Kunst in de openbare ruimte brengt inwoners samen Liever verbouwen dan platgooien Van ezel tot postzegelpark

nummer 3

de mooiste cultuurprojecten uit de provincie

okt 2011

Kunst in de openbare ruimte brengt inwoners samen Liever verbouwen dan platgooien Van ezel tot postzegelpark

1

TWAALF is een uitgave van de Raad van Twaalf. In de Raad van Twaalf bundelen 15 provinciaal werkende cultuurinstellingen hun krachten. TWAALF 3 heeft als thema ruimtelijke kwaliteit. Nummer 3, oktober 2011

TWAALF 3 staat onder redactie van Kunst & Cultuur Overijssel en Keunstwurk (Friesland). redactie Kunst & Cultuur Overijssel: Sonja Paauw Keunstwurk: Kie Ellens i.s.m. de leden van de Raad van Twaalf eindredactie Claar Urbanus vormgeving De Ruimte ontwerpers: Mark Schalken, Marlies Peeters illustraties Nina Mathijsen (www.takeadetour.eu) Fotografie Artikelen met gedeputeerden: Friesland: Sandra Luimes Overijssel: Ingeborg Lukkien druk Pascal, Utrecht oplage 1500 verspreiding controlled circulation redactieadres Secretaris Raad van Twaalf Frank van der Hulst p/a Kunst Centraal postbus 160 3980 CD Bunnik 030 6595520 frank.van.der.hulst@ kunstcentraal.nl www.raadvantwaalf.nl copyright Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm en/of andere wijze zonder voorafgaande toestemming van de Raad van Twaalf.

2

Ruimtel 4

7

Het gaat om de mensen

 enk Moes, directeur Kunst & Cultuur Overijssel in gesprek met H Hester Maij, gedeputeerde van de provincie Overijssel

Historie en kunst op de rivier

Week van de Geschiedenis in Utrecht

8

Rumoer rond de dorpsrand

11

Cultuur jaagt ruimtelijke ontwikkeling aan





Dorp in Zicht in Overijssel

Centree in Zierikzee, Zeeland

12 Kan de lucht blauwer!

Over onze invloed op ruimtelijke kwaliteit

14 Bezuinigen op wegen

 enée Waale, directeur Keunstwurk in gesprek met Jannewietske R de Vries, gedeputeerde van de provincie Friesland

17

12 stekjes



Lokale bankjes als toonaangevende landschapskunst in Friesland

20 Compositie uit het heelal

Soundlab Dwingeloo in Drenthe

21 Lelystad heeft een Romein!

Herkomstverhalen uit Flevoland

22 Het best bewaarde geheim van de Randstad

Deltapoort, Zuid-Holland

25 Tilburgse ‘Stadsgeheimen’

Publieksparticipatie in optima forma, Noord-Brabant

26 Krimp als kans

Eeen beter leefklimaat in Limburg

29 In weer en wind

Groningen laat kinderen kunst ervaren



Noord-Hollandse projecten

30 Op het snijvlak van kunst en ruimte 33 Digitaal in de werkelijkheid

Gelderland maakt kennis met buitenkunst

34 Acties voor u 35 Digitale media

◀ I n dit nummer vindt u een aantal interessante acties en een handig overzicht van social media en websites over r­ uimtelijke kwaliteit.

