EXCURSIE HAMBURG 2010

EXCURSIE HAMBURG 2010

Voorwoord Dit jaar viel aan ons de eer de excursie voor de BNA Kring Amsterdam te organiseren. Afgelopen zomer kozen we voor Hamburg, een stad die in veel opzichten verwantschap heeft met Amsterdam en Rotterdam, en tegelijk weer op een heel eigen wijze aan de relatie van het water met de stad werkt. Hamburg is sterk in beweging en hoewel we gaandeweg onze voorbereidingen de beschikking kregen over een grote hoeveelheid architectuur- en stedenbouwkundige reisgidsen van collega’s die ons in de afgelopen jaren voorgingen, was het soms nog knap lastig vat te krijgen op wat nu al wel was gebouwd en wat zich nog in de planfase bevond. Het westelijke plandeel van Hafencity is zo goed als gereed, inclusief de openbare ruimte en de bouw van de Elbphilharmonie van Herzog & De Meuron is in volle gang. Het oostlijke plandeel van Hafencity is in de voorbereidende fase, het bouwterrein voor de iconografische ring van OMA wordt nu bouwrijp gemaakt. Ook aan de westelijke oevers, Altona en Perlenkette, is er veel nieuwbouw te zien en zijn er nog veel meer toekomstige plannen. Het lijkt erop alsof Hamburg minder last heeft van bouwstops dan Amsterdam, wellicht dat dit samenhangt met het groeiende succes van op dit moment Europa’s tweede containerhaven. We zijn erg benieuwd naar de tussenstand van deze stad in ontwikkeling. En we verwachten vooral veel van de openbare ruimte zoals die tussen de oude, gerenoveerde en nieuwe gebouwen is ontworpen en hoe gebruik wordt gemaakt van de ruimtelijke en esthetische kwaliteiten van het water. We wensen iedereen veel plezier in Hamburg! Menno Trautwein Bart Duvekot Jan Verberne Martijn de Potter

general

Development of Hamburg

16

Hamburg has in total more than 2300 bridges, therefore there are more bridges in Hamburg than in Amsterdam and Venice together. [bron: excursiegids 2010 Polis, studievereniging Stedenbouw TU Delft]

Geschiedenis van Hamburg [tekst in excursiegids 2008 van Stichting Het Panorama] De oorsprong van Hamburg ligt niet aan de Elbe, maar aan een zijrivier, de Alster. Aan haar oever ontstond in de 8ste eeuw de eerste nederzetting in de buurt van de monding van het riviertje in de Elbe. Rond 830 werd hier de Hammaburg gebouwd. Tijdens de 12e eeuw kreeg de Elbe een grotere betekenis. De handel in Noord-Europa ontwikkelde zich snel. In NoordEuropa ontstond een middeleeuws stedenverbond: de Hanze. Hamburg werd de belangrijkste Noordzeehaven voor de Hanzen en diende als overslagplaats voor graan, laken, bont, haringen, kruiden, hout en metaal. Hamburg zelf werd beroemd vanwege zijn belangrijkste exportartikel: bier. Na de ontdekking van Amerika en de zeeweg naar Azië werd Hamburg vanaf 1550 een van de belangrijkste importhavens van Europa. Vanwege de toename van de zeescheepvaart en de wereldhandel in de 19e eeuw moest Hamburg zijn haven- en opslagcapaciteiten verder uitbreiden. De bouw van de ‘’Speicherstadt’’ (1881-1888) vormde de eerste stap. In de decennia erna werd de haven uitgebreid op de tegenoverliggende oever van de Elbe. Door het inrichten van de Vrijhaven (1888) werd Hamburg een van de grootste opslagplaatsen ter wereld voor koffie, cacao, kruiden en tapijten. De bouw van het Noord-Oostzeekanaal (1895) ver-grootte de attractiviteit van de haven nog meer, nu een snelle verbinding naar het Oostzeegebied werd gegarandeerd. Hamburg wordt pas vanaf 1900 een grote stad. Rond 1850 had Hamburg slechts een bevolking van 50.000 inwoners. Pas vanaf 1860, met de beginnende industrialisatie, werden steeds meer omliggende gemeenten ingelijfd. Rond 1900 had Hamburg ongeveer een miljoen inwoners. Door de Wet inzake Groot-Hamburg van 1937 kreeg Hamburg tenslotte de tot op heden geldende grenzen.

Een hamburger is een broodje met een schijf rundergehakt, dat op hoog vuur gebakken of gegrild wordt. Voor het ontstaan van de hamburger moeten we terug naar de dertiende eeuw. Strijders uit het leger van Genghis Khan staken tijdens hun veroveringstochten rauw rundvlees onder hun zadel. Door de bewegingen van de paardenrug tijdens het rijden werd het vlees malsgewreven. Later veroverde de hamburger Rusland, waar hij door de kleinzoon van Genghis Khan, Koeblai Khan na de verovering op Moskou werd geïntroduceerd. De Russen verfijnden het recept door er eieren en ui door te mengen, wat de hamburger een rijkere, volle smaak bezorgde. De hamburger zoals wij hem vandaag kennen, werd voor het eerst bereid in de Duitse stad Hamburg (inwoners van deze stad worden ook Hamburgers genoemd). In Hamburg werd het vlees voor het eerst gebakken, en daarna geserveerd op een rond broodje. Duitse emigranten hebben dit concept meegenomen naar de Verenigde Staten, waar de moderne hamburger is ontstaan. [bron: wikipedia]

Hamburg (officieel: Freie und Hansestadt Hamburg) is de belangrijkste havenstad van Duitsland. De stad is gelegen op beide oevers van de Elbe, circa 110 km landinwaarts van haar monding in de Noordzee. Aanvankelijk had de Elbe weinig betekenis; het oudste havenbekken werd rond 1188 aangelegd door afdamming van de Alstermonding en in de 17e eeuw door de Lombardsbrücke in twee bekkens verdeeld: de Innen- en de Aussenalster. Deze als meren aandoende bassins zijn nog altijd typerend voor het aanzien van de stad. De stadskern werd na de grote stadsbrand van 1842 vrijwel geheel herbouwd naar plannen van de architecten de Chateauneuf, Lindley en Semper; onder meer resulterend in de Rathausmarkt. Tijdens de tweede wereldoorlog werden veel gebouwen verwoest of zwaar beschadigd, waarna veelal restauratie of herbouw werd doorgevoerd. In de 20e eeuw werd onder leiding van de architect en stadsplanoloog F. Schumacher veel nieuwbouw gepleegd. [bron: wandelgids Kopenhagen Malmö Hamburg]

Groei en krimp in Noord-Duitsland

[tekst door Anne Luijten in excursiegids 2008 van Stichting Het Panorama] Twee tegengestelde thema’s staan centraal, namelijk groei en krimp. […] Hamburg is de tweede welvarendste stad van Duitsland en maakt een uitbundige groei door, met name rondom haar voormalige havenfronten. Met het project HafenCity wordt in 25 jaar tijd zo’n 150 hectare nieuw stadscentrum ontwikkeld. Altona, Speicherstadt en HafenCity Aan water is men wel gewend in Hamburg. In het hart van de stad ligt een groot binnenmeer, de Binnen- en Aussenalster, dat via een stelsel van kanalen is verbonden met de Elbe. Maar met de bouw van het inmiddels beroemde en beschermde Speicherstadt (pakhuizenstad), eind 19e eeuw, verloor de stad voor een deel haar directe relatie met de rivier, die via een open verbinding met de Noordzee van oudsher rijkdom en welvaart bracht. Speicherstadt is de voormalige vrijhaven; overslagplaats van koffie, cacao, specerijen en andere goederen (Oosterse tapijten!), ingesteld toen de vrije stad Hamburg toetrad tot het Duitse Keizerrijk.

eral

eneral

Havenfront Altona en NeuMühlen Hamburg heeft een getijdenhaven met een tijverschil van zo’n 3,5 meter boven Normal Null (NN). De lager gelegen stadsdelen kunnen bij een stormvloed binnen zes uur onder lopen. Hamburg kent een uitgebreid stelsel van dijken, keermuren en kades ter bescherming van de lagergelegen stadsdelen. Dijken zijn in de loop der tijd (na overstromingen) opgehoogd tot wel 9 meter NN. Door de keuze om de open verbinding met de Noordzee in stand te houden, moet de stad leven met het risico op overstroming. Ongeveer één keer per 2 jaar vindt er een overstroming als gevolg van een stormvloed plaats. Hamburg heeft de – voor ons Nederlanders – opvallende keuze gemaakt om ook buitendijks te bouwen en in te zetten op aangepast bouwen en risicoreductie. Het water wordt veel dichter bij de bebouwing toegelaten dan wij gewend zijn. Overstroming wordt niet uitgesloten maar gebouwen worden ‘vloedbestendig’ gemaakt en er zijn maatregelen getroffen voor een snelle evacuatie van de bevolking. Het levert een prachtig gebied op, zoals we via al onze zintuigen kunnen ervaren in Holzhafen-Ost en de ‘Parelketting’ van nieuwe gebouwen op de

oever richting NeuMühlen. In Holzhafen-Ost zitten de werknemers in de nieuwe ‘pakhuizen’ letterlijk midden in de bedrijvigheid van de containerhaven. De enorme kranen en zeeschepen zijn bijna tastbaar. Het levert een fantastische ervaring op van water, haven en ruimte, en een gevoel van ‘jammer dat onze Rotterdamse haven zo relatief onzichtbaar is geworden’. Opvallend is de soepele manier waarop is omgegaan met de regelgeving omtrent externe veiligheid en geluidsoverlast. In de Amsterdamse Houthaven is woningbouw nog steeds niet mogelijk vanwege de contouren rondom één slechts bedrijf; in Hamburg is gekozen voor de strategie van het aanpassen van de gebouwen aan de te verwachten overlast. Zo is er een onderzoek gedaan naar de geluidsakoestiek en zijn de nieuwe gebouwen zodanig gebouwd dat ze aan de prognose van te verwachten decibellen het hoofd kunnen bieden. Als gevolg daarvan kunnen bijvoorbeeld de ramen niet open, maar dat geldt ook voor menig Nederlands kantoorpand. Voor de woonfuncties ligt dat overigens wel anders. Vanwege mogelijke klachten van bewoners zijn hier dan ook met name kantoorpanden gerealiseerd. Vloedzeker Als het water stijgt klappen de mechanische luiken die rondom de gebouwen zijn aangebracht omhoog, om de gevel te beschermen tegen de druk van het water. De ramen zijn van pantserglas. Ook zijn er bruggen gebouwd vanaf een hoger gelegen verdieping naar het achterliggende stadsdeel, zodat de werknemers bij dreigend gevaar snel uit de gebouwen kunnen worden geëvacueerd. Bovendien ligt de vloer van de gebouwen op ‘vloedzekere’ hoogte. In de onderste lagen zijn de parkeergarages. De Waterschutzungsmaatregelen zijn volgens de heer Herbert “eenvoudig te bedienen” en dat is ook nodig, aangezien het waterniveau niet langzaam stijgt, maar gedreven door de wind juist snel komt opzetten. Dramatische omslag Het vertrek van de havenactiviteiten vormde een dramatische omslag voor de stad, vertelt de heer Carstensen van het private bedrijf HafenCity Hamburg GmbH dat verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van HafenCity. Tegelijkertijd bood het gebied - dat door de Speicherstadt was afgesloten van de stad en alleen toegankelijk was voor werknemers van de havenbedrijven – enorme kansen om de binnenstad uit te breiden en de relatie met de Elbe te herstellen. “De bevolking had geen idee wat achter de

Speicherstadt lag. Er moet een heel nieuw imago opgebouwd worden.” Hafencity Naast 5.500 woningen voor 12.000 bewoners en 40.000 arbeidsplaatsen komen er in HafenCity veel leisure-functies (winkelen, horeca, uitgaan, musea, theater) die het gebied aantrekkelijk moeten maken. Ook trekt de universiteit naar HafenCity, vaak een garantie voor levendigheid bij binnenstedelijke transformaties. Omdat al 25% van woningvoorraad in Hamburg uit sociale huur bestaat, zal er in HafenCity alleen in de middeldure en dure categorieën worden gebouwd. In totaal zal een derde van de nieuwbouw uit woningen bestaan en 50% uit kantoren. HafenCity is een instrument om de internationale concurrentiepositie van de stad te verbeteren. Er wordt nadrukkelijk gemikt op de vestiging van nieuwe bewoners en nieuwe bedrijven. Er is veel aandacht voor de architectuur in HafenCity. Per blok wordt een prijsvraag uitgeschreven waarvoor drie architectenbureaus worden geselecteerd. Een qualityteam onder leiding van supervisor Kees Christiaanse (KCAP) beslist over het uiteindelijke ontwerp. Ook neemt de openbare ruimte een centrale plaats in in het plan. De openbare ruimte wordt nadrukkelijk gelinkt met het water. Kades zijn opgevat als ontmoetingsplaatsen en blijven openbaar als onderdeel van een stelsel van promenades en parken. Een ander onderdeel van het openbareruimteplan (gemaakt door de Spaanse architect Enric Miralles) is een ‘historische’ haven in één van de havenbekkens, een ander bekken krijgt juist uitstraling en functies van een moderne marina.Ook bij HafenCity is de vloedbescherming “een uitdaging”. De kosten voor de benodigde maatregelen worden gedeeld tussen publiek en privaat. Er is een hoogte van 7,5 tot 8 meter nodig om vloedzeker te zijn. Veel kades zijn daarom opgetild. Dat levert specifieke problemen op bij de inrichting van de openbare ruimte. De gebouwen staan op een hoge plint. In de overgang met de Pakhuizenstad levert dat een onevenwichtig straatprofiel op, waarbij de HafenCity-kant van de straat wordt geflankeerd door blinde plinten. Het is vooral een collectie van afzonderlijke projecten. Wat mist is een verbindend element. Het belangrijkste verbindend element vormen de openbare ruimte en het water. Het is afwachten hoe die gebruikt gaan worden. Ook vraagt een deelneemster zich af waar de scholen, speeltuintjes en andere voorzieningen voor kinderen zijn. Het lijkt erop dat er toch vooral op jonge tweeverdieners en yuppen wordt ingezet, en niet op gezinnen.

