur. Hiermee wordt een proces in gang gezet dat niet meer is te stoppen. Andere partijen zullen de verleiding niet kunnen weerstaan om mee te doen met de voltooiing van de Marker Wadden als een weergaloos vogelparadijs van 10.000 hectare. Natuurmonumenten heeft samen met baggeraars een vernieuwende aanpak uitgedacht die staat voor een forse kostenreductie en voor inbedding in bredere maatschappelijke belangen. Zo wordt de droom van duizelingwekkende getallen haalbaar en betaalbaar. Het is een unieke aanpak die op deze schaal nog niet eerder is toegepast in de wereld. Met een bijdrage uit het Droomfonds zal Natuurmonumenten bewijzen dat het kan.
De kern van de innovatieve oplossing is: - Het is probleemoplossend: we gaan een natuurgebied creëren met de sliblaag van het Markermeer (schone bagger) - Het is efficiënt: het ontwerp en de aanpak maken de uitvoering zo goedkoop mogelijk - Het garandeert betrokkenheid: het is geen eenmalig werk, maar een permanent ‘bouwproces’ - Het is gedurfd: we gaan risico’s niet uit de weg, maar zullen ze beheersen
13
Eerste stap Marker Wadden: 1.000 ha wetland waarvan circa de helft boven water.
Immense badkuip met troebel water De bodem van het Markermeer bestaat voor het grootste deel uit klei. Vooral langs de kust van Noord-Holland wordt de kleilaag door de golven losgewoeld tot zwevend slib. Door de aanleg van de Afsluitdijk en later ook de Houtribdijk (1976) kon dit rondzwevende slib niet langer wegstromen naar de Waddenzee en het IJsselmeer. Sinds 1976 is er een dikke yoghurtachtige sliblaag op de bodem van het Markermeer ontstaan. Deze modderlaag verstikt al het bodemleven. Bovendien komt de modderlaag al bij windkracht drie in beweging, waardoor het Markermeer een groot deel van het jaar een immense badkuip met troebel water is.
14
Van dood slib naar rijk slik Talloze partijen hebben er belang bij dat er een oplossing komt voor het probleem van het slib in het Markermeer (zie kader). Dat belang is geld waard. In onze innovatieve aanpak gaan we dit ecologisch dode slib gebruiken als bouwmateriaal voor de Marker Wadden. Zo wordt het slib weer slik. Het mes snijdt hiermee aan twee kanten: de bodem van het Markermeer komt weer tot leven en het meer krijgt voedselrijke slikken. Deze aanpak past in de lijn van recente innovaties in de Nederlandse waterbouw: Building with Nature! Het slib ligt nu verspreid over een oppervlakte van circa 500 vierkante kilometer in een dunne laag van hooguit enkele decimeters. Door op de juiste plek grote slenken te graven, glijdt deze ‘yoghurt’ de diepte in. Met een zuiger wordt het slib uit de slenken weggezogen en naar de slikvelden gepompt. Omdat het slib zo dun is, is menging met water niet nodig. De winning en het transport kosten hierdoor weinig energie en zijn verhoudingsgewijs goedkoop. De slenken komen als een schil rondom het moeras te liggen. De transportafstanden zijn dan kort. Ook dat drukt de kosten. Met de grond uit de slenken wordt het eerste deel van het moeras in de Marker Wadden gemaakt. Telkens als de slenken weer met slib zijn volgelopen, wordt de volgende stap van de aanleg van het moeras gezet. Slenken en slikken barstensvol leven Ook de slenken zijn onderdeel van het nieuwe natuurgebied. Op de randen van de slenk en tussen het moeras en de slenk blijft geen slib meer liggen. Mosselbanken komen weer terug en helpen het fijne slib
