Leefbaarheid beleefd: Leefbaarheidsmaatregelen in de wijk en op het bedrijventerrein

Leefbaarheid beleefd: Leefbaarheidsmaat­ regelen in de wijk en op het bedrijventerrein

Colofon Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van de provincie Overijssel als onderdeel van het programma Gezond en Veilig Leefmilieu Overijssel. Het voorbeeldenboek is in opdracht van de provincie Overijssel door Berenschot en DHV ontwikkeld. Zwolle, augustus 2012: Provincie Overijssel

Leefbaarheid beleefd: Leefbaarheidsmaat­ regelen in de wijk en op het bedrijventerrein

1

Inhoudsopgave 1. Uitgangspunten voorbeeldenboek 1.1 Inleiding 1.2 Opbouw van het voorbeeldenboek: vier onderdelen

2

4 4 4

2. Leefbare Wijken: succesvolle oplossingsrichtingen 2.1 Indicatoren en oplossingsrichtingen 2.2 Thema milieu & gezondheid 2.3 Thema sociaal 2.4 Thema fysiek

6 6 7 14 18

3. Leefbare Wijken: innovatieve concepten 3.1 Thema milieu & gezondheid 3.2 Thema fysiek

20 20 24

4. Leefbare Bedrijventerreinen: succesvolle oplossingsrichtingen 4.1 Inleiding 4.2 Indicatoren en oplossingsrichtingen 4.3 Thema bereikbaarheid & parkeren 4.4 Thema voorzieningen 4.5 Thema ontwerp, identiteit en sfeer 4.6 Thema sociale samenhang & veiligheid 4.7 Thema groen & water 4.8 Thema gezondheid, orde en netheid

28 28 28 28 32 33 35 38 41

5. Leefbare Bedrijventerreinen: inspirerende voorbeelden

46

Voorwoord Voor u ligt het Voorbeeldenboek: Leefbaarheidsmaatregelen in de wijk en op het bedrijventerrein. Dit voor­ beeldenboek staat niet op zichzelf, maar vormt een uitwerking van breder instrumentarium namelijk de ‘Scan Leefbare Wijken’ en de ‘Scan Leefkwaliteit op en om Bedrijventerreinen’. Scans die vanuit een gebiedsgerichte duurzame insteek inzicht geven in het welbevinden van de bewoners en gebruikers van de wijk cq. de werk­ nemers van het bedrijventerrein. De scans zijn een hulpmiddel om met elkaar in gesprek te komen over de problematiek van de leefkwaliteit, deze te identificeren en oplossingen voor te genereren. De voorbeelden variëren in omvang en karakter. Ook de initiatiefnemers achter het voorbeeld zijn per initiatief anders en variëren van gemeenten en ondernemers tot kunstenaars. Het boek maakt verschil tussen voor­ beelden die zich in de praktijk hebben bewezen en voorbeelden met een innovatief en/of conceptueel karakter. De provincie Overijssel hoopt dat dit boek u op nieuwe ideeën brengt bij het zoeken naar innovatieve, creatieve en uitvoerbare oplossingen op het gebied van milieubelasting en leefbaarheid. De lezer/gebruiker begrijpt dat dit boek geen vaste standaard voor oplossingsrichtingen formuleert en dat iedereen is uitgenodigd om mee te denken en oog te hebben voor andere succesvolle en inspirerende initiatieven. Laat u inspireren! Ineke Bakker Gedeputeerde Milieu, Wonen en Financieel Toezicht Provincie Overijssel

3

1. Uitgangspunten voorbeeldenboek 1.1 Inleiding Een onderdeel van het streven naar een gezond leef­ milieu is het terugdringen van de milieubelast­ing. Hierbij gaat het niet alleen om het realiseren van de wettelijke milieunorm, maar ook over de manier en de mate waarin men de milieubelasting van de leefomgeving beleefd. Feitelijke en beleefde milieubelasting kunnen uiteen lopen (een fabriek produceert geluid maar wordt door wijkbewoners die in de fabriek werkzaam zijn niet als belastend ervaren). Ook kunnen ze overeenkomen, maar toch een andere oorzaak hebben (metingen en beleving in de wijk laten grote geluidshinder zien, de metingen baseren zich op de spoorlijn die langs de wijk loopt, de bewoners op de spoorwegovergang waar auto’s overheen rijden). Dus wanneer het geluid uit de omgeving onder de norm is, kunnen bewoners en gebruikers het nog steeds als hinderlijk ervaren. In dit oplossingenboek komen voorbeelden aan bod die de daadwerkelijke milieu­belasting verminderen of inspelen op de wijze waarop deze milieuhinder beleefd wordt. Voorafgaand enkele basistips:

4

en de betrokken partijen te overtuigen mee te werken aan oplossingen. Soms kan een kleine aanpassing in de oplossingsrichting veel onvrede verhelpen Begin klein De haalbaarheid van innovatieve concepten is vaak onzeker. Het is daarom soms beter om met een beperkt aantal partijen, op een klein schaalniveau een pilot uit te voeren: liever het succes van een kleine pilot verder uitbouwen dan slecht ontvangen initiatieven redden. Dé oplossing bestaat niet In dit voorbeeldenboek is een breed scala aan concrete voorbeelden opgenomen en maakt duidelijk dat er vele wegen naar Rome leiden. Juist door goed te kijken naar de verschillende voorbeelden, kunt u vaststellen welke ideeën het best in uw situatie kunnen worden toegepast.

1.2 Opbouw van het voorbeeldenboek: vier onderdelen

Wees innovatief en creatief Innovatieve en creatieve oplossingsrichtingen worden doorgaans alleen gecreëerd door een out-of the-box benadering. Zoek daarom vooral samenwerking op met andersoortige partijen die een andere invalshoek bren­g­en en ga ter inspiratie naar de locatie waar een bepaald project of activiteit zal moeten plaatsvinden.

De opbouw van dit boek bestaat uit vier onderdelen.­ In het eerste onderdeel worden voorbeelden van oplossings­richtingen besproken die in de praktijk al hun ‘succes’ in de wijk hebben bewezen. Kenmerken van bewezen voorbeelden uit de praktijk: • Realistische en haalbaar; • Toepasbaar in de dagelijkse praktijk; • Vaak op korte, soms op middellange termijn in te voeren.

Waak voor te complexe oplossingen Oplossingsrichtingen die de milieukwaliteit van de leefomgeving verbeteren zijn naast een innovatief en creatief idee voor het succes grotendeels afhankelijk van een goede samenwerking tussen partijen. Wanneer veel partijen voor de uitvoering van een bepaalde oplossings­ richting nodig zijn, moeten complexe oplossing­sricht­ing­en­worden vermeden om succes te waarborgen. Houdt het daarom simpel en behapbaar.

In het tweede onderdeel van dit voorbeeldenboek wordt gekeken naar de meer innovatieve concepten. Kenmerken van innovatieve concepten: • Vernieuwende en experimentele oplossingen; • Nog niet allemaal volledig operationeel; • Kansrijke concepten; • Financiële haalbaarheid lijkt geen probleem; • Bevinden zich in pilotfase. Richten zich op de lange(re) termijn.

Zorg voor draagvlak Soms is het voor een gemeente noodzakelijk om bepaalde oplossingsrichtingen in te voeren. In dat geval is het goed om vooraf zorgvuldig na te gaan welke partijen betrokken zijn bij het invoeren van de oplossings­richting of te maken krijgen met de effecten. Vervolgens kunnen de maatregelen met elkaar worden overlegd en eventueel bijgesteld. Elke partij staat immers vanuit zijn eigen achtergrond anders in de discussie over oplossings­richtingen op het gebied van milieuhinder. Als de belangen van de betrokken partijen bekend zijn wordt het eenvoudiger om de voordelen te definiëren

In het derde onderdeel van dit voorbeeldenboek wordt er specifiek gekeken naar toepassingen op bedrijven­ terreinen: • Leefkwaliteit van het terrein; • Gericht op de werknemers; • Niet alleen de daadwerkelijke hinder staat ter discussie maar ook de beleving van bepaalde soorten hinder. In het vierde onderdeel worden twee inspirerende voor­ beelden van bedrijventerreinen beschreven.

5

2. Leefbare Wijken: succesvolle oplossingsrichtingen In dit hoofdstuk worden voorbeelden weergegeven van succesvolle milieu gerelateerde leefbaarheidsprojecten. Leefomgeving en leefbaarheid zijn brede begrippen die zowel milieu- en gezondheidsaspecten, fysieke aspecten­ als sociale aspecten omvatten. Deze verschillende ­aspecten staan in verband met elkaar, ook met betrek­ king tot oplossingsrichtingen. Oplossings­richtingen die de beleving van milieuaspecten beïnvloeden, kunnen zowel technisch, fysiek als sociaal van aard zijn. Daarom zijn oplossingsrichtingen ter bevordering van leefomge­ ving en leefbaarheid gericht op het gebied van milieu en gezondheid, maar ook op fysieke en sociale gebieden.­ Op deze manier kunnen de oplossings­richtingen voor verschillende doeleinden gebruikt worden.

Vervuiling buurt Mate waarin er in de buurt afval en bijvoorbeeld dierenuitwerpselen op de straat ligt. Externe veiligheid Onder externe veiligheid verstaat men het beheersen van risico’s die voortvloeien uit de opslag, productie, het gebruik en vervoer van gevaarlijke stoffen (RIVM).

Thema 2: Sociaal Veiligheid Mate waarin de veiligheid in de wijk is geborgd. Wijkbetrokkenheid De bereidheid van bewoners om zich actief in te zetten­voor activiteiten in de wijk.

2.1 Indicatoren en oplossingsrichtingen De voorbeelden die in de hoofdstukken 2 en 3 worden­ behandeld, zijn opgebouwd rondom indicatoren die de leefomgeving en leefbaarheid beïnvloeden. Elk voor­ beeld beslaat in ieder geval 1 of meer van de volgende indicatoren die feitelijke en/of beleefde milieubelasting veroorzaken. Er zijn 3 thema’s geselecteerd met ver­ schillende indicatoren. Deze zijn hieronder beschreven.

Thema 1: Milieu en gezondheid Geluid Onder geluids(belasting) wordt verstaan het vaak of soms last hebben van geluid van wegverkeer (auto’s, brommers, motoren), railverkeer (treinen, trams, metro’s), vliegtuigen, buren, industrie en andere bedrijven en geluid van laden/lossen en spelende kinderen (CBS). Geur Geur(belasting) is gedefinieerd als het last hebben of soms last hebben van stank, zoals gevraagd wordt in het Permanent Onderzoek Leefsituatie (CBS). Luchtkwaliteit Luchtkwaliteit geeft de mate van afwezigheid van luchtvervuiling aan. Het gaat uit van luchtvervuiling in de openlucht, zoals gemeten wordt door het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Luchtkwaliteit is afhankelijk van de aanwezigheid van stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid van mens en dier (RIVM). Licht Met lichthinder bedoelt men de overlast die mensen, dieren en planten ondervinden door lichtvervuiling (Platform Lichthinder) 6

Contacten en binding Mate waarin de gebruikers van de wijk (bewoners, bedrijven, instellingen) met elkaar in contact staan. In hoeverre voelen de mensen zich met elkaar verbonden?­Vertrouwen ze hun buren en kunnen ze in het geval dat nodig is op hen aan? (Jeugd) activiteiten Mate waarin er activiteiten/projecten in de wijk worden­georganiseerd.

Thema 3: Fysiek Groenvoorziening Aanwezigheid en kwaliteit van openbare groenzones in de wijk. Woning Kwaliteit van de woningen in de wijk (koop, huur etc.). Verkeer Mate van verkeersdrukte en verkeersveiligheid. Bereikbaarheid Mate waarin de wijk ontsloten is via verschillende modaliteiten. Voorzieningsniveau Mate waarin voorzieningen in de wijk aanwezig en toegankelijk zijn (winkels, scholen, sportvoorzieningen, cafe, etc.). De voorbeelden in hoofdstuk 2 en 3 zijn in ­para­grafen gecategoriseerd naar de thema’s met bijbehorende leefbaarheidsindicatoren zoals hiervoor beschreven (geluid, licht, geur, wijkbetrokkenheid etc.).

Per thema is staat een indicator centraal dat het meest dominant naar voren komt in de oplossings­ richting. Maar bij alle oplossingsrichtingen zullen ook elementen van andere indicatoren bevatten. Deze ‘overige indicatoren’ staan daarom in het tabel aan het begin van elke paragraaf. Elke paragraaf start met een beschrijving die het karakter van de oplossingsrichting weergeeft. Deze beschrijving wordt gevolgd door een tabel met diverse voorbeelden vanuit de praktijk waarin de oplossingsrichting is toegepast. De oplossingen worden vervolgens verder toegelicht.

2.2 Thema milieu & gezondheid 2.2.1 Externe veiligheid De voorbeelden in deze paragraaf zijn gestoeld op de breed gedeelde ervaring dat hinder van een goed communicerend bedrijf beter geaccepteerd wordt door de buurt dan van een bedrijf dat dit niet doet. Grofweg zijn er twee vormen van communicatie te onderscheiden. Eenrichtingscommunicatie die vooral informerend van aard is en overleg waarbij input van bewoners gebruikt kan worden voor aanpassingen van werkwijzen of compensatiemaatregelen. Beide vormen dragen voornamelijk bij aan de mate waarin bewoners neveneffecten van industriële productie als hinder erva­ren. Het kan ook zijn dat hinder reeds ervaren wordt. Daarom is het belangrijk om ook eventuele woede dan wel onvrede te kanaliseren door middel van het instellen van een klachtenlijn of een vast contactpersoon.

Het is belangrijk van te voren te bepalen wat het doel is, in hoeverre buurtbewoners betrokken worden bij beslissingen of dat het voornamelijk gaat om het informeren. Zowel de mogelijkheden als beperk­ingen binnen de communicatierelatie moeten duidelijk gecommuniceerd worden aan de wijkbewoners en er moeten vooral geen beloftes gedaan worden die niet waar gemaakt kunnen worden. Buurtbewoners moeten­op tijd worden betrokken en een onafhanke­ lijke mediator kan helpen. Gemeenten zijn belangheb­ bend en daarmee niet altijd even geschikt als mediator. 1. EPZ Website EPZ, de exploitant van kerncentrale Borssele, heeft na de kernramp in Fukushima een website ingericht waar burgers­ingelicht worden over maatregelen om de veiligheid van de kerncentrale te verbeteren. Tevens wordt op deze site ook duidelijk uitgelegd hoe een kerncentrale werkt en wat de veiligheidsprincipes rond een kern­centrale inhouden. Duidelijke communicatie helpt onrustgevoelens te verminderen. Dit is dan ook een goed instrument bij milieuproblemen waar de externe veiligheid een rol speelt. Maar ook bij bijvoorbeeld geluidsoverlast kan het effectief zijn. Zo communiceert Schiphol via posters op welke plekken ze maatregelen hebben genomen en gaan nemen tegen geluidsoverlast. Wel is het belangrijk niet alleen aandacht te richten op de maatregelen die genomen worden om hinder tegen te gaan, maar ook nadrukkelijk in te gaan op geboekte resultaten. Aandacht voor genomen hinder­ maatregelen kan immers­ook een gevoel in de hand werken van “als er veiligheids­maatregelen genomen worden, zal er ook wel wat aan de hand zijn.”

Praktijkvoorbeelden Project 1. EPZ Website 2. Koffie Kàn 3. Shell burenraad 4. Chemelot Milieuklachtenlijn

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

Borssele Wenduine Pernis Sittard-Geleen

Externe veiligheid Geluid Externe veiligheid Externe veiligheid

Geluid Geur Contact & Binding Contact & Binding

7

Nut en toepassing • Fabriek die mogelijk overlast veroorzaken in de buurt van de woonomgeving 3. Shell Burenraad De Burenraad van Shell Pernis is in 1998 opgericht. Het initiatief lag bij het Regionale Platform Hinder en Veiligheid, waarin bestuurders, overheidsdien­ sten, burgers en bedrijfsleden regelmatig overleg­ gen over de verbete­ring van de leefbaarheid in het Rijnmondgebied.

Nut en Toepassing • Als technische complexiteit tot zorgen over veilig­ heidsrisico’s leidt • Als een bedrijf wil laten zien welke maatregelen ze getroffen hebben 2. Koffie Kàn Koffie Kàn is een middelgrote koffiebrande­ rij opererend­in de dorpskern van het Belgische Wenduine.­Ondanks geur- en geluidshinder heeft de koffiebranderij altijd kunnen blijven functione­ ren en de productie zelfs kunnen opvoeren doordat omwonenden als stakeholders worden erkend en de consequenties hiervan gedragen worden. Toen de koffiebrandmachine vervangen moest worden­voor een grotere zijn de buurtbewoners uitgenodigd. De brandmachine zou drie keer groter zijn, maar daardoor ook een paar uur korter werk­ zaam en bovendien stiller zijn. Toen de machine er stond zijn bewoners weer uitgenodigd en is er een rondleiding gegeven. “Buren die vroeger terughou­ dend waren, zijn nu klant.”