36 De Raad van Twaalf

ijke kwaliteit Ruimtelijke kwaliteit en de kracht van kunst voor de samenleving

De provinciale expertisecentra weten van wanten als het om cultuurparticipatie gaat. Als geen ander zijn we dag in dag uit bezig met de basis: met kinderen die kunst maken en genieten op scholen, met amateurs die filmen, dansen en muziek maken, met de inwoners die in groten getale hiervan genieten, met professionals die samen met amateurs prachtige voorstellingen maken. Ook als het om ruimtelijke kwaliteit gaat spelen kunst en cultuur vaak een bijzondere rol. Kunst en samenleving, dat is zeg maar ons ding. De laatste jaren nemen we ruimtelijke vraagstukken, toeristische ontwikkeling, het leven in de stad en de relatie tussen verleden en toekomst steeds meer als uitgangspunt van ons werk. Van daaruit zetten we de stap naar de inwoners. Met onze kennis van de provincie betrekken we bewoners, amateurs en professionals, woningbouwverenigingen en het bedrijfsleven bij deze vraagstukken. Wij realiseren met hen beeldende kunstprojecten, theatervoorstellingen, interactieve kunstroutes, verhalen en films die op zich de moeite waard zijn en op onverwachte wijze de kracht van kunst laten zien. Die kracht manifesteert zich op vele manieren. Een abstract begrip als ruimtelijke kwaliteit wordt persoonlijk en levend gemaakt door de mensen die er direct mee te maken hebben. Niet alleen het eindproduct maar het sociale proces eromheen bindt bewoners en inspireert bestuurders. Cultuur uit het verleden wordt bron van inspiratie voor de toekomst. Erfgoed­organisaties ontdekken nieuwe verbindingen met amateurkunstenaars in hun omgeving. Met verbeelding worden gewoonten, verwachtingen en gebaande paden doorbroken. In dit derde nummer van Twaalf staat ruimtelijke kwaliteit en de rol van kunst en cultuur daarin centraal. De beschreven projecten maken concreet hoe dat proces zich in de provincies ontwikkelt, iedere dag. Ik hoop dat dit nummer u plezier en inspiratie geeft. Connie Verberne Voorzitter Raad van Twaalf

3

overijssel

‘Het gaat om Hester Maij is gedeputeerde in Overijssel. Zo op het eerste gezicht zou je denken dat haar portefeuilles cultuur en inrichting landelijk gebied niets met elkaar te maken hebben. Toch hebben ze duidelijke raakvlakken, want het landelijk gebied van Overijssel bevat veel cultureel erfgoed. En dat is bij haar in goede handen.

tekst: Claar Urbanus foto's: Ingeborg Lukkien

Hester Maij

Henk Moes

4

de mensen’ Komend vanuit Amsterdam maar met haar verre roots in Twente, voelt Hester Maij zich hier op haar plek. Ze verruilde de gemeentelijke politiek voor het provinciale bestuur. Een groot verschil. ‘In het provinciale bestuur sta je op een grotere afstand van de maatschappij. Daarom zal ik steeds blijven zeggen: we zitten hier voor de mensen, voor hen doen we het. Als gemeentepoliticus stond ik veel dichter bij de Amsterdammers. Maar ik moet zeggen dat het eigen belang van een gemeentepoliticus een veel grotere rol speelt dan in het provinciaal bestuur. In de Provinciale Staten en het College van Gedeputeerden gaat men veel meer voor het algemeen belang. In die zin is de Provincie verder.’ modern gebouw met historie Het gaat om de mensen, is haar credo tijdens het gesprek dat Henk Moes met haar voert. Moes is als directeur van Kunst en Cultuur Overijssel (KCO) benieuwd hoe de gedeputeerde denkt over ruimtelijke kwaliteit. Hester Maij: ‘Het gaat om de mensen en dan denk ik: wat voelt beter – ergens wonen waar je de geschiedenis van die plek kan zien en ervaren, of wonen in een omgeving met vierkante, kale, glimmende gebouwen? Mijn antwoord is: op de plek met geschiedenis, dat ís gewoon zo. Je hebt ook steden zonder geschiedenis, met alleen nieuwe gebouwen. Het is een opgave om de mensen zich daar prettig te laten voelen. Als het daar waait, is het er écht koud. Daarom vind ik dat je de culturele geschiedenis van een gebied of een gebouw moet behouden. Die moet zichtbaar blijven.’ Het is dan ook volstrekt logisch dat dit gesprek op haar verzoek plaatsvindt in het ROC van Twente te Hengelo. Deze school voor beroepsonderwijs biedt zijn achtentwintigduizend leerlingen een leeromgeving in de enorme hallen van een enorme voormalige ijzergieterij. ‘Ik vind dit een buitengewoon goed voorbeeld van hoe je een oud gebouw functioneel kan maken. In deze modern gemaakte robuuste fabriekshal zie je als het ware de arbeiders nog lopen. Het is toch prachtig dat jonge mensen hier worden opgeleid voor de toekomst? Verleden en toekomst komen hier samen op een fantastische manier. Ik denk dat deze omgeving de leerlingen stimuleert.’

