Interventie
Lang leve de Liefde Onderbouw
Samenvatting Doel Het doel van de interventie is het bevorderen van de seksuele gezondheid en het voorkómen van ervaringen met grensoverschrijdend gedrag, ongewenste zwangerschap en soa/hiv besmetting. Met het lespakket worden leerlingen ondersteund in een prettige, gewenste, en veilige seksuele ontwikkeling. Doelgroep Leerlingen, 13-15 jaar oud, in de tweede klas van het voortgezet onderwijs - praktijk onderwijs, vmbo basis beroep, vmbo, havo en vwo. Aanpak Lang Leve de Liefde Onderbouw, is een lespakket van zes op elkaar volgende en aansluitende lessen: Les 1: Over lichamelijke, emotionele en sociale veranderingen tijdens de puberteit, bijvoorbeeld verliefdheid, seksuele identiteit. Les 2: Over relaties en intimiteit en vormen daarvan Les 3: Ontdekken en communiceren van eigen wensen en grenzen en die van een ander op het gebied van intimiteit Les 4: Voorwaarde voor prettige en gewenste seks en intimiteit Les 5: Veilig vrijen: Zwangerschap en soa en preventie daarvan (biologische kant) Les 6: Veilig vrijen: Anticonceptie en condoomgebruik Het lespakket wordt gegeven door de docenten biologie of verzorging of door de mentor. Materiaal Iedere leerling krijgt een mooi vormgegeven leerlingenmagazine met informatie, illustraties, ervaringen en meningen van jongeren, en invuloefeningen. Er zijn twee versies van het magazine: voor het praktijkonderwijs is de vorm aangepast door eenvoudiger taalgebruik, grotere lettertypes, rustigere vormgeving, minder tekst en meer illustraties en doe-opdrachten. Daarnaast wordt er per les een filmpje getoond over het onderwerp, met docudrama, en interviews met jongeren over hun ervaringen en hun meningen. De docenten gebruiken een handleiding met de lesaanpak en hoe discussie kan worden ingezet om het thema en de filmpjes te behandelen. Onderzoek effectiviteit In een gerandomiseerde effectevaluatie met een controlegroep zijn de determinanten gemeten met een voormeting, directe nameting en een follow-up 6-8 maanden na afloop. Multilevel regressieanalyses zijn uitgevoerd. Op de primaire uitkomstmaten waarop geen significant effect werd gevonden, was er veelal wel een positieve verandering in de experimentele groep, maar deze was niet significant groter in vergelijking met de controlegroep. Er zijn significante positieve interventie-effecten ten opzichte van de controleconditie gevonden op 8 van de 16 primaire uitkomstmaten: kennis over seksuele gezondheid, soa risicoperceptie, attitude, subjectieve norm, eigeneffectiviteit en intentie mbt condoomgebruik, en attitude en subjectieve norm mbt pilgebruik.
Het positieve effect op condoom-intentie op de langere termijn is bijzonder bemoedigend, aangezien lange termijn effecten zelden worden gevonden bij dit soort interventies en aangezien de intentie de beste voorspeller is van gedrag. Erkenning Erkend door Deelcommissie jeugdgezondheidszorg, preventie en gezondheidsbevordering d.d 25-06-2015 Oordeel: Effectief volgens goede aanwijzingen Toelichting: Lang leve de Liefde Onderbouw bevat een zeer volledig lespakket met verschillende werkvormen. In de uitgebreide 'toolkit' zijn materialen opgenomen die de implementatie vergemakkelijken. Onderzoek naar de interventie geeft goede aanwijzingen voor effecten op kennis over seksuele gezondheid, soa risicoperceptie, attitude, subjectieve norm, eigeneffectiviteit en intentie met betrekking tot condoomgebruik, en attitude en subjectieve norm met betrekking tot pilgebruik onder leerlingen van het tweede leerjaar van het VO. De referentie naar dit document is: Suzanne Meijer (April 2014). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving 'Lang leve de Liefde Onderbouw'.Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies
1. Toelichting naam van de interventie De titel verwijst op een speelse manier naar het leuk blijven houden van liefde, relaties en seks door het nemen van voorzorgsmaatregelen. Het lespakket Lang leve de liefde 3 bestaat sinds 2001. Hieraan zijn twee versies voorafgegaan. Lang leve de liefde 1 (1990-1992) was niet planmatig ontwikkeld: d.w.z. er was geen systematiek in de ontwikkelingsfase en de stappen in de ontwikkeling waren niet genomen op basis van empirisch onderzoek en theoretische inzichten. Het pakket was slechts beperkt in samenwerking met doelgroep en intermediairs ontwikkeld, en er was geen evaluatieonderzoek uitgevoerd. Bij Lang leve de liefde 2 (1993-2000) is de Planmatige ontwikkelingsprocedure gevolgd. Uit deze aanpak bleek dat planmatig ontwikkeld lesmateriaal effectiever is dan niet planmatig ontwikkelde lespakketten. Leerlingen die voorlichting aan de hand van deze planmatig ontwikkelde Lang leve de liefde hadden gekregen, wisten in vergelijking met scholieren die gangbare voorlichting hadden gehad meer over aids en soa, zij waren er meer van doordrongen dat hiv/aids ook henzelf aangaat, zij stonden positiever tegenover condoomgebruik, zij hadden meer vertrouwen dat het hen zou lukken om een condoom te gebruiken, en waren vaker van plan dit ook in de toekomst te doen. Verder vrijden de scholieren na de voorlichting op basis van Lang leve de liefde vaker veilig dan leerlingen die met andere lesmaterialen of lespakketten waren voorgelicht. Het Lang leve de liefde-project demonstreerde hiermee dat veilig vrijgedrag van scholieren met onderwijsmateriaal kan worden bevorderd mits het materiaal planmatig wordt ontwikkeld en didactisch wordt toegepast zoals beoogd. De planmatige ontwikkelingsprocedure die bij Lang leve de liefde 2 is gevolgd, heeft mede bijgedragen aan de ontwikkeling van Intervention Mapping, een protocol voor het systematisch aanwenden van empirische, theoretische en praktische inzichten bij de ontwikkeling van voorlichtingsprogramma's (Bartholomew, Parcel & Kok, 1998; Kok et al., 2000). Lang leve de liefde 3 (2001-heden), de editie waarvoor nu certificering is aangevraagd): bij de herziening van Lang leve de liefde 3 is wederom gebruik gemaakt van de 'Intervention Mapping' systematiek. Ondanks dat Lang leve de liefde 2 effectief gebleken is op zowel kennisniveau, risicoperceptie, attitude, sociale norm en vaardigheden om veilig te vrijen (Schaalma et al., 1996) bestond er behoefte aan actualisering van de inhoud. Het lespakket Lang leve de liefde werd gewijzigd wat betreft de volgende aspecten:
l
een update met betrekking tot de informatie over soa/hiv; een uitbreiding van soa-/hiv-voorlichting met voorlichting over de preventie van ongewenste
l
zwangerschap; risicopreventie werd gerelateerd aan competentie (niet alleen met betrekking tot feitelijk condoomgebruik,
l
maar ook in termen van assertiviteit, empathie, communicatie). Deze competentie werd geplaatst in de sociale en psychologische (emotionele, cognitieve) context waarbinnen seksueel gedrag plaatsvindt, en in een psychologische context die de verschillen expliciteert tussen meisjes en jongens, in het bijzonder allochtone meisjes en jongens;
l
betere aansluiting bij de belevingswereld van leerlingen en hun verschillende voorlichtingsbehoeften.
l
Hierbij komen gender- en etnisch-culturele verschillen met betrekking tot normen, attituden en emoties in verband met seksualiteit en de preventie van risico's meer dan voorheen expliciet aan de orde; vergroten van de gebruiksvriendelijkheid voor docenten bij toepassing van het pakket in multicultureel
l
samengestelde klassen; meer eigentijdse en daarmee identificeerbare teksten, illustraties en videobeelden.
(Om in de pas te blijven lopen met de ontwikkelingen in de jeugdcultuur en ontwikkelingen in de seksuele gezondheid van jongeren, wordt een subsidieaanvraag voorbereid voor een aanpassing van de huidige versie. Bij toekenning is er begin 2010 een geactualiseerde versie van Lang leve de liefde 3 beschikbaar).
2. Doel van de interventie Het doel van de interventie is het bevorderen van de seksuele gezondheid en het voorkómen van ervaringen met grensoverschrijdend gedrag, ongewenste zwangerschap en soa/hiv besmetting. Met het lespakket worden leerlingen ondersteund in een prettige, gewenste, en veilige seksuele ontwikkeling.
3. Doelgroep van de interventie De doelgroep van de interventie bestaat uit schoolgaande jongeren in de leeftijd van 13-15 jaar. De jongeren zitten in het tweede jaar van het voortgezet onderwijs: praktijkonderwijs, vmbo basis beroep, vmbo, havo of vwo. De interventie kan ook worden ingezet in het Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) bijvoorbeeld in cluster 3, voor jongeren met een licht verstandelijke beperking. Deze groep jongeren komt voor wat betreft cognitieve capaciteiten overeen met de doelgroep praktijkonderwijs.
4. Omschrijving van de interventie Methodiek De interventie of het lespakket bestaat uit een lessenserie van zes lessen van ieder één lesuur (ca. 50 minuten). De zes lessen van Lang Leve de Liefde Onderbouw vormen een logische en natuurlijke opbouw; het hele lespakket moet worden gegeven. De frequentie van de lessen wordt bepaald door de school en is afhankelijk van hoeveel lessen biologie of verzorging zij bieden, of hoeveel mentoruren in het geval dat de lessen door de mentor gegeven worden. Soms krijgen ze één les per week (6-weken), of twee lessen per week (3-weken). In een enkel geval wordt er gekozen voor een themaweek waarin de lessen in één week gegeven worden. Het lespakket bestaat uit lesmaterialen -een leerlingenmagazine, een dvd en een docentenhandleiding- die op elkaar aansluiten. Het leerlingenmagazine bevat samen met de docentenhandleiding opdrachten die zelfstandig of klassikaal worden uitgevoerd. De bijbehorende dvd maakt daarnaast een belangrijk onderdeel uit van het lesprogramma. In elke les wordt een aflevering getoond en besproken op basis van aanwijzingen in de docentenhandleiding. Een programma dat volledig en volgens de instructies in de docentenhandleiding is behandeld, biedt de meeste garantie op effectiviteit. De derde en vierde les kunnen voor leerlingen die met de versie vmbo, havo en vwo werken, ook worden vervangen door de digitale lessen die te vinden zijn op de website www.langlevedeliefde.nl. De digilessen bevatten dezelfde onderdelen als het analoge pakket. Naast de zes lessen is er de mogelijkheid voor een verdiepingsles over seksuele diversiteit. Deze staat beschreven in de lesbrief seksuele diversiteit. Protocol / handleiding Er is veel aandacht besteed aan het ontwikkelen van een systeem van implementatie. De implementatiesystematiek bestaat onder andere uit: - Een toolkit voor GGD' en om het lesprogramma te promoten en implementatie te bevorderen. Onderdeel van deze toolkit is een training voor docenten. - Een training (train de trainer) voor GGD medewerkers - Een 'adoptiebrochure': een informatiefolder die de adoptie van het lespakket bevordert. - Een website met informatie over Lang leve de liefde waaronder bladerbare pdf's om materiaal te kunnen inzien en trailers van de dvd en de docentenwebsite
- Een ondersteunende website die implementatie door docenten bevordert door hen te ondersteunen in het omgaan met dilemma's in het lesgeven over relaties en seksualiteit. - Er worden jaarlijks meerdere workshops georganiseerd of stands verzorgd tijdens belangrijke themadagen zoals het NIBI congres voor docenten Biologie, de ProDag voor docenten in het praktijkonderwijs, het congres Wereld Aids Dag, studiedagen georganiseerd door GGD' en. Lisette Schutte zal hier op promoveren, oktober 2014 Zie Schutte 2010, Schutte 2012, Bertens, Schutte & van den Borne 2012, en Schutte 2014, voor meer informatie over de implementatie. Locatie van uitvoering Het programma wordt op school uitgevoerd.
