Leerervaringen excursie Nijmegen In het kader van het project Watercoalitie van het Ministerie van I&M vond op 10 september 2012 een excursie plaats. Medewerkers van het ministerie, de gemeenten Delft en Amsterdam en waterschap De Dommel werden rondgeleid door een medewerker van de gemeente Nijmegen en een medewerker van Het Groene Hert. De focus lag op de praktijk rond stedelijk regenwater. In Nijmegen zijn vanaf de start van het waterplan in 1997 honderden projecten gerealiseerd, veelal in samenwerking met vele andere partijen. Het doel was om te leren van de ervaringen die zijn opgedaan en inspiratie op te doen voor andere projecten die lopen in het kader van Watercoalities.
Aan de deelnemers van de excursie is na afloop gevraagd wat voor hen de belangrijkste leerpunten zijn. Deze zijn hier bijeengebracht. Participatie De gemeente Nijmegen is erg actief op het gebied van bewonersparticipatie. Dat heeft indruk gemaakt. Zo concludeert iemand: "Je moet veel investeren in participatie. Letterlijk bij mensen aanbellen helpt enorm." Iemand anders zegt: "Stel bewoner centraal en zorg ervoor dat je ze ontzorgt." Je moet bewoners actief betrekken bij werkzaamheden in hun eigen leefomgeving, maar je moet ervoor waken niet teveel op hun bordje te leggen. Communicatie Naast participatie is het van belang dat de communicatielijnen goed georganiseerd zijn en helder: "Een gemeente moet haar rol als aanspreekpunt (loketfunctie) vormgeven en beleid concreet maken voor de burgers." Communiceren kun je op vele manieren ‐ brochures, lokale krant, internet, et cetera ‐ maar wellicht is de meest effectieve wijze om mensen te bereiken het zichtbaar uitvoeren van maatregelen: "Nijmegen is al heel lang bezig met anders omgaan met regenwater en daar speelt bewustwording bewoners door water zichtbaar in de stad aan te brengen ook een belangrijke rol in." Ook het testen van voorzieningen biedt kansen voor communicatie: "De hands‐on methode van de gemeente spreekt mij aan; het vol laten lopen van infiltratievoorziening als proef spreekt tot de verbeelding. In Delft, waar wij veel waterspecialisten hebben zitten, zoeken wij steeds naar
showcases om daadwerkelijk te laten zien wat er in Delft gebeurt op het gebied van watermanagement. Dit blijft echter lastig en moeilijk, maar in Nijmegen doet men het gewoon en gebruikt men niet alleen de innovatieve oplossingen als showcase maar ook de 'normale' omgang met water wordt getoond." Een belangrijke randvoorwaarde is evenwel: "Je hebt enthousiaste mensen nodig om veel voor elkaar te krijgen in een gemeente." Aanvullend concludeert iemand: "Haak snel in op 'crisis' situaties: maak gebruik van het draagvlak dat daarbij vanzelf ontstaat." Als er problemen zijn, zijn de medewerkers er als de kippen bij en zorgen voor oplossingen. Dat maakt indruk en legt de basis voor vertrouwen. "Never waste a good crisis." Hup aan de slag In Nijmegen is in op 22 juni 1997 in één dag een visie opgesteld, met mensen uit verschillende disciplines. Daarna is men 'gewoon' aan de slag gegaan in projecten. Er is dan sprake van een leerproces. Deelnemers aan de excursie concluderen: "Gewoon beginnen (klein) en fouten mogen maken" en "veel van de projecten zijn van de grond gekomen door ‘trial and error’. Gewoon uitproberen en zien of het lukt; daar leer je het meeste van." Een belangrijk besef daar bij: "Probeer op voorhand niet te veel beren op de weg te zien." Door iets te veranderen in een complexe leefomgeving introduceer je onzekerheden. Deze onzekerheden kun je slechts voor een klein deel op papier oplossen. Door in de praktijk aan de slag te gaan op kritische wijze lossen ze geleidelijk op… Duidelijk is dat er een relatie aanwezig is tussen het fysiek aan de slag gaan met projecten en bewustwording: "Waterbewustzijn is een zaak die door gericht beleid kan worden geprikkeld en waarvan in stedelijk waterbeheer (openbare ruimte) voorbeelden moeten worden gerealiseerd" en "Nijmegen heeft een groot deel van de waterproblematiek in de openbare ruimte opgelost. Dit heeft gezorgd voor bewustwording bij de burgers." Dat laatste roept achteraf nog wel een vraag op: "Heeft het er ook toe geleid dat bewoners meer maatregelen in hun eigen huis en tuin zijn gaan nemen? Zo nee, hoe kun je dat dan bereiken?"