8

In het overleg ligt de nadruk op ervaren hinder en overlast en op milieu- en veiligheidsaspecten. Deze bepalen mede de leefbaarheid in de directe woon­ omgeving van ruim 450.000 mensen op beide rivieroevers, rondom Shell Pernis. Daarom heeft de Burenraad leden uit Pernis, Hoogvliet, Spijkenisse, Albrandswaard, Vlaardingen en Schiedam. Zij zijn me­ rendeels actief in bijvoorbeeld bewonersverenigingen, ondernemings­verenigingen of milieugroeperingen. De zelfstandige Burenraad heeft een onafhanke­ lijke voorzitter. Een vertegenwoordiger van DCMR Milieudienst Rijnmond is vaste adviseur en woont alle bijeenkomsten bij. De Burenraad vergadert in principe vier maal per jaar. Een commissie uit de raad bereidt de vergaderingen voor en stelt de agenda op. Meestal wordt per vergadering een onderwerp uitgediept. Altijd is er een Shell-expert en meestal ook een onaf­ hankelijke deskundige van buiten Shell aanwezig ter toelichting. Daarnaast staan er vaste onderwerpen op de agenda zoals rapportage door Shell van actuele milieucijfers en incidenten. Nut en toepassing • Als omwonenden hinder ondervinden van nabij­ gelegen bedrijven • Als omwonenden betrokken willen zijn c.q. inspraak willen hebben

4. Chemelot Milieuklachtenlijn Chemelot is een groot industrieterrein in de buurt van de Zuid Limburgse gemeente Sittard-Geleen. Eén van de bekendste bedrijven actief op Chemelot is het Nederlands­concern DSM. De industriële functie van het gebied veroorzaakt echter ook milieuhinder en leidt tot onzekerheid omtrent de externe veiligheid. Chemelot­heeft daarom een milieuklachtenlijn ingesteld met een team van 20 inspecteurs die de klacht kunnen onder­zoeken en zo snel mogelijk terug rapporteren aan de klager. Zodra hinder in de beleving van omwonenden te ernstig wordt, is het belangrijk dat er kanalen zijn waar onvrede geuit kan worden. Bij de milieuklachtenlijn van Chemelot kunnen omwonenden zowel terecht met algemene gevoelens van onvrede als met concrete klachten. In de meeste gevallen zal de telefonist in staat zijn direct uitleg te kunnen geven, maar anders wordt er een notitie gemaakt waarbij ook de weers­ omstandigheden genoteerd worden. Vervolg­ens gaat binnen­een half uur een verificateur op pad. Deze noteert de omstandigheden op locatie waarna zo nodig verder intern onderzoek volgt. De klager wordt op de hoogte gebracht van de voortgang. Naast het afhandelen van klachten en kanaliseren van ontstane onvrede, zoekt Chemelot ook voortijdig de verbinding met de omgeving. Zo is er een les­ programma Jeugd en Chemie dat deels op school en deels bij DSM gegeven wordt. Tot slot wordt er ook een nieuwsbrief rondgezonden. Nut en toepassing • Als industrie in de buurt van woonomgeving over­ last veroorzaakt (o.a externe veiligheidsrisico’s) • Om (door snelle klachtenafhandeling) het ­ontevreden omwonenden te doen verminderen 2.2.2 Geluid De voorbeelden in deze paragraaf laten zien dat een geluidswal meer kan zijn dan een simpele wering van geluid, maar ook meervoudig gebruikt kan worden of een groter effect heeft door innovatieve

aanpassingen.­De voorbeelden in deze paragraaf zijn soms dermate technisch van aard dat een goede toelichting­op het voorbeeld niet binnen het kader van dit oplossing­enboek valt. De voorbeelden dienen dan ook vooral als eerste inspiratie. Voor een verwij­ zing naar een betere toelichting kunt u achterin bij het hoofdstuk literatuurverwijzingen terecht. 1. Groene geluidsscherm Mostert de Winter, onderdeel van de Koninklijke BAM Groep, is één van de grondleggers van het groene geluidsscherm. Het groene geluidsscherm weert geluid, terwijl voor het oog enkel groen zichtbaar is. Zo staat er langs de Westerlaan in Dongen een mooi begroeid geluidsscherm met de naam MW-Sound­ Killer en is in Capelle aan den IJssel een vergelijkbare zij het minder grote constructie toegepast om de geluidsoverlast van de skatebaan te beperken. Het groene geluidsscherm is een smal begroeibaar geluidsscherm. Bij een maximale wandhoogte van 6 meter is de constructie slechts 20 tot 60 cm breed. Het geluidsscherm bestaat uit een kernconstructie met extensieve substraat. De planten worden óf direct onderaan het scherm geplant en groeien als klim­ planten langs het scherm omhoog of ín het scherm geplant.­Het geluidsscherm heeft een absorptie­ waarde van maximaal 9 dB en een isolatiewaarde van meer dan 30 dB. Een bijkomend voordeel is dat de begroeiing­tevens het spuiten van graffiti bemoeilijkt. Nut en toepassing • Bij veel vormen van geluidsoverlast • Heeft zowel een instrumentele als een esthetische functie 2. Het kantoor als geluidswal De gemeente Haarlem heeft het multifunctionele gebruik van gebouwen in het beperken van geluids­ overlast in 2009 tot een belangrijk punt van haar leefbaarheidsbeleid gemaakt. Dantuma, een in Haarlem gevestigd bedrijf dat hardware en software levert voor efficiënt documentenbeheer in kantoren, heeft in 2008 een kantoor betrokken dat ook een geluids­werende

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Groene geluidsscherm 2. Het kantoor als geluidsscherm 3. Geluidswal op de woning

Dongen, Capelle aan de IJssel Haarlem Utrecht Rijnenburg

Geluid Geluid Geluid

Groenvoorziening Wonen Wonen

9

functie vervult voor het achterliggende woongebied. Het kantoor van Dantuma staat evenwijdig aan de spoorlijn Amsterdam - Haarlem en dempt daarmee de geluiden die afkomstig zijn van het treinverkeer. Gebouwen met een niet geluidsgevoelige functie kunnen worden ingezet als extra barrière voor het tegen gaan van geluidshinder. Verder valt er na te denken over de indeling van woningen, door bijvoor­ beeld het trappenhuis of de garage aan de wegkant te bouwen. Aan de zijde van de geluidsbron liggen dan de minder geluidsgevoelige delen van het gebouw, zoals vluchtwegen. Andere opties zijn woongebouwen met een dove gevel of gesloten bouwblokken. Nut en toepassing • Bij vormen van geluidsoverlast • Bij bouwwerkzaamheden die overlast kunnen veroorzaken 3. Bedrijven integreren in een geluidswal De gemeente Utrecht besloot in Leidsche Rijn tot de aanleg van een multifunctionele geluidswal die tege­ lijkertijd bij weggebruikers het gevoel van beweging moest stimuleren. VVKH architecten werkte daartoe een ontwerp voor een 800 meter lang geluidsscherm uit, met daarachter 60.000m² voor bedrijvigheid. Het innovatieve is dat bedrijvigheid geïntegreerd is met de geluidswerende functie. De vormgeving van het gebouw is afgestemd op de relatie tussen de geleidelijke verandering van de top en de positie van de automobilist. Door dit precies af te stemmen, ervaart de automobilist dat hij voort beweegt in plaats van dat hij te lang tegen een blinde muur zit aan te kijken. Nut en toepassing • Als de behoefte aan kantoorruimte/winkelruimte samen­valt met de noodzaak te voorzien in geluidswering

2.2.3 Licht Dit concept stoelt op de mogelijkheden die led biedt voor energiezuinige sfeerbelichting. Door de kleur van het ledlicht af te stemmen op de (architectoni­ sche) vormgeving van de omgeving kan de beleefde omgevings­kwaliteit toenemen. 1. Blauw Ledlicht en bijpassende vormen De provincie Friesland wilde de veiligheid en door­ stroming van het verkeer verbeteren, maar zat bij diverse punten met moeilijke knooppunten van samenkomende waterwegen, spoorwegen en verkeerswegen. Voor een dergelijk knooppunt bij Sneek koos de provincie hierbij voor een aquaduct. De Sloveens Nederlandse architect Tatjana Trzin gebruikte ledlicht en wist zo een mooi samenspel te realiseren tussen vorm en verlichting. Aquaduct de Geau heeft een licht ogende, blauwe organische vorm, met afgeronde wanden voorzien van grote, ovale openingen. Met de verlichting worden­ prettige visuele prikkels afgeven om de beleving van herrie en stof te verzachten. Verder wordt het plafond ‘onzichtbaar’ aangelicht, zodat het ook ’s avonds zijn gewichtloze beleving behoudt. Zowel de functioneleals accentverlichting is volledig uitgevoerd met led. Het plafond en de twee wanden in de tunnel worden indi­ rect van onderen aangelicht door ledline²-armaturen. Nut en toepassing • Bij onveilige en verloederde verkeersdoorgangen • Wanneer diverse verkeersknelpunten samenkomen 2. Groen Ledlicht in bosgebieden De gemeente Enschede deed in 2009 mee aan een proef om lichthinder te verminderen. In het kader hiervan is er in Boekelo en Assen gekozen voor groene led-verlichting om onveiligheid en gevoel van onveiligheid af te doen nemen en tegelijkertijd de natuur niet te verstoren.

Praktijkvoorbeelden

10

Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Blauw Ledlicht en bijpassende vormen 2. Groen Ledlicht in bosgebieden 3. Vol inzetten op led verlichting

Sneek,

Licht

Veiligheid, verkeer

Assen, Boekelo

Licht

Veiligheid, verkeer

Tilburgg

Licht

Veiligheid, verkeer

Groene led-verlichting veroorzaakt minder licht­­ver­ vuiling­en geen verstoring van de natuur zoals bij wit licht dat door dieren verward wordt met de zon. Verder is de led-verlichting veel energiezuiniger en gaan de lampen veel langer mee. De groene kleur maakt veel zichtbaar met weinig licht, wat de verkeersveiligheid vergroot. Nut en Toepassing • In een groene omgeving • Om veiligheid met bescherming natuur te combineren 3. Vol inzetten op ledverlichting De gemeente Tilburg is in februari 2010 gestart met het vervangen van reguliere straatverlichting door energiezuinige straatverlichting. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de Fortimo toepassing van Philips, waardoor led gemakkelijk kan vervangen worden in het geval er een doorbraak is in de technologische ontwikkeling. Als gevolg hiervan is Tilburg al enkele jaren voorloper op het gebied van led straatverlichting en heeft de Europese commissie in 2011 de Green Light Award toegekend aan Tilburg. In Tilburg is het energieverbruik voor verlichting van de straten met 26% afgenomen. Een ander voordeel

is dat nu alle straatlantaarns aan blijven. In de oude situatie werd 1/3 van de lantaarnpalen uitgeschakeld. Dit creëerde donkere plekken. Door de lichten te dimmen ontstaat er een straat die verlicht is zonder plaatselijk over- dan wel onderbelicht te zijn. In de wijk rond de Tobias Asserlaan in Berkel-Enschot is er daarnaast gekozen voor verlichting op aanvraag door middel van bewegingssensoren. Komt iemand langs dan gaat het licht feller branden, rijdt iemand weg dan dooft het weer. Nut en toepassing: • Energiezuinige manier om verlichtingsspreiding te verbeteren 2.2.4 Geur Het voorbeeld in deze paragraaf introduceert geur­maskering. Geurmaskering kan helpen bij het weg­nemen van de oorzaak van geuroverlast, maar schakelt zelden definitief de bron van de overlast uit. Als de overlast veroorzakende geur te sterk is, zal de geurmaskering juist averechts werken. Niet alleen kan de combinatie van een aangenaam aroma met een urine­lucht de geur­overlast mogelijk versterken, ook kan het doorwerken in de beleving omdat wijk­bewoners het gevoel kunnen krijgen met een kluitje in het riet te worden gestuurd. Denk hierbij aan trappen­huizen van flats. Door frisse geuren de ruimte in te sturen, worden vervelende geuren gemaskeerd. De frisse geur zou bewoners er tevens toe kunnen breng­en beter te letten op de netheid en schoonheid van de publieke leefomgeving. In het geval afval of urine een probleem­ oorzaak is, zou op die manier uiteindelijk ook de bron van de geuroverlast kunnen worden aangepakt. Een andere methode is geurneutralisatie. Geurneutralisatie is gebaseerd op tegengeuren die de vervelende geur niet maskeren, maar neutraliseren door dat de ingebla­ zen geur de ongewenste geur opheft. Geurneutralisatie wordt echter nog nauwelijks toegepast.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Geurmaskering 2. Hoge bomen vangen veel geur (experiment)

Delft Hengelo

Geur Geur

Vervuiling buurt Groenvoorziening

11

1. Geurmaskering Sinds vorig jaar oktober houdt woningcorporatie Woonbron een geurexperiment in de Gillisflat aan de Chopinlaan en de flats Kievit en Lepelaar in de Popta­ hof. Het geursysteem is van het bedrijf Making Scents, dat het systeem eerder installeerde op het centraal station in Amsterdam. Dit met als doel de bewoners ervan te doordringen dat zij een schoongemaakt gebouw binnen lopen. Uitlaten in de entree van de flats geven regelmatig een ‘pufje’ af uit een reservoir met verschillende aroma’s. De verspreide geur zou de bewoners van zo’n 360 woningen tevens aanzetten tot het schoon­ houden van de ruimte waar ze zich bevinden. De woningbouwcorporatie baseert zich op onderzoeken waar in de ene ruimte wel geur verspreid werd en in de andere niet. In de ruimtes met geur hielden gebrui­ kers de ruimte netter. De geur moet ervoor zorgen­ dat bewoners meer zorg hebben voor hun eigen leefomgeving. Bewoners worden dan geacht minder snel hun vuilniszak in het trappenhuis te laten staan, kinderen moeten zo worden gestimuleerd om thuis en niet in het portiek te plassen en reclamefolders niet te laten slingeren. Nut en toepassing: • Wanneer sprake is van een (gematigde) geuroverlast • Als het probleem met gedragsverandering door gedragsverandering kan worden opgelost 2. Hoge bomen vangen veel geur Tijdens uitvoering van de scan ‘Leefbare Wijken’in een van de pilotgemeenten Hengelo, werd door een bewoner aangegeven dat sinds de sloop van twee gebouwen op het naastgelegen bedrijventerrein, zij meer hinder ondervinden van geur afkomstig van het bedrijventerrein. Het lijkt erop dat de gebouwen een effect hadden op de windrichting wat resulteerde in minder geurhinder. Nu de gebouwen verdwenen zijn wordt de windrichting niet meer ‘gebroken’ en worden­ hinderlijke geuren weer over de wijk verspreid. Mogelijk kan door het plaatsten van bijvoorbeeld hoge bomen de loop van de wind gestuurd worden. De gemeente verricht onderzoek daarnaar. Als er bomen geplatst worden op het bedrijventerrein om de windrichting te beïnvloeden, kunnen deze bomen onderdeel worden van een groter aan te leggen groenstructuur dat de leefbaarheid op het bedrijven­ terrein ten goede komt. Nut en toepassing • geurhinder

12

2.2.5 Lucht De voorbeelden in deze paragraaf gaan over daktui­ nen. Het aanleggen van daktuinen of dakbegroeiing ter bevordering van de luchtkwaliteit, begint uit te groeien tot een trend waar instellingen en bedrijven zelfstandig mee aan de slag gaan. In principe lijkt het niet nodig om hier intensief beleid op te maken, al bestaan er onder burgers nog veel onduidelijkheden over juridi­ sche en technische obstakels. Zorgen over lekkages of benodigde vergunningen kunnen ertoe leiden dat niet alle mogelijkheden optimaal benut worden. Het bevorderen van de aanleg van daktuinen of dakbegroeiing door voorlichting en het wegnemen van praktische obstakels is een eerste stap. 100 m² begroeid oppervlak kan tot 100 gram fijn stof opnemen. Voor stevige daken kan de daktuin als een tuin fungeren die ook echt open staat voor bezoek en mogelijk zelfs voorzien kan worden van een vijver. Op minder stevige daken kan sedum worden aangelegd. Sedum is een vetplant die minder grond nodig heeft en door zijn kleurenverscheidenheid ook decoratief ingezet kan worden. Een nadeel is dat het rendement van daktuinen ter discussie staat. Zo kan hoge begroeiing de lucht­ circulatie storen waardoor fijnstof juist blijft hangen in plaats van dat het opgenomen wordt. Een bijko­ mend voordeel is dat het water opvangt en daarmee de ­riolering ontlast. Tot slot kan er bij weinig geld gekozen worden voor een ecologisch dak. Er wordt wel een basis voor het groendak aangelegd inclusief substraat, maar beplanting komt uit zichzelf op. 1. Groene tramhalte Tramhaltes in Rotterdam werden in 2008 ter gelegen­ heid van het Groenjaar 2008 voorzien van een kleine groene daktuin. Deze campagne was vooral ludiek bedoeld en had als belangrijkste doel om mensen na te laten denken over manieren om de stad te vergroe­ nen. Daarnaast geven ze ook kleur aan straten waar weinig groen aanwezig is. Nut en toepassing • Voor kortstondige bewustwordingsacties

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Groene Tramhalte 2. Grootste daktuin van Europa 3. “Ideeën Groene Allure Binnenstad”