4.2 Onderbouwing: probleem- of risico-analyse Begin 2000 waren er aanwijzingen dat de seksuele gezondheid van jongeren achteruit ging. Behalve toename van soa, steeg het aantal ongewenste zwangerschappen en abortussen en leken bepaalde subgroepen jongeren minder veilig te vrijen en hadden zij meer ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag (Seks onder je 25e, de Graaf e.a., 2005). Seksuele gezondheidsproblemen die jongeren in de puberteit kunnen treffen zijn onder te brengen in een aantal belangrijke thema's, gebaseerd op de definitie van seksuele gezondheid van WHO (2002): 1. Een gezonde sociale, emotionele ontwikkeling van seksuele identiteit en seksueel zelfbeeld. 2. Seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksueel geweld, verbaal/fysieke dwang, beloning voor seksuele handelingen (ongewenste seks) 3. Ongewenste zwangerschap en seksueel overdraagbare aandoeningen (onveilige seks) Seksueel grensoverschrijdend gedrag Van de 14-15 jarigen geeft 18% aan te maken te hebben gehad met grensoverschrijdende seksuele ervaringen, waarvan 53% aangeeft dat het over ervaringen gaat zonder fysiek contact en 20% over fysieke ervaringen, de overige zijn een combinatie van de twee. De eerste keer seks gebeurt over het algemeen met wederzijdse instemming. Meisjes geven wat vaker aan dat ze bij de eerste keer werden overgehaald dan jongens (12 vs. 4%). Dwang lijkt vooral bij oudere partners waar men minder verliefd op is en die men korter kent te gebeuren (Timmerman, 2005). Van de 15-17 jarige jongeren heeft 2% wel eens geld of een andere beloning gekregen voor seks. Dit komt bij hoog opgeleiden minder voor. Beloning geven doet 4% van de jongens en 1% van de meisjes en laag opgeleid vaker dan hoog opgeleid (de Graaf e.a., 2005). Twintig procent van de laagopgeleide meisjes (vmbo) is wel eens gedwongen iets te doen of toe te laten op seksueel gebied (versus 13% bij hoger opgeleiden), bij jongens is dit 6%, dit kan variëren van ongewenste aanraking tot geslachtsgemeenschap. Vierenveertig procent van de laagopgeleide meisjes en 23% van de jongens heeft ervaring met ongewilde seksuele handelingen (Graaf et al., 2012). 19% van de laagopgeleide meisjes en 9% van de laagopgeleide jongens heeft wel eens spijt gehad van geslachtsgemeenschap (Graaf et al., 2012) Ongewenste zwangerschap In 2012 werden 6.264 meiden onder de 20 zwanger. Bijna twee derde kiest voor een abortus, wat neerkomt op 13% van alle abortussen. 2.203 meiden werden tienermoeder. Het aantal jongens dat tienervader werd is kleiner. Naar schatting worden jaarlijks bijna 700 jongens onder de 20 vader. Meiden van niet-Westerse herkomst hebben een hogere kans op een zwangerschap dan Nederlandse meiden. Meiden met een Antilliaanse, Surinaamse, Sub Sahara- Afrikaanse of Zuid-Amerikaanse achtergrond worden naar schatting vier tot zes keer zo vaak zwanger als autochtoon Nederlandse meiden (Picavet & van der Vlugt, 2014) Soa Uit gegevens van de diverse soa-test centra in Nederland blijkt dat in 2011 bij 22% van de geteste heteroseksuele mannen tussen de 15 en 19 jaar één of meer soa is gevonden, bij jonge vrouwen was dit 19%. Ook bij de groep 20-24-jarigen werden veel soa gevonden: 16% van de heteroseksuele mannen en 14% van de vrouwen testte positief voor minimaal één soa. Chlamydia is de meest voorkomende soa. De meeste chlamydia komt voor bij jongeren tussen de 15 en 19 jaar: van de jongeren getest in de soa-centra had in
2012 20% van de meisjes en 18% van heteroseksuele jongens een chlamydia (Trienekens et al., 2011).
