Samenvatting rapport ‘Land and Power’
22 september 2011
LAND EN MACHT Het steeds grotere schandaal rond de nieuwe golf van grondinvesteringen www.oxfamnovib.nl/grow
Kinderen van verdreven gezinnen in Uganda tekenden de huizen waarin ze woonden vóór de ontruiming. Foto: Oxfam, 2011.
Een golf van grondaankopen overspoelt ontwikkelingslanden de laatste jaren. Maar het zijn niet de investeringen in landbouw waar miljoenen mensen op zaten te wachten. De concurrentiestrijd om vruchtbare grond neemt toe en de armsten worden daar het hardst door getroffen. Onderzoek van Oxfam laat zien dat de huidige bewoners van de grond het regelmatig afleggen tegen lokale elites en binnen- en buitenlandse investeerders. Zij hebben onvoldoende macht om hun rechten te claimen, hun belangen te verdedigen en er aandacht voor te krijgen. Ondernemingen en overheden moeten snel maatregelen nemen om landrechten van mensen in armoede beter te beschermen. Ook de machtsverhoudingen tussen investeerders en plaatselijke gemeenschappen moeten veranderen. Anders zullen deze investeringen het bestaan en de voedselzekerheid van lokale gemeenschappen eerder ondermijnen dan eraan bijdragen.
Samenvatting Internationale investeringen spelen een vitale rol voor ontwikkeling en bestrijding van armoede. Investeringen kunnen het bestaan van mensen verbeteren en zorgen voor banen, dienstverlening en infrastructuur. Mits het gaat om verantwoorde investeringen die goed worden gereguleerd. Dat kan, Oxfam komt het in haar werk dagelijks tegen. In een aantal gevallen werkt Oxfam samen met bedrijven om investeringen te bevorderen waarvan arme gemeenschappen direct voordeel hebben. Met de recente recordinvesteringen in landbouwgrond is dat heel anders. De druk op landbouwgrond - een natuurlijke hulpbron waarvan miljoenen mensen in armoede afhankelijk zijn voor hun voedsel - neemt snel toe. Te veel investeringen lopen uit op onteigening, misleiding, schending van mensenrechten en afbraak van middelen van bestaan van mensen. Zonder nationale en internationale maatregelen om de rechten van mensen in armoede te verdedigen, zijn straks veel gezinnen in armoede slechter af met deze moderne landkoorts, zo lijkt het. Zeker als ze van hun land worden verdreven met weinig of geen beroepsmogelijkheden. Een gebied zo groot als West-Europa – 227 miljoen hectare – is in ontwikkelingslanden de laatste tien jaar aan landbouwgrond opgekocht of gepacht. Vooral de afgelopen twee jaar ging het hard, blijkt uit een lopend onderzoek van het Land Matrix Partnershipi, waarvan Oxfam lid is. De recente toename kan worden verklaard door de crisis in de voedselprijzen in 2007-2008. Dit trok de aandacht van investeerders en regeringen naar landbouw, na decennia van verwaarlozing. Deze trend zal zich voortzetten. De verworven grond is heel vaak bestemd voor productie van voedsel en biobrandstoffen voor de buitenlandse markt. Vaak gaat het gewoon om ‘landjepik’. ‘Landjepik’ zijn grondtransacties waarbij: • mensenrechten worden geschonden, inclusief gelijke rechten van vrouwen; • het principe van free prior and informed consent van de betrokken landgebruikers niet wordt gerespecteerd; • negatieve effecten op de sociale, economische en man-vrouw-verhoudingen en gevolgen voor het milieu worden genegeerd; • heldere contracten met duidelijke bindende afspraken over werkgelegenheid en winstdeling worden vermeden; en/of • democratische planning, onafhankelijk toezicht en reële participatie uit de weg worden gegaan.ii Het Oxfam-rapport onderzocht vijf voorbeelden van landjepik. Het betreft grondtransacties in Uganda, Indonesië, Guatemala, Honduras en Zuid-Sudan. Onderzocht zijn de gevolgen van landjepik voor mensen in armoede en hun gemeenschappen. Het onderzoek brengt de onderliggende factoren tussen betrokken ondernemingen, lokale gemeenschappen en regeringen van landen waar grond wordt gekocht in kaart. Ook kijkt het rapport naar de rol die internationale investeerders en de regeringen van hun landen spelen.