Rotterdam Barendrecht Nijmegen

Lucht Lucht Lucht

Groenvoorziening Groenvoorziening Groenvoorziening

2. Grootste daktuin van Europa Het park is 90.000 m² en is aangelegd op de spoor­ overkapping die Barendrecht doorkruist. Om te voorkomen dat het park te zwaar wordt voor de betonnen overkapping is het talud (beloop/helling) van piepschuim. Tevens is gekozen voor bomen die niet groter worden dan 12 meter, omdat hun wor­ tels slechts beperkt kunnen groeien. Het dakpark is via trappen die overal aan de randen van het dakpark bevestigd zijn, publiek toegankelijk. Nut en toepassing • Alternatief op plekken met een gebrek aan groen­ voorziening 3. “Ideeën Groene Allure Binnenstad” De gemeente Nijmegen heeft in 2010 een boek gepubliceerd met daarin informatie over de voor­delen van groene daken, mogelijke subsidieregelingen, diverse toepassingsvoordelen en tips over welk soort groendak in welke situatie aantrekkelijk is. Dit is gecombineerd met een speciale subsidieregeling gericht op de renovatie van de wijk Hatert en het oude bedrijventerrein Nijmegen West. Hierbij werden woningbouwcorporaties en bedrijven opgeroepen

groendaken aan te leggen. Het boek was zowel gericht op eigenaren als op beleidsmakers. Nut en toepassing • Voor het stimuleren particulier initiatief op het gebied van groenvoorziening 2.2.6 Vervuiling buurt Straten waar afval langs de weg blijft staan, bosjes waar zwerfvuil blijft liggen en speelplaatsen bezaaid met bierflesjes geven niet alleen een onprettige sfeer, maar vormen ook een probleem dat zichzelf in stand houdt. Van een vuile straat gaat nu eenmaal geen motivatie uit om de straat schoon te houden. Veel gemeenten hebben daarnaast te kampen met budget­ taire druk op de inzameling van grof vuil en huisvuil en hebben daarom moeten schrappen in de frequen­ tie van de afvalinzameling. Dit vergroot het risico dat restafval illegaal gedumpt wordt. Het afvalprobleem is daarmee vooral een probleem dat zich concentreert rond het gedrag van mensen. De voorbeelden in deze paragraaf zetten zowel in op het realiseren van een schone lei als op het bewerkstelligen van een gedragsveranderingen.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Vliegende Brigade 2. Nudge Afval Estafette

Amsterdam Heel Nederland

Vervuiling buurt Vervuiling buurt

3. Portiekportier

Amsterdam

Vervuiling buurt

Wijkbetrokkenheid Wijkbetrokkenheid, contacten en binding (Jeugd activiteiten)

13

1. Vliegende brigade Sinds september vorig jaar wordt het grofvuil in Amsterdam Noord nog maar één keer per maand opgehaald. Dit heeft in 6 van de 20 wijken tot problemen geleid. Het stadsdeel heeft extra maat­ regelen ingezet door middel van een vliegende brigade die binnen 48 uur na de klacht het illegaal gestorte vuil ophaalt. Dat gebeurt in combinatie met extra handhavers die mensen beboeten als ze op het verkeerde moment hun grofvuil buiten zetten. Ook buurtmeesters, wijkbeheerders en andere professio­ nals spelen een belangrijke rol. Zij spreken bewoners aan en houden regelmatig contact met de mensen die het vuil ophalen. Al die maatregelen samen, lijken te werken. Nut en toepassing • Als grofvuil illegaal wordt buiten gezet 2. Nudge afval estafette Er zijn tal van praktijkvoorbeelden waaruit blijkt dat een bedrijf dat goed communiceert en positief aanwezig is in de wijk meer draagvlak heeft en minder last van klagende buurtbewoners. De Nudge Afval estafette is een voorbeeld dat hier op inspeelt. Bedrijven sturen hun werknemers gedurende een week in teams de omringende buurt in om afval op te ruimen. Naast het feit dat het probleem van bijvoorbeeld zwerfafval zo wordt aangepakt, kan het ook het draagvlak in de buurt vergroten en is het voor het bedrijf een goede manier om aan team­ building te doen. Bedrijven krijgen voor een week een afvalcontainer, handschoenen en afvalprikkers en krijgen een communicatie toolbox voor het verwerven van aandacht in lokale media. Tegenover deelname aan de nudge afval estafette staat een prijskaartje van 500 tot 1500 euro voor het meewerkende bedrijf.

bestaan niet alleen uit het zelf opruimen, maar ook op het aanspreken van volwassenen wanneer ze het portiek of de buurt vervuilen.

Vanuit opvoedkundig perspectief bekeken draagt dit bij aan het milieubewustzijn van jongeren. Dit is temeer­positief daar de kinderen van vandaag, morgen­de leeftijd bereiken waarop ze op straat rommel kunnen veroorzaken. Omdat de kinderen­ trots zijn op het feit dat ze verantwoordelijkheid­ ­krijgen, vormen ze daarnaast een effectief instru­ ment­om ook het bewustzijn­van oudere bewoners te vergroten. Een positief bijeffect is dat oudere bewoners vaak een beter beeld krijgen van de kinderen. De Amsterdamse woningbouw­corporatie Rochdale heeft met het zakgeld­project een enigszins vergelijkbaar project. In dit project krijgen kinderen zakgeld waarmee ze in overleg met de woningbouw­ corporatie de buurt kunnen opknappen. Nut en toepassing • In kinderrijke buurten • Als jongeren de buurt vervuilen en/of ouderen overlast bezorgen.

2.3 Thema sociaal Nut en toepassing • Als bedrijven hun imago en bekendheid in de wijk willen vergroten • Bij veel zwerfvuil in de wijk 3. Portiekportier Woningcorporatie Ymere heeft het concept van de ‘portiekportier’ bedacht. Het idee is erop gericht kinderen tussen 8 en 13 jaar verantwoordelijkheid te geven over het netjes houden van de buurt. Dit doen zij in overleg met de huismeester op basis van één keer per week tegen een beloning, na eerst een trai­ ning te hebben gevolgd. De beloning kan de vorm hebben van iets lekkers als een ijsje, of een uitje zoals bowlen, maar bijvoorbeeld ook iets spannends als een bezoek aan de brandweer. De activiteiten 14

2.3.1 Wijkbetrokkenheid De voorbeelden in deze paragraaf laten de participatie­van burgers in leefbaarheidsprojecten of het stimuleren van burgers tot het bijdragen aan vergroting van de leefbaarheid zien. Meerwaarde van burgerparticipatie is dat het zowel kostenbespa­ rend als doeltreffend kan werken. Burgers kennen de eigen onvrede, worden gedwongen prioriteiten te stellen en gedeelde verantwoordelijkheid voor de wijk kan leiden tot meer wijkbetrokkenheid en burgerschap. Dit type oplossingen speelt daarmee in op de samenhang die er bestaat tussen fysieke, milieutechnische en sociale aspecten van de beleefde kwaliteit van de leefomgeving. Belangrijk element in dit type projecten is dat het een samenwerking

betreft tussen verschillende formeel georganiseerde organisaties en overheidsinstanties enerzijds en veelal ongeorganiseerde burgers anderzijds. Vertrouwen speelt dan ook een cruciale rol bij deze projecten.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Tips voor de Tuin 2. Atlas Stille Plekken 3. Buurtbeheer 4. Gereedschap en middelen beschikbaar voor beheer groen 5. Realisatie van ontmoetings­ plekken en levendige pleintjes 6. Bewoners als kunstenaar 7. Fix Your Street 8. Nederlandse Heide­maatschappij 9. N239 – Werken aan de weg van de toekomst

Amsterdam Amsterdam Hellevoetsluis Rotterdam Overschie

Wijkbetrokkenheid Wijkbetrokkenheid Wijkbetrokkenheid Wijkbetrokkenheid

Vervuiling Buurt Geluid Veiligheid, vervuiling buurt, Luchtkwaliteit, (jeugd) activiteiten

Weesp

Wijkbetrokkenheid

Vervuiling buurt, contact & binding

Amsterdam Ierland/Verenigd Koninkrijk Door het hele land

Wijkbetrokkenheid Wijkbetrokkenheid Wijkbetrokkenheid

Oss

Wijkbetrokkenheid

Vervuiling buurt, veiligheid Vervuiling buurt, veiligheid Vervuiling buurt, contact & binding Lucht, geluid, licht, verkeer

1. Tips voor de tuin Woningbouwcoöperatie Ymere geeft inwoners informatie over verschillende manieren waarop ze hun tuin op een budgetvriendelijke manier kunnen inrichten. Deze aanpak moet voorkomen dat burgers hun tuin geheel betegelen of laten verloederen. Burgers krijgen een brochure met daarin verschil­ lende standaard­modellen: van budget tot luxe. Doel van de brochure is om bewoners met weinig geld of tijd voor beheer van de tuin inspiratie te geven. De tuinmodellen variëren van de onderhoudsarme budgettuin (€450), tot de burentuin (€1500) en de zon arme schaduwtuin (€1750). Van de tuingerichte aanpak bestaat ook een intensie­ vere variant. Zo is in de Van der Pekbuurt in Amster­ dam afgelopen september de actie ‘Schone Tuinen’ gestart. Wijktuinen zijn opgeruimd en opgeknapt met als uitgangspunt dat bewoners de tuinen daarna zelfstandig schoonhouden. Nut en toepassing • Als in de beleving te weinig groenvoorziening in de buurt aanwezig is • Als buurtbewoners hun tuin als opslag voor grofvuil gebruiken

2. Atlas Stille Plekken Doel van het project ‘Atlas Stille Plekken’ is bewoners­op de hoogte te stellen van stilte plekken in ­Amsterdam. Het project ‘Atlas Stille Plekken’ wordt uitgevoerd door een samenwerking van Dienst Milieu en Bouwtoezicht (DMB), Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO), Dienst Onderzoek en Statistiek (O&S) en Geneeskundige en Gezondheidsdienst Amsterdam (GGD). De achterliggende gedachte van dit project is dat het niet altijd mogelijk is om de bron van geluidshinder aan te pakken of het vrijgekomen geluid te dempen. In dat geval schrijft de Europese Richtlijn Omgevings­ lawaai voor, dat stille plekken compen­satie kunnen bieden voor geluidshinder. Uit Amsterdams onder­ zoek blijkt dat niet alle bewoners evengoed op de hoogte zijn van het bestaan van stille plekken. De aanpak van de Atlas Stille Plekken­is erop gebaseerd de kennis van de ene groep bewoners over te dragen aan de andere groep bewoners. Bij de uitvoering van het project en het opstellen­van de rapportage is een klankbordgroep van externe deskundigen betrokken. Het onderzoek steunt zowel op een feitelijke als op een groot belevingsonderzoek.­ Dit belevingsonderzoek is via lokale media uitgevoerd en is er op gericht om favoriete stille plekken van 15

Amsterdammers te verzamelen en deze te bundelen in een stadsplattegrond met stille plekken. Nut en toepassing • Als de bron van geluidsoverlast niet afdoende kan worden weggenomen • Als er een netwerk van lokale media (regionale tv zender, lokale krant) aanwezig is ter promotie van de campagne 3. Buurtbeheer Het doel van wijkbeheer is om samen met de inwoners­ van Hellevoetsluis de leefbaarheid in de wijken en buurten te verbeteren. Het wijkbeheer is een samen­ werkingsverband tussen de gemeente ­Hellevoetsluis, Maasdelta, de politie, stichting PUSH, Jongerenwerk SWS en de inwoners van Hellevoetsluis.­De aanpak kan bijvoorbeeld bestaan uit aanpas­singen in de openbare ruimte of het organiseren van activiteiten die bijdragen aan een schoon en veilig Hellevoetsluis. Binnen het wijkbeheerconcept is er ook een inten­sievere variant die uitgaat van de buurtaanpak. Hierbij wordt een aantal wijken geselecteerd dat in aanmerking komt voor een intensievere aanpak. Dit begint met een actie­ week waarin wensen en noden van buurtbewoners in kaart worden gebracht. Na een week gaat er een enquêteteam de wijk in die op basis van de informatie uit de actieweek nagaat wat er op korte en op langere termijn gebeuren moet. Uit de groep geënquêteerden wordt een wijkteam samengesteld dat nauw betrokken is bij de opzet van de herstructureringsplannen. Het wijk­ team kiest een ontwerpbureau uit dat het plan voor de herstructurering maakt en fungeert als toezicht­houder tijdens het proces. Nut en toepassing • Mogelijke overlast bij grootschalige herstructureringsprojecten 4. Gereedschap en middelen beschikbaar voor beheer groen De Rotterdamse deelgemeente Overschie ligt onder de rook van Rotterdam Airport en wordt doorkruist door een snelweg. Rotterdam Overschie heeft in 2008 de wijkaanpak nadrukkelijk gericht op burgerparticipatie en milieu. Dit gebeurde door burgers zowel te betrekken bij de planningsfase van wijkreconstructies als bij het beheer van het uiteindelijke resultaat. Hierbij is gekozen voor een brede leefbaarheidsbenadering die ook inspeelt op de fysieke en mentale gesteldheid van bewoners door middel van bijvoorbeeld het stimuleren van sport. Bewoners kregen een rol bij de planningsfase en beheerden een fonds van € 95.000 voor de uitvoer van bewonersinitiatieven ter verbetering van de buurt. 16

Een ander voorbeeld is dat omwonenden, ouders, directie en bestuur van de school gezamenlijk een plan hebben gemaakt om de schoolpleinen te veranderen in een speel- en sportplaats die ook geschikt is voor na schooltijd. Leerlingen mochten zelf de eerste steen leggen. Een mooi voorbeeld van burgerparticipatie gericht op milieu is een energiecoöperatie waarin buurtbewoners verenigd zijn en zelf energie inkopen, woningen isoleren en zonnepanelen e.d. aanbrengen. Een belangrijke les die deelgemeente Overschie­ ­meegeeft, is dat burgerparticipatie geduld, verwachtingen­management en tot slot een duidelijke terugkoppeling vergt. In Overschie vindt dit plaats middels wijkgesprekken, waarin de deelgemeente met tafels en stoelen de wijk in trekt om bewoners in te lichten over de mogelijkheid van burgerparticipatie. Daarnaast is er ook een web portal onsoverschie.nl dat functioneert als Facebook en waarop bewoners een profiel hebben en een forum om informatie uit te wisselen. De vorderingen worden gecommuniceerd­ door middel van de film “Overschie in ­bewe­ging”.­­ Hierin worden zowel de vorderingen van reconstructie­werkzaamheden getoond als nieuw ­ontplooide culturele of sportieve evenementen. Nut en toepassing • Als gedrag van bewoners het probleem in stand houdt • Als verantwoordelijkheid van bewoners over het gebied moet worden vergroot • Als de buurtbetrokkenheid gebrekkig is 5. Realisatie van ontmoetingsplekken en levendige pleintjes Onderzoek wees uit dat eenzaamheidsgevoelens van bewoners in gemeente Weesp hun beleving van de leefbaarheid van de wijk beïnvloed. Weesp is daarom een initiatief gestart om picknickgelegen­ heden te creëren, zodat er meer ontmoetingsplaatsen voor bewoners zijn. De picknickplekken worden veel gebruikt, zowel door de autochtone als de allochtone­ bevolking. De pleinaanpak gebeurt in nauwe samen­

tunnels.­Zoals zoveel tunnels en viaducten maakten­de v­ iaducten in de Dekschuitstraat een enigszins­­ongure indruk. Voor €8.000 heeft Rochdale b ­ ewoners in staat gesteld om samen met kunstenaars­de tunnels in de Dekschuitstraat te verfraaien. Dit heeft geresulteerd in leuke mozaïek­ collages aan de wanden van de tunnel.

werking met architecten en buurtbewoners. Hierbij is de groenvoorziening onder handen genomen en wordt de identiteit van de buurt benadrukt in kunstvoor­werpen. Verder zijn er veel plantenbakken­ ­opgehangen. Interessant genoeg zijn deze niet ­gestolen of ten prooi gevallen aan vandalisme.­Na ­afloop van de reconstructie ontvingen alle buurt­ bewoners een ansichtkaart van de buurt met het verzoek om commentaar te geven en mensen uit te nodigen in de buurt. Deze ansichtkaart wees ook nadrukkelijk op de bredere landelijke omgeving van Weesp en projecteerde Weesp als een aangename plek voor weekendactiviteiten. De ervaringen zijn tot nu toe positief. De bewoners zijn aanmerkelijk enthousiaster over de kwaliteit van de leefomgeving. Nut en toepassing • Als wijkbetrokkenheid en sociale component het werkelijke probleem achter beleefde milieuhinder zijn 6. Bewoner als kunstenaar Woonstichting Rochdale heeft in Amsterdam binnen het bredere kader van de Amsterdamse­ wijkaanpak gewerkt aan de verfraaiing van

In Amsterdam Zuidoost wordt een soortgelijke aanpak toegepast bij bouwafzettingen. Hier maken bewoners samen met kunstenaars afbeeldingen en foto’s die gebruikt kunnen worden om de afzettingen te versieren. Op deze wijze worden burgers beter geïnformeerd over de werkzaamheden die plaats vinden en wordt daarmee hun begrip vergroot, worden burgers betrokken bij de buurt en tot slot draagt de kunst natuurlijk bij aan het straatbeeld. Nut en toepassing • Bij langdurige (bouw)werkzaamheden • Bij onprettige viaducten, blinde muren, plekken 7. Fix Your Street Een vernieuwend internationaal beproefd voorbeeld van bewonersparticipatie in leefbaarheidsbeleid is de interactieve methode Fix Your Street. Fix Your Street is een website waarop bewoners overlast van o.a. ­graffiti, vernielingen, defecten in verlichting­en ­dergelijke k­ unnen melden. Een punt van overlast wordt vervolgens op een grafische kaart weer­gegeven. De website wordt gevolgd door een ambtenaar die over het wijkbeheer gaat. Het concept Fix Your Street vergroot zowel de betrokkenheid van bewoners bij de buurt, draagt bij aan het sneller o ­ plossen van knel­ punten in de (beleving van) leefbaarheid en dient ook als instrument in de communicatie van bewoners naar de gemeente toe. Nut en toepassing • Bij verloedering in de wijk • Als burgers zich niet serieus genomen voelen bij klachten over buurtverloedering 8. Nederlandsche Heidemaatschappij Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij (KNHM) is een organisatie die bestaat uit vrijwil­ ligers die bewoners begeleidt bij de verbetering van hun buurt, wijk, dorp of stad. Dit doet KNHM door kennis van de vrijwillige adviseurs en kennis uit haar netwerk in te zetten. Denk bijvoorbeeld aan het berekenen van kosten, het opstellen van een plan van aanpak of aantrekken van financiers. Actuele thema’s waarop KNHM zich specifiek richt zijn: Stadslandbouw, Lokale duurzame energie, Leef­ baarheid en bevolkingskrimp, Vrijetijdseconomie, Cultuurhistorie en landschap. 17