4.3 Onderbouwing: verantwoording doelen en aanpak De centrale doelstelling van de lessencyclus Lang leve de liefde is het bevorderen van de 'seksuele interactiecompetentie' van meisjes en jongens, teneinde ze beter in staat te stellen hun seksuele contacten veilig, gelijkwaardig en plezierig vorm te geven. Met het concept 'seksuele interactiecompetentie' wordt gedoeld op het geheel van adequate kennis, attituden, communicatieve en sociale vaardigheden en cognitieve en gedragsmatige strategieën, die mensen helpen om hun seksuele contacten op een positieve manier in te richten en te beleven. Adequate preventie van seksuele risico's (soa- en hiv-infecties, ongewenste zwangerschappen en seksuele grensoverschrijding) is een cruciaal onderdeel van seksuele interactiecompetentie. Omdat er verschillende determinanten van (veilig) seksueel gedrag zijn (zie probleemanalyse), moeten verschillende aspecten in de seksuele voorlichting worden betrokken. Zo zijn in Lang leve de liefde, behalve attituden ten aanzien van het preventieve gedrag, ook attituden ten aanzien van gender(rollen) en seksualiteit in het algemeen in ogenschouw genomen. Mensen hebben immers geen seks 'om de veiligheid', maar vanuit een veelheid van andere motieven, opvattingen en behoeften waar de intentie tot veilige seks ondergeschikt aan is. Daarmee wordt, behalve de normatieve context waarbinnen seksuele contacten plaatsvinden, ook de betekenis die seksualiteit voor de interactiepartners heeft van belang. En deze betekenis van seksualiteit kan verschillen, onder andere naar gender en naar etnisch-culturele achtergrond van de betrokkenen. Determinanten van seksueel risico kunnen dan ook gender en cultuurspecifiek zijn. Dezelfde determinanten kunnen van verschillend belang zijn voor meisjes versus jongens, maar er kan tevens sprake zijn van andere determinanten of factoren. Hetzelfde (veilige of onveilige) gedrag kan bij jongens en meisjes van verschillende etnische achtergronden om andere redenen plaats hebben. Het betrekken van de (verschillende) betekenissen van seksualiteit in de voorlichting is nodig, niet alleen vanwege de vereiste gevoeligheid voor sekse en cultuurspecificiteit in de determinanten van gedrag, maar ook om goede communicatie tot stand te brengen en aan te sluiten bij de (verschillen in) belevingswereld van de doelgroep(en) (Vanwesenbeeck I., Poelman J., Reinders J., en Schaalma H., Rationale herziening lespakket Lang leve de liefde Utrecht, 2002). In Lang leve de liefde 3 wordt ingespeeld op determinanten van condoomgebruik (attitude, risicoperceptie, geanticipeerde spijt, vaardigheden) en gebruik gemaakt van theorieën uit de sociale psychologie. Het centrale theoretische raamwerk van het lespakket is gebaseerd op de Sociaal-Cognitieve Theorie en sociale invloed (Bandura, 1986). Dit is vooral van toepassing met betrekking tot de doelstellingen die zijn gericht op het vergroten van vaardigheden. Andere, meer specifieke theorieën die zijn toegepast zijn bijvoorbeeld theorieën met betrekking tot: l
risicoperceptie (Weinstein, 1988);
l
attitudeverandering (Mc Quire, 1985): geanticipeerde spijt
l
inoculatie (Eagly & Chaiken, 1993),
l
het vergroten van vaardigheden (Evans, 1991).
l
Er is veel aandacht voor veilig vrijen als voornaamste middel om soa en ongewenste zwangerschappen te voorkomen. Naast kennisoverdracht over veilig en onveilig seksueel gedrag komt het stimuleren van een positieve, verantwoordelijke houding ten aanzien van relaties en seksualiteit aan de orde. Uiteraard wordt ingegaan op leuke en spannende gevoelens rond verliefdheid, verkering en seks. Maar ook gevoelens van kwetsbaarheid en onzekerheid daarbij komen aan bod. Aan relatievorming onder jongeren is uitgebreid aandacht besteed. Wanneer heb je verkering? Hoe houd je die spannend? Hoe maak je het op een goede wijze uit? In Lang leven de liefde 3 is meer aandacht voor zwangerschapspreventie dan in de lang leve de liefde 2. Het aangeven van de eigen grenzen en wensen, zorg voor de ander, rekening houden met elkaar en gelijkwaardigheid binnen relaties zijn eveneens belangrijke thema's. Verschillen tussen jongens en meisjes Jongens en meisjes verschillen in ideeën en verlangens rond 'seks en relatie'. Meisjes rapporteren vaker onzekerheid, schuldgevoel en schaamte; ze waarderen vooral de relatiegerichte aspecten van seksualiteit. Jongens zijn echter meer gepreoccupeerd met seks en waarderen juist de lichaamsgerichte aspecten hiervan, bijvoorbeeld de bevrediging van seksuele behoeften. Meisjes schatten een soarisico hoger in dan jongens. Met uitzondering van Islamitische meisjes praten meisjes veel vaker over seks dan jongens. Jongens overschrijden nogal eens de grenzen van meisjes; 18 % van de meisjes tegenover 4% van de jongens zegt wel eens
gedwongen te zijn tot seksuele handelingen. Lang leve de liefde 3 besteedt daarom veel aandacht aan het vergroten van het empathisch vermogen, vooral van jongens. Voor meisjes komt vooral het versterken van assertiviteit aan de orde. Dergelijke vaardigheden zijn van belang bij het onderhandelen over veilig vrijen. Hiernaast wordt ook ingespeeld op verschillen in condoomgebruik tussen jongens en meisjes. Zo vinden meisjes het kopen en bij zich dragen van condooms vaak lastiger. In Lang leve de liefde 3 zijn de effectief gebleken kernelementen van Lang leve de liefde 2 behouden (zie par. 6; zie Schaalma et al.,1996). De herziening betreft bij uitstek methodieken die zich specifiek richten op het oefenen van relevante vaardigheden in multicultureel samengestelde klassen en die de invloed van verschillen in gender tussen jongens en meisjes daarop verdisconteert. Het betreft hier in het bijzonder de aanpassing van het additioneel materiaal in de vorm van een structurerende en instruerende video met het bijbehorend onderdeel van de docentenhandleiding. Samenvatting werkzame ingrediënten l
Samenvatting van de veronderstelde werkzame ingrediënten van de interventie.