verder uit het water te filteren. Ook de vissen en visetende watervogels profiteren van het koele water in de diepe slenken. Met zo’n 3.000 hectare slik is er altijd ruimte voor slib. Het slib bestaat voor 90 procent uit water. Na verloop van tijd dikt het slib in. Boven water gaat het snel, onder water heel langzaam. Als het slikveld tot onder waterniveau is gezakt, kan het worden ‘bijgevuld’. Zo’n verse sliblaag doet de natuur goed. De slikvelden kunnen tot wel 10 maal het oorspronkelijke volume worden gevuld, totdat het slik weer even stevig is als de klei waar het ooit uit ontstond. De Marker Wadden bieden meer dan genoeg ruimte voor al het slib dat in de afgelopen 40 jaar in het Markermeer is opgehoopt. Omvang geeft natuur tijd en ruimte De enorme schaal is een belangrijke voorwaarde voor succes. Niet alleen voor de natuur, waardoor er voor vogels als zeearend en kroeskoppelikaan een fantastisch leefgebied ontstaat, maar ook voor de aanpak van het slib. Een te kleine slenk vangt te weinig slib en heeft onvoldoende koel water voor spieringen. Een te klein slikveld moet te snel worden bijgevuld om het ingevangen slib kwijt te kunnen raken. Te weinig slib wegvangen, lost het slibprobleem van het Markermeer niet op. Daarentegen biedt een grote schaal de mogelijkheid om natuurlijke processen tijd en ruimte te geven. Hard van buiten, zacht van binnen Om zichtbaar te kunnen maken welke betekenis Marker Wadden voor de natuur kan hebben, is als eerste stap een omvang van
minimaal 10 procent van het eindbeeld nodig. De businesscase die Natuurmonumenten aan het Droomfonds voorlegt, bestaat daarom uit 1.000 hectare: circa 500 hectare land (rif, strand, en slikken) en 500 hectares water (slenk, lagune en ondiep water). Bij de heersende windrichting uit het zuidwesten liggen de Marker Wadden aan lager wal. Zonder afdoende maatregelen slaan het zand en slib weg. Daarom krijgt de buitenkant van het moeras een ‘harde’ rand in de vorm van een rif. Achter dit rif liggen een lagune en een strand van 100 meter breed. De hele binnenkant wordt ‘zacht’ uitgevoerd. Dit heeft het risico van afslag als de weersomstandigheden op het verkeerde moment ongunstig zijn. Geheel in stijl kiest Natuurmonumenten voor een permanente ‘werk in uitvoering’: we gaan geen schade vermijden door civieltechnische constructies, maar het herstellen als het optreedt. Dat is veel goedkoper. Daarom gaat Natuurmonumenten een andere samenwerking aan met een baggeraar dan gangbaar is. Al doende leren en bijsturen Omdat we beginnen met het maken van het rif, beginnen de Marker Wadden als een eiland en niet als landaanwinning vanaf de Houtribdijk. In de luwte van het rif wordt strand opgespoten, voor een deel met fijn zand dat lokaal te winnen is en voor een deel met grof zand van elders. Zodra de eerste ringkade is gemaakt, begint het opvullen met grond die uit de slenken komt. De gedachte is om elk jaar een nieuw compartiment te maken en te vullen. Na twee jaar is de slenk op diepte en kan het wegzuigen van het toestromende slib beginnen.
15
ca. 2015
ca. 2016
ca. 2017
ca. 2018
1ste compartiment
4de compartiment
k3
slen km
2de compartiment
125 ha slikken/moeras
3de compartiment
sle nk
235 ha slikken/moeras
4
490 ha slikken/moeras
km
380 ha slikken/moeras sle
nk
sle
nk
5k m
6k m
Natuurmonumenten wil Marker Wadden stapsgewijs tot ontwikkeling brengen. Er wordt optimaal ingespeeld op beschikbare grond, zand en slib. Dat reduceert de kosten.
slenk
rif
strand
vers slik
tussenkade
slenk vol met slib
rif
strand
consoliderend slik
vers slik
slenk leeggezogen
rif
strand
geïnundeerd slik
consoliderend slik
tussenkades
vers slik
tussenkade
Berekeningen wijzen uit dat in de eerste fase van de aanleg van de Marker Wadden ongeveer dertig miljoen kubieke meter geborgen zal worden. Dat is ongeveer twintig procent van de totale hoeveelheid slib die op de bodem van het Markermeer ligt. Met een dergelijke snelheid is de slibproblematiek in circa tien jaar opgelost. Een belangrijk voordeel van de stap-voor-stap-aanpak is dat al doende wordt geleerd en bijgestuurd. ‘Bouwen met natuur’ is het uitgangspunt. Daarbij willen ook optimaal gebruiken maken van de proeven die Rijkswaterstaat doet voor de ontwikkeling van wetlands in het Markermeer. Eén van de testlocaties ligt in het werkgebied van de Marker Wadden.
rif
lagune
strand
moeras
rif
windwadden
strand
moeras
rif
ankerbaai
strand
moeras
De gevarieerde buitenrand van rif en strand biedt ruimte voor natuur en recreatief gebruik.
