Leidraad international health
Leidraad international health voor een coschap of stage in ontwikkelingslanden
Onder redactie van: J.T. Bousema B. Schimmer W.J. Wiersinga M.J. Boeree M.W. Borgdorff R.W. Sauerwein
Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2006
© 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN 978 90 313 4182 5 NUR 871
Disclaimer De informatie in dit boekje is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld op basis van de gerefereeerde literatuur. De redactie kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade ten gevolge van het gebruik van de informatie in dit boekje.
Bohn Stafleu van Loghum
Distributeur in België:
Het Spoor 2
Standaard Uitgeverij
Postbus 246
Mechelsesteenweg 203
3990 GA Houten
2018 Antwerpen
www.bsl.nl
www.standaarduitgeverij.be
Auteurs
DRS. ROLF APPELS Artsen zonder Grenzen, Amsterdam DRS. HENRI VAN ASTEN Ministerie van Onderwijs en Cultuur, Maputo, Mozambique DR. ROB BALTUSSEN Erasmus Universiteit, Rotterdam DR. WILBERT BANNENBERG Public Health Consultant DR. FRANCOISE BARTEN Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DRS. F. BERGER Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. MARTIN BOEREE Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen PROF. DR. MARTIEN BORGDORFF KNCV Tuberculosefonds, ’s-Gravenhage DRS. TEUN BOUSEMA Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen PROF. DR. WILLIAM FABER Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
6
Leidraad international health
PROF. DR. SJAAK VAN DER GEEST Universiteit van Amsterdam, Amsterdam DR. GEERT TOM HEIKENS Gelre Ziekenhuis, Apeldoorn DR. DICK DE HOOP Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DRS. ELSKE HOORNENBORG Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. MONIQUE KEUTER Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen PROF. DR. FRANK KORTMANN Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DR. ANKE VAN DER KWAAK Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam PROF. DR. JOEP LANGE Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. TJALLING LEENSTRA Brown University, Providence, Verenigde Staten DRS. ALFRED VAN MEURS Juliana Kinderziekenhuis ’s-Gravenhage DRS. JAAP MULDER Rijnstate Ziekenhuis Arnhem DR. LOUIS NIESSEN Erasmus Universiteit, Rotterdam DRS. PATRICK VAN RHEENEN Universitair Medisch Centrum Groningen
Auteurs
PROF. DR. ROBERT SAUERWEIN Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DRS. BARBARA SCHIMMER Noors Volksgezondheidinstituut, Oslo, Noorwegen DRS. MARIANNE SCHOEVERS Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DRS. KIM SIGALOFF Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam DR. JELLE STEKELENBURG Universitair Medisch Centrum, Groningen DRS. PIETER VAN THIEL Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. JOHN TINNEMANS afdeling chirurgie, Hospital Central de Beira/ Universidade Católica de Mozambique (Faculdade de Medicina), Beira, Mozambique DR. ANDRE VAN DER VEN Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DR. JAN PETER VERHAVE Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DR. HANS WENDTE Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. JOSE WETSTEYN Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DRS. JOOST WIERSINGA Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
7
8
Leidraad international health
PROF. DR. FRANS WIJSEN Radboud Universiteit, Nijmegen DRS. GILLES DE WILDT University College, Londen, Groot Brittannië
Inhoud
1
Woord vooraf 13
13
15 1 Deel Naar de tropen: de voorbereiding
15
1.5
17 wetenschappelijke stage of coassistentschap in Een een ontwikkelingsland De voorbereiding 18 Een coassistentschap regelen 21 Een wetenschappelijke stage regelen 21 Een stage regelen in het kader van het 22 vrijekeuzeonderwijs (VKO) Voorbereidingen voor een gezond verblijf 23
22 23
2 2.1 2.2 2.3
24 Cultuur en gezondheid in ontwikkelingslanden De cultuurshock 25 Communicatie en culturele verschillen 28 Traditionele en moderne gezondheidszorg 31
24 25 28 31
3
36 Internationale gezondheidssystemen, ‘equity’ en primary health care ‘Equity’ en determinanten van de volksgezondheid 37 Gezondheidszorgsystemen en primary health care 41 Hervorming van gezondheidszorgsystemen 43 De rol van de coassistent in gezondheidsbevordering 45
36 37 41 43 45
47 2 Deel Tropengeneeskunde en onderzoek in de tropen
47
49 Armoedegerelateerde infectieziekten De last van armoedegerelateerde infectieziekten 49
49 49
1.1 1.2 1.3 1.4
3.1 3.2 3.3 3.4
4 4.1
17 18 21 21
10
Leidraad international health
4.2 4.3 4.4
51 Malaria Hiv/aids 57 Tuberculose 62
5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8
67 Volwassenenzorg: van klacht tot diagnose Hoesten, kortademigheid en thoracale pijn 67 Koorts door infectieziekten 76 Diarree 86 De acute buik 98 Neurologische ziekten in de tropen 104 Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s) 123 Huid-gerelateerde symptomen in de tropen 135 Psychiatrische zorg in ontwikkelingslanden 145
67 67 76 86 98 104 123 135 145
6