Een mooi voorbeeld is het bewonersproject ‘Tuin aan de Maas’. Op de Mullerpier in het Rotterdamse havengebied staat woningbouw gepland voor in 2015. Al die tijd tegen een kale zandvlakte aankijken, zagen de bewoners niet zitten. Ze zijn zelf aan de slag gegaan en hebben met advies en hulp van KNHM een geweldige tuin vol bloemen, bomen en struiken aangelegd met daarbij ook een moestuin. De tuin versterkt de sociale cohesie doordat de hele buurt een steentje bijdraagt in de realisatie en buurtbewoners elkaar tegen blijven komen in de tuin.

vragen over wat er vanuit de omgeving g ­ edacht belangrijk was voor de weg van de toekomst. De deelnemers maakten volop van de gelegenheid gebruik om ideeën aan te leveren, variërend van de winning van warmte uit asfalt tot het doortrekken van de weg over de Maas. In dezelfde periode organiseerden gemeente en provincie bij vijf basisscholen in Oss een teken­­wed­strijd. Kinderen in groep 5 en 6 werden gevraagd om tekeningen te maken van de weg van de toe­ komst. Van de beste tekeningen werden vervolgens ansichtkaarten gemaakt. De voortgang, uitkomsten van het project, filmpjes, afbeeldingen en verslagen staan verzameld op de website. Nut en toepassing: • Bij mogelijke overlast van reconstructies aan wegen • Bevorderen van bewonersparticipatie

2.4 Thema fysiek Nut en toepassing • Om particulier initiatief te bevorderen 9. N329 – Werken aan de weg van de toekomst In het kader van grote reconstructiewerkzaamheden aan de provinciale N329 zetten de provincie NoordBrabant en de gemeente Oss volop in op duurzaam­ heid en innovatie. De N329 moet daarmee de Weg van de Toekomst worden. Om dit te bereiken wordt er ingezet op het realiseren van samenwerking­tussen burgers, overheden, ondernemers en kennis­centra. Door de gemeente Oss en de provincie Noord-Brabant­ is een brede oproep gedaan voor het aan­leveren van ideeën. Bezoekers van de website www.N329wegvandetoekomst.nl konden via webmail hun ideeën kenbaar maken. Ook organiseerden gemeente en provincie creativiteits­­ sessies. In deze creativiteitssessies kwamen deskundigen,­plaatselijk betrokkenen en vrijdenkers bijeen om na te denken over creatieve vormen van innovatie. De sessies hadden tot doel om een meer ­abstracte visie op de weg te formuleren. Zo ontwikkel­ den deelnemers een concept waarbij de weg als ­ontmoetingsplek dient, maar ook een concept waarbij de weg als een levend organisme benaderd wordt en op die wijze samensmelt met de omgeving. Daarnaast­ waren er ook ontbijtsessies met weggebruikers, plaat­ selijke politiek en omliggende bedrijven. Vanaf half acht tot half negen debatteerden deelnemers onder het genot van een ontbijt en aan de hand van gerichte 18

2.4.1 Groenvoorziening Onderzoek wijst uit dat groen een cruciale rol speelt bij het vergroten van de leefomgeving. Veel gemeen­ ten richten zich in de wijkaanpak dan ook op het verbeteren van de groenvoorziening. Parken en plantsoenen hebben effect op de feitelijke dimensies van leefbaarheid. De groenvoorziening vervult een rol in het zuiveren van de lucht, het reguleren van de waterafvoer, het creëren van schaduw en wordt door veel mensen ook vanuit esthetiek oogpunt gewaardeerd. Belangrijker is echter de werking die groen kan hebben op de beleving. Wijkbewoners ervaren groen als rustgevend, terwijl parken ook ideaal zijn met het oog op hun recreatieve functie.­ Groen moet echter breder worden opgevat als bomen en planten alleen. Groen kan ook blauw zijn: waterplassen aanleggen en het verbeteren van de oevers. En groen kan ook aardebruin zijn: het aanleggen van stadsmoestuinen bijvoorbeeld. Het combineren van groenvoorzieningen met water en gelegenheden voor recreatie levert synergie op. Belangrijk is te beseffen dat aan het aanleggen van groen en blauw automatisch ook beheer gekoppeld is. Water dat niet onderhouden wordt, draagt niet bij aan de leefbaarheid maar laat deze afnemen. 1. Water in de Vogelaarwijken Uit onderzoek onder wijkbewoners blijkt dat 62% de aanwezigheid van water belangrijk acht voor de leef­ baarheid van de wijk. In 8 van de 40 Vogelaarwijken

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige Indicatoren

1. Water in de Vogelaarwijken 2. Groen in de Wijk 3. Moestuin in de wijk

Arnhem Door heel het land Haarlem

Groenvoorziening Groenvoorziening Groenvoorziening

Geluid, contact & binding Vervuiling buurt Vervuiling buurt, contact & binding, wijkbetrokkenheid

heeft de wijkaanpak zich nadrukkelijk gericht op het vergroten van het wateroppervlak in de wijk dan wel op de kwaliteit van het water in de wijk. Deze methode is vooral succesvol wanneer water (blauw) wordt aangelegd in stadsparken (groen). De aanwe­ zigheid van water kan gebruikt worden voor recreatieve doeleinden maar kan ook aan de bele­ ving bijdragen via een esthetiek effect of het geluids­ effect dat ervan uitgaat. Denk aan het rustgevende geluid van kabbelend water of de reflectie van de zon op het water. Hierbij dient water ook een ­functioneel doel in de afvoer en opslag van regenwater. In de Arnhemse wijk Presikhaaf zijn bewoners vroegtijdig betrokken bij de herstructurering van hun stadspark en zijn er op hun aanraden barbecue­ plaatsen en sociale ontmoetingsplekken gerealiseerd. Door dit bijvoorbeeld te combineren met het bouwen­ van een aanlegsteiger kan er een syner­getische relatie ontstaan tussen het vasteland en water. Nut en toepassing • In middelgrote parken waar geen water beschikbaar is • In wijken waar weinig water aanwezig is • In wijken waar water slecht onderhouden is dan wel niet goed geïntegreerd is in het wijkgebruik. 2. Groen in de wijk De samenwerkende Haaglandgemeenten hebben­ begin 2010 samen een groenfonds opgericht, waaraan iedere gemeente 1 euro per inwoner bijdraagt. Vanuit dit project worden groene project­ voorstellen gefinancierd in het stads­gewest Haag­ landen. Hiervoor is ruim 777.000 euro beschikbaar. Belangrijkste selectievoorwaarden zijn dat de projecten zichtbaar bijdragen aan de kwaliteit van groen en recreatie en dat ze op korte termijn worden uitgevoerd. Belangrijke reden voor het instellen van het groen­ fonds was dat wijken in het stadsgewest Haag­ landen relatief weinig groenvoorzieningen hadden. Daarnaast speelden een grotere aandacht voor

groen binnen de wijkaanpak en dreigende bezuinig­ ingen een rol bij het instellen van het groenfonds. Initiatieven die in aanmerking komen richten zich bijvoorbeeld op het opknappen van een park of spelen in op intensiever gebruik van reeds bestaande groenvoorzieningen door middel van bijvoorbeeld educatieve natuurtochten. Een voorbeeld hiervan is de ‘natuur je buur’-route die ontwikkeld is door de Delftse woningbouwcorporatie de Woonbron. Hier is voor scholieren een natuurontdekkingstocht ontwikkeld­in de eigen woonbuurt. Nut en toepassing • Stimuleert particulier initiatief • Bij gebrek aan groen in de wijk 3. Moestuin in de wijk Op het Landje van De Boer ontwikkelen drie Haarlemse vrouwen een ‘moestuin nieuwe stijl’. De moestuin bestaat uit de elementen eetbaar erfgoed, sociale verbinding, ecologie, educatie en inspiratie. Het project is mede mogelijk gemaakt door de Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij. Op het Landje van De Boer (een verwaarloosd, overwoekerd stuk grond waarop een kwekerij gevestigd is geweest) wordt een ‘moestuin nieuwe stijl’ ontwikkeld­met de bedoeling om enerzijds het cultuurlandschap in stand te houden (op een ­natuurvriendelijke en ecologische wijze) en ander­ zijds nieuwe functies te creëren. In dit project staan vier elementen cent­raal: eetbaar erfgoed, sociale ­verbinding, ecologie, educatie en inspiratie. Het ­project beantwoordt aan de toenemende belang­ stelling voor de herkomst van eten, de stijgende ­interesse voor lokale gewassen en ‘vergeten groen­ ten’ en het toenemende bewustzijn voor voedsel dat weinig voedselkilometers’ heeft gemaakt. Ook stimuleert het project de betrokkenheid van mensen bij de leefomgeving. Nut en toepassing • Braakliggende grond • Ongezonde leefstijl buurtbewoners 19

3. Leefbare Wijken: innovatieve concepten In dit hoofdstuk worden voorbeelden weergegeven van projectconcepten die bij kunnen dragen aan de (beleving van) leefbaarheid. Deze voorbeelden hebben gemeen dat ze nog slechts een conceptueel karakter hebben, zich in een uitvoerend stadium bevinden en zich daarmee nog niet hebben kunnen bewijzen. Een voordeel hiervan is dat ze daarmee ook kansen bieden om u als gemeente te onderscheiden of zelfs een voorsprong te nemen. Dit hoofdstuk is opgedeeld in paragrafen die onderverdeeld zijn naar de aspecten­ van leefbaarheid waar ze op gericht zijn en naar ­karakter van de aanpak. Zo is er bijvoorbeeld een paragraaf over het geluidsscherm als oplossings­ richting (karakter aanpak) voor geluid (aspect leefbaarheid) waarin diverse praktijkvoorbeelden van innovatieve geluidsschermen worden weergegeven.

3.1 Thema milieu & gezondheid 3.1.1 Geluid Het geluidsscherm van de toekomst zal meer doen dan alleen geluid dempen, maar zal ook fijnstof filteren, energie opwekken en bijvoorbeeld dienen als uitkijkpunt over de snelweg voor snelwegsafari’s.

1. Het geluidsscherm met T-top In 2002 hebben de ministeries van V&W, VROM en de uitvoeringsorganisaties ProRail en Verkeer en Waterstaat een samenwerkingsprogramma opge­ start voor het ontwikkelen en testen van nieuwe concepten om geluidshinder tegen te gaan. In 2006 is hier het uitgewerkte concept van het geluids­ scherm met T-top uit voortgekomen. Van de diverse concepten die zijn beproefd, wordt van de T-top het grootste geluidswerende effect verwacht. De geluidsreductie van een T-top wordt veroorzaakt doordat de rand van het scherm een meter dichter naar de bron wordt verplaatst, doordat er een tweede diffractierand ontstaat én doordat de absorberende kern in de top bepaalde geluidsfrequenties absorbeert. Nut en uitvoerbaarheid • Versterkt werking van reguliere geluidswal • Gemakkelijke uitvoerbaar • Nog niet in praktijk beproefd

Conceptvoorbeelden

20

Concept

Plaats

Indicator

1. Geluidsscherm met T-top 2. Klimaatwand 3. Geïntegreerd geluidsscherm 4. Luchtfilterend geluidsscherm 5. Ecobarrier

Nog niet beproefd Utrecht Rijnenburg Oss Eindhoven

Geluid Geluid Geluid Geluid

Amsterdam (Schiphol)

Geluid

Overige indicatoren

Lucht Lucht Lucht

2. Klimaatwand De gemeente Utrecht zet bij de bouw van de nieuwe wijk Rijnenburg in op “wonen in het landschap”. De wijk Rijnenburg wordt aan de noordzijde omsloten door de A12. De gemeente Utrecht wil in de wijk Rijnenburg geluidswering integreren in een duurzaam totaal pakket met de naam klimaatwand. Deze klimaat­ wand is zowel geluidswerend als luchtzuiverend. Op de geluidswal zullen windmolens worden geplaatst en op termijn zullen er ook elektrische oplaadpunten voor het verkeer komen.

Een van de ontwerpen is gericht op het beter inte­ greren van het geluidsscherm in de omgeving. Het scherm heeft een krachtig hekpatroon dat werkt op de schaal van het landschap en de dynamiek van snelheid en beweging. De motieven van het hek zijn geïnspireerd op de cambium structuren in bomen: natuurlijk open weefsel met een grote sterkte. De parkzijde krijgt een frame waarin trappen en plateau´s mogelijkheden bieden voor spel en verblijf. Hier kan het publiek over de muur kijken naar de weg en het nieuwe park aan de overzijde.

Nut en uitvoerbaarheid • Geluid, lucht en duurzaamheid • De gemeente Utrecht heeft het een belangrijke plek gegeven in de Structuurvisie Rijnenburg

Daarnaast moet het geluidsscherm fungeren als wtotaalsysteem (circle of nature): dempen van geluid (absorberen), opvangen regenwater, opwekken ­energie en met deze energie het water transporteren naar de groene delen van het scherm om deze zo te irrigeren. Het scherm heeft een eigen cyclus en gebruikt op een duurzame manier de elementen uit de natuur om te functioneren. Dit kan goed gecombi­ neerd worden met kunstzinnige vormgeving.

3. Geïntegreerd geluidsscherm De provincie Noord-Brabant heeft in samenspraak met de gemeente Oss de N329 uitgeroepen tot weg van de toekomst. De N329 loopt in Oss door een natuurpark en moet hét toonbeeld worden van duurzaamheid. Daarvoor zoeken de provincie en gemeenten naar creatieve ideeën op het gebied van milieu, mobiliteit en infrastructuur, ruimtegebruik en ecologie. Het Brabants Kenniscentrum voor Kunst en Cultuur (BKKC) ontwierp in het kader van dit project enkele kunstzinnige en innovatieve variaties op het traditionele geluidsscherm zoals wij dat kennen.

Nut en uitvoerbaarheid • Meervoudig geluidsscherm met hoogwaardige esthetische functie • Voorstel in april 2011 ingediend en wordt nu nader uitgewerkt en getest op toepassingsmogelijkheid

21

4. Luchtfilterend geluidsscherm Het ingenieursbedrijf Tauw heeft langs de Leenderweg een geluidsscherm geplaatst dat niet alleen geluid weert maar ook fijn stof absorbeert. Het geluidsscherm heeft daarmee een meervoudige functie. In een inwendige kooiconstructie wordt een steen­ soort geplaatst die fijn stof absorbeert. Tot nu toe is de ­Leenderweg bij Eindhoven de enige plek waar dit ­geluidsscherm is toegepast. Een groot probleem hierbij is dat het geluidsscherm na een jaar zijn werking verliest. Nut en uitvoerbaarheid • Meervoudig gebruik (lucht en geluid) • Nog in verkennend stadium, luchtzuiverende werking vergt onderhoud 5. Ecobarrier In 2008 heeft luchthaven Schiphol een wedstrijd uitgeschreven voor vernieuwende ontwerpen voor geluidswering. De ambtenaar Toine Goethem wist in deze wedstrijd professionele ontwerpbureaus te verslaan met zijn idee van de ecobarrier. De ecobar­ rier is een flexibele toepassing reagerend op geluid en draagt daarnaast bij aan de luchtzuiverheid.

De ecobarrier is een glasvezelconstructie die meedeint­ met de luchtcirculatie en op die manier effectief geluid opvangt en reageert op de richting van de wind. Binnenin de ecobarrier bevindt zich een bassin met water waarin algen gekweekt worden die de lucht zuiveren. Deze algen kunnen vervolgens weer gebruikt worden voor het opwekken van biobrand­ stoffen middels vergistingsprocessen. Nut en uitvoerbaarheid • Zou in de loop van 2011 worden uitgevoerd, maar voorlopig uitgesteld wegens onduidelijkheid over de veiligheid • Geschikt voor sterk tijdsgebonden geluids- en luchtoverlast 3.1.2 Licht De afgelopen jaren is led als verlichtingsmethode aan een opmars bezig. In deze paragraaf staan innovatieve­en nog minder beproefde toepassingen van led. Led heeft als voordeel dat het energiezuinig is, daarnaast biedt het ook meer ruimte voor het toepassen van kleureffecten en lichtdemping. Deze functies kunnen zowel in creatieve als in instrumen­ tele zin goed worden aangewend.