4.4 Eisen begeleiding, uitvoering en kwaliteitsbewaking Docenten die lesgeven in de onderbouw van het voortgezet onderwijs, zijn in principe competent om seksuele voorlichting en dus de lessen Lang Leve de Liefde te geven. Uit onderzoek onder docenten is gebleken dat sommigen geconfronteerd worden met barrières in het lesgeven of bepaalde dilemma's hebben ervaren of op anticiperen. Deze barrières/dilemma's zijn: - creëren van een veilige sfeer, - lesgeven zonder schaamte - signaleren van problematiek - integreren sociale media - omgaan met homonegativiteit -omgaan met cultuurverschillen - omgaan met ervaringsverschillen. Voor docenten is een e-coaching omgeving op internet opgezet (www.lesgevenindeliefde.nl) waar docenten schriftelijke informatie kunnen vinden over deze dilemma's en tips over hoe hiermee om te gaan. Ook worden met behulp van films docenten aan het woord gelaten die vertellen over hun ervaringen met deze dilemma's en de oplossingen. Daarnaast is er een mogelijkheid voor docenten om een training in het geven van LLL, bij de GGD te volgen. De docentenhandleiding biedt verder handvatten voor docenten om de thema's te bespreken, stellingen en vragen om een discussie te starten en in goede banden te leiden.
5. Overige voorwaarden voor toepassing Indicatiestelling Voor de toepassing van de interventie is geen speciale indicatie vereist. Het lespakket Lang leve de liefde maakt deel uit van een mix aan interventies die vaak verschillende determinanten van gedrag aanspreken zoals de Vrij Veilig Campagne met lokale vertalingen, voorlichting via internet, week van de liefde met lokale acties, voorlichting via communitywebsites. Deze interventies hebben daardoor een grotere en meer blijvende impact. Pas als docenten het lespakket Lang leve de liefde gebruiken zoals beschreven in de docentenhandleiding en zoals de makers het hebben bedoeld, is de kans op positieve effecten het grootst. De uitvoering van de lessen neemt zes lesuren in beslag. Getrainde docenten zijn daarnaast per les ongeveer 1 uur aan voorbereidingstijd kwijt.
6. Samenvatting onderzoek en beoordeling effectiviteit 6.1 Directe aanwijzingen voor de effectiviteit A. Pepijn van Empelen (TNO), 2013, Eindverslag ZonMw.
B. Effectevaluatie Effectevaluatie uitgevoerd onder leerlingen van het tweede leerjaar van het VO. Scholen werden gerandomiseerd over de controle, experimentele conditie LLL+ met ondersteuning van een docenten ecoaching omgeving en de experimentele conditie LLL zonder ondersteuning. Om een evenredige verdeling te krijgen naar GGD regio en opleidingsniveau heeft er vooraf een stratificatie per regio en opleidingsniveau plaatsgevonden. Er zijn drie metingen (voormeting, directe nameting en 6-8 maanden follow-up) uitgevoerd tussen februari 2012 en mei 2013. Analyses. Multiple imputatie is gebruikt om incomplete variabelen aan te vullen. Voor het beantwoorden van onderzoeksvraag is middels multilevel regressieanalyse (leerlingen genest binnen scholen) nagegaan of experimentele (LLL/LLL+) versus controle leerlingen verschillen op veranderscores van de uitkomstmaten voor de korte termijn (voormeting - eerste nameting) en de lange termijn (voormeting - tweede nameting). In deze analyses zijn correcties uitgevoerd op basis van geslacht, etniciteit, schoolniveau en ervaring met geslachtsgemeenschap. C. Resultaten In totaal zijn 150 scholen benaderd; 59 (39%) namen deel, totaal 5480 leerlingen in klas 2: 14 scholen controle, 22 scholen in LLL+ conditie en 18 scholen in de LLL conditie. Aan de voormeting hebben in totaal 4623 leerlingen deelgenomen, verdeeld over LLL (1714), LLL+ (2061) en de controlegroep (848). Hiervan zijn 1724 leerlingen (37.3%) uitgevallen na de voormeting; er was meer uitval uit de LLL+ conditie (44.3%) dan uit de andere condities (LLL 30.6%, controlegroep 33.8%). Uitval kwam verder relatief meer voor onder leerlingen met een niet-Nederlandse achtergrond, leerlingen met seksuele ervaring, en in het vmbo. Tussen de drie condities waren er op de voormeting geen verschillen in de verdeling naar geslacht, etniciteit en seksuele ervaring. Wel was er een verschil naar schoolniveau: in de LLL+ conditie zaten relatief minder leerlingen op het vmbo dan in de andere condities (LLL+ 39,2%, LLL 49,7%, controlegroep 52,7%). Primaire uitkomstmaten Er zijn significante positieve interventie-effecten van Lang Leve de Liefde (LLL+/LLL) ten opzichte van de controleconditie gevonden op 8 van de 16 bovenvermelde primaire uitkomstmaten (zie tabel 1). Er waren geen verschillen waren tussen de beide experimentele groepen. Positieve effecten Kennis rondom seksuele gezondheid: significante toename in de experimentele groepen (gemiddelde score = 4.4, F(4,1758) = 8.71, p <.001, partial Eta2 = .02). SOA risicoperceptie. Er was een significante toename in ervaren kans om een SOA op te lopen in de interventie, ten opzicht van de controle groep (groepsverschil Korte Termijn = .30, Lange Termijn = .14; F (2,1794) = 10.2, p < .005). Op condoomgebruik werd voor alle determinanten een verschil in het voordeel van Lang Leve de Liefde gevonden: attitude (groepverschil = .10; 95%CI 0.01-.19), subjectieve norm (groepverschil = .18; 95%CI 0.11-.26), eigeneffectiviteit (groepverschil = .21; 95%CI 0.13-.29) en intentie ten aanzien van condoomgebruik (groepverschil = .23; 95%CI 0.01-.19). Op lange termijn bleef het effect op intentie ten aanzien van condoomgebruik (en voorbereidende handelingen, zoals het beschikbaar hebben van condooms) behouden (groepsverschil = .12; 95%CI .04-.20). Voor pilgebruik zijn er positieve veranderingen in attitude (groepverschil = .17; 95%CI 0.07-.27) en subjectieve norm voor de meisjes (groepverschil = .15; 95%CI 0.04-.25). Tabel 1 (zie APPENDIX aan het eind van het werkblad voor de tabellen) geeft de gemiddelden per variabele (scores kunnen varieren tussen 1-5). Conclusie Het positieve effect op condoom-intentie op de langere termijn is bijzonder bemoedigend, aangezien lange termijn effecten zelden worden gevonden bij dit soort interventies en aangezien de intentie de beste voorspeller is van gedrag. Lang Leve de Liefde is met deze resultaten effectief op belangrijke aspecten van seksuele gezondheid. Op de primaire uitkomstmaten waarop geen significant effect werd gevonden, was er veelal wel een positieve verandering in de experimentele groep, maar deze was niet groter in vergelijking met de controlegroep. Samenvatting Nederlandse effectstudies De makers en uitvoerders voeren geen Nederlandse effectstudies aan naar soortgelijke interventies.