hekel aan afbreken Henk Moes: ‘Het havengebied in Deventer is een vergelijkbaar gebied, gericht op haven en vervoer. Met mooie grote gebouwen. Het eerste plan was om de boel plat te gooien, maar nu is er een nieuwe filosofie ontwikkeld, het Belgisch Bouwen, wat inhoudt dat je even de tijd neemt en het geduld opbrengt om te zien welke ontwikkelingen zich in de stad gaan voltrekken. Als de tijd rijp is, ga je de gebouwen herbestemmen. Intussen zitten er kunstenaars en andere creatieven die de buurt levendig houden.’ Hester Maij: ‘Ja, tijd nemen is een mooi idee, maar een gebied moet wel leefbaar blijven, het mag niet verpauperen. Ik vind dat leefbaarheid het uitgangspunt moet zijn voor ruimtelijke kwaliteit.’ De mensen dus, voor hun welbevinden doen we het. Maar dan luidt de vraag: hoe zorg je voor hun welbevinden? Daarop is haar antwoord simpel. ‘Door de culturele geschiedenis van een gebied serieus te nemen. Laten we oude lijnen herstellen in plaats van steeds maar nieuwe dingen te verzinnen. Ik heb er een enorme hekel aan als alles wordt afgebroken, want dan ben je je geschiedenis kwijt.’ Kortom, oude wegen, historische paden, boerderijen, een eeuwenoude plek: wat de gedeputeerde betreft, moeten we die in ere houden. ‘Ruimtelijke ordening is niks als je die culturele waarden er niet bij betrekt. Profileer die cultuurgeschiedenis! Dan wordt het dynamischer, creatiever, mensen wonen met meer plezier. Dát vind ik mijn taak als overheid.’ denken in mogelijkheden Deze woorden klinken Henk Moes als muziek in de oren, want binnen Atelier Overijssel werkt hij met partner­ organisaties al een tijd aan deze visie. Dit platform heeft echter ervaren dat er nog behoorlijk wat te winnen valt bij beleidsmakers en uitvoerders in de gemeenten. Henk Moes: ‘We merken dat daar snel de voet op de rem gaat als je begint over ruimtelijke kwaliteit. Men stelt daar direct kanttekeningen bij, want wat zal het niet kosten in tijd, energie en geld? Zelfs bij de provinciale organisatie is het moeilijk om de neuzen in die richting te krijgen. Het gaat erom dat je met elkaar gaat nadenken over de mogelijkheden en een avontuur durft aan te gaan.’ Hoe denkt de gedeputeerde dit te gaan stimuleren? Maij: ‘Het is heel belangrijk om uit te gaan van de mogelijkheden.

5

Gedeputeerde Maij koos het ROC van Twente in Hengelo als voorbeeld van hoe erfgoed functioneel kan worden gemaakt. Vroeger was dit een ijzergieterij van Stork.

Ik krijg er altijd jeuk van als mensen of overheden zeggen ‘dat kan niet’. Dingen kunnen vaak wel, als je het maar wilt. Het is aantoonbaar niet waar dat platgooien en opnieuw bouwen goedkoper is. Als dat een argument is dat gemeenten gebruiken, dan moeten wij als provincie daar een andere boodschap tegenover stellen. Ruimtelijke kwaliteit als onderdeel van de omgevingsvisie is immers de rode draad van het provinciale ruimtelijk beleid! Gelukkig doen jullie binnen Atelier Overijssel onderzoek naar de kosten en baten van ruimtelijke kwaliteit. Want je moet natuurlijk de meerwaarde kwantificeren. Maak de winst zichtbaar! Ook ben ik blij met het provinciale Programma Cultuur en Ruimte.’ Dit programma wil met kunst en cultuur de kwaliteit en betekenis van de leefomgeving in de openbare ruimte van Overijssel vergroten. vouchers voor gemeenten Met de Cultuur-en-Ruimtevouchers, een soort waardebonnen, kunnen gemeenten creatieve kennis en kunde inkopen. Hester Maij: ‘Ik vind dit vooral een goed middel omdat gemeenten worden uitgedaagd om het culturele aspect in hun planvorming mee te nemen en zelf te beslissen welke kennis ze willen inkopen. Overigens kun je als gemeente ook kleine dingen doen. Het betegelen van een fietstunneltje met een kunstwerk van een lokale schilder geeft ook meerwaarde.’ Henk Moes vult aan: ‘In datzelfde programma zijn we bezig met een kunstproject bij kanaal Almelo-De Haandrik. Hoe kijken inwoners tegen de brug aan die vernieuwd moet worden? Hoe zullen ze die brug gebruiken, welk vervoer over het water moet er doorheen kunnen en hoe zat dat vroeger in elkaar? We hebben nu een bewoner opgespoord met een grote collectie historische foto’s van het kanaal en de bruggen. Het zou best kunnen dat deze gebruikt worden in het kunstproject rond de nieuwe brug - zeer waarschijnlijk wordt dit een project van de oude én jonge bewoners zelf en niet traditioneel van één kunstenaar.’ Nog een ander project in het programma is de Silo langs de A1 bij de entree van Deventer, die een nieuwe functie moet krijgen, maar het programma stimuleert niet alleen projecten rond gebouwen. ‘Het kan ook om een houtwal gaan’, aldus Maij, ‘of om een pad dat vroeger deel uitmaakte van de Hanze-handelswegen tot aan St.