153 voor moeder en kind Zorg 154 Reproductieve gezondheidszorg Moedersterfte 154 Safe motherhood 155 Gebruik van gezondheidszorgvoorzieningen 155 Prenatale zorg 158 Emergency obstetric care (EOC) 158 Geboorteregeling 159 Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s) 160 Hiv en voortplanting 161 Ernstige zwangerschapsproblemen en behandeling 164 171 Kindergezondheidszorg Tropische neonatologie 171 Voeding, groei en ondervoeding 184 Belangrijke infectieziekten bij kinderen 195 Veel voorkomende problemen bij kinderen, van 208 klacht tot diagnose Vaccinaties 226
153 154 154 155 155 158 158 159 160 161 164 171 171 184 195
6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9 6.10 6.11 6.12 6.13 6.14 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5
229 belangrijke klinische vaardigheden Enkele Malariadiagnostiek: de dikke druppel maken en 229 analyseren Andere laboratoriumbepalingen 234 Beoordeling van een röntgenfoto 240 Abcesdrainage en wondbehandeling 250 Kleine chirurgie 255
51 57 62
208 226 229 229 234 240 250 255
11
Inhoud
7.6 7.7 7.8
259 Sterilisatie en desinfectie Anesthesie 261 Lumbaalpunctie (LP) 268
259 261 268
8
Essentiële geneesmiddelen 273
273
9 9.1 9.2
277wetenschappelijke stage De Kwantitatief onderzoek 278 Kwalitatief onderzoek 301
277 278 301
315 3 Deel Capita selecta international health
315
317 Humanitaire hulpverlening en outbreakmanagement Humanitaire hulpverlening 317 Outbreakmanagement 323
317 317 323
11.1 11.2
332 Economische evaluatie van de gezondheidszorg in ontwikkelingslanden Economisch evaluatieonderzoek 332 De economische effecten van de hiv/aids-epidemie 343
332 332 343
12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6
349 Globalisering en gezondheidszorg Globalisering 349 Invloed van globalisering op gezondheid 350 Globalisering in geschiedkundig perspectief 350 Voor- en nadelen van globalisering 352 Globalisering, gezondheid en zorg 353 Voor- en nadelen van ontwikkelingssamenwerking 356
349 349 350 350 352 353 356
359 4 Deel Informatiegids
359
10 10.1 10.2 11
13 13.1 13.2 13.3 13.4
361 Praktische tips, checklists en links Landeninformatie 361 Gezondheid op reis 362 Belangrijke documenten en maatregelen voor 368 vertrek Je houding in een andere cultuur 371
361 361 362 368 371
12
Leidraad international health
13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 13.10
372 Cultuurshock Reizen en leven in ontwikkelingslanden 372 De terugreis 374 Achtergrondinformatie international health 374 Handige literatuur 376 Nuttige websites 377
372 372 374 374 376 377
Bibliografie, websites en verder lezen 379
379
Register 386
386
Woord vooraf
Veel studenten maken kennis met leven en werken in de tropen door wetenschappelijke stages en coassistentschappen. Zo’n stage in een ontwikkelingsland vergt een gedegen voorbereiding waarin je veel tijd moet investeren, maar dan blijkt het ook een grote uitdaging en een rijke, vaak blikverruimende ervaring. Geneeskunde in de tropen of internationale gezondheidszorg (international health) omvat een breed scala aan disciplines variërend van preventieve gezondheidszorg en infectieziekten, chirurgie en verloskunde tot antropologie en economische aspecten van gezondheidszorg. Het woord ‘tropengeneeskunde’ heeft een exotisch tintje en je moet dan ook oppassen dat de stage niet verzandt in medisch toerisme. In de praktijk kom je in aanraking met ziekten veroorzaakt door armoede en zul je vaak moeten werken met beperkte middelen in een omgeving waar grote behoefte is aan goede zorg. Hetzelfde geldt voor onderzoeksprojecten die goed moeten zijn ingebed in de lokale vraagstelling om ten goede te kunnen komen aan de lokale bevolking. Deze Leidraad international health wil ouderejaars geneeskunde en paramedische studenten helpen met een goede voorbereiding en praktische uitvoering van een klinische en/of onderzoeksstage in een ontwikkelingsland. In dit boek ligt de nadruk op klinische problemen in de tropengeneeskunde, moeder-en-kindzorg en armoedegerelateerde infectieziekten, terwijl ook aandacht wordt besteed aan thema’s zoals humanitaire medische hulpverlening, primary health care en traditionele geneeskunde en hoe het is om te werken in een andere culturele en sociaal-economische context. Een apart hoofdstuk gaat over het uitvoeren van een wetenschappelijk onderzoek in een ontwikkelingsland. Daarnaast is een overzicht opgenomen van relevante websites, aanbevolen
14
Leidraad international health
literatuur en algemene informatie die bij de voorbereiding en uitvoering van een stage in een ontwikkelingsland van pas kunnen komen. Binnen de (bio)medische curricula wordt nu toenemend aandacht besteed aan internationale aspecten van gezondheidszorg door het opzetten van keuzecursussen over gezondheidszorg in ontwikkelingslanden, tropenblokken en internationale studietrajecten, vaak tot stand gekomen door of met actieve medewerking van studenten. De redactie hoopt dat deze Leidraad in de vraag voorziet en ontvangt graag uw reactie. Graag danken wij alle auteurs en de uitgever voor de enthousiaste medewerking. Amsterdam, juni 2006 De redactie