Door deze proef en het plan voor de Marker Wadden goed op elkaar af te stemmen kan het publiek al op heel korte termijn het project in uitvoering zien. Om kosten te drukken zullen we ook zand en klei betrekken van buiten het projectgebied, vanzelfsprekend mits ze niet verontreinigd zijn. Daarbij kan worden gedacht aan de kleiige bovenlaag van putten waaruit zand wordt gewonnen voor bijvoorbeeld bouwprojecten in Almere. Ook vanuit Ruimte voor de Rivier en andere grote bouwprojecten wordt gezocht naar locaties waar grote hoeveelheden schone grond gestort kunnen worden. Een bijkomend voordeel van extern bouwmateriaal is dat het vaak steviger is en kan worden gebruikt om de hoofdstructuur te verstevigen. Prestatie van formaat Tien procent van de totale droom lijkt een bescheiden ambitie, maar dat is het niet. In vijf jaar tijd een natuurgebied verwezenlijken ter grootte van de binnenstad van Amsterdam is een prestatie van formaat. Om nog maar niet te spreken van de hoeveelheid slib die van de bodem wordt verwijderd: twaalfduizend Olympische zwembaden in slechts twee jaar! Overheden, bouwers en natuurbeheerders zullen het beste uit elkaar naar boven moeten halen om de droom van de Marker Wadden uit te laten komen. Overheden moeten de planologische kaders regelen. Bouwers moeten de ruimte krijgen én nemen om tempo te maken. Natuurmonumenten wil de leiding nemen bij de planvorming en uitvoering. Dat kan alleen als zij een duidelijke positie als eigenaar of erfpachter van de locatie krijgt.
17
18
5. De Droom financieel onderbouwd Een moerasgebied maken in vier meter diep water en te beginnen met de omvang van de binnenstad van Amsterdam is een enorme prestatie waar ook grote getallen bij horen. Toch is het haalbaar en betaalbaar. Kosten uitgesmeerd over de tijd Onze totale droom is niet in één keer te bekostigen. En dat hoeft ook niet, omdat de realisatie in volle omvang (10.000 hectare) tot voorbij 2030 door zal lopen. Maar ook de eerste stap kost veel geld al is dat beperkt in vergelijking met andere infrastructuur. Voor het realiseren van de eerste 1.000 hectare (waarvan de helft boven water) bedragen de bouwkosten ruim 60 miljoen euro. Daar komt nog zo’n tien miljoen euro bij voor voorbereiding, planvorming, onderhoud, exploitatie en onvoorziene projectkosten. Uitgesmeerd over de zeven jaar die er mee gemoeid gaan, gaat het in totaal om gemiddeld jaarlijks tien miljoen euro.
Startkapitaal van 45 miljoen Natuurmonumenten wil de bestuurlijke patstelling doorbreken door het raamwerk van het eerste deel van Marker Wadden te realiseren. Voor het maken van het raamwerk om daarna goedkoop het mobiele slib in het moeras te kunnen pompen zijn de elementen slenken, rif (harde schil), strand en tussenkades nodig. Met het vrijkomende materiaal uit de slenken worden de eerste twee compartimenten ook al gevuld (235 hectare moeras). De kosten die hier mee zijn gemoeid bedragen 45 miljoen euro. Dit startkapitaal is vereist wil het project gerealiseerd kunnen worden. 15 miljoen gevraagd uit Droomfonds Natuurmonumenten doet een uitzonderlijk beroep op het Droomfonds voor een bijdrage van 15 miljoen euro. Alleen met zo’n substantieel
19
Begroting Bouwkosten
Stap 1 maatvoering
hoeveelheden
kosten
4 km
1,5 km
5,5 km
0,5 km
1 km
7 km
0,5 km
0,3 km
0,8 km
0,2 km
0 km
1 km
tussenkades
3 km
2 km
5 km
2 km
oppervlakte ‘moeras’
grover zand