6

Petersburg. Zo’n pad moet je natuurlijk nooit weghalen! Het moge duidelijk zijn dat ik er in de komende jaren voor wil zorgen dat er zoveel mogelijk erfgoed behouden blijft en cultuur in de omgeving zichtbaar blijft. De Cultuur­historische Waardenkaart die we binnenkort gaan ontwikkelen zal bewoners en beleidsmakers nog meer bewust maken van alle schatten die onze provincie herbergt.’ plannen Moes: ‘In de plannen die we op dit moment met Atelier Overijssel maken voor 2012 tot 2016 zeggen we dat we graag willen dat de vouchers in stand blijven. Dan kunnen we de gemeenten heel praktisch advies blijven geven over ruimtelijke ontwikkeling en hen helpen de kwaliteit van de leefomgeving te verbeteren.’ Het nieuwe kunstenplan voor dezelfde periode is daaraan gerelateerd. Hester Maij: ‘In ons cultuurbeleidsplan zal duidelijk worden wat we belangrijk vinden. Cultureel erfgoed gaat er zeker een rol in spelen, in welke vorm dan ook. Dat is helder.’ ◀

utrecht

In 2010 coördineerde de cultuur­ scout van de Provincie Utrecht een project rond de Week van de Geschiedenis. Samen met partijen uit Rhenen, Wijk bij Duurstede en Vianen ontwikkelde zij onder het motto ‘Laat je meevoeren door Nederrijn en Lek’ activiteiten die pasten bij het landelijke thema Land en Water. De Nederrijn/Lek had de hoofdrol. in de rivier gedoken ‘De rivier is letterlijk het verbindende element tussen de plaatsen. Alle deelnemende partijen zijn in de geschiedenis en verhalen over de rivier gedoken. Amateurkunstenaars uit allerlei hoeken gingen rond dit thema met elkaar samenwerken: fotografen, dichters, toneelgezelschappen. Zo’n landschappelijk onderwerp bleek enorm tot de verbeelding te spreken. Veel mensen hebben aan het project mee­ gewerkt.’ ‘We gebruikten het landschap als verbindingsstuk tussen erfgoedorganisaties en amateurkunstenaars. Kunstenaars kunnen bij uitstek de geschiedenis op een nieuwe manier verbeelden en bezoekers op een andere manier bij erfgoed betrekken. In die ene week is er heel veel gebeurd, met natuurlijk wel de nodige tijd aan voorbereidingen. Fotografen binnen de driehoek ­Rhenen-Vianen-Wijk bij Duurstede hebben een tentoonstelling gemaakt rond het thema ‘de veranderende rivier’. Daarin was de ontwikkeling te zien van de industriële functie van de Nederrijn naar de recreatieve. De tentoonstelling zelf was op zo’n oud-industriële plek, de Steenfabriek Bosscherwaarden waar tussen het weelderige groen nog duidelijk de