Uitgewerkte concepten

22

Concept

Plaats

Indicator

Overige indicatoren

1. ‘Water en Licht’ Cloud 2. Led als verkeersverlichting

Oss Oss

Licht Licht

Lucht Verkeer

1. ‘Water en licht’-cloud De Licht Cloud is ontworpen door Daan Roosegaarde van Studio Roosegaarde in opdracht van de gemeente Oss. Dit in het kader van de bredere aanpak van de kwaliteit van de leefomgeving en naar aanleiding van aangezichtsvervuiling veroorzaakt door het haven­ terrein bij Oss. Het kunstwerk bestaat uit een watervorm (‘Cloud’) van watersproeiers, ledlampen en omgevingssen­ soren. De vorm en kleur van de watervorm wordt bepaald door externe elementen zoals wind en weer. HetlLed kleurt ’s morgens licht om ’s avonds als een ondergaande zon rood te kleuren. Nut en uitvoerbaarheid • Bij lichtvervuiling in de buurt van water • Bij slecht verlichte stukken in de buurt van water • Uitvoerbaar 2. Led als verkeersverlichting In het kader van het project N239 – Weg van de Toekomst zijn diverse voorstellen ingediend om door het gebruik van led, reflectie en zonne-energie te besparen op het energieverbruik.

Een van de voorstellen betreft ‘light on demand’, ­hierin reageert licht op het aantal passerende auto’s. Bij afwezigheid van verkeer gaat de verlichting uit, maar als er een auto passeert flikkeren de lichten weer aan. Door slim om te gaan met reflecterende verlichting kan tevens ook verlichting tot stand worden gebracht door het effect van autoverlichting te versterken. Tot slot kan het reguliere deel van de verkeersverlichting tot stand worden gebracht door het opwekken van zonne-energie. Nut en uitvoerbaarheid • Veiligheid combineren met duurzaamheid • Ledverlichting wordt steeds breder toegepast 3.1.3 Lucht Snelwegen veroorzaken niet alleen hinder, maar kunnen ook als energiebron dienen. De voorbeelden in deze paragraaf gaan dan ook voornamelijk in op duurzaamheid en minder op leefbaarheid. Dit vanuit de gedachte dat duurzaamheid uiteindelijk verbonden is met leefbaarheid. Daarnaast kan het idee dat de weg ook als energiebron dient natuurlijk ook inspelen op de beleving en acceptatie van omwonenden. Zeker als de omwonenden gebruik kunnen maken van deze energie.

Uitgewerkte concepten Concept

Plaats

Indicator

Overige indicatoren

1. Opvangen van warmte uit asfalt 2. Luchtstromen omzetten in windenergie

Waarland

Lucht

Woning

Toekomst

Lucht

Verkeer

23

1. Opvangen van warmte uit asfalt Het ingenieurs en constructiebureau Ooms Avenhorn Group heeft een innovatieve technologie ontwikkeld om warmte uit snelwegen op te slaan en te gebruiken voor het verwarmen van bijvoorbeeld huizen. Het Noord Hollandse dorp Waarland is het eerste dorp waar dit concept voor het eerst is aangewend. In deze wijk worden 30 huizen verwarmd met energie opgesla­ gen in het asfalt.

2. Luchtstromen omzetten in windenergie Ter stimulering van innovatie rond zowel de aanleg als het gebruik van de snelwegen is Rijkswaterstaat in 1996 het project wegen van de toekomst begon­ nen. Binnen dit project was operatie Atlantis een speciaal project waarbij ondernemers, kunstenaars en ambtenaren samenwerkten aan het ontwikkelen van nieuwe concepten. Een van die concepten is het idee om energie op te wekken uit luchtstromen die worden veroorzaakt door het verkeer. Het concept is gebaseerd op het idee dat het voort­ bewegende verkeer veel luchtstromen veroorzaakt die gebruikt kunnen worden als energiebron. Boven de weg komen dan molens te hangen die voort­ bewegen door de luchtstromen veroorzaakt door het auto­verkeer. Op deze wijze wordt vrijkomende energie benut en wordt de weg vanuit een positieve manier benaderd. Nut en uitvoerbaarheid • Vooralsnog toekomstmuziek

Asfalt neemt veel hitte op die overdraagbaar kan worden gemaakt via water dat vervolgens ondergronds kan worden opgeslagen. Dit warme water wordt in de winter aangewend voor de verwarming van gebouwen en het ijsvrij houden van de weg. In de zomer kan het koude water gebruikt worden voor de koeling van gebouwen. In Waarland wordt de warmwater toevoer en de afvoer van afgekoeld water geregeld in energie­ huizen, die het water naar een diepte van 110 meter pompen. Om te voorkomen dat de bodem afkoelt door het koude water, wordt de vrijgekomen energie uit het asfalt gebruikt voor de verwarming van het water. Nut en uitvoerbaarheid • Duurzaamheid • Verlengde levensduur asfalt via verhoogde stabiliteit temperatuur • Bij intensief gebruikte wegen • Bevindt zich nog in ontwikkelingsfase

3.2 Thema fysiek 3.2.1 Verkeer De vele problemen die samenhangen met mobiliteit en autoverkeer op de weg maken dat de snelweg ­gemakkelijk als grote probleemveroorzaker kan ­worden gezien. Dit is zonde. Snelwegen veroorzaken niet alleen geluidsoverlast of luchtvervuiling, maar kunnen ook worden gezien als etalage voor indus­ trieel ontwerp. Denk aan het grote aantal autolief­ hebbers in Nederland. Snelwegen kunnen ook een bepaald imago aan een gebied verlenen, denk aan route 66 of het grootstedelijk imago dat uit kan gaan van een grote dubbeldeksweg. De snelweg als lust is de oplossingsrichting die focust op de recreatieve functie die de snelweg kan vervullen. Hieronder is een aantal concepten opgenomen.

Uitgewerkte concepten

24

Concept

Plaats

Indicator

Overige indicatoren

1. De pauzebaan 2. Rotterdam Port of the Future 3. Laan op Bleizo 4. Lusten zonder Lasten

N239 Oss Rotterdam Zoetermeer Gaasperdammerweg Amsterdam

Verkeer Verkeer Verkeer Verkeer

Lucht, geluid, voorzieningsniveau, Geluid, licht, lucht Bereikbaarheid Bereikbaarheid, geluid Lucht, geluid

1. De pauzebaan Binnen het project van de N329-‘Weg van de ­Toekomst’ is het Brabants kenniscentrum kunst en cultuur gevraagd een beeldkwaliteitsplan te maken voor de reconstructie van de N329. Hierbij zijn vervol­ gens ook de beeldend kunstenaar Wim Korvinus en de landschapsarchitect Paul Roncken uitgenodigd om mee te denken. Eén van de concepten die zij hebben ontwikkeld, is de pauzebaan. Dit concept is gestoeld op meervoudig gebruik van de weg op verschillende momenten van de dag.

van Rotterdam onder andere Rietveld Landscaping uitgenodigd om een visie te formuleren op de esthetische kwaliteit en publieke imago van de haven. Hiertoe heeft Rietveld Landscaping een verhoogde weg ontworpen die het havengebied doorklieft en daarbij zowel bijdraagt aan de bereikbaarheid als aan de beleving van het havengebied. Het idee is gebaseerd op de gedachte dat de hinder van de haven niet gecompenseerd wordt door beleving. Hoewel het havengebied een industriële schoonheid heeft, wordt deze zelden opgemerkt ­vanwege de gebrekkige bereikbaarheid. De snelweg van de Rietveld Landscaping is voorzien van een aantal ­panoramische uitkijkpunten die de industriële schoonheid zichtbaar maken voor het oog. Nut en uitvoerbaarheid • Een mogelijke hinderfactor vanuit positieve insteek benaderen • Als visie gepresenteerd op de NAI Port of the Future tentoonstelling in 2007

Het idee van de pauzebaan rust op een flexibele inzet van rijstroken, waarbij een rijstrook in de drukte ­fungeert als rijstrook voor auto’s en ’s avonds en in het weekend voor recreatieve doeleinden wordt gebruikt. Zo kunnen bewoners de weg gebruiken om bijvoorbeeld te skeeleren, te wielrennen of hard te lopen. Ook kan aan het omliggende land een recreatieve functie worden gegeven. Naast het feit dat het rendement van de weg zo toeneemt, kan dit ook ­leiden tot een groter draagvlak voor de weg. ­Bewoners associëren de weg niet alleen nog maar met overlast, maar ook met recreatie in het weekend. Meervoudig gebruik van de pauzebaan vereist een goed werkend sluismechanisme dat de rijbaan voor gemotoriseerd verkeer opent en sluit. In het oorspron­ kelijke concept van de pauzebaan gebeurt dit via een monumentaal houten paviljoen waar ook winkels en eetgelegenheden gevestigd zijn. Dit paviljoen zou dan zelfvoorzienend functioneren door duurzame energie­ opwekking. Nut en uitvoerbaarheid • Optimaal gebruik van wegverbreding • Uitdaging op logistiek en veiligheid • Technologisch uitvoerbaar 2. Rotterdam Port of the Future Teneinde haar imago te verbeteren heeft de haven

3. Laan op Bleizo De gemeente Zoetermeer heeft voor het ontwerp van een nieuw vervoersknooppunt ten oosten van Zoetermeer met een NS station en een halte voor de Oosterheemlijn boven de A12 gekozen voor een ­ambitieuze aanpak. ARCADIS heeft samen met Meyer en Van Schooten Architecten een ontwerp gemaakt dat uitgaat van de weggedachte weg: de laan op Bleizo. De ‘Laan op Bleizo’ gaat uit van een brede voetgang­ ers- en fietsbrug over de A12 en het spoor. Deze brug is tevens de traverse van het nieuwe station en vormt de toegang tot een nieuwe halte van de Oosterheemlijn.­Verder komen er P+R-voorzieningen aan beide zijden van het station, bushaltes voor ­regionale-, interliner en de Zoetermeer-Rotterdam (ZoRo) buslijnen en fietsparkeren. Tot slot komen er nog transferhallen voor het overstappen tussen de verschillende vervoersmodaliteiten. Het knooppunt heeft een groene, duurzame uitstraling door de groene ruimte langs de Oosterheemlijn boven de snelweg, deze groene ruimte komt terug in het station. Op deze wijze komen twee aspecten van het karakter van het zuidelijk deel van de Randstad samen: het landschap van de intensieve en innovatieve glas­ tuinbouw en het vrijetijdslandschap met grootschalige recreatieve functies. Nut en uitvoerbaarheid • Meervoudig gebruik ruimte

25

4. Lusten zonder lasten Movares heeft in samenwerking met BRS Structural Glazing een ontwerp gemaakt voor de Gaasperdam­ merweg bij Amsterdam: de duurzame weg. Het ontwerp betreft een transparante overkapping door middel van gebogen glas en zorgt voor luchtzuivering, geluidsdemping en energieopwekking. De glazen overkapping zorgt er daarnaast voor dat het verkeer wel zichtbaar blijft. RBS deed in 2007 al ervaring op met energieopwekkende constructies van gebogen glas bij het station Utrecht Zuilen. De hele constructie bestaat uit een gebogen stalen raatligger die aan weerszijden van de rijbaan op stalen kolommen aansluit. Gebogen glas gedrukt op het ronde raster bevordert dat het geluid naar het wegdek wordt gekaatst, waar het uiteindelijk wordt geabsorbeerd. Het fijn stof wordt gevangen door een gordijn van regenwater. Het verontreinigde water wordt vervolgens afgevoerd om te worden gezuiverd. Ook de zoninstraling door de glazen overkapping wordt benut middels zonnecellen en warmteopslag. Door het aanbrengen van leidingen in het wegdek, een soort vloerverwarming, en warmteopslag in

26

het grondwater kan de energie worden aangewend om het wegdek te verwarmen c.q. af te koelen. Dit vermin­dert de slijtage van de weg. Nut en uitvoerbaarheid • Integrale oplossing: meer kwaliteit, veiligheid, uitstraling en aanzienlijk minder onderhoud. Kosten vergelijkbaar met kunststof overkapping • Technisch complex en daardoor prijzig, maar uitvoerbaar • Nog geen concreet project. • Winnaar van o.a. de Nationale Geluid en Trillingen Innovatieprijs 2007 en de Gouden Impuls 2010 3.2.2 Bereikbaarheid Bewoners kunnen niet alleen een negatieve ervaring hebben met de snelweg vanwege het geluid dat erbij vrijkomt of de negatieve consequenties voor de luchtkwaliteit, maar ook vanwege de tijd die ze zelf op de snelweg doorbrengen. De voorbeelden in deze paragraaf richten zich op het verbeteren van de op de weg doorgebrachte tijd teneinde de uiteindelijk ervaren hinder te verminderen.  

1. Streekstations InnovatieNetwerk is een platform ingesteld door het ministerie van EL&I en stelt zich ten doel grens­ verleggende vernieuwingen op het terrein van landbouw, voeding en groene ruimte te bewerkstel­ lingen. Dit doet zij door middel van het ontwikkelen van baanbrekende concepten die, eenmaal in prak­ tijk gebracht, zorgen voor ingrijpende veranderin­ gen. Een van deze concepten is het aanleggen van streekstations langs de snelweg, hiermee worden de rust en kwaliteit van landelijke producten naar de gejaagdheid van de weg gebracht. Op dit moment is een gevarieerd gezelschap van onder andere Retail deskundigen, overheden en ketenpartners actief bezig om het eerste streekstation te realiseren langs de A27 van Houten. In streekstations worden producten en voedings­ waren uit de omgeving aangeboden. Streekstations zijn gemakkelijk bereikbaar en worden uitgebaat door diverse partijen. Meer dan de helft van de pro­ ductomzet komt uit een gebied met een straal van 50 km (de regio). Het bevordert duurzame landbouw in het achterland. Tot slot levert het een bijdrage aan de diversiteit en kwaliteit van het landschap.

2. `Het Witte Lint` In 2008 organiseerde de provincie Gelderland een prijsvraag met als doel te onderzoeken of de rond­ weg N348 een nieuwe Parkway kan worden waarin kunst met landschapsarchitectuur verenigd kan worden. Atelier de Lyon en Rietveld Landscape heb­ ben hiertoe een voorstel ingediend voor het plaatsen van een 6 kilometer lang wit lint van meidoorns, dat gedurende 3 weken per jaar echt helemaal wit is. De schuin geplante bomen zijn een knipoog naar de vele oude vlechthagen die in dit gebied voorko­ men en vormen tevens een ecologische verbinding vanuit Zutphen naar het buitengebied. Met betrek­ kelijk eenvoudige bouwstenen, zoals gebruik van de ruimte van de weg, bomen en dijken, ontstaat een weg als een heldere verbindende lijn door een land­ schap met een nieuwe identiteit. Tevens worden er kleine dijkjes aangelegd die lichtwerend werken voor de ecologische hoofdstructuur in het gebied. Nut en uitvoerbaarheid • Wegbelevenis en lichtwering

Nut en uitvoerbaarheid • Focus op realisering streekstation A27 bij Houten • Als Wet en regelgeving een obstakel is

Uitgewerkte concepten Concept

Plaats

Indicator

Overige indicatoren

1. Streekstations 2. Het witte Lint

A 27 Houten N348 Zutphen

Bereikbaarheid Bereikbaarheid

Verkeer Licht, groenvoorziening

27

4. Leefbare Bedrijventerreinen: succesvolle oplossingsrichtingen 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat in op maatregelen die gericht zijn op verbetering van de leefkwaliteit op bedrijven­terreinen. Dat betekent overigens niet dat ze niet toepasbaar zijn in woonwijken. Want net als voor de wijken, omvat het begrip leefbaarheid op de bedrijventerreinen zowel milieu- en gezondheidsaspecten als ­fysieke en sociale aspecten. Deze verschillende aspecten staan in verband met elkaar, ook met betrekking tot oplossingsrichtingen. Oplossingsrichtingen die de beleving van milieuaspecten beïnvloeden, kunnen zowel­technisch, fysiek als sociaal van aard zijn. Daarom zijn oplossingsrichtingen ter bevordering van leefomgeving en leefbaarheid, gericht op het gebied van milieu en gezondheid, maar ook op fysieke en sociale gebieden. Op deze manier kunnen de oplossingsrichtingen voor verschillende doeleinden gebruikt worden.

Thema 1: Bereikbaarheid & parkeren Thema 2: Voorzieningen Thema 3: Ontwerp, identiteit en sfeer Thema 4: Sociale samenhang en veiligheid Thema 5: Groen en water Thema 6: Gezondheid, orde en netheid Per thema worden verschillende voorbeelden aan­ gereikt die een positieve invloed hebben op de beleving van de werknemer/bezoeker van een bedrijventerrein.

4.3 Thema bereikbaarheid & parkeren Op het gebied van het thema ‘Bereikbaarheid en ­parkeren’ zijn in de scan vier onderwerpen opgenomen: • Bereikbaarheid van het terrein • Doorstroming van verkeer op het terrein • Mogelijkheden van parkeren op het terrein • Verkeersveiligheid op het terrein

4.2 Indicatoren en oplossingsrichtingen De voorbeelden die in dit hoofdstuk worden behandeld,­zijn opgebouwd rondom indicatoren die de leefomgeving en leefbaarheid beïnvloeden. Elk voorbeeld beslaat in ieder geval 1 of meer van de volgende indicatoren die feitelijke en/of beleefde milieubelasting veroorzaken. Er zijn 6 thema’s geselecteerd met verschillende indicatoren. Deze zijn hieronder beschreven.