Vrijdag

Amsterdam Zuid 06:58 Duivendrecht 07:04 Osnabrück Hbf 10:06 ----------------------------------Osnabrück Hbf 10:23

12:12

12:30



spoor 1-2 IC 141 spoor 1 spoor 11 overstappen spoor 3 IC 2120

Aankomst Hamburg Hauptbahnhof

Verlaat het station door de uitgang ‘Spitaler Straße’ en loop linksaf tot ‘Deichtorplatz / Deichtorhallen’. Steek de straat over en sla linksaf onder de brug door. Na de brug zie je het A&O Hamburg Hbf aan de overkant van de straat.

Inchecken A & O Hostel Hauptbahnhof Na een individuele lunch treffen we elkaar voor de HafenCitySchule, vanaf het hotel: opstappen halte Steinstraße, onder het spoorviaduct door links uitstappen halte Am Dalmannkai.

14:00-15:00

15:00-18:00

HafenCitySchule

Hafencity projecten 1

HafenCity Schule | Spengler · Wiescholek Architekten Stadtplaner

2

HafenCity Masterplan, Kesselhaus | Hamburgplan: M+T, ASP, BHL, WTM, M+O, ASTOC, KCAP Architects & Planners

3

HafenCity Public Space | Enric Miralles & Benedetta Tagliabue

4

Philharmonic Hall Pavilion | Studio Andreas Heller

5

Harbour Hall | APB architekten

6

H2O | Spengler · Wiescholek Architekten Stadtplaner

7

China Shipping | BRT BDA Architekten, Hamburg

8

Am Kaiserkai 56 | LOVE architecture and urbanism

9

Oval | Ingenhoven Architekten

10 Am Kaiserkai 35-45 | SML Architekten 11 Marco Polo Residential tower | Behnisch Architekten 12 Hoofdkantoor Unilever | Behnisch Architekten 13 View Point Hafen-City | Renner Hainke Wirth Architekten 14 Cruise terminal | Renner Hainke Wirth Architekten

rondleiding en toelichting door Spengler · Wiescholek Architekten Stadtplaner (J. Gaussmann)

15 Infopavillion Uberseequartier | Bolles + Wilson

Hafencity tour

17 Waterfont Towers | Erick van Egeraat



rondleiding en toelichting door A-tour (Peter Koch)

20:00

diner in restaurant Fuh, Arnoldstraße 47

16 Cruise terminal / Hotel | Massimiliano Fuksas

of

Cremon

Grimm

na Dep e

Brodschr ang

ür cke tb

ße

Reimerstwiete

gsm ark t

nh

Ste int wie te

Tro s

Adm

Rö din

rab en Her ren g

Als Her te r rlic f le hke et it

Her

Adm iral ität stra ße

ren gra ben

iral

Deichstra

e ühl nm aia

ngs

gko

llee

Hon

lee

ngh

l kaa

Sha

Osa

se

gde

tras

Ma ger bur

nci

en

Str.

14

e

Haf

sco

in Planung

17

ze

han

nsc

Stei

Überseealle

Science Center Hamburg Cruise Center - Hotel

16

te

ge Pog

ihe

nen

rücke

im Bau

Liegeplätze für Kreuzfahrtschiffe

© HafenCity Hamburg GmbH / lab3 mediendesign

re ner

t. An

Spielplatz

Hamburg Cruise Center

12

Baakenb

U-BAHN U4

Automobilsammlung

ÜBERSEEQUARTIER

Straße in Planung Bestandsgebäude

eallee

Störtebeker Denkmal

13

Shanghaibrücke

ha tor

Busanbrücke

-Fra

Grasbrookpark

View Point HafenCity

Bestandsstraße

Bei S

Kapelle Ökum. Forum „Brücke“

ra

Ericusg

k

o Bro

Überse

San

11

i

reye ckm Storaße se st Lo Lohseplatz hs tras ep Internat. Maritimes oreas lat K Museum Hamburg Prototyp z

15

ab 2010

rk

STRANDKAI

t

rka

H AF EN C ITY H AM BU RG GMB H

Heizwerk

Hübenerstraße

Gebäude in der HafenCity im Bau / fertiggestellt

d

Oberbaumbrücke

hof

lee

okf

Infopavillon Überseequartier

rpa

Grasbrookhafen Terrassen

HafenCity Areal Straße im Bau

ÜBERSEEQUARTIER

Marco-Polo-

Anleger im Bau

h isc

Museumsbrücke

4

3

Tee r

Dialog im Dunkeln

fen

ai Dalmannk

6

nel

n tortu Deich

„Wasserschlösschen“ bro

o Bro

WC

STEINSTRA

Wandrahmsteg

anal

kto

dto

LBE

1

Am

ok Bro-

llän

Ho

Grundschule Kita

3

Marina in Planung

c

San

Eröffnung 2012

A

i orka andt

Am

ERE

10

VascoDa-GamaPlatz

St.

r

ufe

en nn

her

dis

llän

Ho

Am S

4

Magellan-4 Terrassen

Speicherstadt Museum

et

Brooksfle

brook Großer Gras

Am Kaiserkai Elbphilharmonie

brücken

8

Pickhuben

SANDTORPARK

fhafen Traditionsschif 9

n Wa er

u

Pavillon Elbphilharmonie

WC

Zoll Museum

hm dra

6

Ne

k oo Br

5

7

A

Sandtorhafen

RD

2

HTC

Hanseatic Trade Center (HTC)

NO

HAFE NCIT Y InfoCenter i m K esselhaus

4

7

Kibbelsteg

6

rkai m Sandto

Kehrwiederspitze

Gewürzmuseum

Brook

nde

HTC

Afghanisches Museum

Hamburg Dungeon

Zollkanal

dem Sa

dersteg

leet

Kehrwiederf

Miniatur Wunderland

Auf

Kehrwie

City-Sportboothafen

HTC

Körber Forum

r Kehrwiede

Katharinentwiete

Bei den Mühren

Brooksbrücke

Binnenhafenbrücke

Binnenhafen

Niederbaumbrücke

Katharinenfleet

Hohe Brücke B.d.Neuen Krahn

afe

nh

ne

Bin

-Sill-B Otto

3

U1

Zollk

e traß hm Zolls ndra a W Alter

Kornhausbrücke

s

au

elh

Bur cha

raß e

MESSBERG et

p Zip

har dst

Pumpen

dt-Straße Willy-Bran

enfle Dov

St. -Katharinenkirche

Katharinenstr.

urc

U1

dt-Straße Willy-Bran

nen t Kan ßeror gie

r.

U3 Baumwall

e

n

r. nb

Holz- Nikolai fleet brücke

iet

te ntwie

Kaj e

ft

BAUMWALL

ein tw

Kleine Reichenstraße

Die

tor

Steinhö

Hullstraße

St

Fischmarkt

D

Brandstwiete

aar

tzen

en

Sch

Wölberstieg te Willy Hopfenmarkt -Bran dt-St raße

Görttwie

Matte

inwe g

ck Ne ß e

Neue Gröninger

arste

Pulverturmsbrücke

rü

B

Neue Burg

erg Anb Scha

RÖDINGSMARKT

U3

er

oß Gr

tah Kleiner Burs

ncklerstraße

er ell

udw ig-Er hard Tei -Stra lfel ße d

HafenCity Un

HafenCity Schule 01 Architect: opgeleverd:

Spengler • Wiescholek Architekten Stadtplaner 2009

Basisschool (bredeschool), kinderdagopvang en 30 appartementen Op de begane grond bevind zich het kinderdagverblijf, de appartementen in het midden, evenals de school en sporthal. De sporthal heeft een aparte ingang waardoor deze na schooltijd ook kan worden gebruikt. Op het dak bevindt zich een als daktuin ingericht schoolplein. Het uiterlijk van de basisschool verschilt met opzet van de omringende bebouwing voor maximale herkenning. In dit compacte gebouw ligt de nadruk op tot de verbeelding sprekende ruimtes, eenvoudige oriëntatie, korte looplijnen en verlichting middels daglicht. De Compacte bouwmassa, gebruik van grijswater, zonne-energie, meervoudig ruimtegebruik zijn enkele eigenschappen die hebben gezorgd voor een certificering in de klasse goud, wat betreft de energieprestatie.

HafenCity Masterplan, Kesselhaus 02 Architect: tijdspad: omvang: wonen: werken:

Hamburgplan: M+T, ASP, BHL, WTM, M+O, ASTOC, KCAP Architects & Planners 2000 - nu 157 hectare 5.500 appartementen (12.000 bewoners) 40.000 arbeidsplaatsen

Speicherstadt De Speicherstadt was het grootste pakhuizen-gebied ter wereld, gelegen in de haven van Hamburg tegen het oude centrum aan. De Speicherstadt is gebouwd tussen 1883 en 1927. Voor er kon worden gestart met de bouw zijn er ca. 2000 middeleeuwse huizen gesloopt. De Speicherstadt werd deels verwoest tijdens de tweede wereldoorlog, maar is sindsdien gereconstrueerd. Hoewel het ooit een druk industrieel gebeid was lopen er nu voornamelijk groepen toeristen rond. De gebouwen zijn nu voornamelijk in gebruik als musea etc. De op houten palen gefundeerde gebouwen zijn gebouwd in neoklassieke en neogotische stijl resulterend in rijk gedetailleerde rode bakstenen gevels. HafenCity is gebouwd in het voormalig havengebied dichtbij het centrum, tegen de oude Speicherstadt aan die inmiddels (2008) deel uitmaakt van HafenCity. Gedurende de afgelopen 10 jaar hebben de Hamburgers het fascinerende proces kunnen meemaken waarbij er een compleet nieuw centrum aan de stad Hamburg is toegevoegd. De flexibiliteit in het Masterplan heeft bewezen een goede basis te zijn voor de lopende en komende plannen. Hoewel er inmiddels wel grote wijzigingen hebben moeten plaatsvinden voor de nieuwste delen (oostelijke gebiedsontwikkeling). Met de bouw van HafenCity wordt het oorspronkelijke centrum van Hamburg met 40% uitgebreid. Het nieuwe “maritieme” stadscentrum combineert werken, wonen cultuur, toerisme en vrijetijdsbesteding. Zowel in de3 zin van stedelijke ruimte als in gebruik vormt HafenCity nu al een duidelijke uitbreiding voor de stad Hamburg, met nieuwe kwaliteiten.