historie en kunst op de rivier sporen van het verleden te vinden zijn zoals kleiputten in de bodem en de torens van de steenfabrieken. De foto’s zijn nog een paar keer tentoongesteld en gaan misschien nog worden gebruikt als lesmateriaal.’ cruciale veerponten ‘De zeven veerponten op het traject Rhenen – Vianen kregen in de Week een prominente rol. Sommige zijn al vijfhonderd jaar oud! Amateurtoneelgezelschappen brachten in tableaux vivants tijdens het heenen-weer varen het belang van deze ponten tot leven. De rivier en het veer speelden vroeger in alle facetten van het lokale leven een cruciale rol: denk aan de doodzieke man of vrouw die moest wachten tot de dokter van de overkant kwam, de boeren die hun kippen en groenten aan de overkant gingen verkopen. En nog steeds staan er elke ochtend rijen auto’s bij de meerplaats te wachten voor de oversteek. De

acteurs brachten de geschiedenis prachtig tot leven. Ook waren er dichters uit de omgeving die – geïnspireerd op die plekken – gedichten hadden geschreven die ze op de veerpont kwamen declameren.’ Deze succesvolle Nederrijn/­ Lek-week – de landelijke pers kwam erop af – heeft ook voor de lange­re termijn zijn vruchten afgeworpen. Amateurclubs in de regio hebben elkaar gevonden en op lokaal niveau is de relatie versterkt tussen erfgoedorganisaties en amateurkunstenaars. De Maand van de Geschiedenis 2011 komt eraan. Het nu bestaande netwerk van de Week 2010 is weer enthousiast aan het voorbereiden. En ja, wat gebeurt er? Het aantal betrokken organisaties en mensen groeit verder! ◀ → Kijk op actie­pagina 34 om het ansichtkaartenboekje van dit project te ontvangen!

7

overijssel Welke kenmerken en kwaliteiten heeft de dorpsrand en hoe zouden inwoners die het liefst inrichten? Inwoners van de drie Overijsselse dorpen Goor, Willemsoord en Zwartsluis gingen als ‘Horizonverbreder’ met de filmcamera op onderzoek en (her)ontdekten hun eigen dorpsrand. Dorp in Zicht was een unieke creatieve ervaring waarin een abstract begrip als ruimtelijke kwaliteit persoonlijk en levend werd gemaakt door de mensen die er direct mee te maken hebben. ‘Dorp in Zicht was een rumoerig project’, vertelt Henriette Tavenier, projectleider namens Kunst & Cultuur Overijssel (KCO). ‘In aanvang werd het project sceptisch bekeken. Maar juist het kunstzinnige medium film werkte enthousiasmerend. Door het oog van de camera opnieuw naar je eigen omgeving kijken en hierbij commentaar leveren werkte letterlijk als een eyeopener. Het resultaat was positief en samenbindend.’ In opdracht van de provincie Overijssel startte KCO in 2009 met de uitvoering van Dorp in Zicht. Het project bestond uit drie fasen: ‘bewustwording en visievorming’, ‘debat’ en tenslotte ‘zichtbaar en hoorbaar maken aan overheden en experts’. fase 1 ► bewustwording en visievorming In deze fase, ook wel ‘registreren en horen’ genoemd, gingen de Horizonverbreders op stap met foto- en filmcamera’s om hun dorpsranden in beeld te brengen en hun mede-

inwoners te inteviewen. Zo vingen zij in beeld en woord de ongepolijste meningen en visies van inwoners en gebruikers, de ervaringsdeskundigen waar het gaat om de relatie tussen dorpsrand en landschap. Terugkerende thema’s in de drie dorpsfilms zijn dorpsuitbreiding, al dan niet historiserend bouwen, macht en onmacht van politiek en projectontwikkelaars, ommetjes het dorp in en uit, betrekken van de randen bij het sociale leven van het dorp, leefbaarheid, trots, verloedering en wensen over de toekomst. fase 2 ► debat De tweede fase van Dorp in Zicht was ‘debatteren’. Doel was om samen met de Horizonverbreders en andere dorpbewoners zowel de kwaliteiten als de knelpunten rond de ruimtelijke kwaliteit van de dorpsranden vast te stellen. In alle drie dorpen vonden debatten plaats tussen inwoners, gebruikers, overheden en specialisten op het