235.000 m3
175.000 m3
410.000 m3
215.000 m3
120.000 m3
fijn zand
475.000 m3
355.000 m3
830.000 m3
435.000 m3
240.000 m3
1.500.000 m3
klei
2.700.000 m3
660.000 m3
3.400.000 m3
930.000 m3
600.000 m3
4.900.000 m3
slib
0 m3
10.200.000 m3
10.200.000 m3
13.200.000 m3
13.200.000 m3
36.700.000 m3
totaal
3.400.000 m3
11.400.000 m3
14.800.000 m3
14.800.000 m3
14.200.000 m3
43.800.000 m3
rif
11.3 M€
4.2 M€
15.5 M€
4.2 M€
20.8 M€
strand
1.3 M€
0.8 M€
2.1 M€
tussenkades
6.8 M€
5.5 M€
12.3 M€
5.0 M€
25.0 M€
vulling klei
4.5 M€
0 M€
vulling slib
0 M€
2.7 M€
2.7 M€
24.0 M€
13.0 M€
37.0 M€
110 ha
235 ha
3 km
145 ha
4.5 M€
1.2 M€
110 ha
0.5 M€ 7.7 M€
10 km 490 ha 740.000 m3
0 M€
2.7 M€
0 M€
0 M€
4.5 M€
3.5 M€
3.4 M€
9.6 M€
13.0 M€
13.0 M€
63.0 M€
3.0 M€
M€
3.0 M€
M€
M€
3.0 M€
Onderhoud & exploitatie
0.5 M€
1.0 M€
1.5 M€
1.0 M€
0.5 M€
3.0 M€
Projectonvoorzien
2.0 M€
1.5 M€
3.5 M€
0.5 M€
0 M€
4.0 M€
5.5 M€
2.5 M€
8.0 M€
1.5 M€
0.5 M€
10.0 M€
29.5 M€
15.5 M€
45.0 M€
14.5 M€
13.5 M€
73.0 M€
Activiteit
Voorbereiding
2012
Plan
2013
Kosten in M€ (incl BTW)
Financiering
M€
Financiering, zeggenschap, organisatie onderzoek
0.5
Droomfonds
15.0
Definitief ontwerp en procedures
1.5
Bijdragen overheden herstel Markermeer
15.0
Versnelde oplossing slibproblematiek
15.0
Vergunningen en aanbesteding, Start werkzaamheden
1.0 5.0
Aanleg rif, strand, kades, slikken
19.0
Idem
2016
Idem
13.0
Idem
2017
Idem
13.0
Idem
2018
idem
13.0
Onderhoud en exploitatie
2015-2018
Beheer, toezicht, voorzieningen en toegankelijkheid
Projectonvoorzien
2012-2018
Totaal
20
125 ha
Voorbereiding & planvorming
Jaar
2015
Totaal
Planning
Uitvoering
Stap 4
Subtotaal algemene kosten
2014
Stap 3
strand
Totaal
Plan + start uitvoering
Subtotaal
rif
Subtotaal bouwkosten Algemene kosten
Stap 2
3.0 4.0 73.0
Nationale Postcode Loterij Ministeries van ELI en I&M en Provincies Flevoland en Noord-Holland Ministerie van I&M
Natuurlijk Markermeer IJmeer – testlocatie wetland
6.0
Versterking Houtribdijk
11.0
Innovatie fonds /bouwen met natuur
5.0
Werk met werk - grond
3.5
Fondsen en subsidies uitvoering
2.5
Totaal
73.0
Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat
Ministerie van ELI
Overheden en marktpartijen Natuurmonumenten
deel van het startkapitaal zal voor de betrokken overheden het perspectief kantelen van het opgeven van het gebied naar het mee willen aanpakken. Bijdrage zorgt voor multiplier De eerste van wie een gelijke financiële bijdrage kan worden verwacht zijn de samenwerkende overheden in het Markermeer. Rijk en Provincies houden in hun meerjarencijfers al rekening met verbetering van de kwaliteit van het Markermeer. Een mogelijk onderdeel van deze plannen is de aanleg van een grootschalige ondiepe zone ter hoogte van de beoogde locatie van de Marker Wadden. Het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij zal ervoor zorgen dat alle betrokken partijen daadwerkelijk prioriteit geven aan de realisatie van de Marker Wadden. Als onze aanpak de slibproblematiek versneld oplost en dus de ruimtelijke ontwikkeling van de Noordflank van de Randstad sneller op gang brengt, zou dat het Rijk extra geld waard moeten zijn. Natuurmonumenten richt haar lobby op Kabinet en Tweede Kamer om hen van het belang te overtuigen deze kans nu aan te grijpen. Natuurmonumenten verwacht in 2013 harde toezeggingen over een verdriedubbeling van de bijdrage uit het Droomfonds.