HafenCity Public Space 03 Architect: tijdspad:

Enric Miralles & Benedetta Tagliabue, EMBT 2002 - nu

Onze ingreep is dynamisch en flexibel. Een veranderend landschap op menselijke schaal, deels meebewegend met het getijde dat de mensen dichter bij het water en zijn kwaliteiten brengt. Het nieuwe profiel van het gebied is ontstaan door een studie naar de gebruiksmogelijkheden van personen, zodat de mensen zich er prettig voelen. Het nieuwe stedenbouwkundig plan brengt de mensen in een vloeiende beweging van hun huizen naar het water, middels een nieuw artificieel landschap dat is ingericht met natuurlijke elementen: water en planten. De gebruiker vindt op alle niveaus van het maaiveld water en bomen. Water niveau (peil =0: Een groot drijvend platform biedt plaats voor kleine boten, sportboten en veerdiensten en is tevens een ontspanningsplek. Speciale drijvende elementen zorgen voor de aanwezigheid van groen en bomen op waterniveau. Het water is zichtbaar vanaf de randen en door gaten in het dek, om het effect van een vijver te simuleren. Lage promenade (peil + 4,5m ): Dit niveau is voornamelijk ingericht als voetgangersgebied, en biedt ruimte aan kleine cafeetjes om zo een ontspannen sfeer te creëren waarbij je uitkijkt op het water. Dit niveau zal alleen overstromen tijdens exceptioneel slecht weer, gemiddeld twee of drie keer per jaar. Straat niveau (peil +7,5m) Voetgangers- en speelruimtes komen ook voor op straatniveau waarbij wel een scheiding wordt aangebracht tussen deze ruimten en het drukke autoverkeer. Ook hier zijn er, net als op de lager gelegen niveaus, water en bomen aanwezig. Promenades en speelplaatsen worden aangeduid met pergola’s.

Philharmonic Hall Pavilion 04 Architect: tijdspad: afmetingen

Studio Andreas Heller 2008 10 x 10 x 10m.

Het paviljoen op het ‘Magellan-Terrassen’ biedt de Hamburger en de toerist interessante informatie over het ‘Leuchtturmprojekt’ van HafenCity, ontworpen door Herzog en de Meuron. Het spectaculairste stuk van de tentoonstelling: een 1:10 maquette van de grote concertzaal van de Elbphilharmonie die dienst heeft gedaan als akoestisch model voor het Japanse ingenieursbureau Nagata Acoustics. De eigenlijke tentoonstelling bevindt zich op de begane grond, en informeert de bezoeker over de architectuur en het toekomstig gebruik van de Elbphilharmonie.

Harbour Hall 05 Architect: prijsvraag: opgeleverd: oppervlak :

APB architekten 2001 eerste prijs 2005 Wohnen: Kantoren: Entreehal:

6100 m2 bvo 550 m2 bvo 210 m2 bvo

31 lofts, en bedrijfsruimte Concept: Ver over de Santorhaven uitkragend zeven verdiepingen tellend solitair volume. Het gebouw bestaat uit drie beuken waarbij de centrale beuk gebruikt wordt als ontsluiting. Tevens biedt deze hal doorzicht vanaf de kade naar de haven en de Speicherstadt. De werkruimtes bevinden zich op de begane grond aan de promenade, appartementen daarboven.

H2O 06 Architect: oplevering:

Spengler • Wiescholek Architekten Stadtplaner 2005

Woonwerkgebouw Het wonen stelt andere eisen aan het gebouw dan het werken. Een kantoor heeft een duidelijk adres nodig in de stad en betracht daarbij een grote openheid, terwijl de woning een plek is waarin je je terugtrekt uit de stedelijke drukte. Om deze reden heeft de architect de woningen niet op, maar naast de kantoren gepositioneerd. De woningen zijn ondergebracht in een duidelijk bakstenen volume, terwijl de kantoren gekenmerkt worden door een glazen vliesgevel met V-vormige kolommen. Deze verticale ordening verschaft de kantoren een eigen adres, maar ook een eigen ontsluiting en draagstructuur. De woningen kunnen onderling horizontaal of verticaal worden gekoppeld tot grotere appartementen. Het gebouw bevat daardoor variabele plattegronden. Het tien meter grote overstek is voorgeschreven vanuit het masterplan. De hiervoor benodigde draagconstructie zorgt in het interieur voor afwezigheid van kolommen en een grotere interne flexibiliteit.

China Shipping 07 Architect: prijsvraag oplevering: gebruik: oppervlak:

Bothe Richter Teherani Architekten BRT 2001 eerste prijs 2005 kantoor 6.300 m2 bvo

Am Kaiserkai 56 08 Architect:

LOVE architecture and urbanism

Oval 09 Architect: Opgeleverd: Oval: Kantoor:

Ingenhoven Architekten 2008 5.454,38 m² (11 verdiepingen) bvo 6.568,88 m² bvo

Dit elf verdiepingen tellende woongebouw is gebouwd aan de Kaiserkai. Deze plek bied een van de mooiste uitzichten op het oude centrum van Hamburg, de Speicherstadt en de haven. Na het bestuderen van de verschillende windsituaties die hier kunnen ontstaan is er gekozen voor elliptisch gebouw. De golfvorm in de glazen gevel en de daardoor onstaande balkons zijn geoptimaliseerd vanuit zowel de zonnestand, als vanuit de diverse uitzichten. De bewoners hebben allemaal een onvergelijkbare uitzichten over het silhouet van de stad Op elke verdieping bevinden zich drie appartementen met een oppervlak tussen de 60 & 125 m². De grotere appartementen kunnen worden gecombineerd. De toren en aangrenzend 6 verdiepingen tellende kantoorgebouw zijn in 2008 opgeleverd.

Am Kaiserkai 35-45 10 Architect: omschrijving: prijsvraag: opgeleverd:

SML Architekten 23 huurwoningen en een restaurant 2004/2005 eerste prijs 2007

Maritiem wonen met uitzicht op de haven en de Elbphilharmonie – de nieuwbouw bevindt zich in de eerste strook van HafenCity, direct aan het water. Als referentie naar de oude Kaiserkai is er naar de geloste lading geassocieerd, die als gestapelde vracht ietwat scheef door de kraan op elkaar is gezet waardoor vernauwingen en verbredingen in het gebouwvolume ontstaan. Deze worden ingezet om erkers, loggia en balkons te vormen die zich in kleur en materiaalgebruik onderscheiden. Het hoofdvolume bestaat uit wit stucwerk en glaselementen. De warme roodtinten voor de uitstulpingen en inhammen zijn als een vacht hieromheen gedrapeerd. Het kleurenschema refereert naar het materiaalen kleurgebruik in oude sportboten. Het individuele karakter van de in oppervlak verschillenden woningen (65-150m2) zijn hierdoor in de gevel afleesbaar. Alle woningen hebben hun eigen ombelemmerde uitzicht over het water. Keuken en badkamer liggen aan de gevel en krijgen daglicht, en natuurlijke ventilatie. Het centrale trappenhuis is per verdieping steeds alternerend naar het oosten, noorden of westen uitgebreid tot de gevel waardoor iedere verdieping zijn eigen karakter heeft.

Marco Polo Residential tower 11 Architect: Competition: opgeleverd: oppervlak

Behnisch Architekten 2006, 1st Prize 2010 12,500 m2 bvo

Directly on the Elbe, commanding a prominent position in the HafenCity, stands the Marco Polo Tower. The 55 m high tower punctuates the end of the route from the inner city out to the new attractions, the Cruise Ship Terminal and the Promenade on Strandkai. Its 17 above ground levels, each turned a few degrees on their axis, allow all 58 apartments spectacular views over the harbour and the city. Apartments are between 60 and 340 square metres in area. Generous perimeter terraces and balconies extend the living areas out into a soft play of lines, and lend the tower its distinctive image. A high degree of flexibility is offered with the possibility of increasing areas by connecting neighbouring apartments. External variations in appearance are reflected in the interiors, in that no level, or apartment, is quite like any other. Choices can range from two room apartments to large penthouses with maisonette characteristics. Load-bearing structural elements and necessary fixed services have all been reduced as much as possible, so that the residents themselves can decide where they want to sleep, cook, eat, bathe or relax. On entering the apartment one has an uninterrupted view over an open plan living room landscape, through generously sized glass panels, to the outside world and Hamburg’s roofscape. The apartments are sold design-ready. Clients can design their new home, with the help of an interior architect, according to their own taste. The concept for residential spaces proposed by the Behnisch Architekten emphasizes natural light and views. The Marco Polo Tower brings together high-class living accommodation and a holistic ecological building concept. The recessed façades are protected from direct sun by the overhanging terraces above so that additional sunshades are not necessary. Vacuum collectors on the roof, using a heat exchanger, turn heat into a cooling system for the apartments. Innovative sound insulated air louvres in the sleeping areas make natural ventilation possible without increased noise pollution from outside

Hoofdkantoor Unilever 12 Architect: Competition oplevering Gross

Behnisch Architekten Architect 2006, 1st Prize 2009 38,000 m2

The new Unilever headquarter building for Germany, Austria and Switzerland is located right by the river Elbe in Hamburg’s HafenCity. It marks the end of the route out of the town centre to Hamburg’s new attractions: the cruise ship terminal and the promenade on Strandkai. Here Unilever’s new building opens itself up to the city and its inhabitants. The central element and heart of the design is the generous atrium, flooded by daylight, which, on the ground floor, gives passers-by the opportunity to get to know the company better while browsing in the shop stocked with Unilever products, sitting in the cafe or relaxing in the spa. The atrium is also the central location for people to meet and communicate. As in a city, bridges, ramps and steps connect central spaces with each other. Here people can meet, talk and enjoy the inspiring ambiance. Vibrant and communicative interaction evolves, thereby fostering a feeling of togetherness among the employees. The workplace is no longer a separate department. The building itself reinforces the identity of the company. The building follows the principles of holistic, sustainable architecture. While implementing technologies that help save resources, the energy concept adheres to the principle of avoiding technical solutions

wherever possible. The office area is cooled by means of thermally activated reinforced concrete ceilings. A single-layer film facade placed in front of the building’s insulation glazing protects the daylight-optimized blinds from strong wind and other weather influences. The building’s primary energy consumption during operation will be under 100 Kwh/a m². A newly developed SMD-LED system has been deployed both for the building’s general lighting and for workplace lighting. This system is up to 70% more efficient than conventional halogen or metal halide lighting. The Unilever building received the newly established HafenCity EcoLabel in gold.

View Point Hafen-City 13 Architect: opgeleverd: Hoogte:

Renner Hainke Wirth Architekten 2004 13,20 m

De observatietoren biedt een fantastisch zicht op HafenCity. Sinds hij is opgeleverd in 2004 heeft zijn de groeiende omgeving steeds in een ander perspectief gezet. Naast het spectaculaire uitzicht, is het viewpoint ook een attractie op zich. De bijzonder gevormde toren is 13 meter hoog en is gemaakt van 12.000 kg staal en knal oranje geschilderd. Het duurde niet lang voordat het een echte bezoekersmagneet werd. Op het platform kunnen maximaal 25 personen de steeds veranderende omgeving bekijken. Tijdens het ontwerp van het viewpoint was architect Karin Renner geïnspireerd door de er dierlijke vormen van de havenkranen en stelde zich een periscoop voor die uit de diepte oprees en de horizon afzocht. Het uitkijkpunt is al een keer verplaatst, en volgt daarmee letterlijk de bouwactiviteiten.

Tijdelijke Cruise terminal 14 Architect: opgeleverd:

Renner Hainke Wirth Architekten 2004

Met de bouw van de Hamburg Cruise Centers in HafenCity is een cruisterminal gemaakt die in de directe omgeving van de binnenstad ligt. In 2004 konden hier de eerste reizigers worden ontvangen. De Hamburg Cruise Centers wordt jaarlijks door werelds grootste cruisschepen bezocht. De De Hamburg Cruise Centers biedt daarnaast ruimte aan uiteenlopende evenementen en festiviteiten: kunsttentoonstellingen, beurzen en conferenties. Het 1200m2 grote entreegebouw kenmerkt zich door een eenvoudige maar tegelijk uniek architectonisch idee. Twee vertrouwde elementen in de scheepvaart dienen als Leidmotief. De zeecontainer en de witte zeilen. De wanden van het gebouw bestaan uit opgestapelde zeecontainers waarover een dynamisch gevormd dak zweeft. Ook binnen in de Terminal vindt je de link met omgeving terug. Een groot panoramavenster vormt een “venster op de stad”. Het projecteert het beeld van de aankomende gasten over het stadssilhouet en de blik op het indrukwekkende panorama van de havens van Hamburg. De primaire functie van de Hamburg Cruise Centers ligt in inschepen van de cruiseschepen. Buiten de cruisescheepvaart om wordt de hal echter veel gebruikt voor evenementen, waarbij de maritieme omgeving en het fantastisch uitzicht de sfeer van de bepalen.