Buitenlandse studies Niet van toepassing Nederlandse studies soortgelijke interventies De makers en uitvoerders voeren geen Nederlandse effectstudies aan naar soortgelijke interventies.
7. Toepassing (uitvoerende organisaties) Scholen voor voortgezet onderwijs met vmbo afdeling in Nederland. Naar schatting is het lespakket door ruim de helft van de scholen aangeschaft.Zo'n 800 docenten zijn door de regionale GGD'en getraind.
8. Overeenkomsten met andere interventies De belangrijke seksuele gezondheidsthema's worden in alle drie de interventies behandeld: seksuele diversiteit, wensen en grenzen en veilig vrijen (condoomgebruik en anticonceptiegebruik). Er wordt in de interventies echter rekening gehouden met de grote verschillen met betrekking tot de seksuele ervaring en het leer- en denkniveau tussen jongeren van verschillende leeftijden en van verschillende opleidingsniveaus. De seksuele voorlichtingsprogramma's ontwikkeld voor de bovenbouw havo/vwo (LLL-Bovenbouw) en voor het mbo (LLL-mbo) vormen daarom een belangrijke aanvulling op het al jaren bestaande en nu herziene Lang Leve de Liefde programma voor de onderbouw.
9. Overige informatie Ontwikkeld door Soa Aids Nederland en Rutgers WPF Keizersgracht 392 1016 GB Amsterdam Telefoon: 020-62 62 669 Materialen Voor de uitvoering van de interventie zijn beschikbaar: - Leerlingen magazines: een versie voor praktijkonderwijs en vmbo basis beroep en een versie voor vmbo, havo, vwo - Docentenhandleidingen: een versie voor praktijkonderwijs en vmbo basis beroep en een versie voor vmbo, havo, vwo - Dvd - Website www.langlevedeliefde.nl met twee digilessen Bladerbare en of downloadbare pdf's van de leerlingenmagazines en docentenhandleidingen als ook de trailers van de film en van zijn te vinden op www.langlevedeliefde.nl, Over Lang Leve de Liefde, Onderbouw. - Website www.lesgevenindeliefde.nl ter ondersteuning van docenten bij het lesgeven - Vragendoos - Lang Leve de Liefde condooms Er is ook een Engelse versie van het leerlingenmagazine, de dvd en de docentenhandleiding ontwikkeld (versie vmbo, havo, vwo) om te worden ingezet in tweetalig en internationaal onderwijs. - Lesbrief Seksuele Diversiteit. Dit is een verdiepingsles over seksuele diversiteit, ter aanvulling op het lespakket Lang Leve de Liefde. Voor de werving is ontwikkeld: - Digitale toolkit voor GGD professionals bestaande uit ondersteunend materiaal voor het werven van scholen alsook een PowerPoint voor het trainen van docenten. - Informatiefolder 'Alles over Lang Leve de Liefde' - Engelstalige informatiefolder ' Long Live Love' - Posters: twee soorten voor in de klas of voor promotie Betrokkenheid Ouders Voor ouders is het prettig om op de hoogte te zijn van waar hun kind mee bezig is. Sommige ouders vinden het best lastig met hun kind over seksualiteit te praten.
Daarom is als aanvulling op Lang Leve de Liefde voor ouders de folder 'Praten met je kind over liefde en relaties' ontwikkeld. Deze folder geeft antwoord op vragen als: Hoeveel jongeren hebben ervaring met seksualiteit? Hoe begin je met je kind over seksualiteit. En wat bespreek je wel en wat niet? En hoe doe je dat op een prettige manier? De folder bevat concrete tips om thema's als liefde, relaties, grenzen en seksuele diversiteit met kinderen te bespreken. GGD-en stellen deze folder beschikbaar voor scholen. Scholen kunnen deze folder bijvoorbeeld tijdens een ouderavond uitdelen. HTML links: www.langlevedeliefde.nl
10. Lijst met aangehaalde literatuur Airhihenbuwa, C.O. (1995). Health and culture: beyond the Western paradigm: Sage Publishers. Bandura, A. (1977) Social learning theory. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Bartholomew, L.K., Parcel, G. S., Kok, G., Gottlieb, N.H., & Fernández, M.E. (2011). Planning health promotion programs. An Intervention Mapping approach. (3rd ed.). San Francisco, CA: Jossey-Bass. Ben Tarraf, M. (2009). Gerichte seksuele gezondheidsvoorlichting door een verdieping in culturele achtergrond van de doelgroepen. Amsterdam: Vrije Universiteit. Berlo, van, W., Wijsen, C., & Vanwesenbeeck, I. (2005). Gebrek aan regie. Een kwalitatief onderzoek naar de achtergronden van tienerzwangerschappen. In R. N. Groep (Ed.). Utrecht. Bertens, M., Schutte, L. & Van den Borne, M. (2012) Evaluatie docentenwebsite 'Lesgeven in de Liefde' behorend bij Lang Leve de Liefde. Soa Aids Nederland. Borghei, M. (2009). Hogere culturele sensitiviteit bij seksuele voorlichtingsprogramma's. Een onderzoek naar de culturele gedragsdeterminanten van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse meisjes in de tweede klas van het vmbo met als doel het verhogen van de culturele sensitiviteit van het lesprogramma 'Lang Leve de Liefde'. Amsterdam: Vrije Universiteit. de Bruijn, P., Burrie, I., & Van Wel, F. (2006). A risky boundary: unwanted sexual behavior among youth. Journal of Sexual Aggression, 12, 