Innovatie is geld waard Marker Wadden gaat op een nieuwe manier met het winnen en bergen van slib om. Deze ervaring kan wereldwijd worden uitgepond. Daarom achten we een bijdrage uit het innovatiefonds gerechtvaardigd. Temeer daar de Nederlandse waterbouw is aangemerkt als een topsector voor de economie. ‘Onderweg’ werk met werk maken Een gedeelte kan ‘onderweg’ worden verdiend. Hoe meer er kan worden verdiend, hoe sneller de droom van de Marker Wadden wordt gerealiseerd. Als alles meezit komt in 2018 de mijlpaal van 1.000 ha in beeld. Rijkswaterstaat kan een grote rol spelen. Al op korte termijn kan zij een eerste gebied boven water te brengen met het geld voor een testlocatie voor een klein wetland in het Marker Waddengebied. Ook de koppeling met de voorgenomen versterking van de Houtribdijk biedt volop kansen. De Marker Wadden zijn namelijk ook een natuurvriendelijke manier om de gevolgen van de klimaatverandering op te vangen. Dit concept van natuurlijke klimaatbuffers is in 2007 met steun van de Nationale Post code Loterij gelanceerd. Daarnaast zal Marker Wadden dankbaar gebruik maken van vrijkomende hoeveelheden grond bij andere projecten.
21
22
6. Goed zicht op risico’s Het verwezenlijken van onze droom vereist nieuwe technieken en nieuwe samenwerkingsvormen. Het is ook nog eens kolossaal qua omvang, kost veel geld en moet in een paar jaar worden gerealiseerd. Er zullen in de komende jaren momenten komen waarop we ons afvragen of het allemaal gaat lukken. De risico’s op tegenslag zijn er, maar het verlangen naar succes is nog veel groter. Natuurmonumenten beseft dat ze met de Marker Wadden een commitment aangaat dat het uiterste van de organisatie gaat vragen. Zij heeft oog voor de risico’s, maar nog meer voor de maatregelen om deze risico’s te beheersen.
IJmeer hebben opgericht, zijn bereid mee te investeren als de bijdrage uit het Droomfonds beschikbaar komt. Ook het draagvlak bij de maatschappelijke organisaties is groot. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het inrichtingsvoorstel dat de gezamenlijke natuurorganisaties in 2008 hebben ingediend onder de naam LelyNatuur. Andere belangenorganisaties hebben zich in vergelijkbare bewoordingen uitgelaten over versterking van de natuurwaarden van het Markermeer. Natuurmonumenten zet in op samenwerking om het bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak te behouden.
Groot bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak Het bestuurlijke draagvlak om de natuur in het Markermeer te herstellen is groot. De provincies Flevoland en Noord-Holland en de ministeries van I&M en ELI, die de Werkmaatschappij Markermeer-
Goede samenwerking Het realiseren van een project met deze omvang kan alleen met een organisatie die slagvaardig is en op de uitvoering gericht. We gaan uit van een organisatie op twee niveaus. Een bestuurlijke support groep
23
24
(bestuurlijke partijen met zeggenschap), heeft tot doel om de Marker Wadden procedureel en financieel mogelijk te maken. Natuurmonumenten neemt zelf de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het project op zich. Zij stelt daartoe een professionele en zeer compacte projectorganisatie in die tot doel heeft: het benodigde startkapitaal zeker te stellen plannen uit te werken en procedures te doorlopen en een ontwikkelende partner (zandwinner/baggeraar/ aannemer) te selecteren. In het eerste jaar vragen deze voorbereidende werkzaamheden ondersteuning van een raadgevend ingenieursbureau. Deze ondersteuning loopt tot het moment dat de ontwikkelende partner is geselecteerd. De ontwikkelende partner wordt opgenomen in de projectorganisatie.
miljoen euro vereist. Binnen één jaar zullen we juridisch bindende afspraken maken over de 30 miljoen euro die van overheden nodig is voor het startkapitaal. Cruciaal is dat in alles wordt gestuurd op een zo laag mogelijke kostprijs. Daarom is het een harde voorwaarde dat Natuurmonumenten zelf de planvorming en uitvoering ter hand neemt. Kostenreductie speelt ook bij de keuze van de baggeraar en in de samenwerkingsvoorwaarden een hele grote rol. Daarnaast wordt van betrokken partijen verwacht dat zij hun uiterste best zullen doen de kans op ‘win-win’ te vergroten, zoals het ter beschikking stellen van overtollige schone grond en een combinatie van de aanleg van de Marker Wadden met de voorgenomen versterking van de Houtribdijk.