Infopavillion Uberseequartier 15 Architect:

Bolles + Wilson (architect paviljoen)

Het Überseequartier is de nieuwste wijk in het transformatieproces van de oude haven van Hamburg naar het mixed-use gebied HafenCity. Het gebied is momenteel in aanbouw, en zal na het gereedkomen in 2014 woonruimte bevatten voor ca 1.000 bewoners en circa 7.000 werkplaatsen. en is momenteel in aanbouw. Het Überseequartier ligt op een cruciaal punt in het masterplan omdat het de verbinding vormt tussen de binnenstad en de Elbe. ING Real Estate heeft EEA uitgenodigd voor het project Waterfront, het gebied dat direct aan de Elbe grenst, en het centrum vormt van het Überseequartier. Het Waterfrontproject is een combinatie van gebouwen en landschap. Een commerciële boulevard loopt door het geheleproject en eindigt op het Waterfront Piazza dat het publiek inzicht geeft in de getijdenverschillen van de Elbe. De reeks solitaire gebouwen: cruiseterminal (Fuksas), Waterfront Towers (EEA) en het Science Center (OMA) vormen straks het beeld van het Überseequartier vanaf de Elbe. (concept masterplan EEA en OMA)

Cruise terminal / Hotel 16

Waterfont towers 17

Architect: status: oppervlakte: cruiseterminal hotel:

Architect: status: oppervlak:

Massimiliano Fuksas in aanbouw 33.000 m2 bvo 30.000 m2 bvo 3.000 m2 bvo

De combinatie van een vrije vorm, een precies gedefinieerde basis en de zorgvuldige analyse van de randvoorwaarden en landschappelijke niveauverschillen in HafenCity zorgen voor een goede integratie van het projet in zijn stedelijke omgeving, zonder het belang van de functie te verliezen. Het uiterlijk, en de gekozen materialen die gebruikt worden in de gevel versterken het individuele karakter van dit gebouw dat vanuit een breed perspectief zichtbaar is.

Erick van Egeraat in aanbouw 75000 m2 bvo

De door Erick van Egeraat ontworpen componenten zijn uitgesproken en prominent. Ze zijn ontworpen om een stedelijk karakter te bieden in een voormalige havencontext. Langs de waterzijde bepalen twee torens en een plein een openbare ruimte die met het getijdenwater wordt verbonden. Ze zijn gelegen aan het eind van een stedelijke route die alle percelen in het Überseequartier doorsnijdt. Het andere component is een expressief blok, geïnspireerd door de architectuur van de Speicherstadt. Het blok vormt het hart van het Überseequartier en biedt een eigentijdse openbare ruimte rond het historisch stoomhuis. De twee torens zijn opgetild van het maaiveld, en laten het landschap met publieke functies, zoals cafés en commercie hieronderdoor lopen. op. Dit levert een interessante interactie op tussen de gebouwen en de publieke ruimte. En geeft het publiek de ruimte voor een optimale beleving van het water vanaf het maaiveld.

Zaterdag

10:00





20:30



Fietstour centrum & noord met gids Peter Koch

12 Burogebaude An der Alster | Richard Meier

verzamelen voor het hotel om 09:45

13 Urban villa Alster | Spengler Wiescholek

Lunch bij Marsbar, Falkenried

15 Hauptkirche Sankt Nikolai

Diner bij Erika’s Eck Sternstrasse 98

14 Hamburg Musik Schule | Enric Miralles & Benedetta Tagliabue 16 Gemeindezentrum Sankt Nikolai 17 Wohnungen am Isebekkanal | Spengler Wiescholek 18 Falkenried | Masterplan & deelontwerp | architect Bolles + Wilson 19 Falkenried | Lofts Falkenried | BRT Architects Hamburg 20 Falkenried | Townhouses Falkenried | Spengler Wiescholek 21 Falkenried | Marsbar | Clic Inneneinrichting

01 Chilehaus | Fritz Höger 02 Kontorhaus Meßberghof | Gebrüder Gerson 03 Kontorhaus Sprinkenhof | Gebrüder Gerson 04 Galerie der Gegenwart | O. M. Ungers 05 Europapassage | BRT Architekten Bothe Richter Teherani 06 Glass pavilion restaurant | André Poitiers, 07 Neugestaltung “Jungfernstieg” | André Poitiers 08 Kempertrautmannhaus | André Poitiers 09 Side | Jan Störmer Partner, Matteo Thun 10 Bucerius Law School Lecture Hall | MPP Meding Plan + Projekt 11 Hengeler Mueller Library | MPP Meding Plan + Projekt

22 Wohnen + Bogenallee Ort | Blauraum architekten, Hamburg 23 Neue Messe | Ingenhoven architects 24 Bunker Flakturm IV G-toren 25 Politiekantoor Davidwache | Bernhard Winking Architekten BDA 26 Bavaria-gelände | Empire Riverside Hotel | David Chipperfield 27 Bavaria-gelände | Holland Haus | Döll Atelier voor Bouwkunst 28 Bavaria-gelände | Astraturm | Jürgen Engel Architekten 29 Bavaria-gelände | Woongebouw | Friedrich Plannung Architekten 30 Schwimmende Kirche 31 Office Grimm 6 | BRT Architekten 32 Office Rolandsbrücke | Carsten Roth Architekt 33 Chamber of commerce | Behnisch Architekten

i

.

Bre

r

ufe ek

ldb Go

Ise str .

Harvestehude

r. Wohlwillst

orffstr. Bernst

t ark sm

el

Rö din g

H

m

r Str . eke

Da m

Sch

.

Str

er

Grin

e use isc ha

Ho lste nw all

Gla c

ee

län er All d go

A l t e r E l bt unnel

bek

r.

rmö len

st Burg

m

Am

sin c

kst

Hammerbrook

r.

eg psw

am

am enk

ai ork

okt

Bro

HAMMERBROOK

Hö ge rd

Heid

Pep e

ürb

Rotherbaumchaussee

delh

of

Alse nstr.

ld nfe

he

rc Le

eet enfl Dov

r. gst r. t ldin Spa kanals rd No

Deichtorplatz

tr. oks

30

31

h

K.-Sc

3

bro

Vorsetzen

W i l l y -B r a n dt-Str .

m

t r.

2

BURGSTRA

Eiffestr.

e r-Alle

r-

H a fe ns

t r.

tr.

lder S Borgfe

che uma

me

B.-Nocht-Str.

r d -S

1

ide rwe

e Bürg

BERLINER TOR

Adenauerallee

eg elsw Nag

Fischmarkt

28 29

r ha

BERLINER TOR

m Ha

r. Breite St

26 27

33Altstadt 32

Millerntorplatz

L u d w i g-E

rwall

seestr.

Struen

REEPERBAHN

Zirkusweg

5

LANDWEHR

te

m da

St. Georg

Hamburg Hbf Steinto

ST. PAULI 25

Neustadt

Ste

ll wa er

. Behnstr

KÖNIGSTRASSE

tr.

lli Ba

ck

in

4 eß

L.-Schroe

6

m

be

LÜBECKER STR.

gi

rS

Lü

m

m

a nd

pf or

W all str .

n ke

es te

Binnenalster

gs

A

Ken ned ybrü cke L om ba r ds b r üc ke

g tie ns

ap

r fe

Bu d

7

e nd

oc Gl

8

sli n

tr. Ifflands

9

ng

cherstr.

Paulinenplatz

Reeperbahn

Große Elbstr.

e

St. Pauli

str. sen Jes

Palmaille

Esplanad

24

der-Str.

Ehrenbergstr.

r

Ju

Schuma

Altona

ch

ter Als

am Mühlend

r.

str.

Se

11

Feldstr. Thaden

g We

nst Holste Chemnitzstr.

12

10

WARTENAU

UHLANDSTRASSE

Hamburg Dammtor

Neuer Pferdemarkt

m Ha

Außenalster

13

Planten un Blomen

latt erb

-B ax M

Gr. Bergs tr.

Fernsehturm

ult

e

u ra

traße Alte Rabens

Johnsallee

Moorweidenstr.

Sch

e lle r-A

nstr.

er

man

J.-Leber-Str.

Sternschanze

23

STERNSCHANZE

r.

St

bu

MUNDSBURG

wik Schwanen

o Alt

lee

r

rS nae

l ela

St

tr.

Str.

ind

er

tte ler

Gr

sbü

Strese

Sc

er rg

Uhlenhorst

Binderstr.

Stern- der s schanzen- tifts tr. park

Eim

Rotherbaum

Allendeplatz

hr ö

rlo Wate

.

m hlu

Sc

Schlüterstr.

ostr.

im Be

ud erh nt Wi

p

Sternschanze

r.

CHRISTUSKIRCHE

t ssich

lee

14

HALLERSTRASSE

u ne A

Hallerstr.

g huder We Harveste

ch tal

. Zimmerstr

Schö

erg

delb

Fru

Grin

22

Hofweg

n-St man eich H.-W

r.

. str

ck ar

m Bis

rg er

Oberstr.

. str en eb Go

St ler Kie

rstr.

Weide str.

bu

rtn ers tr.

r ns i c ht

ds

e

Innocentiapark

Fe

16

Oste

Eimsbüttel

M a x -B r a u e r -A l l e e

15

KLOSTERSTERN

HOHELUFTBRÜCKE

Königstr.

d

e Ben

str.

Jarre

p

Gä

St.

m nka hle Mü

e ltk Mo

Hoheluft

str .

m

tr. icts

d fa np

se us ha ftc elu str.

21

17

EPPENDORFER BAUM

Ba u

i Le

h Ho

g We

fer

str.

18 20 19

r. lst ge

na

fer

or

rich Sie

ran W

Un

or

nd

pe

Ep

nd

M un

pe

Str. beker Barm

Ep

r.

erst

Süd

Chilehaus 01 (foto linksonder)

Kontorhaus Meßberghof 02 (foto midden)

kantoorgebouw, 30.400 m², gebouwd tussen 1922-1924 Architect Fritz Höger, eigenaar Union Investment Real Estate AG

archtitecten Gebrüder Gerson

Het gebouw werd in opdracht van Henry Brarens Sloman gebouwd. Sloman was rijk geworden van de handel in salpeter uit Chili en schreef daarom een prijsvraag uit voor het ontwerp van zijn nieuwe kantoorgebouw in Hamburg. Het winnende ontwerp kwam van Fritz Höger. Richard Kuöhl maakte de sculpturen die de trappenhuizen en de gevel sierden. Höger ontwierp een gigantisch gebouw, dat op een stuk grond van bijna 6000 vierkante meter stond. Het gebouw is net zo lang als een straat, de Fischertwiete. Doordat het gebouw verticaal geaccentueerd werd, aan één kant een curve in de façade heeft, de duidelijke structuur van de gevel en de terugwijkende hogere verdiepingen, maakt het gebouw een lichte indruk, ondanks zijn grootte. De twee kanten van het lange gebouw ontmoeten elkaar in een zeer scherpe hoek, bij het kruispunt van de Pumpen en Niedernstrasse, waardoor het Chilehaus op een schip lijkt. Doordat het gebouw op een slechte ondergrond stond, moest men de grond met 16 meter lange palen van ijzer en beton verstevigen. De locatie vlak bij de Elbe zorgt ervoor dat de kelders waterdicht gemaakt werden.

Über Hamburg hinaus bekannt wurden die Gebrüder Gerson in den zwanziger Jahren durch den Bau von Kontorhäusern: Thaliahof, Meßberghof, Sprinkenhof (mit Fritz Höger). Das Erstaunlichste dabei ist, das die drei Gebäude in ihrer äußerlichen Gestaltung völlig verschieden sind. Der Sprinkenhof fasziniert durch das Rautenmuster aus Backstein, mit dem die gesamte Außenfassade überzogen ist, der Thaliahof mit seinen dreieckigen Erkern wirkt überraschend leicht, der Meßberghof ist streng und monumental. Eine böse Ironie des Schicksals wollte es, dass sich ausgerechnet im Meßberghof während des Dritten Reiches eine Firma niederließ, die Zyklon B vertrieb - jenes Gift, mit dem hunderttausende Juden getötet wurden. Hans und Oskar Gerson waren auch jüdisch. [www.architekturarchiv-web.de/gerson.htm]

Kontorhaus Sprinkenhof 03 (foto rechtsonder)

archtitecten Gebrüder Gerson Burchardstraße 6

Galerie der Gegenwart 04

Europapassage 05

The extension building, designed by Cologne architect O. M. Ungers, forms part of the Hamburg Kunsthalle, which was built in 1869 and first extended in 1919. It houses international contemporary art from Pop Art to the present day, adding 5.600 m² of the exhibition space to the approx. 6.000 m² currently provided by the first two buildings. For O. M. Ungers the square is the perfect form, and in this he refers back to the Renaissance period and the work of Palladio and Ledoux. His concept for the museum acknowledges a debt above all to Karl Friedrich Schinkel. With the great respect Ungers has for the existing facade of the Kunsthalle, he designed the new building in two sections: a four-storey cube with a pale limestone facade and a large underground section linking the new and old buildings. The base section has a red granite exterior. Taking the square as his basic shape, Ungers has created a clearly-defined architecture with an interior designed both to serve the purposes of presenting art and to meet the needs of museum visitors. The architect and the head of the museum agreed on certain basic principles: the new building was not to be an ostentatious demonstration of architecture, but rather the aim was to create optimal surroundings for the presentation of artworks, to devise rhythmical progressions of rooms which can be varied in size, and to use simple materials. [www.hamburger-kunsthalle.de]