RUMO 8

gebied van ruimtelijke ordening, onder leiding van een professionele inleider. Deze deskundige op het gebied van gebiedsontwikkelingen en ruimtelijke kwaliteit voedde de zaal en reageerde op reacties uit de zaal. Natuurlijk begonnen de debatten met de vertoning van de film, een goed uitgangspunt voor het debat. De rode loper lag uit, de sfeer was feestelijk en de zaal zat in alle dorpen vol. Er waren veel Horizonverbreders en geïnteresseerden aanwezig, ook twee burgemeesters deden mee. In twee dorpen waren diverse ambtenaren Cultuur en Ruimtelijke Ordening aanwezig en in drie dorpen raadsleden van verschillende fracties. Opvallend was dat inwoners uit alle leeftijdscategorieën deelnamen. De jongste en oudste generatie droegen de meeste wensen aan, waarbij de jongsten niet bang waren voor veranderingen, de middengroep vooral de kwaliteiten van de eigen dorpsranden belichtte en de oudste groep met passie sprak over het eigen dorp en veel miste van wat er ooit was. fase 3 ► zichtbaar en hoorbaar maken aan overheden en experts Een expositie en slotmanifestatie sloten het project af. In de expositie waren de drie dorpsfilms te zien en filmverslagen van de debatten, naast de toekomstvisies en kunstprojecten uit ‘Rafels Randen en Routes’, het

OER

project dat voorafging aan Dorp in Zicht. In de slotmanifestatie – een afsluitend debat – lag de focus op het proces van besluitvorming. Uit de dorpsdebatten was naar voren gekomen dat burgerparticipatie bij ruimtelijke ontwikkeling het agendapunt van bestuurders en projectontwikkelaars zou moeten zijn. De films bewezen dat het wel degelijk mogelijk is om inwoners de ruimtelijke kwaliteiten in hun eigen omgeving te laten ontdekken en hen hierop een visie te laten vormen. Ruimtelijke kwaliteit heeft alles

Doelstellingen van Dorp in Zicht 1 Bewustwording van de relatie dorp en landschap bij bewoners en gebruikers van dorpsranden. 2 Visievorming op ruimtelijke kwaliteit door deelname aan het project Dorp in Zicht. 3 Een platform creëren voor ongepolijste meningen over en zienswijzen op ruimtelijke kwaliteit. 4 Zichtbaar en hoorbaar maken van de visie van bewoners en gebruikers aan overheden en experts op gebied van ruimtelijke kwaliteit.

ROND DE DORPSRAND

9

te maken met het proces. Proces en resultaat verbeteren als de juiste vragen worden gesteld aan het begin van iedere ruimtelijke opgave en wanneer inwoners als ervaringsdeskundigen worden ingeschakeld voordat er vastomlijnde plannen zijn. Kunst en cultuur kunnen hierbij een scheppende rol spelen, zoals de film bij Dorp in Zicht. vervolg Het is nog te vroeg om vast te kunnen stellen in hoeverre de zienswijzen van inwoners zullen bijdragen aan toekomstige plannenmakerij en besluitvorming. Maar zowel in de dorpsdebatten als in het slotdebat is daartoe wel de bereidheid uitgesproken. En enkele aanzetten zijn al waarneembaar! In Zwartsluis heeft de film versterkend gewerkt en bijgedragen aan een positieve opstelling ten opzicht van vernieuwingsplannen in het centrum, bij zowel inwoners als overheid. In Willemsoord is het project de aanzet geweest tot een vervolg met de inwoners voor de ontwikkeling van

10

een woonvisie / beeldkwaliteitplan. Kritische deelnemers en leden van Historisch Goor hebben door de openheid van het project een frisse blik kunnen toevoegen aan een aanvankelijk sceptische houding.

AtelierOverijssel AtelierOverijssel is een onafhankelijke werkplaats voor iedereen die wil leren, ervaring wil opdoen, nieuwe inzichten wil krijgen en geadviseerd wil worden over ruimtelijke opgaven. Het Atelier werkt aan actuele cases in Overijssel: inspirerend, katalyserend en verbindend, met als doel om ruimtelijke kwaliteit een vanzelfsprekend onderdeel van het werken aan ruimtelijke opgaven te laten zijn.