De interne en externe bereikbaarheid van een bedrijven­terrein heeft invloed op de wijze waarop werknemers de leefkwaliteit op een bedrijventerrein beleven. Wanneer het terrein bijvoorbeeld lastig te bereiken is in de spits, er vaak te snel wordt gereden of wanneer er vaak sprake is van opstoppingen op het terrein, dan ervaren werknemers, ondernemers maar ook bezoekers van het terrein dit vaak als hinderlijk. Het verbeteren van de interne en externe bereikbaar­

Praktijkvoorbeelden Project 1. Mobiliteitsmanagement bedrijventerreinen Lelystad 2. Vrachtwagenparkeerterrein Maaldrift 3. N329 Weg van de Toekomst – Oss 4. PARK4ALL mobiele parkeer­ garage 5. Fietspomp, fietsenheken OV-fietsbox 6. Verlaging van de tempera­ tuur door groen (gebied en parkeerplaatsen)

28

Plaats Bedrijventerreinen Lelystad

Indicator Bereikbaarheid

Overige indacatorem

Bedrijventerrein Maaldrift, Wassenaar Oss

Voorzieningsniveau

Veiligheid

Concept van DHV

Voorzieningsniveau

Mediapark Hilversum

bereikbaarheid

Bereikbaarheid

Groenvoorziening

Lucht

heid inclusief de verkeersveiligheid van het terrein (per auto, fiets of OV) kan bijdragen aan een positieve ­beleving van het werkklimaat en daarmee aan de aan­ trekkelijkheid van een bedrijventerrein. 1. Mobiliteitsmanagement bedrijventerreinen Lelystad De bedrijfskring Lelystad (BKL) ontvangt van het bedrijfsleven steeds meer signalen over de afnemende­ bereikbaarheid van bedrijventerreinen. Om die reden is verbetering van de bereikbaarheid door BKL benoemd als aandachtspunt in het beleid van komend jaar. Door slim gebruik te maken van onder meer mobiliteits­ management1 kan de bereikbaarheid worden verbeterd en zijn kostenbesparingen voor bedrijven mogelijk. De mogelijkheden om door mobiliteitsmanagement de bereikbaarheid te verbeteren en kosten te besparen, zijn in kaart gebracht. Punten ter verbetering van de bereikbaarheid zijn (meer) telewerken, stimuleren van fietsgebruik, carpoolen of openbaar vervoer.

wordt die weer verwijderd. Het industrieel gemaakte product heeft een extreem lichte constructie dankzij­ de toepassing van glascomposiet. Zo kunnen de garages overal worden geplaatst, zelfs boven op een bestaande. Ook kan PARK4ALL eenvoudig worden geïntegreerd met andere functies, bijvoorbeeld tijde­ lijke winkels. Zelfs sportvelden kunnen er op worden aangelegd. Ten slotte past PARK4ALL in het streven naar milieubewust vastgoed. Na het verwijderen laat de constructie geen enkel spoor achter. Ook wordt het landschap niet voor tientallen jaren ‘vervuild’ met een betonnen kolos.

2. Vrachtwagenparkeerterrein Maaldrift Op het terrein Maaldrift is een vrachtwagenparkeer­ terrein in aanleg. Vrachtwagens, die nu nog binnen de bebouwde kom op hinderlijke plaatsen parkeren, moeten daar verplicht parkeren. Het terrein wordt beveiligd. De beveiliging wordt overgedragen aan de vereniging. ’s Nachts en ’s avonds worden er vracht­ wagens geparkeerd en overdag is er de mogelijk om auto’s te parkeren. 3. N329 Weg van de Toekomst – Oss Samen met een bouwbedrijf en wegenbouwer ­werken gemeente Oss en provincie Noord-Brabant aan de N329 Weg van de Toekomst. Om deze status te verdienen moet de weg hét toonbeeld worden van duurzaamheid. De huidige weg gaat van 2 naar 4 rijstroken, zit boordevol innovaties, is CO2-neutraal gebouwd en is energieneutraal in het gebruik. De werkzaamheden zijn zomer 2013 klaar. De recon­ structie van de weg zorgt voor een optimale door­ stroming op de N329. Vooral de bedrijventerreinen aan de oostkant van Oss zijn in de toekomst hierdoor beter bereikbaar. 4. PARK4ALL – mobiele parkeergarage Vastgoed en parkeren zijn onlosmakelijk met el­ kaar verbonden. Succesvol (her)ontwikkelen kan niet zonder het oplossen van het parkeerprobleem. Het parkeerconcept PARK4ALL, ontwikkelt door DHV, is een tijdelijke parkeervoorzieningen op maat ­gemaakt, eenvoudig uit te breiden, snel te plaatsen en financieel zeer rendabel. PARK4ALL biedt altijd precies het juiste aantal parkeerplaatsen. Neemt de parkeervraag toe dan zet PARK4ALL er gewoon een extra verdieping bovenop. Neemt de vraag af, dan 1

5. Fietspomp en OV-fietsbox Hoe kun je een fietspomp aanbieden op een bedrijven­terrein zonder de pomp om de haverklap kwijt te raken? De oplossing is heklucht, een fiets­ pomp en fietsenrek in een, de eerste primeur van ­Mediapark Hilversum. Een goede manier om werk­ nemers die per fiets naar het werk gaan tegemoet te komen in faciliteiten voor fietsonderhoud en -stalling.

Bron: www.hilversumbereikbaar.nl

Mobiliteitsmanagement is een verzamelnaam voor inspanningen om de mobiliteitskeuzes van individuen te beïnvloeden. Hier wordt bedoeld het stimuleren van het gebruik van alternatieven voor de auto.

29

Bij de meeste stations kun je een OV-fiets huren, maar dat was nog niet mogelijk op een bedrijventerrein. Die primeur is ook voor het Media Park, het eerste bedrij­ venterrein met een OV-fietsbox. Zo kunnen medewer­ kers voor een afspraak in de buurt gemakkelijk de fiets pakken. Maar ook bezoekers kunnen de OV-fietsen gebruiken om naar het centrum van Hilversum te gaan. 6. Verlaging van de temperatuur door groen (gebied en parkeerplaatsen) Het water dat planten verdampen heeft een belangrij­ ke functie in een gebied: het houdt piektemperaturen in de zomer lager. Zonnestraling die op planten valt, wordt gebruikt voor fotosynthese en verdamping, en niet in voelbare warmte omgezet. Een toename van de hoeveelheid groen in een stadsdeel met 10%, geeft 1-2 graden verlaging van de piektemperaturen in de hele wijk. Direct onder bomen is de werking nog groter, vanwege de schaduw die ze werpen. Dit is juist op parkeerplaatsen erg belangrijk. Niet alleen is het comfortabel voor de bestuurders om in een auto te kunnen stappen die in de schaduw heeft gestaan, het scheelt ook smog en luchtvervuiling. Voor bedrij­ venterreinen geldt dit uiteraard ook. Naast schaduw­ rijke parkeerplaatsen en koele auto’s voegt groen ook een stukje extra beleving toe. (Een andere manier om schaduw te creëer is het overkappen van parkeer­ plaatsen- minder aantrekkelijk om te zien, maar zorgt wel voor een schaduwrijke parkeerplaats.) Overige voorbeelden van maatregelen ter verbetering van de bereikbaarheid en doorstroming • Overzichtelijker maken van in- en uitritten bedrijventerrein en verbeteren van aansluiting op hoofdwegennet • Verbeteren infrastructuur door realiseren van een draailus op bedrijventerrein voor vrachtwagens • Verbreding van wegen, waar mogelijk • Opzetten van een duidelijke bewegwijzering op het terrein • Mobiliteitsmanagement en mobiliteitsscans bedrijven • Faciliteren van carpoolen • Aanbrengen van duidelijke hiërarchie in het wegenstelsel en het daar aan koppelen van een voorrangstelsel • Verbeteren of aanleggen ICT-infrastructuur (breed­ band/glasvezel) • Juiste bedrijf op juiste plaats door selectief uitgif­ tebeleid gericht op ontsluitingskenmerken en bij bedrijfsverplaatsingen • Aanleg van fietspaden/fietssuggestiestroken en realiseren fietsvoorzieningen • Optimaliseren van OV verbinding en afstemmen werktijden op OV • Parkeren en laden & lossen op de openbare weg afremmen door verbod en handhaving 30

Overige voorbeelden van maatregelen ter verbetering van de verkeersveiligheid • Snelheidsbeperkende maatregelen zoals het plaat­ sen van verkeersdrempels, het instellen van een 30 km zone, aanpassen voorrangssituatie, dynamische borden met ‘u rijdt te snel’ plaatsen • Plaatsen van spiegels bij onoverzichtelijke kruispunten • Instellen van parkeerverbodzones om parkeren op de openbare weg te voorkomen • Gedragsbeïnvloeding via bedrijfsverenigingen/ parkmanagement (gezamenlijke training “Het Nieuwe Rijden”) Overige voorbeelden van maatregelen ter verbetering van de parkeersituatie • Aanleg van (tijdelijke) collectieve parkeerplaats (op leegstaande kavels). Wanneer een bedrijf niet langer het parkeren op eigen terrein kan oplossen, kan op deze parkeerplaats geparkeerd worden • Aanleg centrale vrachtwagenparkeerplaats • Extra parkeerplaatsen/parkeerhavens maken in groenstroken • Aanmoedigen en voorlichting ondernemers over parkeren op eigen erf en verplicht parkeren op eigen terrein voorschrijven in (nieuw) bestemmingsplan • Herinrichten van straatprofielen door o.a. inritten te versmallen en groenstroken te verbreden. Hierdoor worden mogelijkheden voor parkeren fysiek beperkt

4.4 Thema voorzieningen Voor het thema ‘Voorzieningen’ zijn vier onderwerpen in de scan opgenomen: • Verschillende eetgelegenheden • Winkels voor dagelijkse behoeften • Andere voorzieningen • Speciale voorzieningen voor vrachtwagenchauffeurs De aanwezigheid van voorzieningen op of in de directe omgeving van een bedrijventerrein kan bijdragen aan het verhogen van de leefkwaliteit. Gemak en nabijheid van voorzieningen zoals een lunchzaak, een tankstation of een snackbar zijn hier voorbeelden van. Maar het kan ook gaan om speciale voorzieningen voor vrachtwagenchauffeurs, zoals sanitaire voorzieningen of overnachtingsmogelijk­ heden of diensten zoals een kinderdagverblijf (vaak alleen bij lichte bedrijvigheid), een kapper, wasstraat, tank­station, brievenbus, pinautomaat, speelveldje, fitness etc. Voorzieningen kunnen een positieve bijdrage­leveren aan het werk- en verblijfsklimaat.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

1. Voorzieningen kantorenpark 2. Voorzieningen voor vracht­ wagenchauffeurs 3. Sportvoorzieningen in het groen 4. Sport/fiets voorzieningen op bedrijventerrein 5. Facility Point

Park Rijk Schiphol PVL Duiven

Voorzieningsniveau Voorzieningsniveau

High Tech Campus Eindhoven

Voorzieningsniveau

Maaldrift II, Wassenaar

Voorzieningsniveau

Trade port Nijmegen

Voorzieningsniveau

Overige indicatoren

Groenvoorziening Bereikbaarheid

31

1. Voorzieningen op kantorenpark Park Rijk is een veilig, goed onderhouden kantoren­ park dat door de nabijheid van Schiphol Airport goed bereikbaar is en een internationale uitstraling heeft. Park Rijk biedt een grote diversiteit aan moderne kantoorgebouwen in een royale, parkachtige om­ geving. Alle kantoren die zich vestigen op Park Rijk verplichten zich tot het lidmaatschap van de profes­ sionele parkmanagement organisatie, die collectieve voorzieningen zoals groenonderhoud, beveiliging, signing, bewaking en schoonmaak verzorgt. Park Rijk biedt ook andere voorzieningen en faciliteiten die het tot een plezierige werkomgeving maken, zoals een vijfsterren hotel met 279 kamers, 400 m² fitness centre met sauna en stoombaden, bar, restaurant, 16 meeting rooms en een business centre. De huurder

Bron: Park Rijk

32

van Park Rijk profiteert van de speciale corporate rates. Daarnaast is er in het park een kinderdagverblijf gevestigd, waar de kinderen van medewerkers voor­ rang hebben. Park Rijk wordt beveiligd door middel van videosurveillance in combinatie met mobiele sur­ veillance. Op het bedrijvenpark zijn camera’s geplaatst die bestuurd worden vanuit de surveillanceruimte. De surveillancewagens staan hiermee in contact, zodat zij snel ter plaatse kunnen zijn bij meldingen. Park Rijk biedt een totaal beleving aan naast het werken, in de lunchpauze kan je wandelen in een mooie omgeving met groen en waterpartijen, je kind kan naar de opvang wat voor veel moeders en vaders goed voelt wanneer ze weten dat hun kind dichtbij is.

2. Voorzieningen voor vrachtwagenchauffeurs PVL (Parkeer Voorziening Liemers) is een parkeer­ voorzieningengebouw met 230 vrachtwagen­ parkeerplaatsen op bedrijventerrein Centerpoort Noord in Duiven. PVL wil op het bewaakte terrein vrachtwagenchauffeurs de gelegenheid bieden veilig te overnachten. Het voorzieningengebouw omvat een restaurant, retailruimte, sanitaire voorzieningen en een kantoorruimte. De rechthoekige basis bestaat uit stalen gevelbeplating en vliesgevels. Het gebouw onderscheidt zich door decoratieve elementen die een duidelijke verwijzing zijn naar een vrachtwagen.

4. Sport/fiets voorzieningen op bedrijventerrein Er zijn op het bedrijventerrein Maaldrift II te Wassenaar veel voorzieningen getroffen voor werknemers die op de fiets komen. Zo zijn er kleed- en douchegelegenheden en kledingkasten. De gemeente heeft het fietspad naar het bedrijventerrein extra verlicht. Op deze manier is het in de wintermaanden aantrekkelijker om te fietsen en het draagt ook bij aan de veiligheid. Er staat een ­bushalte op 50 meter van het bedrijventerrein. De bereik­baarheid van de bushalte is verbeterd door de aanleg van een voetpad naar het bedrijventerrein. Daarnaast is een gemeenschappelijke commerciële auto­wasplaats in ontwikkeling. Het brand­ stofverkooppunt wordt geoptimaliseerd ten behoeve van de vrachtwagens. 5 Facility Point Het Facility Point Nijmegen is een parel op het bedrijven­ terrein Trade Port Nijmegen West. Het Facility Point heeft een brasserie om te lunchen, is geschikt voor zaken­borrels en feesten, maar biedt ook mogelijk­heden om te vergaderen (drie vergaderzalen). Er is tevens een buitenterras aanwezig. Overige voorbeelden van maatregelen voor ­ver­betering van voorzieningen op bedrijventerreinen: • Realiseren van diverse voorzieningen en diensten op het terrein zoals kinderdagverblijf, kapper, stomerij, brievenbus, wasstraat, tankstation, ­pin­automaat, speelveldje, fitness • Uitgebreide shop- en eetmogelijkheden bij ­tank­station met korting voor lokale bedrijven • Gecombineerd aanbieden van voorzieningen (rijdende buurtsuper, bezorgservice) • Aanleg glasvezel op het bedrijventerrein

4.5 Thema ontwerp, identiteit en sfeer Bron: Palazzo bv - architectuur, stedenbouw en bouw­ management te Duiven en Holten

3. Sportvoorzieningen in het groen Op de ‘High Tech Campus’ in Eindhoven bevindt zich het ‘Frits Philips Sports wood’. In dit gebied met veel inheemse bomen (eik, berk, es, iep) zijn allerlei sport­ voorzieningen voor medewerkers aanwezig, zoals een voetbalveld, volleybalveld, vier tennisbanen, jogging paden, jeu-de-boule terrein en een multifunctioneel ­terrein voor basketbal, skating enzovoort. Daarnaast kent het bedrijventerrein zo’n 15 km wandel- en fietspaden. Het aanbieden van sportvoorzieningen is een meer­ waarde voor de bedrijven en de werknemers. Bewegen in het groen geeft rust en energie en daardoor motivatie met plezier aan het werk te gaan.

Voor het thema ‘Ontwerp, identiteit en sfeer’ zijn vier onderwerpen in de scan opgenomen: • Kwaliteit van het ruimtelijk ontwerp • De uitstraling • ‘Eigen’ herkenbaarheid • Sfeer Het ontwerp van het bedrijventerrein, de uitstraling en de sfeer zijn van invloed op de beleving van het bedrijven­ terrein. Zo zal een rommelige, verpauperde omgeving eerder criminaliteit aantrekken dan een goed onderhouden bedrijventerrein. Naast een aantrekkelijke architectuur,­een optimale inrichting van de gebouwen en de o ­ mgeving, wordt ook landschappelijke inpassing steeds vaker onderdeel van de ruimtelijke ontwerp­opgave van een bedrijventerrein. Tot slot k­ unnen opvallende kunstwerken of gebouwen onderdeel uitmaken van de identiteit en de herkenbaarheid van het bedrijventerrein. 33

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

1. Kunst op bedrijventerrein 2. Jaarlijkse kunstroute 3. Bedrijven in geluidswal 4. Kunstwerk ‘de Stip’ 5. Picknick bank XXL

De Wieken Hoogeveen Soestdijkse Grachten Soest Wetering, Utrecht Bargermeer Emmen

Vervuiling buurt Contact & Binding Geluid Vervuiling buurt (Jeugd)activiteiten

Overige indicatoren

Wijkbetrokkenheid Groenvoorziening Voorzieningsniveau

het motto ‘Kunst en Bedrijvigheid’ actief bezig, en hebben daar het publiek zoveel mogelijk bij betrok­ ken. Het bundelen van kunst en bedrijvigheid en het open­stellen van de deuren is een manier van communicatie. Naast het bekijken van de kunst, krijgen bezoekers direct een beeld van wat er in de bedrijven gebeurd.