2
Sommige voorbeelden gaan over duizenden mensen die gedwongen werden – vaak met geweld – hun land en hun huis te verlaten, waarbij hun gewassen worden vernietigd. In andere gevallen werden gemeenschappen die leefden van het land, buitengesloten bij besluiten over de grond waarvan ze afhankelijk zijn. Meestal werden de wettige rechten van de bestaande grondgebruikers niet gerespecteerd. De omstandigheden van de verdreven mensen zijn nijpend: conflicten, onzekerheid over voldoende eten, middelen van bestaan die wegvallen, hun huizen weg, een onzekere toekomst. De meesten hebben weinig of geen compensatie gekregen en proberen nu de draad van hun leven weer op te pakken. Ze hebben vaak een huis moeten huren tegen hogere kosten en kunnen nauwelijks aan werk komen. Ze lopen meer risico’s voor hun gezondheid. Veel andere recente studies over landjepik laten soortgelijke uitkomsten zien. Het is het tegenovergestelde van ‘ontwikkeling’. Bij schaarste ontstaan er kansen. Veel regeringen en elites van ontwikkelingslanden bieden grote lappen grond voor bodemprijzen aan voor grootschalige gemechaniseerde landbouw. Het is schokkend hoe gemakkelijk internationale afspraken over de landbouw worden losgelaten – van de G8 in 2009 in het ‘L’Aquila Food Security Initiative’ tot het Comprehensive Africa Agriculture Development Programme. Deze afspraken benadrukken de cruciale rol van kleine boeren, vooral vrouwen, die gesteund moeten wordeniii. In plaats van de broodnodige steun te krijgen, lopen kleine boeren de kans dat hun bestaan wordt ondermijnd door het soort grondtransacties waarover dit rapport gaat. De groeiende belangstelling voor landbouwgrond zou goed nieuws moeten zijn voor kleine boeren, halfnomaden en andere mensen met gebruiksrechten over grond. Maar het tegendeel lijkt het geval. Lokale grondgebruikers leggen het af tegen lokale elites en binnen- en buitenlandse investeerders. Hun ontbreekt de macht om hun rechten op te eisen en hun belangen te verdedigen. Om dit te doorbreken moeten overheden de verzekering geven dat er geen grondtransacties tot stand komen zonder dat de bestaande gebruikers en hun gemeenschappen - vooraf en goed geïnformeerd - ermee instemmen. Regeringen hebben de plicht de rechten en belangen van lokale gemeenschappen en rechthebbenden van grond te beschermen. Maar in de voorbeelden in dit rapport doen ze dat niet. In plaats daarvan lijken ze de kant van de investeerders te hebben gekozen door lage grondprijzen en andere stimuleringsmaatregelen. Ze helpen zelfs om mensen van hun land te verdrijven. Achter de transacties zitten in een aantal gevallen internationale financiers of bedrijven met beleid voor verantwoord ondernemen. Maar die maatstaven blijken hen nu niet geleid te hebben. Waar beroeps- of klachtenprocedures beschikbaar zijn, lijken lokale gemeenschappen deze weinig te benutten. Andere initiatieven blijken landjepik te belonen. Over de hele linie is de reactie van de internationale gemeenschap op deze verwoestende golf van landjepik tot nu toe slap. Regeringen van landen waar investeringen vandaan komen, maar ook de ontvangende landen, financiers, ondernemingen, de internationale gemeenschap en het maatschappelijk middenveld moeten in actie komen. Zij moeten zich teweer stellen tegen het niet respecteren van mensenrechten op alle niveaus. Ze moeten erop aansturen dat wordt geïnvesteerd in het algemeen belang en een antwoord geven op een van de meest alarmerende ontwikkelingen voor de plattelandsbevolking in ontwikkelingslanden.
3
Aanbevelingen Recht doen aan huidige gedupeerden •
Klachten van getroffen gemeenschappen in de voorbeelden die in dit rapport zijn beschreven, moeten worden opgelost. De rechten van gemeenschappen moeten worden gerespecteerd en hun klachten behandeld. Degenen die profiteren van de internationale grondtransacties, moeten ervoor zorgen dat dit gebeurt. Ook financiers van de projecten en bedrijven hogerop op in de keten moeten hun invloed aanwenden om dit zeker te stellen.
Regeringen • De machtsbalans moet verschuiven ten gunste van bestaande rechthebbenden op de grond en van hun gemeenschappen. Regeringen moeten akkoord gaan met krachtige, internationaal gebruikte standaarden van goed bestuur voor landgebruik en beheer van natuurlijke rijkdommen.
Regeringen van landen met grondtransacties •
Regeringen van ‘ontvangende’ landen moeten de bestaande rechten van alle grondgebruikers respecteren en beschermen. Ze moeten zeker stellen dat bij grondtransacties het principe van free prior and informed consent zoals dit internationaal is vastgelegd, wordt gerespecteerd. En dat vrouwen dezelfde rechten op bezit en gebruik van land hebben als mannen.
Investeerders •
Investeerders in landbouwprojecten in ontwikkelingslanden moeten alle bestaande rechten op landgebruik respecteren. Waar landrechten worden overgedragen, moeten investeerders zich verzekeren van het Free Prior Informed Consent van de betrokken gemeenschappen en individuele rechthebbenden, en zich baseren op degelijke sociale en milieueffectrapportages. Investeerders kunnen het best zoeken naar mogelijkheden om samen te werken met kleine boeren, en grondaankopen waarvoor kleine boeren moeten wijken vermijden. Investeringen mogen niet ten koste gaan van de voedselzekerheid in het betrokken gebied.