81-96. Buijinck, G., Stals, M., Schutte, L., te Poel, F., & Meijer, S. (2010). Zwanger...en dan? Planmatige ontwikkeling van een aanvullende module rondom (on)bedoelde zwangerschap voor het lespakket Lang Leve de Liefde. Amsterdam: Fiom Soa Aids Nederland. Cense, M., & van Dijk, L. (2010). Niet zomaar seks. Jongeren over seks en grenzen. Utrecht: Rutgers WPF. DeGue, S., DiLillo, D., & Scalora, M. (2010). Are all perpetrators alike? Comparing risk factors for sexual coercion and aggression. Sex Abuse, 22, 402-426. DiClemente, R. J., Crosby, R. A., & Wingood, G. M. (2002). Enhancing STD/HIV prevention among adolescents: the importance of parenteral monitoring. Minerva Pediatr, 54(3), 171-177. van Empelen, P. (2013) Eindverslag Effectevaluatie van de herziene versie Lang Leve de Liefde.Projectnummer 124270003, ZonMw, TNO. Fortenberry, J. D., Tu, W., Harezlak, J., Katz, B. P., & Orr, D. P. (2002). Condom use as a function of time in new and established adolescent sexual relationships. American Journal of Public Health, 92(2), 211 - 213. de Graaf, H., Kruijer, H., Acker, van, J., & Meijer, S. (2012). Seks onder je 25e. Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2012. Delft: Eburon. de Graaf, H., Meijer, S, Poelman, J., & Vanwesenbeeck, I. (2005). Seks onder je 25e. Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2005. Delft: Eburon. de Graaf, H., Van Dijk, L., & Wijsen, C. (2009). Leefstijlcampagne seksuele weerbaarheid. Voorbereidend literatuuronderzoek. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. Kirby, D. (2002). Antecedents of adolescent initiation of sex, contraceptive use, and pregnancy. Am J Health Behav, 26(6), 473485. Kirby, D., Laris, B.A. & Rollarie, L. (2006) Sex and HIV eduaction programs for youth: Their impact and improtant characteristics. Family Health International. Koss, M. P., Abbey, A., Campbell, R., Cook, S., Norris, J., & Testa, M. (2007). Revising the SES: a collaborative process to improve assessment of sexual aggression and victimization. Psychology of Women Quaterly, 31, 357-370. Kuyper, L., de Wit, J., Adam, P., Woertman, L., & van Berlo, W. (2009). Laat je nu horen! Een onderzoek naar grensoverschrijdende seksuele ervaringen en gedragingen onder jongeren. Utrecht: Universiteit Utrecht, Rutgers Nisso Groep. Laagland, T. Zwangerschapsinformatie: een broodnodig onderdeel van de les. Lesmateriaal op het gebied van tienerzwangerschap en de aansluiting op de behoeftes van vmbo- en mbo-docenten. Amsterdam: Vrije Universiteit, 2009. Lam, Amy G., Mak, Amy, Lindsay, Patricia D., & Russell, Stephen T. (2004). What Really Works? An Exploratory Study of Condom Negotiation Strategies. AIDS Educ Prev, 16(2), 160-171. Meijer, S., De Graaf, H, Vanwesenbeek, I & Poelman, J. (2005). Actieplan Seks onder je 25e. Participatie van onderzoek tot actie. Amsterdam: Soa Aids Nederland. O'Donohue, W. , Yeater, E.A., & Fanetti, M. (2003). Rape prevention with college males: The roles of rape myth acceptance, victim empathy, and outcome expectancies. Journal of Interpersonal Violence, 18, 513-531. Peters, G. J., Kok, G.J., (2009). GHB: From knowledge about determinants to evidence-based health promotion interventions, 311. In Psychology and Health 24 (Suppl. 1). Petty, R.E., Barden, J. & Wheeler, S. (2002) The elaboration likelihood model of persuasion: Health promotions that yield sustained behavrioral change. In R.J, DiClement, R.A. Crosby & M.C. Kegler (Eds). Emerging theories in health promotion practice and research: Strategies for improving public health (pp 71-99). San Francisco: Jossey-Bass. Picavet, C. & van der Vlugt, I. (2014) Factsheet Tienderzwangerschappen in Nederland. Rutgers WPF. Schaalma, H.P., & Kok, G. (2011). A school HIV-prevention program in the Netherlands. Case study 3 at the Wiley companion site for Bartholomew et al. from http://bcs.wiley.com/he-bcs/Books?action=index&itemId=0470528516&bcsId=6246. Schnaars, A.L. (2009) Long Live Love. A Qualitative Implementation study about the current use of a school-based sex education program among teachers in the Netherlands. Maastricht: Maastricht University. Schröder, K. E. E., Hobfoll, S. E., & Jackson, A. P. (2001). Proximal and distal predictors of Aids risk behaviors among inner-city african american and european american women. Journal of Health Psychology, 6, 169-190. Schutte, L. (2009) An evaluation of the implementation of Long Live Love 3. Master of Public Health. Faculty of Health, Medicine and life Sciences. Maastricht University. Schutte, L. (2010) Lang leve de liefde. Hoe ver is de implementatie? In: Seksoa, 2010, jrg 1, nr 2. Schutte, L. (2009) Pre-production testing: Evaluatie en behoefte onderzoek naar LLL3 onder havo/vwo, vmbo en praktijkonderwijs leerlingen en docenten. Soa Aids Nederland. Schutte, L. (2012) Resultaten procesevaluatie interviews met docenten over e-coaching en Lang Leve de Liefde. Maastricht University. Schutte, L. (2010) Pre-production testing: Evaluatie en behoefte onderzoek naar LLL3 onder havo/vwo, vmbo en praktijkonderwijs leerlingen en docenten. L.Schutte, Soa Aids Nederland