Coalitievorming Een belangrijke aanleiding voor de excursie is de waarde van coalitievorming. Uit de getoonde voorbeelden blijkt dat de waardering van watermaatregelen vaak in andere beleidsdomeinen ligt dan water. Daarom concludeert iemand: "Knoop het waterbelang altijd aan andere belangen (wijkrevitalisering, wegbeheer, duurzaam veilig, groenbeheer,….)" Ook:
"Gebruik discussies buiten de waterketen zoals parkeerplaatsen of openbaar groen, als katalysator om acties n relatie tot de waterketen samen met de bewoners uit te voeren." Dan komen vanzelfsprekend ook andere partijen in beeld: "Door het betrekken van bedrijven (architecten, bouwers, hoveniers, installateurs, ontwerpers, e.d.), maar ook scholen ontstaat draagvlak. Dat geldt ook voor de afdelingen binnen de gemeente van ontwerp tot beheer." Je zou kunnen zeggen "gezonde coalities ontstaan vooral rond het doen en minder rond het praten over doen." Tijd en geld De gemeente Nijmegen investeert veel tijd en geld in de projecten. Vooral veel tijd. Bij de deelnemers aan de excursie viel dit op: "Om burgers en betrokkenen (ook binnen de overheid) deelgenoot en actiebereid te maken is tijd nodig en een heldere communicatie" en "er is een lange adem nodig, een lange termijn inzet door dezelfde projectleider die veel doorzettingsvermogen en drive moet hebben." Of: "intern ambtelijk kost het veel energie en tijd om de nieuwe inzet te implementeren. Denk aan de rioleringsafdeling" en "sommige processen hebben meer tijd nodig, omdat mensen aan het idee moeten wennen van een verandering in hun buurt/aan hun huis." De kern van een adaptieve aanpak is dat je stap voor stap een bepaalde richting uitgaat en al doende leert: "plan het ruim (qua tijd en geld). Je bent vaak gedwongen tot een 'trail‐and‐ error‐aanpak' waardoor je regelmatig geconfronteerd wordt met onvoorziene omstandigheden" en "investeringen vergen tijd en doelstellingen mogen worden bijgesteld." De vraag is wel of de inzet van de gemeente niet te ver gaat: "De gemeenten doet 'alles' en heeft er veel tijd en middelen in gestopt (ondermeer één op één bezoeken aan huishoudens)." Hebben andere gemeenten er ook zoveel voor over? Als het alleen om water zou gaan waarschijnlijk niet, maar in het kielzog van water worden ook heel veel andere problemen opgelost en kansen benut, waardoor er een goede relatie ontstaat met bewoners en andere partijen.
Inhoudelijk aspecten Opvallend is dat de meeste leerpunten die de deelnemers noemen vooral procesmatig van aard zijn. Het volgende inhoudelijke punt is wel genoemd: "Oplossingen kunnen zowel zichtbaar zijn (wadi's, groenstructuren, fonteinen) als vrijwel onzichtbaar
(infiltratieverharding). Dat is leuk, want dat geeft keuzemogelijkheden voor de ontwerper." Ook "maak bij woningen onderscheid naar voor‐ en achtertuin. In de achtertuin afkoppelen kan alleen via subsidies," met uitvoering door de bewoners zelf. Duurzaamheid van waterkunst Als een vorm van communicatie maakt de gemeente waterkunstwerken, zoals de bedriegertjes op het Koningsplein. Iemand zegt hierover: "De 'waterkunstwerken' zoals ze in Nijmegen genoemd worden zijn geen duurzame ingrepen. Vanwege gezondheidsaspecten wordt hier drinkwater gebruikt, men zou dit ook kunnen zien als 'verspilling'. De bijdrage aan de beeldvorming over water en het belang van water is echter enorm. Het politieke draagvlak voor een goed waterbeleid is mede hierdoor zeer indrukwekkend. Om te bereiken wat je wil moet je misschien wel een omweg gebruiken..."
Het belang van beheer en onderhoud Veel discussie tijdens de excursie had betrekking op het beheer. Je kunt de meest prachtige regenwaterwerken maken, maar als deze na enkele maanden dichtslibben of slecht te onderhouden zijn, is de bijdrage aan omgevingskwaliteit nihil. "Het belang van het beheersaspect is groot: door te laten zien waar het allemaal mis gaat met infiltratieverharding (bouwwerkzaamheden, heuveltje ernaast, losliggende stenen) is het zeer duidelijk geworden dat je heel goed na moet denken over de juiste maatregel op de juiste plaats. Om met een beperkt budget zo veel mogelijk resultaat te bereiken moet je zeer goed nadenken over beheer, omgeving en het gebruik op lange termijn van een voorziening." Als aanvulling daarop: "Zorg voor voldoende budget/formatie in beheerfase." Anders geformuleerd: "De kosten voor beheer en onderhoud moeten meegenomen worden in geheel en goed worden georganiseerd. Er moet geld voor worden gereserveerd. Dat is ook belangrijk om andere gemeentelijke diensten goed mee te krijgen."