1. Kunstwerk op bedrijventerrein Op het bedrijventerrein ‘de Wieken’ in Hoogeveen, is aan het knooppunt Edisonstraat–Vliegveldweg in 2011 een kunstwerk geplaatst met de naam ‘Remind me of the things we do’. Het gaat om een metalen huis van 5000 kg dat met speciaal transport naar de plaats van bestemming is gebracht. Het is één van de drie kunstwerken, die in het kader van het revitaliseringsplan, op belangrijke ontsluitingspunten van bedrijventerrein ‘De Wieken’ is gerealiseerd. In het najaar van 2011 is er ook nog een deel van een spoorrail bij het kunstwerk komen te liggen. In de andere kunstwerken op het bedrijventerrein zit ook een stuk rails verwerkt. De spoorrails zijn een herinnering aan de spoorlijn die vroeger over het bedrijventerrein liep. Op deze manier wordt getracht een stukje historie en de werkzaamheden die toen in het gebied plaatsvonden onder de aandacht van de werknemers te brengen. 2. Jaarlijkse kunstroute In zowel 2010 als 2011 openden circa 40 bedrijven­ op het bedrijventerrein ‘Soestdijkse Grachten’ hun deuren voor ruim 55 Soester kunstenaars/ kunst­disciplines. Schilderijen, beeldhouwwerken, ­sculp­turen, sieraden en modeontwerpen stonden in 2011 centraal. Ook poëzie, geluid, muziek, licht, film en fotografie maakten deel uit van het kunstmenu. Op verschillende plekken waren kunstenaars onder 34

Bron: Jaap van den Broek

3. Bedrijven in geluidswal Op bedrijventerrein de Wetering in Utrecht maakt het prestigieuze bedrijfspand van het voormalige auto­ bedrijf ‘Hessing’ onderdeel uit van de geluidswal langs de A2. Het bedrijventerrein wordt gekenmerkt door dit unieke onderdeel. Ook langs de A1 op het bedrijven­ park Vathorst bij Amersfoort, worden bedrijven in de geluidswal geplaatst. Een voorbeeld is het pand van het bedrijf ‘Prenatal’, waarbij de ligging, de hoogte

en de vorm van het bedrijfspand tevens functioneert als een wand die het geluid en de C02 uitstoot moet tegen­houden. Naast het bijzondere ontwerp en de bijbehorende uitstraling van het bedrijventerrein wordt door een dergelijke constructie tevens ruimte bespaard op het bedrijvenpark, waardoor er meer groen moge­ lijk is. De beleving werkt op deze manier aan verschil­ lende kanten; er wordt ruimte gebruikt voor groen, geluid en CO2 uitstoot wordt tegengegaan door het creëren van hoogte in een geluidswal. Tevens ontstaat er zo een bijzonder ontwerp van een bedrijfspand. 4. Kunstwerk ‘de Stip’ Het kunstwerk ‘de Stip’ staat aan de rand van bedrijven­terrein Bargermeer, in Emmen. Het is ont­ worpen en beschilderd door een kunstenaarscollec­ tief, ‘de toyisten’. Het is een voormalig gasoverslagvat (gasbol) waarvan er in Europa maar twee bestaan. De Toyisten hebben dit monumentale industriële object beschilderd en er het thema leven met energie aan gekoppeld. De voet van de Stip is toegankelijk voor het publiek en wordt regelmatig opengesteld. Hier binnen wordt het hele proces van transformatie getoond aan de hand van ruim 400 foto’s en kran­ tenartikelen. De originele maquette en het ontwerp in de vorm van een zeefdruk geven een overzicht

van het geheel, wat immers door de omvang van het kunstwerk anders niet te bevatten is. Ook is hier de typische toyisten outfit te zien: een zwarte overall, werkschoenen en een masker. 5. Picknick bank XXL Een mooi voorbeeld van een bankje is onderstaande picknick bank XXL. Dit object heeft vele functies, zo dient het als kunstwerk in de openbare ruimte, maar ook als ontmoetingsplek of een plek waar je in de lunchpauze even rustig kan zitten. Alleen al het zien van deze picknick bank doet je een lach op je gezicht verschijnen. Overige voorbeelden van maatregelen ter verbetering van het ontwerp, identiteit en sfeer • Gebouwen met hoge stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit op zichtlocatie • Materiaalkeuze afstemmen op beoogde levensduur • Gezamenlijke investering in beeldkwaliteit • Kunst in de openbare ruimte • Plaatsen van bankjes en prullenbakjes voor werk­ nemers/bezoekers • Plaatsen van eenvormig straatmeubilair (bloembak­ ken, bankjes, prullenbakken, etc).

4.6 Thema sociale samenhang & veiligheid Op het gebied van het thema ‘Sociale samenhang en veiligheid’ zijn er vier onderwerpen in de scan opgenomen: • Gevoel van veiligheid • Mate van beveiliging • Inrichting bijdrage aan veiligheid en voorkomen van vandalisme • Gezamenlijke activiteiten voor werknemers

www.studiomaatwerk.nl

Een gevoel van veiligheid is essentieel voor een goede leefbaarheid. In een veilige en goed onder­ houden omgeving kunnen niet alleen ondernemers 35

en ­werknemers zich volledig concentreren op hun werkzaamheden en zich prettig voelen, maar het is ook voor klanten aantrekkelijker om er te verblijven. Daarnaast draagt een goed onderhouden bedrijven­ terrein bij aan minder criminaliteit en onveiligheid­ gevoelens. Om het gevoel van veiligheid te versterken kunnen naast beveiliging bij individuele bedrijven ook collectieve­maatregelen op het terrein zelf effectief zijn. Het kan dan gaan om surveillance, camerabe­ waking of slagbomen bij de entreegebieden. Maar ook ingrepen in de openbare ruimte, bijvoorbeeld op het gebied van verlichting, hekwerk, aanpakken van zwerfvuil en graffiti, of het verbeteren en goed beheren van openbaar groen kunnen het gevoel van veiligheid bij werknemers verhogen. Ook gezamen­ lijke activiteiten op het bedrijventerrein, bijvoorbeeld een jaarlijkse sportwedstrijd, een BBQ of een kunstroute, kunnen het gevoel van sociale samen­ hang op het terrein vergroten. Communicatie kan ook ingezet worden om de sfeer en sociale samenhang te ­bevorderen in de vorm van een Open Bedrijvendag.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

1. Parkmanagement 2. Keurmerk Veilig Ondernemen 3. Lichtkunstwerk in fietstunnel 4. Volkstuintjes 5. Hekwerken en schuttingstrips 6. Open Bedrijvendag

Corpus den Hoorn Groningen Papendorp Utrecht RijnWaalpad Papendorp Utrecht

(jeugd)activiteiten Veiligheid Veiligheid Sociale veiligheid Veiligheid

Hoogeveen

Contact & Binding

Licht Groenvoorzienig Vervuiling buurt

1. Parkmanagement Op het terrein Corpus den Hoorn te Groningen is niet veel groen, maar de bebouwing is open. Het oogt als een net bedrijventerrein en het harmoniseert goed met de aangrenzende woon­ wijk. Kantoren zijn bijvoorbeeld niet hoger dan 4 verdiepingen. Bovendien maakt de combinatie van wonen en werken de wijk levendig. Het parkma­ nagement wordt uitgevoerd door een externe partij. Het leidt tot direct meer activiteiten. Zo is er een geslaagd beachvolleybaltoernooi georgani­ seerd en een directeurenlunch. 2. Keurmerk Veilig Ondernemen Op bedrijventerrein Papendorp is door onder­ nemers, parkmanagement, particuliere beveiliging, gemeente, politie en brandweer hard gewerkt 36

Overige indicatoren

aan een veilig, schoon en heel bedrijventerrein. Bedrijventerrein Papendorp heeft daarvoor het certificaat Keurmerk Veilig Ondernemen gekregen. Er vinden nauwelijks autokraken plaats en ook het aantal bedrijfsinbraken is relatief laag. Dat het goed gaat met de veiligheid op bedrijventerrein Papendorp blijkt ook uit een enquête onder de plaatselijke ondernemers. Bij 96,4% van de onder­ nemers leven geen angstgevoelens door bedrei­ gingen. Volgens 89,3% is de kans om slacht­offer te worden van een misdrijf in 2011 gelijk gebleven ten opzichte van 2010.

Bron: www.ateliereen.nl

3. Lichtkunstwerk in fietserstunnel Het RijnWaalpad is een snelfietsroute tussen Arnhem en Nijmegen dat een hoogwaardig en veilig traject biedt. Er komt een tunnel te liggen op deze route -onder de A15 bij Bemmel- waarvoor Ateliereen een lichtkunstwerk heeft ontworpen. Het interactieve kunstwerk stimuleert het gebruik van het fietspad en het samen fietsen, het doet wat met de beleving. Naast een veilig gevoel, stimuleert het mensen de fiets te nemen en het lichtpatroon zorgt voor een aantrekkelijke fietstunnel. 4. Volkstuintjes op kantorenpark Papendorp Volkstuintjes op bedrijventerreinen of kantoren­ parken kunnen bijdragen aan de sociale veilig­ heid van het gebied. Een voorbeeld betreft het volks­tuinencomplex Groenewoud midden op het kantorenpark Papendorp, aan de rand van de stad Utrecht, met 150 tuintjes. De volkstuintjes zijn bedoeld voor werknemers en omwonenden. De volkstuinders zijn ook ‘s avonds en in het weekend actief, wat een positief effect heeft op de sociale veiligheid van het gebied. De bedrijfspanden grenzen aan de volks­tuinen. Er is een openbaar wandelpad voor de (lunch)wandelaar.

Bron: H+N+S Landschapsarchitecten

5. Hekwerken en schuttingstrips Op bedrijventerreinen zijn vele bedrijven voorzien van hekwerk om het eigen terrein af te schermen. Voor de beleving doen deze hekwerken erg weinig; het is afstandelijk en onaantrekkelijk. Maar is vaak nodig uit veiligheidsoverwegingen. Onderstaande foto’s geven aan dat er ook mogelijkheden zijn de hekwerken te verfraaien en daardoor iets te doen aan de beleving. Op de hekwerken zitten bladeren die bij zonneschijn mooie schaduwen werpen op de achtergrond. Op deze manier ontstaat een prettige beleving van een vaak noodzakelijk hekwerk. Een ander voorbeeld om beveiliging van bedrijfs­panden anders en aantrekkelijker te maken is op onderstaande foto’s te zien. Door het aanbrengen van vrolijke schutting­strips wordt het noodzakelijke beveiligings­ middel prettig en op een leuke manier vormgegeven. Dit soort vormgeving zal veel doen voor de beleving.

www.studiomaatwerk.nl

37

6. Open Bedrijvendag Op het bedrijvenpark Twentekanaal is een Open Bedrij­ vendag’ georganiseerd, met succes. De bedrijven­laten zien wat ze doen, willen de jeugd bereiken en vacatures­ onder de aandacht brengen. Ook de werknemers zijn enthousiast om hun werk te kunnen tonen. Voor familie­ leden, omwonenden en andere geïnteresseerden­is een Open Bedrijvendag een mooi middel om de verbinding met de omgeving aan te gaan. Daarnaast ontstaat er ook meer begrip voor de situatie als men weet wat er binnen de muren van een bedrijf gebeurt. Overige voorbeelden van maatregelen ter verbetering van de sociale samenhang en veiligheid: • Verbeteren openbare verlichting op het terrein, voorkomen donkere hoeken • Goed verlichte routes voor het langzame verkeer (wandel en fietspaden) en goed verlichte OV-haltes • Toegankelijkheid bedrijventerrein voor hulpdien­ sten verbeteren • Beplantingsplan en onderhoudsplan opstellen en daarin zorgen voor ‘overzichtelijk’ groen (met name gras en (hoge) bomen en geen struikgewas i.v.m. veiligheid) • Duurzaam beheer organiseren ten behoeve van de uitstraling openbare ruimte en uitstraling via parkmanagement • Collectieve beveiliging (surveillance, camera’s etc.) organiseren via parkmanagement • KVO- B traject opstarten • Langzaam verkeer routes bundelen met andere verkeersstromen • Project opstarten ter voorkoming van en aanpak­ ken van zwerfvuil op het bedrijventerrein • Organiseren gezamenlijke activiteiten voor werk­ nemers/ondernemers op het terrein

38

• Aanstellen van een parkmanager die een signale­ rende functie heeft als het gaat om o.a. graffiti, zwerfvuil, rommelig openbaar groen, en overlast.

4.7 Thema groen & water Op het gebied van het thema ‘Groen en water’ zijn twee onderwerpen in de scan opgenomen: • Omvang, bereikbaarheid en kwaliteit van groen • Omvang, bereikbaarheid en kwaliteit van water­ partijen De leefkwaliteit van een bedrijventerrein wordt ook bepaald door de aantrekkelijkheid van de openbare ruimte. Daar speelt de aanwezigheid van groen en water een belangrijke rol bij. Groen kan naast het verhogen­van de aantrekkelijkheid (beeldkwaliteit) van het terrein, ook een bijdrage leveren aan een verbetering van de luchtkwaliteit, de biodiversiteit en vermindering van CO2. Ook water in de vorm van ­waterpartijen op het terrein of verbinding van het t­ errein met kanalen en/of beekjes in de nabije omgeving kunnen een positief effect hebben op de leefkwaliteit van het terrein. Steeds vaker worden bedrijventerreinen ingepast in de landelijke omgeving­ en ecologisch interessant gemaakt aan de hand van o.a. ecologische verbindingszones en daarbij recreatief­ toegankelijk gemaakt. Op terreinen waar natuur een kans krijgt, kunnen wandelpaden, bankjes of sport­ voorzieningen aangelegd worden, waardoor het terrein dan niet alleen de gelegenheid biedt voor werknemers om buiten in het groen te bewegen en te ontspannen, maar ook voor omwonen­den. Een groenbeheerplan met daarin bijvoorbeeld ook zorg voor monumentale bomen kan op reguliere terreinen ook helpen.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige indicatoren

1. Stakenbeek zichtbaar maken 2. Parkstructuur 3. Faunamaatregelen 4. Centraal park op terrein

Eekte-Hazenwinkel, Oldenzaal Azeven – Drachten Fivelpoort Appingendam Nieuw Vennep Zuid, Nieuw Vennep Plaspoelpolder, Rijswijk

Groenvoorziening Groenvoorziening Groenvoorziening Groenvoorziening

Bereikbaarheid

5. Aquapiek Plaspoelpolder 6. Groen, water en onbenutte ruimte inzetten als beleving

Geur Groenvoorziening

Contact & Binding

(Jeugd)activiteiten

1. Stakenbeek zichtbaar maken Op bedrijventerrein Eekte-Hazewinkel in Oldenzaal is geconstateerd dat de aanwezige, mooie Staken­ beek nauwelijks zichtbaar en bereikbaar is. In het nieuwe bestemmingsplan voor het bedrijventerrein is de reali­s atie van een recreatieve fiets- en wandelroute langs de Stakenbeek daarom moge­ lijk gemaakt. 2. Parkstructuur Bedrijvenpark Drachten A-zeven hoort bij de top van de bedrijventerreinen. Het stokpaardje is de parkstruc­ tuur van het terrein. Het terrein beslaat 220 hectare en de helft daarvan is gereserveerd voor wegen, groen en water. De wegen in het park worden geflank­eerd door bomen, er zijn brede groenstroken en waterpartijen met eilanden. Dit is zo aangelegd dat het perfect aansluit bij de oorspronkelijke structuur van het landschap. Het water is aangelegd in de stijl van oude ontwateringkanalen en de bedrijven kijken uit op de zogenoemde pingoruïnes, oeroude vennen als overblijfsel van de ijstijden. De parkachtige sfeer wordt zo ver mogelijk doorgetrokken. Zo bevatten de voortuinen van bedrijven slechts een paar parkeer­ plekken voor bezoekers. Verder zijn de voortuinen groen en het parkmanagement zorgt dat dit goed wordt onderhouden. Dat ervaren bedrijven als een groot voordeel, zowel in uitstraling naar klanten als in het werkplezier van de werknemers.

een nestkastje op te hangen of in een spouwmuur plaats te bieden aan vleermuizen. Verder worden spe­ ciale dakpannen voor gierzwaluwen ter beschikking gesteld en worden egelhuizen geplaatst. Dit alles van­ uit de filosofie dat een groene, vriendelijke omgeving goed is voor de mensen die op het terrein werken.

3. Faunamaatregelen Op het duurzame bedrijventerrein Fivelpoort in Appin­ gedam zijn vier informatieborden aanwezig over de ontwikkelingsmogelijkheden van de egel, vleermuis, gierzwaluw en dagvlinders, met als leus ’de natuur naast de deur’. Bedrijven worden daarnaast aange­ moedigd om faunamaatregelen te treffen. Tevens worden ook cursussen over vleermuizen en vlinders aangeboden en worden bedrijven gestimuleerd om

4. Centraal park op terrein Op het bedrijventerrein Nieuw Vennep Zuid, in Nieuw Vennep, zijn in het midden van het bedrijventerrein een centraal vliegerpark en een waterpartij aange­ legd. Bestaande groenstructuren buiten het bedrij­ venpark zijn door middel van groenbanen verbonden met dit centrale park. Hierdoor is het bedrijventerrein verbonden met de naastgelegen wijk en bevordert dit de sociale interactie met het bedrijvenpark. 39

40

5. Aquapiek Plaspoelpolder Door klimaatverandering is er behoefte aan additio­ nele waterberging op het bedrijventerrein Plaspoel­ polder in Rijswijk. Het consortium Aquapiek heeft onderzocht of alternatieve waterbergingoplossingen een bijdrage kunnen leveren aan de revitalisering van het bedrijventerrein. Daarbij zijn alternatieve exploitatiescenario’s onderzocht om waterberging op particulier terrein te faciliteren. De leegstand van het bedrijventerrein ­Plas­poelpolder te Rijswijk vroeg om een revitalisering­om het terrein weer aantrekkelijk te maken voor n ­ ieuwe investeerders. Tevens waren de Gemeente ­Rijswijk en het Hoogheemraadschap ­Delfland van plan om waterberging uit te breiden om wateroverlast bij hevige stortbuien te voorkomen.­ Open waterberging kan altijd maar is kostbaar van­ wege de hoge grondprijs. Het consortium Aquapiek heeft onderzocht welke mogelijkheden er zijn om ­alternatieve waterbergingsopties te realiseren op particulier terrein. Daarbij zijn verschillende mogelijk­ heden bestudeerd om de investerings- en exploitatie­ lasten van die alternatieve berging onder te brengen in servicecontracten tussen locatie-eigenaar en de gemeente of het Hoogheemraadschap. Daarmee kan een besparing worden bereikt van meer dan 40%. Op deze manier wordt ook stankoverlast als gevolg van overlopende riolen voorkomen.