Juridische risico’s beperkt Het Markermeer is Natura 2000-gebied. Dat betekent dat voor het project Marker Wadden een zorgvuldige beoordeling nodig is van de effecten op de natuurwaarden. Omdat het project door de oplossing van de slibproblematiek en door de vergroting van de oeverzones een positief effect heeft op de Europese natuurwaarden, is te verwachten dat deze beoordeling gunstig uitvalt. Dat geldt ook voor de planologische procedure die nog nodig is. Gezien het grote draagvlak is het zeer waarschijnlijk dat een dergelijke procedure tot het gewenste resultaat leidt.
Garanties voor waardevolle natuur, het duurt hooguit wat langer De afgelopen jaren is op kleine schaal een aantal natuurmaatregelen uitgevoerd in het Markermeer. Zelfs deze kleine maatregelen leveren al een verbluffende vogelrijkdom op. De ervaring in referentiegebieden leert bovendien dat wetlands en overgangen tussen land en water in een groot meer tot een spectaculaire rijkdom aan vogels en vissen leiden. Een belangrijke vraag bij de aanleg heeft betrekking op het slib. Vooral over de tijdsfactor is weinig bekend. Hoe snel stroomt het slib de slenk in en hoe snel consolideert het slib in de slikvelden? Het heeft nauwelijks zin om te proberen dergelijke vragen vooraf door middel van onderzoek beantwoord te krijgen. De praktijk zal het leren. De gevolgen zijn beperkt: In het ergste geval duurt het wat langer voordat het eerste deel van de Marker Wadden kan worden opgeleverd.
Sturen op geld Om de eerste module van 1.000 hectare volledig te kunnen realiseren is ruim 70 miljoen euro nodig. Als ‘startkapitaal’ is een bedrag van 45
25
26
7. Droomfonds zet natuur met Marker Wadden op de wereldkaart Het is de droom van Natuurmonumenten om juist in het Markermeer de achteruitgang van de natuur een halt toe te roepen en om te buigen naar een spectaculair herstel. De Marker Wadden zijn door de omvang en wijze van realiseren niet te vergelijken met andere natuurprojecten in Europa. De omvang van 100 vierkante kilometer betekent een schaalsprong voor de natuur, die internationaal van betekenis en spraakmakend is. Het verandert de kaart van Nederland en zet het belang van de Nederlandse natuur opnieuw op de kaart. Wanneer deze droom werkelijkheid wordt, krijgt dit zeker navolging op andere plaatsen in de wereld. In de ruim honderd jaren dat Natuurmonumenten bestaat, is het gelukt om veel natuur voor Nederland te behouden. De afgelopen jaar 25 jaar heeft de Nationale Postcode Loterij daar ruim aan bijgedragen
en meegewerkt. Deze samenwerking kan het grote verschil gaan betekenen voor het Markermeer. Door juist nu een flinke stap voorwaarts te zetten en te beginnen met de realisatie wordt het perspectief voor het hele gebied gekanteld. Overheden worden meegetrokken. Natuurmonumenten wil samen met de Nationale Postcode Loterij het verschil maken door woorden om te zetten in daden. Van discussie en studie naar daadwerkelijke realisatie en uitvoering. Onze droom is ambitieus. Dat beseffen we. We hebben de durf en de drive om binnen vijf jaren de natuur van het Markermeer te redden, een oplossing te vinden voor het slibprobleem en beleving te bieden voor de watersporter en recreant. En bovenal: om een weergaloos en groeiend vogelparadijs te ontwikkelen.
27
Natuurmonumenten Noordereinde 60 Postbus 9955 1243 ZS ’s-Graveland T (035) 655 99 11 F (035) 655 97 75 www.natuurmonumenten.nl
Doe mee met Natuurmonumenten Natuurmonumenten komt op voor natuur in Nederland. Met hart en ziel en al meer dan honderd jaar. Dat is en blijft hard nodig. Voor een leefbare toekomst van mens en natuur. Uw steun is daarbij hard nodig.
Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.