Architekt Hadi Teherani (BRT Architekten Bothe Richter Teherani) 5 verkoopverdiepingen en 5 kantoorverdiepingen: kantoren 60.000 m2, handel 30.000 m2, gastronomie 4.000 m2 120 winkels 120, bouwkosten 430 miljoen euro, opening 2006 In der langen Geschichte der gläserner Himmel über glanzvoller Warenpracht, mit denen sich das antike Rom ebenso zu schmücken suchte wie das historische Paris, eröffnet Hamburg ein ganz neues, überraschendes Kapitel Passagengeschichte. Obwohl von außen dank der integrierten Altbausubstanz kaum in den wahren Dimensionen zu entschlüsseln, handelt es sich bei der EuropaPassage nicht allein um eine Passage mit Randbebauungen. Im pulsierenden historischen Zentrum der Stadt Hamburg wurde ein ganzer Baublock umdefiniert und erneuert. Die Spundwände zur Absicherung des Baugrunds reichen 40 Meter tief. Die Baugrube fand ihren tiefsten Punkt bei 25 Metern. Der Scheitelpunkt der an einen schlanken hölzernen Schiffsrumpf erinnernden, parabelförmigen Bogenkonstruktrion unter dem Glasdach der Passage liegt bei maximal 25 Höhenmetern. Doch darüber liegen fünf weitere Etagen für Büros. Das historische Höhenmaß der unmittelbaren Nachbarbebauungen wurde dennoch an keiner Stelle überschritten. Modern und gleichzeitig traditionsbewusst, raffiniert im Detail und edel im Material, dezent, aber von überlegener Ausdruckskraft in der räumlichen Dynamik trifft die Europa-Passage die richtige Tonlage zwischen einem Mekka der Sinne und dem [bron: BRT Architekten]

Glass pavilion restaurant 06

Neugestaltung “Jungfernstieg” 07

André Poitiers, opgeleverd 2006, vloeroppervlak 4000m2 Jungfernstieg 58

Open space concept ‘Jungfernstieg’ competition 2002, 1st prize, completion 2006 with André Poitiers

The DOC Italian restaurant is located in a glass cube pavilion, next to the Binnenalster with magnificent lake views. Downstairs a bar, upstairs the restaurant. The architecture of this glass gastronomic goodie is a bit controversial. From the outside the glass pavilion looks like an ice cube, from the inside all prejudices melt, since the interior is anything but cool. Great food. On the ground floor lies a Hapag Lloyd travel agency. [bron: mimoa]

In 2002, an international competition was held to attain proposals for reactivating the Jungfernstieg. The goal was to create an urban space that would invite people to promenade, take in the sights, and experience this exciting urban center. This strategy was implemented in order to draw as many visitors as possible back to the Jungfernstieg so that it could once again fulfill its earlier function. The concept developed in cooperation with Poitiers Architects and the landscape architects WES & Partner foresees a new character for the ensemble around the Binnenalster, Kleine Alster and Rathausmarkt. The new design features define three areas: The street space is held free and narrowed to allow widening the pedestrian zone fronting the facades. A boulevard is foreseen on the waterfront with three rows of trimmed lime trees. A generous, tribune-like stair in the entire width of the Jungfernstieg leads to the water. The existing 1970’s dock pavilions will be razed to make way for a new pavilion-cube that nestles into the grand urban stair. [bron: www.wesup.de/hamb02040_geo.html]

Kempertrautmannhaus 08

Side 09

André Poitiers

Jan Störmer Partner, Matteo Thun, gereed 201 Drehbahn 49

The Kempertrautmannhaus is located in the heart of Hamburg, close to the prestigious Jungfernstieg quarter and the Inner Alster Lake. The ninestorey building accommodates offices and shops on a prime site that had stood vacant for years. It thus fills a gap in the inner city’s business and shopping heartland. The developers have created a transparent building that affords fine views of the Alster Lake from its upper floors. The offices are open-plan, allowing the flexible positioning of desks and workstations appropriate to the communicative character of advertising work. The reflections off the movable glass walls create the impression of space. [bron: mimoa]

Side is a 5-star hotel in Hamburg located at a very central location, between the Gänsemarkt square and the National Opera, close to the Binnenalster and only a few minutes walk from art and cultural centers as well as shopping precincts. The architect Jan Störmer created a forwardlooking facade featuring a combination of glass and nature stone that stretches across all 12 floors. From the top 3 floors, you have a wonderful view across Hamburg. This architecture is complimented by the work of designer Matteo Thun. Just minimalist, reducing everything to the bare essentials, that is the fundamental idea behind the work of Matteo Thun when he decorated the public spaces. The atrium-styled lobby, which stretches up to the 8th floor, lives from the illuminated installations of the New York light choreographer Robert Wilson. [bron: mimoa]

Bucerius Law School Lecture Hall 10

Hengeler Mueller Library 11

MPP Meding Plan + Projekt

MPP Meding Plan + Projekt, opgeleverd 2007 Jungiusstrasse 6

The new lecture hall building of Bucerius Law School in Hamburg is located at the intersection of the axes of the old building’s Botanical Institute and opposite the main entrance of the restored buildings. Architects MPP Meding Plan + Projekt designed a new building, putting the historical concept of the garden Tempietto in a landscaped park into a modern form of language. The lecture room is a glass-sheathed hull. The area between the auditorium body and glass façade serves as a development zone and as a climate buffer against cold and heat. [bron: mimoa]

The new library building of Bucerius Law School is in continuation of the old stock at the corner of Jungiusstraße / Marseiller Straße and gives the park behind it an urban edge. The architects understood their design as a symbolic continuation of ‘traditional glass greenhouses’ at this location, which also includes the historical review by Bernhard Greenhouse Hermkes from 1963. In the upper storeys of the new building, there is a library for the 650 students of the college. The use of coloured glass panels on the façade was inspired by books on the back of a shelf. On the ground floor, a lecture hall with hundreds of seats and a new cafeteria are located. [bron: mimoa]

Burogebaude An der Alster 12

Urban villa Alster 13

Richard Meier Alsterufer 26

Spengler Wiescholek Competition 1st prize 8 high class appartments and 2 consulates, completion 1993

Fasziniert vom Getty Center in Los Angeles, hatte Bauherr Bertram R.C. Rickmers Richard Meier für seinen Firmensitz gewinnen wollen. Doch nicht nur in seiner jetzigen Umgebung fällt das Gebäude durch seine Stringenz und Modernität aus dem Rahmen. Es durchbricht in jeder Weise das hartnäckige Hamburger Bauklischee der 80er-Jahre als, Schiffsmetaphorik, Bullaugen, Flugdächer und farbige Backsteine zum Gestaltungsprinzip erhoben wurden. Umso bemerkenswerter ist es, dass Rickmers (die traditionsreiche Rickmers Linie, die heute vorrangig Containerschiffe unterhält, aber bereits 1834 gegründet wurde) jetzt mit Richard Meier für Hamburg ein völlig neues Zeichen setzt. Gewiss, einige maritime Nuancen birgt auch dieses ansonsten ganz und gar nicht schiffsähnliche Haus […]. Immerhin 70 Menschen arbeiten in dem neuen Haus der Rickmers Reederei. Dennoch herrscht nirgendwo Enge. […]

A spacious presentable entrance hall, Alster view for all appartments and a design that could convince the jury to replace an existing clinker brick villa with a new construction were the main issues of the competition. The design bases on the typology of “Alstervillas” and shows a building that convinced client and jury by its elegance and unusual materiality. [www.spengler-wiescholek.de/en/projects/buildings/urban-villa-alsterufer/]

Hamburg Musik Schule 14

Hauptkirche Sankt Nikolai 15+16

Enric Miralles & Benedetta Tagliabue EMBT

Abteistraße 38 Kirche (boven) en Gemeindezentrum (onder)

This school is divided into two main parts; a public area (coffee area, lecture rooms, etc.) and the private area (classrooms, administration area), which are connected by a common entrance, that can also be used separately. The café opens to the yard and a ‘park’. The teachers´room can be connected to this café. For functional and acoustical reasons, the classrooms are separated from the administration area on different floors. The administrative area is situated on the ground floor, with areas for information and public relations found close to the main entrance. The classrooms are on the first and second floor, in front of them there is a waiting zone ‘between’ the trees. A construction of a series of ramps and different staircases leads from the entrance hall to the auditorium on the first floor.This link from the entrance to the second floor allows for a ceromonious procession for guests and serves as the backdrop for public addresses. [bron: mimoa]

Wohnungen am Isebekkanal 17 architect Spengler Wiescholek

Quartier Falkenried 18 architect Bolles + Wilson Masterplan Falkenried gewonnen in 1999 Uitwerking 2002-2004, 34.500 m2 vloeroppervlak The anatomy of redundant bus and tram workshop/sheds was co-opted as the organising template for this 1999 premiated Quartier Masterplan. An east west piazza focuses the networked block interior. The principles of the masterplan were: the ‘loftising’of one workshop shed, a brick administration building which grows into penthouses and bus garage doors which envelope row houses. Southward from the piazza a spatial choreography of Office Slab and Housing Tower leads over a raised terrace with a second (zigzag) office façade, past a café/bar, down an Eisenstein stair to street and canal. This perspectival sequence – an opening and closing of large scale urban rooms – is homogenised by its rich and tactile material, a ‘Hamburg-solid turf-fired brick’. [bron: website architect]

planddeel Spengler Wiescholek

planddeel BRT Marsbar Fa

lke

planddeel Bolles+Wilson

nr

ied

Lofts Falkenried 19 BRT Architects Hamburg First prize competition 2000,completed 2003, several awards Use: residential, gastronomy, floor area: 8000 m2 A walk through the former ‘building D’ of the vehicle workshops in Falkenried, is like a journey through time from 1928 to the year 2000. The combination of protected industrial buildings and modern residential units gives the development it’s particular charm. The architects have planned 39 lofts with balconies, terraces or rooftop gardens, together with a ground floor restaurant. The design sought to retain the industrial charm of the existing buildings as far as possible, and to highlight the contrast between old and new. The most significant redevelopment work relates to the L-shaped factory building to the north-east: while the Falkenried facade, as well as the north-west and south-east facades will essentially be cleaned and pointed, the south-west facade will be replaced by a large, steel and glass construction. With the addition of balconies and loggias, the building is three metres wider. A ‘skydeck’ is created on the existing floor above the second floor, with generous penthouse apartments. The dynamic form of the rooftop extension with it’s metal roof, is in direct contrast to the existing brick building. Loft-like apartments are planned as maisonettes in the third and fourth floors, and as apartments on the ground, first, and second floors. Although all of the different apartment types are designed around an open living room, spatial separation is ensured by the location of kitchens, bathrooms and guest toilets. [bron: website architect]

Townhouses Falkenried 20 architect Spengler Wiescholek Competition 1st prize 2000, German urban development award 2004 Assignment 2000, Completion 2003 GSA ca. 10,000 m2, client Townhouses GmbH New construction of 50-60 houses in a historical context of an old tram depot in Hamburg Eppendorf. The implication of historical substance into the building is used to create individual and imaginative room combinations that differ from todays monotony. 52 three to four storeyed buildings of varying sizes offer the possibility of condensed inner-city living with high quality free spaces and great individuality.

Marsbar 21 Ontwerp in bestaand pand, Clic Inneneinrichting Hamburg, 2004, 107m2

Wohnen+ Bogenallee Ort 22 Blauraum architekten, Hamburg gereed 2005, oppervlak 7100 m2 Residential Recharge – Morphing office cells to living rooms This former office building and parking house from 1974, located in the court of a large urban block, was converted into a residential house with 15 apartments. The building was cored to its shell construction and the housing technology, façade and morphology were rebuilt. Twenty-three parking places were created in the basement accessed by a vehicle lift. The underlying idea was to develop a homogeneous building that simultaneously enables and displays the diversity of the individual apartments. From this approach the open ground plans were individually modified by adding extra living spaces, so-called “flex-boxes”, at different points. By turning the inner rooms “inside out” these special elements function as spatial extensions accommodating kitchen, bedroom or bathroom, providing space for a sauna, the bath or the dining table. Due to the east-west alignment of the building a varying façade concept was chosen with a perforated façade facing the street (Bogenallee) and a completely glazed façade towards the court-yard. Despite the closed street-facing façade, the building interacts intensively with its immediate environment. Through the lateral vitrification of the staggered boxes, the room alignment is rotated by 90 degrees and, in an unusual manner, one is located in an interspace between protected privacy and urban space. The Living + conversion serves as a model for upgrading tired office buildings from the ’60s and ’70s into desirable and comfortable urban apartments. [bron: www.convertiblecity.de/projekte_projekt31_en.html]

Neue Messe 23 Ingenhoven architects 1st prize international competition 2003, completion 2009  GFA 66.100 m², 3 to 6 stories Hamburg’s new trade fair and exhibition centre is woven into the fabric of the city. It creates a boulevard as a living and vivid city space along Karolinenstraße. The central connecting axis is the exhibition centre loggia, fully glazed and linking all areas to one another. The division of the facades and the eave heights of the roof shells integrate harmoniously into the city. The concept for the exhibition halls follows a continuous modular principle, which allows a high degree of flexibility. The halls are naturally ventilated and enjoy natural daylight. The halls can be divided into smaller units by rearranging the rail-mounted partition walls. [bron: website architect]

Bunker Flakturm IV G-toren 24

Politiekantoor Davidwache 25

Feldstrasse, Heiligengeistfeld In de tweede wereldoorlog zijn in totaal 8 van deze hoge bovengrondse bunkers gebouwd, waarvan twee in Hamburg. Ze hebben muren tot wel 3,5 meter dik en dienden om militairen en duizenden burgers te beschermen tegen geallieerde luchtaanvallen.