Financiers en afnemers •
Financiers van landbouwprojecten, en handelaren en verwerkers van agrarische producten (tot en met merkproducenten en detailhandelaren) moeten verantwoordelijkheid nemen voor de ketens waarin ze actief zijn. Ze moeten zorgen dat in de hele keten de hierboven genoemde principes en normen worden toegepast en dat bestaande problemen worden opgelost.
Regeringen van landen van de investeerders •
Regeringen van de landen van de investeerders moeten van bedrijven die investeren in het buitenland eisen dat ze volledige openheid geven over hun activiteiten. Deze bedrijven moeten waarborgen dat kleine boeren en lokale gemeenschappen worden beschermd. Dat moet ook gelden voor ontwikkelingsfinanciering door organisaties als de International Finance Corporation (IFC), de private financieringsarm van de Wereldbank.
• Regeringen moeten stoppen met regels en stimuleringsmaatregelen die de huidige wereldwijde race om land nog verder versterken. Stop, bijvoorbeeld, met stimuleren van de productie van biobrandstoffen door verplichte percentages voor bijmenging.
Burgers • Burgers kunnen via hun consumenten gedrag hun stem laten horen, of via de stembus bij verkiezingen Of ze kunnen hun pensioenfondsen of bank vragen verantwoord te investeren. • Maatschappelijke organisaties kunnen, samen de media en onderzoeksinstellingen, gevallen van landjepik aan de kaak stellen, gebruik maken van bestaande klachtenregelingen, aandacht schenken aan voorbeelden waar het wél goed gaat en bijdragen aan meer transparantie. 4
The Land Matrix Partnership bestaat uit de International Land Coalition (ILC), Centre de coopération international en recherche agronomique pour le développement (Cirad), Centre for Development and Environment (CDE, Universiteit van Bern), GIGA (Universiteit van Hamburg), Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) en Oxfam. Vanaf 2009 verzamelen zij systematisch informatie over grootschalige grondtransacties in de wereld. Er zijn nu gegevens over iets meer dan 2000 transacties vanaf het jaar 2000. i
ILC (2011) ‘Tirana Declaration: Securing land access for the poor in times of intensified natural resources competition’, http://www.landcoalition.org/about-us/aom2011/tirana-declaration, (last accessed July 2011).
ii
L’Aquila Food Security Initiative (2009) ‘“L’Aquila” Joint Statement on Global Food Security’, G8 Summit 2009, L’Aquila: L’Aquila Food Security Initiative http://www.g8italia2009.it/static/G8_ Allegato/LAquila_Joint_Statement_on_Global_Food_Security%5B1%5D,0.pdf (juli 2011); The Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP), http://www.nepad-caadp.net (juli 2011) iii
5
© Oxfam International, September 2011 This paper was written by Bertram Zagema. Oxfam acknowledges the assistance of Duncan Pruett, Kate Geary, Rohit Malpani, Kimberly Pfeifer, Radhika Sarin, Constantino Casabuenas, Dominic Jones, Claire Mortimer, Richard King, Gine Zwart, Kelly Gilbride, Sandra Seeboldt, Isabel Crabtree-Condor, Augustino Buya, Marc Wegerif, Thur de Kuijer, Giovana Vazquez, Asier Hernandez, Raquel Checa, Yolanda Palacios, Ana Eugenia Marín, and Jonathan Mazliah in its production. It is part of a series of papers written to inform public debate on development and humanitarian policy issues. This publication is copyright but the text may be used free of charge for the purposes of advocacy, campaigning, education, and research, provided that the source is acknowledged in full. The copyright holder requests that all such use be registered with them for impact assessment purposes. For copying in any other circumstances, or for re-use in other publications, or for translation or adaptation, permission must be secured and a fee may be charged. E-mail
[email protected]. For further information on the issues raised in this paper please e-mail
[email protected]. The information in this publication is correct at the time of going to press. Published by Oxfam GB for Oxfam International under ISBN 978-1-84814-970-0 in September 2011. Oxfam GB, Oxfam House, John Smith Drive, Cowley, Oxford, OX4 2JY, UK.
Oxfam
Oxfam is an international confederation of fifteen organizations working together in 98 countries to find lasting solutions to poverty and injustice: Oxfam America (www.oxfamamerica.org), Oxfam Australia (www.oxfam.org.au), Oxfam-in-Belgium (www.oxfamsol.be), Oxfam Canada (www.oxfam.ca), Oxfam France (www.oxfamfrance.org), Oxfam Germany (www.oxfam.de), Oxfam GB (www.oxfam.org.uk), Oxfam Hong Kong (www.oxfam.org.hk), Oxfam India (www.oxfamindia.org), Intermón Oxfam (www.intermonoxfam.org), Oxfam Ireland (www.oxfamireland.org), Oxfam Mexico (www.oxfammexico.org), Oxfam New Zealand (www.oxfam.org.nz), Oxfam Novib (www.oxfamnovib.nl), Oxfam Quebec (www.oxfam.qc.ca) The following organizations are currently observer members of Oxfam, working towards full affiliation: Oxfam Japan (www.oxfam.jp) Oxfam Italy (www.oxfamitalia.org) Please write to any of the agencies for further information.
www.oxfamnovib.nl/grow