Schutte, L., Meertens, R., Mevissen, F., Schaalma, H., Meijer, S., Kok, G. (2014) Long Live Love. The implementation of a schoolbased sex-education program in the Netherlands. Health Education Research, (in publication). Sionean, C., DiClemente, R. J., Wingood, G. M., Crosby, R., Cobb, B. K., Harrington, K., Oh, M. K. (2002). Psychosocial and behavioral correlates of refusing unwanted sex among African-American adolescent females. J Adolesc Health, 30(1), 55-63. Timmerman, G. (2005). A comparison between girls' and boys' experiences of unwanted sexual behaviour in secondary school. Educational Research, 47, 291-306. Trienekens, S.C.M., F.D.H. Koedijk, I.V.F. van den Broek, H.J. Vriend, E.L.M. Op de Coul, M.G. van Veen, M.A.B. van der Sande. (2011). Sexually transmitted infections, including HIV, in the Netherlands in 2011. Bilthoven: RIVM Unger, J. B., Molina, G. B., & Teran, L. (2000). Perceived consequences of teenage childbearing among adolescent girls in an urban sample. J Adolesc Health, 26(3), 205-212. Vlasman, A. (2009) PEN-3 Model en de culturele gedragsdeterminanten bij (on)bedoelde tienerzwangerschap. Amsterdam: Vrije Universiteit. de Vries, H., Dijkstra, M. & Kuhlman, P. (1988) Self-efficacy: The third factor besides attitude and subjective norm as a predictor of behavioral intentions. Health Education Research, 3, 273-282. Referenties mbt Lang Leve de Liefde Ben Tarraf, M. (2009). Gerichte seksuele gezondheidsvoorlichting door een verdieping in culturele achtergrond van de doelgroepen. Amsterdam: Vrije Universiteit. Bertens, M., Schutte, L. & Van den Borne, M. (2012) Evaluatie docentenwebsite 'Lesgeven in de Liefde' behorend bij Lang Leve de Liefde. Soa Aids Nederland. Borghei, M. (2009) Hogere culturele sensitiviteit bij seksuele voorlichtingsprogramma's. Een onderzoek naar de culturele gedragsdeterminanten van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse meisjes in de tweede klas van het vmbo met als doel het verhogen van de culturele sensitiviteit van het lesprogramma 'Lang Leve de Liefde'. Amsterdam: Vrije Universiteit. Buijinck, G., Stals, M., Schutte, L., te Poel, F., & Meijer, S. (2010). Zwanger...en dan? Planmatige ontwikkeling van een aanvullende module rondom (on)bedoelde zwangerschap voor het lespakket Lang Leve de Liefde. Amsterdam: Fiom Soa Aids Nederland. van Empelen, P. (2013) Eindverslag Effectevaluatie van de herziene versie Lang Leve de Liefde.Projectnummer 124270003, ZonMw, TNO. Laagland, T. (2009) Zwangerschapsinformatie: een broodnodig onderdeel van de les. Lesmateriaal op het gebied van tienerzwangerschap en de aansluiting op de behoeftes van vmbo- en mbo-docenten. Amsterdam: Vrije Universiteit. Meijer, S. De Graaf, H, Vanwesenbeek, I en Poelman, J. (2005). Actieplan Seks onder je 25e. Participatie van onderzoek tot actie. Amsterdam/Utrecht: Soa Aids Nederland/ Rutgers WPF. Schnaars, A.L. (2009) Long Live Love. A Qualitative Implementation study about the current use of a school-based sex education program among teachers in the Netherlands. Maastricht: Maastricht University. Schutte, L. (2009) An evaluation of the implementation of Long Live Love 3. Master of Public Health. Faculty of Health, Medicine and life Sciences. Maastricht University. Schutte, L. (2010) Lang leve de liefde. Hoe ver is de implementatie? In: Seksoa, 2010, jrg 1, nr 2. Schutte, L. (2009) Pre-production testing: Evaluatie en behoefte onderzoek naar LLL3 onder havo/vwo, vmbo en praktijkonderwijs leerlingen en docenten. Soa Aids Nederland. Schutte, L. (2012) Resultaten procesevaluatie interviews met docenten over e-coaching en Lang Leve de Liefde. Maastricht University. Schutte, L. (2010) Pre-production testing: Evaluatie en behoefte onderzoek naar LLL3 onder havo/vwo, vmbo en praktijkonderwijs leerlingen en docenten. L.Schutte, Soa Aids Nederland Schutte, L., Meertens, R., Mevissen, F., Schaalma, H., Meijer, S., Kok, G. (2014) Long Live Love. The implementation of a schoolbased sex-education program in the Netherlands. Health Education Research, (in publication). Vlasman, A. (2009) PEN-3 Model en de culturele gedragsdeterminanten bij (on)bedoelde tienerzwangerschap. Amsterdam: Vrije Universiteit.
Deze informatie is op 28 mei 2016 gedownload van www.nji.nl.
Samenwerking erkenningstraject Het erkenningstraject wordt in samenwerking uitgevoerd door het Nederlands Jeugdinstituut (NJi), het RIVM Centrum Gezond Leven (CGL), het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ), het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB) en MOVISIE. Door samen te werken aan het beoordelen van interventies volgens eenduidige criteria streven wij naar kwaliteitsverbetering in de betrokken werkvelden.