Politiekantoor Davidwache Expansion – Kastanienallee / Davidstrasse Prof. Bernhard Winking Architekten BDA, 2004 Friz Schumacher designed the Davidwache in 1913 in the form of a gabled middle-class house. The expansion is an attempt to expose the previously predominantly visible gables, while at the same time merging the old and the new building with a bridge structure. The result is a building that consciously absorbs the formal spirit of the Schumacher building, forming a unity together with it, and at the same time emphasises its own self confident character reflecting present times. [bron: mimoa]

Bavaria-terrein 26/26 In december 2001 werd door een combinatie van Quantum Immobilien AG en Wilhelm Bartels Bavaria – Beteiligungs GmbH & Co KG in samenspraak met de Freien und Hanzestad Hamburg, een prijsvraag uitgeschreven voor de herstructurering van het voormalige terrein van de brouwerij Bavaria in de Hamburgse wijk St. Pauli. Het gebied maakt deel uit van de ‘Hafenkrone’, een verzameling van bijzondere gebouwen, die in belangrijke mate het gezicht van Hamburg aan de rivier de Elbe bepalen. Het gebied kenmerkt zich door een centrale ligging in de stad, met de luxe van een wijd uitzicht over de Elbe door de hoge ligging van het terrein. De directe omgeving is echter zowel sociaal-maatschappelijk als ruimtelijk enigszins verpauperd. Door een gemengd programma van winkels, woningen en kantoren op hoogwaardig architectonisch niveau te realiseren moet de uitstraling van de locatie grensoverschrijdend worden. Op deze wijze kan ook het omliggende gebied profiteren van de nieuwe ontwikkelingen. De potentie die het gebied vanwege zijn unieke ligging heeft, moet optimaal benut worden om aan het terrein een uitgesproken identiteit te geven. Daarom werd een prestigieus, internationaal gezelschap van architectenbureaus gevraagd om aantrekkelijke ensembles van gebouwen te ontwikkelen voor een hotel, woningen, kantoren en bedrijfsruimtes. [ bron: website Doll]

Empire Riverside Hotel 26

Holland Haus 27

Bernhard Nocht Straße 97 architect David Chipperfield, 2007 Oppervlak 21.000 m²

architect Döll Atelier voor Bouwkunst, 2001-2008

The five star hotel and a retail and office building in Hamburg St. Pauli is part of a 110.000 sqm housing and office development on the former Bavaria brewery grounds. The site can be regarded as an urban vacuum where new development needs to take up a mediating role between the different neighbouring urban situations. The 20-storey hotel complex consists of different staggered volumes, where the height of each volume corresponds with the eaves of the surrounding buildings. The hotel tower with its 328 hotel rooms rises above the city, creating a new visual landmark for Hamburg’s skyline. From the direction of the water it appears as a slim, vertical volume, fitting into the topographyof the famous “Hafenkrone”, the crown of the harbour, a series of impressive turn-of-thecentury buildings and church spires along the embankment of the river Elbe. The glass-bronze façade covers the buildings as a homogenous layer, unifying the different volumes. [bron: mimoa]

Als onderdeel van de herstructurering van het voormalige terrein van de brouwerij Bavaria in de Hamburgse wijk Sankt Pauli, heeft Döll een kantoorvolume van ca. 4.000 m2 en een ondergrondse parkeergarage ontworpen. Het gebouw bevindt zich op de hoek van een stedenbouwkundig blok en vormt de “stepping stone” tussen twee aangrenzende bouwvolumes. Het ontwerp is te lezen als een integrale bouwsculptuur, die door zijn contrasterend materiaalgebruik van baksteen en fragiele transparante vliesgevels een spel lijkt te spelen met de zwaartekracht. Het programma bestond uit 15.000 m2 woningen, 5.000 m2 kantoor en 200 parkeerplaatsen. Döll werd naar aanleiding van de prijsvraag gevraagd om het kantoordeel architectonisch uit te werken. Het uitgewerkte gedeelte is opgezet als een puur kantoorgebouw. Om een maximale indelingsvrijheid te realiseren is de gevelindeling gebaseerd op een grid van 1,35 m. Zo ontstaat de mogelijkheid om de kantoorruimte zowel in te richten als traditioneel cellenkantoor, als combikantoor of als kantoortuin. [bron: website architect]

Astraturm 28

Woningbouw Bavaria-Gelände 29

Schwimmende Kirche 30 Schwimmende Kirche / Flusschifferkirche, Hohe Brücke 2

Hopfenstraße 1 Prof. Friedrich Plannung Architekten (PFP) opgeleverd 2008, oppervlak 15.300 m² This housing project design by PFP architekten in Hamburg St. Pauli is part of a 110,000 m² housing and office development on the former Bavaria brewery grounds. The whole project contains 4 main blocks with small gardens between them. [bron: mimoa]

“Wenn die Menschen nicht zur Kirche kommen können, muss die Kirche zu den Menschen gehen”. Gebaut wurde die Flusschifferkirche nach dem II. Weltkrieg auf einem Weserleichter. 1952 wurde sie vom Hauptpastor von St. Katharinen und dem späteren Bischof Volkmar Herntrich eingeweiht. Seitdem besuchen Binnenschiffer mit ihren Familien, aber auch Menschen, die in der Nähe des Hafens wohnen, die Gottesdienste. Wie in jeder Kirche, werden auch die Gottesdienste an Bord mit einer Orgel musikalisch untermalt. Jährlich zum Hafengeburtstag liegt die Flussschifferkirche neben dem Feuerschiff und bietet Lesungen, Gottesdienste und Konzerte an.

Office Grimm 6 31

Office Rolandsbrücke 32

BRT Architekten

Carsten Roth Architekt

The historic buildings along Hamburg’s Fleet - the historic canal in the city centre - are packed tightly together. The office building Grimm 6 at Nikolaifleet, is also influenced from the traditional scale: the building takes it’s narrow and tall proportions, the number of storeys and it’s vertical emphasis, which is expressed in a building set-back reaching into the roofscape, from the proportions of the historical buildings. The conception thereby orients itself in terms of the height to the other structures in the immediate (canal) vicinity. [bron: mimoa]

The building gives the long-neglected historical center of Hamburg a striking new façade. The office building is located on historic ground: in-between the building of the Patriotic Society and the Commerz Bank, where the Renaissance City Hall, the Stock Exchange and the Hotel Kaiserhof used to be. In addition, there was the former Lloyd-yard, on whose grounds the new building was created. The entire ensemble disappeared in the fire of 1842. The structure is strikingly visible in the axis of the Domstrasse and is also on the east-west street clearly perceptible. The architect had the complex task -in the diversity of the heterogeneous orientation of surrounding buildings– to adopts itself to the different scales of the surroundings. The choice of material is restrained: metal and glass. The façade creates depth in a masterly manner, and distinguishes itself from many recent glass buildings. [bron: mimoa]

Chamber of commerce 33 Architect: omschrijving:

Behnisch Architekten Verbouwing Kamer van koophandel

Hamburg’s Chamber of Commerce required a more intensive use of their existing neo-classical building on Adolphsplatz. The brief for the 2003 design competition anticipated the introduction of several additional floor levels within the existing Börsenhalle and a structure which respects the fabric of the historic building. The design proposal adds a total of five new levels which occupy a relatively small proportion of the hall in order to preserve its generous spatial character. A business start-up center, consultation, exhibition, club and meeting room facilities for members, guests and visitors are arranged in a sculptural manner. The uppermost level affords access to generous roof terraces and beautiful views out over the roofs of Hamburg through a band of arched clerestory windows. The new structure is composed of layers and planes, where lightness, immateriality and reflection contrast the solid, elaborate walls of the existing building. A variety of fascinating spatial solutions emerge within both the new structure and in relation to the existing building. The light, free-floating character of the new extension is complemented and accentuated by an LED lighting system that was jointly developed by the architects and Nimbus Design. Although not part of the original architectural competition entry, the lighting system was later seen to offer extraordinary potential for special lighting effects. The “House in a House” is the first structure in the world that is completely lit by LED lamps.

Zondag

09:30





17:46

De westelijke oever en Perlenkette verzamelen voor het hotel om 09:30 metro naar Alte Elbe Tunnel wandelen naar Landungsbrücke veerdienst 62 naar Neumühlen te voet terug richting centrum onderweg ergens lunchen

Hamburg Hbf spoor 8a/b IC2121

19.35 Osnabrück Hbf spoor 2 OVERSTAPPEN! ----------------------------------19:53 Osnabrück Hbf spoor 12 IC140 22:55 Duivendrecht

23:02

Aankomst Amsterdam Zuid

01 Alte Elbe Tunnel 02 Sankt Pauli Landungsbrücke | Raabe & Wöhlecke 03 De havens van Hamburg 04 Kühlhaus Union | Gerkan Marg & Partner 05 Kantoorgebouw Neumühlen 19 | Bothe Richter Teherani 06 Edel Music Headquarters Neumühlen 17 | Antonio Citterio 07 Kantoorgebouw Neumühlen 13-15 | Grüntuch und Ernst Architekten 08 Kantoorgebouw Neumühlen 11 | BHL Architekten 09 Kantoorgebouw Dockland | Bothe Richter Teherani 10 Elbkaihaus | Gerkan, Marg und Partner 11 Lofts at Elbburg | Bothe Richter Teherani 12 Elbberg Campus Altona | Bothe Richter Teherani 13 Hamburg Fährteminal | Alsop, Jan Störmer & Medium Architekten 14 Tijdelijke stadsstranden 15 Project Holzhafen | Kees Christiaanse en anderen 16 Altona Stadtlagerhaus | Störmer Murphy and Partners 17 „Stilwerk Hamburg“ | Klaus-Peter Lange 18 Dock 47 | Spengler Wiescholek Architekten Schaal: van links naar rechts is ongeveer 5 km.

18 01

sn

elw

eg

E4

5

09

13

17 16

15

14

lbe

er-E

Nord

Elbe

rde e Sü Elb

03

De westelijke oever en Perlenkette Vandaag bezoeken we te voet en met het openbaar vervoer de westelijke oevers van Hamburg. Na een kort bezoek (inclusief afdaling) aan de Alte Elbe Tunnel, nemen we bij de Sankt Pauli Landungsbrücke de veerdienst 62 naar Neumühlen, het verste punt van vandaag. Vanaf hier wandelen we richting centrum. Hier begint het gebied “Perlenkette” (parelketting), een naam die staat voor een lange rij van architectuurprojecten in de vissershaven en langs de noordelijke Elbe-oevers, op een smalle en centraal gelegen locatie direct aan de rivier. Dit stuk van de parelketen wordt gemarkeerd door de “Polder Neumühlen” en een reeks van U-vormige gebouwen op een kunstmatige vloedwering. Aan de Elbberg en naast de vissershaven heeft het Hamburgse bureau Bothe Richter Teherani (BRT) een drietal gebouwen ontworpen, die elk op een eigen manier op de locatie en hun omgeving inspelen. Voormalige pakhuizen en silo’s bieden nieuwe ruimte aan woningen en kantoren. Op de Fischmarkt, waar elke zondagochtend markt wordt gehouden, is een oude maltfabriek getransformeerd tot warenhuis “Stilwerk” met design- en inrichtingswinkels. Tijdens de hele wandeling terug is er uitzicht over de rivier en de haven aan de overkant.

Alte Elbe Tunnel

05 06 07 08

04

12 11 10

02

Alte Elbe Tunnel 01

Sankt Pauli Landungsbrücke 02

De Alte Elbe Tunnel is gebouwd in 1911, is 426,5 meter lang en verbindt de binnenstad met de zuidelijke oever. De tunnel is bereikbaar met grote liften die afdalen naar 24 meter diepte.