6. Groen, water en onbenutte ruimte inzetten als beleving Door groen in te zetten wordt het bedrijventerrein aantrekkelijker voor mensen en nodigt het uit om zich op het terrein te begeven. Zo kunnen bankjes in het groen geplaatst worden om uit te rusten, maar ook om het groen te ervaren. Ook aan andere manieren kan gedacht worden om het groen en het water intensiever te ervaren. Zo is op onderstaande foto te zien dat een kanaal ook ingezet kan worden als ‘survivalbaan’. Op deze manier is er meer verbinding met het groen en het water en een activiteit om mensen naar het gebied te treken. Voor een bedrijventerrein is dit tevens een manier om er een gezamenlijke activiteit van te maken tussen de werknemers van verschillende bedrijven. Naast het inzetten van groen en water kan ook de openbare of onbenutte ruimte op andere creatieve manieren ingezet worden om een bedrijventerrein aantrekkelijker te maken. Zo kan onbenutte ruimte ingezet wordt voor tijdelijke activiteiten als motor­ races. Op die manier verandert het bedrijventerrein in een levendig terrein.

Huidige situatie groen en water

Groen en water inzetten als beleving

www.studiomaatwerk.nl

www.studiomaatwerk.nl

Onbenutte ruimte

Benutten van de ruimte voor tijdelijke activiteiten

www.studiomaatwerk.nl

www.studiomaatwerk.nl

Overige maatregelen ter verbetering van groen en waterpartijen • Afspraken maken over groenonderhoud/groen­ beheerplan

• Geluidswallen met groen beplanten • Aanwezigheid groen/water versterken bij entree bedrijventerrein • Gebruik van de samenhang tussen aanwezige cultuurhistorische, archeologische en ecologische waarden als inspiratiebron voor openbare ruimte bedrijventerrein • Op verschillende plaatsen bankjes en prullenbakjes plaatsen zodat werknemers daar in de pauze kunnen zitten • Behoud van historische geografische waarden • Rekening houden met ecologische waarden • Volkstuintjes op bedrijventerrein realiseren • Groene daken of groene gevels stimuleren

4.8 Thema gezondheid, orde en netheid Op het gebied van het thema gezondheid, orde en netheid zijn vier onderwerpen in de scan opgenomen: • Geluidsniveau • Luchtkwaliteit (geur) • Luchtkwaliteit (stofdeeltjes) • Orde en netheid Stankoverlast, maar ook geluid- en stofhinder van bedrijven kunnen de leefkwaliteit van werknemers ­beïnvloeden. Dergelijke overlast kan ook aanleiding­ geven voor gezondheidsklachten. Maar ook psychische­ klachten zoals spanningen of onvrede over het leef­ klimaat. Maatregelen aan de bron, zoals het plaatsen van filters, geluidsschermen of het nat­houden van puin, of verminderen van wegvervoer kunnen overlast verminderen. Maar ook tijdige communicatie over extra te verwachtte geluidshinder is bijvoorbeeld een mogelijkheid om de leefkwaliteit te verbeteren.

Praktijkvoorbeelden Project

Plaats

Indicator

Overige indicatoren

1. Groene geluidsschermen 2. Groene gevels 3. Verbetering luchtkwaliteit 4. Luchtfontein om negatieve effecten van geluid tegen te gaan 5. Aanpak graffiti 6. Aankleding leegstand of bouwput 7. Tijdelijke invulling van leegstand

Meerdere locaties Seyst’ te Zeist West en Weust, Nijmegen

Geluid Groenvoorziening Luchtkwaliteit Geluid

Geur Geluid

Vervuiling buurt Vervuiling buurt

Sociale veiligheid Contact & Binding

Sociale veiligheid

41

1. Groene geluidsschermen tegen geluid-, geuren stofhinder Een manier om geluidhinder, maar ook geurhinder tegen te gaan is het plaatsen van een groene afscheiding. Daarnaast kan een groen geluidsscherm ook ingezet worden om werkzaamheden (denk aan bouwwerk­ zaamheden) af te schermen.

Voorbeeld groene gevel: DK Home, Meerkerk

Bron: o.a. BAM Wegen

2. Groene gevels Groene gevels dragen bij aan een groene uitstraling,­aan biodiversiteit, zorgen voor binding van fijn stof, vormen een extra geluidswering bij spoor en/of snelweg, voor­ komen graffiti en dienen tevens als gevelisolatie. Op het bedrijvenpark ‘Seyst’ in Zeist was ‘duurzaam bouwen’ het uitgangspunt. Het idee is dat de daken­ als het ware uit het gras oprijzen en eveneens met gras ­bedekt zijn. Naast groene daken komen ook groene gevels steeds vaker voor, soms bij individuele bedrijven­ maar soms wordt het ook breder gestimuleerd. Op de zichtlocaties van het bedrijventerrein Heron in de ­gemeente Pijnacker-Nootdorp, aan de A12 en de spoorlijn Den Haag-Utrecht en Randstadrail, krijgen de bedrijfs- of kantoorpanden een markante groene gevel die (gedeeltelijk) wordt bekleed met (groene) vegetatie. Hiermee ontstaan duurzame zichtlocaties. De parkeergarage aan de Westblaak in Rotterdam­wordt de groenste groene gevel van Europa. Langs de verschil­ lende zijkanten en op de bovenste parkeerlaag wordt in totaal 5.000 m² groene gevel aangelegd. De gemeente Rotterdam stimuleert met een subsidieregeling reeds de aanleg van groene daken. Die spelen een belangrijke rol bij de afvang van overtollig regenwater bij extreme regenbuien, zorgen voor een langere levensduur van het dak en nemen fijn stof en CO2 op. 3. Verbetering luchtkwaliteit in Nijmegen West en Weurt, Nijmegen De luchtkwaliteit in Nijmegen- West en Weurt is ­verbeterd door een aantal maatregelen en ook ervaren omwonenden steeds minder geluid- en geuroverlast, 42

zo blijkt uit jaarlijkse onderzoeken. Het bedrijventerrein TPN West, wat ooit bekend stond als probleemgebied, ­ontwikkelt zich nu tot innovatiegebied op het vlak van logistiek en energie. De luchtkwaliteit is verbeterd door o.a: schonere motoren, schonere brandstoffen en roet­filters, vervanging van verouderd (en vaak minder schoon) materiaal, vervoersmanagement (bedrijven ­bundelen steeds meer vrachten en laten ritten door derden uitvoeren en hebben meer controle over het soort vervoer dat wordt gebruikt) en investeringen van de lokale bedrijven in diverse milieuverbeteringen (bijvoorbeeld ook installaties). Ook is er een belangrijke verbetering behaald door een inhaalslag op het gebied van regelgeving en handhaving. Er is een speciale website opgesteld (www.westeunweurt.nl) die als doel heeft om bewo­ners en ondernemers in Nijmegen-West en Weurt beknopt en zorgvuldig te informeren over de milieuaspecten in het gebied. Daarnaast is het doel om interactie tussen verschillende partijen makkelijker te maken. Op de website is actuele informatie te vinden. 4. Luchtfontein om negatieve effecten van geluid tegen te gaan Om geluidshinder tegen te gaan zijn er diverse mogelijk­ heden. Eén daarvan is het plaatsen van een luchtfontein. Een luchtfontein produceert een ware waterexplosie. Deze fontein doet denken aan een geiser. Een dergelijke fontein is ideaal voor locaties waar sprake is van veel geluidsoverlast. De fontein ‘maskeert’ dit geluid door het rustgevende geluid van neerslaand water. De bron wordt niet verwijderd, maar er komt een aantrekkelijk geluid ‘overheen’.

Muurschilderingen ipv graffiti (bron: Studio Maatwerk www.studiomaatwerk.nl)

5. Aanpak graffiti Op veel bedrijventerreinen is wel eens sprake van overlast als gevolg van graffiti. Door te kiezen voor mooie muur­ schilderingen in plaats van lelijke graffiti ontstaat een ­prettig gebied waar mensen een beter gevoel bij hebben. 6. Aankleding leegstand of bouwput Op veel bedrijventerreinen is er sprake van leegstand of van verbouw of bouw van gebouwen. Dit geeft een rommelig straatbeeld. Werknemers kunnen dit ervaren als onaantrekkelijk en niet ordelijk. Een manier om een rustig straatbeeld te creëren, is het aanbrengen van een groot doek. Op dit doek kan de nieuwe situatie weergegeven worden. Ook kan een kenmerk van het nieuwe bedrijf of gebied getoond worden. Zo was het stationsplein van Leiden een bouwput. Het college van B&W besloot de entree van de stad wat op te fleuren met een weergave van 46 – metershoge – boeken over bijvoorbeeld Lucas van Leyden, Einstein, de Rijn Gouwe Lijn en de Pieterskerk. Hiermee lieten ze zien waar Leiden trots op is; kennis, beroemde schilders, schrijvers, musea, de universiteit. Ook tijdens de aanleg van de Noord Zuidlijn in Amsterdam is gewerkt met bilboards rondom de bouw­ put waar het zo aantrekkelijke Amsterdam op geprint is. De beleving van hoe de stad echt is, wordt op deze manier getoond. Toeristen en inwoners proeven op deze manier toch de sfeer.

7. Tijdelijke invulling van leegstand Traditionele stedelijke ontwikkeling gaat meestal ­gepaard met de bouw van woningen, kantoren, winkels en andere gebouwen of functies voor de lange termijn. Het realiseren van gebouwen of functies voor de korte termijn is voor de ontwikkeling echter net zo belangrijk. Vaak zijn tijdelijke initiatieven prima te realiseren,­bijvoorbeeld omdat hiervoor al gebouwen beschikbaar zijn die niet worden gebruikt.­Tijdelijke ­initiatieven leveren een bijdrage aan duurzaamheid door een nieuwe functie en betekenis te geven aan gebouwen­en de openbare ruimte, door het hergebruik van materialen en de creatie van tijdelijke groene oases en speel- en expressieruimtes. Ze kunnen daarmee een impuls geven aan het gebied of een locatie en andere ontwikkelingen uitlokken. Daarnaast zorgen ze voor aanwezigheid van werk­nemers, waardoor de beleving van onveiligheid wordt weggenomen omdat panden niet leegstaan. Als voorbeeld kijken we naar de Binckhorst in Den Haag. Daar worden braakliggende terreinen ingericht met tijdelijke restaurants, stadscampings of parkeerterreinen. Ook zou het mogelijk moeten zijn voor een beginnend ondernemer of kunstenaar om er een tijdelijk kantoor of atelier neer te zetten.

43

Overige voorbeelden van maatregelen ter v­ erbetering van Gezondheid, orde en netheid Waar het vrachtverkeer de vervuiling veroorzaakt, is maatwerk vereist. Mogelijke maatregelen zijn: • Een vermindering van het aantal vrachtauto’s door transportbesparing en bundeling van vervoersstromen. • Afstemming van verkeerlichten op de snelheid van vrachtauto’s bevordert de doorstroming eveneens. Overig: • Onderlinge informatie uitwisseling over repres­ sieve middelen (o.a. blusvoorzieningen), die gezamenlijk benut zouden kunnen worden • Actieve gezamenlijke communicatie over veiligheids­ situatie rond bedrijven terreinen, zowel in normale situaties als tijdens en na incidenten/rampen • Objectief beeld schetsen van de invloed die het bedrijventerrein heeft op de gezondheid van omwonenden en werknemers (bijv. op basis van een GES gezondheideffectscreening) richting de omgeving • Kwaliteits-, Arbo- en Milieuzorg Systeem (KAM) in gebruik bij een belangrijk deel van de in ­aanmerking komende bedrijven • Proactieve aanpak en communicatie van (onvoorziene) gezondheidseffecten • Adequate en professionele behandeling van evt klachten op bedrijventerreinniveau • Integraal RO-/milieutoetsingskader • Goed bereikbare hulpdiensten • Bedrijven: wettelijke grenswaarden en opgelegde vergunningsvoorschriften naleven • Bedrijven: operationeel en adequaat toezichtsplan beschikbaar • Bedrijven: Filters ter voorkoming van geurhinder • Bedrijven: Open dagen voor omwonenden en werknemers om te informeren over de bedrijvig­ heid en reden van geurhinder.

44

45

5. Leefbare Bedrijventerreinen: inspirerende voorbeelden Chiswick Park Vanuit het veranderende denken over werkomgevingen is Chiswick Park een absolute trendsetter. De slogan voor het park is ‘Enjoy work!’ en daar wordt op alle mogelijke manieren aan gewerkt, onder meer onder leiding van een heuse lifestylemanager. Deze draagt onder andere zorg voor het aanbod van cursussen, de organisatie van evenementen, sportieve activiteiten en dergelijke. Voor­ beelden van evenementen zijn een polodemonstratie (met paarden), schapen scheren, ganzen drijven, beach volleybal, fullsize tafelvoetbal en ijsklimmen. In de optiek van het management zijn de gevestigde bedrijven en hun werknemers gasten. De chief execu­ tive van Chiswick Park Estate Management, heeft geen opleiding in vastgoedmanagement, maar in hotelma­ nagement. Via een eigen intranet hebben werknemers toegang tot allerlei informatie, kunnen zij reserveringen regelen, producten bestellen (die op kantoor worden afgeleverd), zich opgeven voor de evenementen en cursussen, enzovoorts. Het lenen van paraplu’s, van ligstoelen of van een fiets is evengoed mogelijk. Het re­ gelen van schoenreparaties, kleding­reiniging, dagelijkse boodschappen en dergelijke is allemaal mogelijk dank zij afgesloten collectieve contracten. Bovendien is het terrein vlak bij Chiswick High Road gelegen waar tal van restaurants, cafés en winkels te vinden zijn.

is waarop alle gebouwen zijn georiënteerd. In dat bin­ nengebied is veel groen en water (met een waterval van ruim twee meter hoog) en een plein voor evenementen. Ook deze elementen dragen, samen met de goede OVontsluiting, bij aan de kwaliteit van de werkomgeving. Uit recent onderzoek is naar voren gekomen dat 95 procent van de werknemers tevreden is met het aanbod aan voor­ zieningen en 90 procent vond dat de evenementen een positief effect hadden. 40 procent van de werknemers had waardering voor het aanbod aan lifestyle services en 73 procent was van mening dat Chiswick Park erin slaagt aandacht te hebben voor wat op de werkplek echt belangrijk is. Chiswick Park legt een zeer sterke nadruk op de werkne­ mer. Het idee van het tot stand brengen van interacties tussen bedrijven is niet een van de expliciete doelstellin­ gen. Het gaat er vooral om bedrij­ven baat te laten hebben bij relaxed, gemotiveerd personeel. Dit alles leidt overigens niet tot extreem hoge servicekosten: 28 euro per vier­ kante meter per jaar. Eénvijfde daarvan is gereserveerd voor de evenementen en dienstverlening. (Bron: ‘Enjoy work!’ als leidend principe, dr. Jacques van Dinteren, Real Estate Magazine) Bargermeer / Emmtec, Emmen Bedrijventerrein Bargermeer beslaat een gebied van 800 hectare. Wat de economische waarde betreft is Bargermeer­met een omzet van €1 miljard per jaar het grootste industriepark van Noord-Nederland. Dat betekent werk voor zo’n 2.700 medewerkers. De buiten­wereld ziet Bargermeer vaak als ‘de verborgen stad’ want er zit een hek om het terrein. Elk jaar wordt er echter een open dag georganiseerd en dan komen er duizenden mensen. Als zelfstandig deel naast de Bargermeer terreinen ligt het Emmtec Industry & Business Park (EI&BP). Het is een terrein van 120 hectare. Emmtec Services levert de technische services voor het eigen terrein. Naast water en energie leveren ze ook stikstof en perslucht. Ze verzor­ gen het industrieel onderhoud, logistiek, recycling, en het parkmanagement. Deze voorzieningen maken dat EI&BP zich kan afficheren als duurzaam bedrijventerrein.

Daarnaast is op het park veel aandacht besteed aan de landscaping. De ontsluiting van het terrein vindt buitenom plaats zodat een groot, autovrij binnengebied beschikbaar 46

Het parkmanagement van Emmtec zorgt voor 24-uurs­ beveiliging en heeft een eigen brandweerdienst. Dat is aantrekkelijk voor bedrijven want dat scheelt in de verze­ keringspremies. Verder heeft het parkmanagement groen hoog in het vaandel staan. De regel is dat wanneer­er een boom gekapt moet worden, er drie nieuwe bomen voor teruggeplant moeten worden.

47

48

49

2012-507e