Architecten Raabe & Wöhlecke - 1909 Knooppunt van S-Bahn, U-Bahn en veerdiensten, verkoop OVcard

Toegankelijkheid elb tunnel: Voor voetgangers en fietsers altijd openbaar en kostenloos; voor auto’s ma-vr van noord naar zuid 05:30-13:00 en van zuid naar noord 13:00-20:00 voor 2 euro per auto. [bron: www.hamburg-tourism.de/sehenswertes/best-of-hamburg/ historisches-hamburg/der-alte-elbtunnel/]

Hier stappen we op HADAG veerdienst 62 naar Neumühlen.

De havens van Hamburg 03

Kühlhaus Union 04

Vanaf de noordoever zijn aan de overkant de havens zichtbaar. De haven van Hamburg is na Rotterdam en Antwerpen de grootste haven van Europa en de grootste haven van Duitsland. De haven behoort tot de top 10 van grootste containerhavens ter wereld. In 2007 werden er 9,9 miljoen containers overgeslagen. De ligt op 110 km van de monding van de Elbe in de Noordzee maar wordt ondanks deze afstand toch als zeehaven aangeduid. Een deel van de haven, 20%, is sinds 1888 een vrijhaven waar geen belastingheffingen gelden. Dit gebied wordt dan ook niet tot de Europese Unie gerekend. Het havengebied omvat 7.399 hectare waarvan 4331 hectare landoppervlakte. Op 7 mei 1189 werd door keizer Barbarossa een vrijbrief opgesteld voor tolvrije toegang van Hamburg tot de Noordzee. Daarom viert Hamburg sinds 1977 elk jaar op een weekend in mei de verjaardag van de haven, Hafengeburtstag, met een grote maritiem volksfeest waar veel schepen uit het hele wereld te gast zijn.

Neumühlen 37 Koelhuis uit 1920 van staalskelet met raamloze bakstenen gevel. Door Gerkan Marg & Partner (GMP) verbouwd tot 147 luxe seniorenappartementen voor woonstichting Augustinum, heropend 1994.

Kantoorgebouw Neumühlen19 05

Edel Music Headquarters 06

Neumühlen 19 architect Bothe Richter Teherani (BRT), 2002, oppervlak 6.900 m²

Neumühlen 17 Antonio Citterio, 2002, oppervlak 6.000 m²

Timber and steel are the materials from which ships are made – and beside the glass facade, these are also the materials which dominate the office building at Neumühlen, in Hamburg. The floor plan of the horseshoe-shaped building is orientated towards the river, and the building appears to embrace the river. The building cantilevers almost ten meters over the south-facing embankment of the Elbe, and the glass facades offer spectacular, panoramic views of the Elbe and it’s banks. The double facade protects the interior of the building from sunlight, cold, and also offers acoustic protection. The entrance is unusual: it is located within the embankment on the same level as the underground parking. Thus, the employees and visitors enter directly from the car park into the representative main entrance area, despite entrance being on the embankment level. Like the upper storey’s, this area is also well-lit, without artificial lighting: daylight floods the room through a 15 metre wide glazed embankment facade. [bron: website van architect]

The volume of the building is based on a masterplan in which a lowered garage structure aligned to the street is topped by several office building facing the river. The EDEL headquarters comprise 3300 sq meters of office space on three levels over a ground floor housing the reception, bar, restaurant and auditorium. The first two levels are sitting completely on the podium, while the three upper levels cantilever over the polder, overlooking the river. The transparency of the ground floor indicates the public character of the interior; the space is extended to the outside terraces. The idea of the building is different from the usual office building, nearing the idea of the “campus” where young people have the chance to meet the employees of the company and communicate with visitors from all over the world. [bron: website van architect]

Kantoorgebouw Neumühlen13 07

Kantoorgebouw Neumühlen11 08

Neumühlen 13-15 architecten Grüntuch und Ernst Architekten, 2002

Kantoorgebouw Neumühlen 11 BHL Architekten opdrachtgever Potenberg-STAR Immobilien oppervlak 8.000 m², bouwtijd 2000 – 2001

Kantoorgebouw Dockland 09 Kantoorgebouw Dockland – Van der Smissen Straße 10 Bothe Richter Teherani (BRT), 2004-2006, oppervlak 13.544 m² At the end of Edgar-Engelhard-Kai, between the northern Elbe and the Fischereihafen, the Dockland Office Building stands like a gateway to the city of Hamburg. The ‘prow’ of the ship-like building cantilevering for almost 40 metres, is a dynamic addition to the ‘stern’ of the neighbouring ferry terminal. The building, supported by a steel-framed construction, contains approximately 9000 square metres of office space. The depth of the building makes it possible to locate communication areas such as kitchens or conference rooms as well as archive areas and print rooms within the central zone of the building. The large, open areas with freely positioned installations create a generous working atmosphere. The users can savour the spectacular panoramic views over the harbour through the glazed façades. For those who don’t have any time during the daytime, they can catch up in the evening: on the rooftop terrace on the upper floor of the building, which can also be reached by guests via an open staircase at the rear of the building. [bron: website van architect]

Elbkaihaus 10

Lofts at Elbburg 11

Grosse Elbstrasse 137 Architecten Gerkan, Marg und Partner (GMP) Oppervlak 10.000 m², huurbare eenheden 130 m² - 990² verhuurder (=opdrachtgever?) Fischmarkt Hamburg-Altona GmbH

Große Elbstraße architect Bothe Richter Teherani (BRT) Hamburg, 1994-1997 Kantoorgebouw, oppervlak 3.340 m² Opdrachtgever DWI Grundbesitz GmbH, Hamburg 1st prijs competitie 1994 The area around Hamburg’s Elbberg is characterised by contrasts: the water of the Elbe on the South, and the Altonaer Balkon (a steeply sloping precipice on the north); from the harbour’s fishery buildings and the surrounding office buildings. The prize-winning loft house on the Großen Elbstraße reacts to the various contextual issues. The fanning glass facade on the south side forms associations with the lightness of water, in strong contrast to the more massive, green, copper facade on the land-side of the building. The building stands on columns, which serve to provide protection from flooding and at the same time they emphasise managed to provide 2800 square metres of floor space onto the extremely tapered, 450 square metre wedge-shaped site. With it’s striking appearance and it’s open planning, the loft house is an outstanding part of the urban development plan, which aims to generate a ‘pearl necklace’ of noteworthy architectural objects of flexible use, along this stretch of the Elbe. [bron: website van architect]

Elbberg Campus Altona 12 Große Elbstraße 1 architect Bothe Richter Teherani (BRT), 2003, oppervlak 7.600 m² Hamburg-based Bothe Richter Teherani (BRT) has created a consistent body of work since the firms inception in 1991, primarily office buildings. Formed by partners Jens Bothe, Kai Richter and Hadi Teherani, who all attended school at the Technical University in Braunschweig, their work is characterized by a contemporary aesthetic that expresses their main idea of wholeness, the integration of function, cost-efficiency and sustainability. The Elbberg Campus strives to create wholeness from new and existing buildings in the Altona area of Hamburg. Consisting of office space and two types of living space (apartments and lofts), the mixed-use development places the office building alongside the road with the residential elements set back and a terrace created in-between the two. This open space has an irregular shape that is dictated by the existing buildings and the site and surroundings. The character of each use is rendered differently, the office building featuring curved and folded, metal-clad planes that snake up and around the building. Seen on end from the street, glass walls with louver fill in the areas between these planes. Residential uses are propped upon the raised terrace plinth in

low volumes that bend to follow the site, each accessible by footbridges from the courtyard. Each component in and of itself is a well-done piece of architecture that could stand on its own. As a total mixed-use development, the terrace space becomes very important, the variety of spaces creating an interest that would not be available otherwise. The Elbberg Campus is a valuable addition to the urban redevelopment of the Elbe embankment and nearby harbor. Situated between warehouses, industrial buildings, and green areas, the Elbberg Campus combines living, working and relaxation with one another. The design is based upon the remains of existing buildings: newly designed offices, apartments and lofts are located within a newly designed park landscape, following the contours of the slope. New footpaths, staircases and terraces connect the areas above the Altonaer Balkon, to the harbour. The office building is orientated towards the public spaces: the roof of the base of the building serves as an extensive terrace, offering a wonderful view over the harbour. Private and common areas within the complex are, on the one hand, clearly defined, and at the same time, harmoniously interwoven with a variety of architectural styles. [bron: website van architect]

Hamburg Fährteminal 13

Tijdelijk stadsstrand 14

architecten William Allen Alsop, Jan Störmer & Medium Architekten periode 1988/1993, oppervlak 11.700 m² Opdrachtgever DFDS-Scandinavian Seaways GbR

LUNCHTIP (nog checken)!

The ferry and cruiser terminal in the former fishing harbor at HamburgAltona is a maritime gateway to the world. The building is simultaneously used as a terminal and office building. On the waterside it is generously glazed, with automatically adjustable shading lamellas and a steel footbridge dividing the facades. The important central and maritime location of the terminal requires that it should be an attraction, even if no ferries or cruisers are moored at the quays, enlivening the area with its own dynamic. The site has excellent connections to the city public transportation network. This is important because the different kinds of traffic are separated: lorries, container-trucks, cars and pedestrians. The height of the outside walls of the semi-basement parking garage fulfils the height regulation stipulated by the harbour authorities as a protection against flooding. Double pillars (A-columns) with pre-fabricated joists (V-beams) form the skeleton of the supporting structure. The beams span the entire building so that no supporting pillars are necessary. Users are absolutely free to furnishing and divide the interior spaces how they like. The use of prefabricated concrete structures also guarantees easy maintenance and efficient fire-protection. The beams are provided with serially-positioned holes for the technical installation systems. The large number of prefabricated elements enables a building at low cost. [bron: website van architect]

Tijdelijke stadsstranden met verschillende bars/restaurants op de plaats van het toekomstige kantoorgebouw Holzhafen West. [http://www.hamburg.citysam.de/fotos-hamburg/beach-bar-grosseelbstrasse-5.htm]

Project Holzhafen 15 Het project Holzhafen bestaat uit vijf gebouwen, waarvan er nu twee gereed zijn: kantoorgebouw Holzhafen Ost door Kees Christiaanse en appartementenhotel Clipper Elb Logde. Op de plaats van de overige gebouwen (kantoorgebouw Holzhafen West, de 19 verdiepingen hoge woontoren Kristal van Kees Christiaanse en kantoorgebouw Neuer Hafenklang) ligt nu voor een deel een stadsstrand. www.holzhafen-hamburg.de

Altona Stadtlagerhaus 16 Große Elbstraße 27 Jan Störmer van Störmer Murphy and Partners, 1994-2001 Appartementen en kantoren, oppervlak 18.000 m², budget 23 miljoen euro Due to its location at the Hamburg Fischmarkt the Stadtlagerhaus offers the experience of housing and working with direct proximity to Elbe and city centre. The building comprises the conversion of two historic warehouse buildings, both under a preservation order, their cubic volume being reinforced by the addition of new apartment levels. As an urban-planning landmark the Stadtlagerhaus forms the initiation of the redevelopment of the Holzhafen. Office use and restaurants are proposed on the existing levels, an inviting foyer allows for the access to commercial areas. Conditioning and acoustic buffers for the apartments of the newly added storeys are provided by a double-skin façade which can be opened. Due to the location in an area exposed to the danger of flooding, the building has a watertight concept on the ground-floor and is connected to the „mainland” via a steel bridge. [bron: website van ontwikkelaar] De Fischmarkt Hamburg Altona is de laatste 65 jaar een van de belangrijkste vismarkten van Duitsland.

Stilwerk Hamburg 17

Office Building Dock 47 18

Große Elbstraße 68 renovatiearchitect Klaus-Peter Lange Hamburg, 1993-1994 oude maltfabriek uit 1910 getransformeerd tot warenhuis met design- en inrichtingswinkels

Pinasberg 47 Spengler Wiescholek Architekten 2001-2004 Client: Real estate company “Pinnasberg 47”, 4300 m²

Das Hamburger Stilwerk befindet sich in einem historischen Backsteinbau und entführt den Besucher in die hanseatische Vergangenheit, während die Gebäude in Berlin und Düsseldorf Neubauten sind. Das Innere der Häuser ist allerdings nach einheitlichem Muster konzipiert: Die Geschäfte (Ladenflächen von 50 bis 1.200 Quadratmetern) sind auf mehreren Etagen rund um einen überdachten Innenhof angeordnet. Durch die gläsernen Fahrstühle fährt der Besucher am liebsten zur obersten Etage, um von dort aus gemütlich nach unten zu wandern. So kann er jedes der stilwerk Häuser und seine exklusiven Geschäfte in Ruhe in Augenschein nehmen und erhält gleichzeitig einen Einblick in den Facettenreichtum moderner Architektur. [bron: website Stilwerk]

On a site with high demands concerning the integration of the structure into the urban vicinity an idiosyncratic structure was planned as a functioning office-building.It is the main component of an ensemble that defines a new, attractive space between the “St. Pauli Fischmarkt” and the river Elbe. [bron: website architect]

East Hamburg

Reeperbahn / St Pauli

East Hamburg – Simon von Utrecht Strasse 31 architect Jordan Mozer uit Chicago, opgeleverd 2004 restaurant, hotel, nachtclub, welness met Oosters tintje, hoofdgerechten 20/30 euro, reserveren +49 (0)40 30 99 33 www.east-hamburg.de Housed in a former iron foundry, in close proximity to the world-renowned Reeperbahn, the East aims to introduce the perfect match between gastronomy, hospitality and nightlife, all organized in a donut-like plan around a three storey high restaurant with 28-foot tall doors opening onto a courtyard. According to the architect, the design was inspired by the old foundry and the forms of the cast iron objects produced there, by the alloy of contemporary Eastern and Western cultures, by the memory fragments of surreal first-trips to Asia and by a deep appreciation for the Eastern recognition of a spiritual essence in nature. Four gigantic pillars tower from the ground to the top floor of the former factory hall, while parts of the original foundation in exposed brick have been dramatically lit, serving as unusual divisions in the restaurant area. [bron: mimoa]

Het gebied rond de Reeperbahn was, net als de rosse buurt van Amsterdam, lange tijd vooral bekend voor alles wat met prostitutie te maken heeft, maar is nu ook een populier gebied geworden om te flaneren en uit te gaan in de bekende muziekclubs en discotheken.

Concerten in Hamburg

vrijdag 15 oktober: 19:30 Gidon Kremer in Laeishalle, Johannes-Brahms-Platz 46 20:00 Moke in Beatlemania, Nobistor 10, vlakbij de Reeperbahn zaterdag 16 oktober: 20:30 Steve Miller Band in Laeiszhalle, Johannes-Brahms-Platz 46 23:00 Bodypop Party in Grünspan, Große Freiheit 58

Restaurants Fuh | Arnoldstraße 47 | +49 (0)40 3900 566 Erika’s Eck | Sternstr. 98 am Schlachthof Hamburg | +49 (0)40 433545 Marsbar | Straenbahnring 2 | +49 (0)40 46009950 Restaurant Kowalke | Große Elbstraße 143 | +49 (0)40 -381816 reserveren (ook voor lunch) www.fischereihafenrestaurant.de/

Hotel

A & O Hostel Hamburg Hbf Amsinckstrasse 6-10 Hamburg telefoon +49 (0)40 6442104 - 56 00 fax +49 (0)40 6442104 - 56 90 www.aohostels.com/en/hamburg/

Onze gids in Hamburg Mr. Dipl.-Ing. Peter Koch A-tour Architekturführungen in Hamburg +49 (0)[email protected]

Peter Koch born 1941. Studied architecture and urban planning at “Technische Universität Braunschweig” and “Technische Universität Stuttgart”. Scientific assistant at “Technische Universität Stuttgart”. Project manager in the redevelopment office STEG, Stuttgart. 2nd state examination in Stuttgart (traineeship). Urban planner in the city planning office of Stuttgart. Foreign exchange scholarship for the John Hopkins University, USA. Head of the department for new development and urban redevelopment at the housing society SAGA, Hamburg. Head of building department in the district of Hamburg-Harburg Guiding architectural tours for a-tour since 2006. Languages: German, English.

Taxi

Taxi Hamburg 6x6 | +49 (0)40 666666 HansaTaxi | +49 (0)40 211211 of 311311

Hamburg Tourist Information

+49 (0)40 30051300 | http://www.hamburg-tourism.de

Organisatie

studiereis Hamburg 2010 door BNA Kring Amsterdam Bart Duvekot | ir. bart duvekot architecten bna Jan Verberne | ir. bart duvekot architecten bna Menno Trautwein | ir. bart duvekot architecten bna Martijn de Potter | NwA Architecten bna

Drukwerk

Rijnja Repro Amsterdam | www.rijnjarepro.nl oplage 30 stuks | buitenwerk 250 gr | binnenwerk 120 gr

Deelnemers Peter Plaisier Nico Zimmermann Dirk Jan van Wieringhen Borski Martijn Bleichrodt Corinne Bouwers Taetske van Dijk Huib van Zeijl Martijn de Potter Egon Kuchlein Jan Frederik Groos Johan Nust Rolfien Nust Bart Duvekot Mechtild Linssen Jan Verberne Menno Trautwein Cok Bakker Corinne Schrauwen Heymen Westerveld Hugo Caron Jan Wiebe John Buijs Machiel van der Torre Margreet Duinker Minke Wagenaar

Schnellbahn-/ Regionalverkehr Rapid Transit /Regional Rail

Richtung Neumünster

Boostedt Großenaspe Wiemersdorf Bad Bramstedt Bad Bramstedt Kurhaus Lentföhrden Nützen dodenhof Holstentherme Kaltenkirchen Kaltenkirchen Süd Henstedt-Ulzburg

Dauenhof

Horst Alveslohe

Infos · Fahrpläne · Service www.hvv.de · 040 -19 449

Ulzburg Süd Meeschensee Haslohfurth Quickborner Straße Friedrichsgabe Moorbekhalle

Tanneneck

Barmstedt

Ellerau

Barmstedt Brunnenstraße

Norderstedt Mitte

Quickborn

Niendorf Nord

Sparrieshoop Hasloh

Schippelsweg Joachim-Mähl-Straße

Bönningstedt

Niendorf Markt

Burgwedel

Hagendeel

Schnelsen

Hagenbecks Tierpark

Ritterstraße Wartenau

R 10

Richtung Bremen

Richtung Soltau

R 30

rg s

Re Le nn gi ba en hn str aß Bi e lls te dt M er ke ns tra St ße ein fu rth er M üm Al lee m el m an ns be

rc he

au

es H

ne r

e

Ki

Au m üh le Fr ied ric h s Sc hw ruh ar ze M nb üs ek se n

k

rf

be

lto

in

W oh

Re

Lauenburg

Büchen

Echem Lüneburg

R 30

R 21 R 30

Stand/Date of issue: 9. Dezember 2007

© HVV

Richtung Uelzen

W en di Va sch sto Ev er rf n Ba ve nd Da orf hl en Ne bur g et ze Gö ndo r hr de f

Buchholz

Suerhop Holm-Seppensen Büsenbachtal Handeloh

Richtung Schwerin/Rostock R 20

R 20

rd ow ick

R 40

Bergedorf

Ba

rö tz e R 40

Nettelnburg

Harburg Meckelfeld Maschen Stelle Ashausen

uc h

H Ra arb th urg au s

fe ld im He

uw

ied

Hittfeld Klecken

R 41

R 41

aß

(BallinStadt)

R 40

Tostedt

Allermöhe

Veddel

db r

rg be eß M

St ei ns tra ße

s kt Ra th au

sm ar

al l w um

ng

Ba

ha l en t

ug Ne

Barrier-free access to the rapid transit trains Information on barrier-free access to the regional trains on Tel. 040-19 449

(City Süd)

Ra

n ke üc gs br

en ra b

ek hb Fis c

Barrierefreier Zugang zu den Schnellbahnen Infos zum barrierefreien Zugang zu den Regionalbahnen unter Tel. 040-19 449

Mittlerer Landweg

Hammerbrook

Wilhelmsburg R 50

Sp

Nicht alle Regionalverkehrszüge halten an jedem Bahnhof Not all regional trains stop at all stations Fernbahnhof Main-Line Station

Haltestellen Schnellbahn-/Regionalverkehr Rapid Transit-/Regional Rail-Stations Großbereichsgrenze Greater Hamburg boundary nicht im HVV not inside HVV network Parken und Reisen park and ride

Tiefstack Billwerder-Moorfleet

R 30 R 40 R 50

R 50

Ne

Nur zeitweilig / limited services

R51

N W eu ul m sto rf

Ku te Br nho es lz t-A Ba spe rg st Ha edt rse Ru feld sc h Ap we en del Bu se xt n eh ud e

Rö

Neukloster

R 20

Süd

Mönckebergstraße

R 21

Rothenburgsort

R 20

Central Station

di

R 50

La nd

Horneburg

un

Kö ni gs tra ße Re ep er ba hn

Dollern

R 10

uh

Nord Hauptbahnhof

Jungfernstieg

er

(Oper/CCH)

(Oper)

m

)

Gänsemarkt Stadthausbrücke

rg str

St er ns (M ch ( St HeiligFeld esseanz . P eng s ) e au eis tra li tfeld ße

Stade

Berliner Tor

Stephansplatz

Hasselbrook

Landwehr

Lohmühlenstraße

Messehallen

Bu

f ro o nk k en Ho es e Kl chk am (B ein ot p an F isc lo he tt rG b ar ek te Ot n) hm a Ba rsch hr en en fe ld Bl a

en

or

Ise

rb

ss

lld Sü

el

Ri

W ed

Altona

Ho r

Uhlandstraße

(Messe / CCH)

Großbereich Hamburg

Ra

Mundsburg

Dammtor

Wandsbek

Wandsbeker Chaussee

Ha m

)

rk

Alster

Agathenburg R51 Richtung Bremerhaven

Sa ar str lan aß de

ße rg dt we pa g

Hamburger Straße

Hallerstraße

Wandsbek Markt

Friedrichsberg

Dehnhaide

Klosterstern

se n

Christuskirche

Arena

Langenfelde Diebsteich

Tonndorf

Straßburger Straße Barmbek

W in

Eidelstedt Stellingen

ta

Kellinghusenstraße Eppendorfer Baum Hoheluftbrücke

Lübecker Straße

Himmelpforten Hammah

R 10

Alter Teichweg

Habichtstraße

Hudtwalckerstraße

Osterstraße

Schlump Holstenstraße

Richtung Cuxhaven R50

Alte Wöhr

(Sporthalle)

Emilienstraße

Großbereich Hamburg

WandsbekGartenstadt

(Stadtpark)

Mo - Sa zeitweilig bis Hauptbahnhof

Krupunder

Mölln

Rahlstedt

Trabrennbahn

(City Nord)

Lattenkamp

Lutterothstraße

Eidelstedt Zentrum

Elbgaustraße

Berne Farmsen

Rübenkamp

(S

Halstenbek

(Klein Borstel)

Alsterdorf

R 21

Ratzeburg

Meiendorfer Weg

Kornweg

Sengelmannstraße

tra

Thesdorf

Volksdorf

(City Nord)

Hörgensweg

Pinneberg

Buckhorn Hoheneichen

Bo

Prisdorf

Richtung Lübeck

Bad Oldesloe

Ahrensburg

Hoisbüttel Wellingsbüttel

Ohlsdorf

hs

Tornesch

ric

Elmshorn

Sie

Langenmoor

R10

Kupfermühle Bargteheide

Poppenbüttel

Richtweg Garstedt Ochsenzoll Kiwittsmoor Langenhorn Nord Langenhorn Markt Fuhlsbüttel Nord Fuhlsbüttel Klein Borstel

Quickborn Süd

Bokholt

R 60 Richtung Itzehoe/Husum

Ohlstedt

(Schulzentrum Nord)

Voßloch

Richtung Lübeck

Reinfeld

R11

Bu ch en ka Ah m p r W ens es bu t rg

Langeln

Richtung Neumünster

R11

Rickling Wahlstedt Fahrenkrug Bad Segeberg Altengörs Wakendorf Fresenburg

Ah r Os ens t bu rg Sc hm ale n be Ki ek ck ut Gr oß ha ns do rf

Richtung Neumünster/Kiel R70

R 31

R 31

Richtung Dannenberg

Almere Amsterdam Alkmaar Ar nhem Breda Eindhoven Haarlem Hengelo Hilversum Utrecht Rijswijk Rotterdam

Rijnja Repro bezorgt Nederland het scherpste reprowerk Scherp in kwaliteit, snel in leveren, stipt in service. Van printing on demand, kopiëren van technische tekeningen tot posters en kantoordrukwerk. Van mailings en visitekaartjes tot banners en rapporten. Van cd-rom´s en dvd´s tot digitale distributie. Geavanceerde reprodiensten die overal in Nederland verkrijgbaar zijn. Inclusief het plezier van gratis haal- en brengservice.

rijnja repro

Voor meer info kijk op www.rijnja.nl Rijnja Repro Amsterdam Amstel 141 F, 1018 EP Amsterdam. T 020 62 36 739. [email protected]