hoera Een hoera-verhaal? Deels wel. Dorp in Zicht heeft de sociale cohesie in De partners in AtelierOverijssel: dorp of wijk verhoogd en liet bur• Architectuurcentrum Twente Dienst gers op creatieve, verbeeldende Landelijk Gebied wijze bijdragen aan het scheppen • Kunst & Cultuur Overijssel van ruimtelijke kwaliteiten in de • Landschap Overijssel eigen leefomgeving. Maar wat met • Het Oversticht al die dorpsbewoners die niet parwww.AtelierOverijssel.nl ticipeerden in film of debat? Door de vele publiciteit hebben ze niet kunnen ontkomen aan de Dorp-inZicht dorpsklok die altijd wel ergens luidde. Voor hen en alle inwoners van Overijssel liggen nog talloze startmomenten in het verschiet om te participeren in ruimtelijke ontwikkelingsprocessen. KCO heeft de expertise in huis om projecten op creatieve wijze met de inzet van kunst te ontwikkelen. ◀ → Kijk op actie­pagina 34 om in aanmerking te komen voor de dvd-box van dit project!

zeeland

Het Kerkplein in Zierikzee had in 2005 nauwelijks meer een functie. Toren en kerk deden geen dienst meer, de oude weverij stond er te verpauperen en het plein zelf was louter doorgangspad. Woning­ corporatie Zeeuwland zag het als een uitdaging daar verandering in te brengen en zocht contact met Scoop, Zeeuws Instituut voor soci­ ale en culturele ontwikkeling. weverij en Dikke Toren Adviseur Willem Huijbreghs vertelt: ‘In 2005 bracht het Zeeland Nazomer­festival op de trappen van de Nieuwe Kerk een prachtige theater­voorstelling: Phaedra. Dat was inspirerend. Zoiets wilde Zeeuwland wel vaker. We zochten naar een manier om de ‘beleefbaarheid’ van het eiland te verhogen, niet alleen voor de bewoners maar ook voor de toeristen. Scoop heeft de wensen en mogelijkheden bij elkaar gebracht.’ En zo ontstaat er een cultuurplein. De oude weverij, eigendom van Zeeuwland wordt verbouwd tot cultuurcentrum met een filmzaal, een minitheater en een cultuurfoyer voor lezingen en exposities. Vrijwilligers gaan De Weverij volledig runnen. De Stichting Renesse, die goede doelen steunt uit de opbrengsten van vastgoedexploitatie en beleggingen, wordt mede-eigenaar en betaalt mee aan de verbouwing. De Dikke Toren, voorheen alleen ‘s zomers open, gaat nu het hele jaar dienst doen als ontvangst- en informatieruimte van de Schouwse VVV. De Rijksgebouwendienst is eigenaar en denkt mee over de aanpassingen. veelbelovende plannen Huijbreghs: ‘Ook de Nieuwe Kerk moet worden gerestaureerd. We zoeken naar een nieuwe bestem-

cultuur jaagt ruimtelijke ontwikkeling aan ming voor deze kerk; cultuur zal daarin een belangrijke rol moeten spelen. Het gebouw kan ook plaats bieden aan presentaties van bedrijfsleven, huwelijken en andere evenementen. Om de mogelijkheden van het cultuurplein te onderzoeken hebben we de stichting CENTREE opgericht. Naast het ontwikkelen van plannen heeft CENTREE met activiteitenbudget uit cultuurfondsen en subsidies een aantal ‘previews’ georganiseerd. Deze voorstellingen en concerten gaven een beeld van wat er kan met het plein en de kerk. Daar gaat die stichting mee door. de lange adem van CENTREE De kruisbestuiving tussen de initiatieven is vooral een zaak van CENTREE. Bedrijfsleven, overheid en fondsen zorgen voor de financiering. Zo doet de Provincie Zeeland mee en Zeelandia, een bedrijf dat wereldwijd bakkerij-ingrediënten verkoopt.

Inkomsten uit kaartverkoop zijn ook belangrijk en natuurlijk het werk van de tientallen vrijwilligers.’ Kortom, cultuur is het vliegwiel voor ruimtelijke veranderingen met economische gevolgen en tevens met rendement op sociaal gebied voor de hele regio. Het is een zaak van lange adem. ‘CENTREE is nu ruim vijf jaar bezig en het vraagt voortdurende inspanning om iedereen enthousiast te maken en te houden. Verandering roept ook weerstand op. Zo heeft de gemeente bijvoorbeeld geen geld meer over voor de activiteiten van de stichting. Maar CENTREE heeft inmiddels een breed draagvlak en redt het ook met de andere ­partners.’ ◀

11

Kan de luch tekst: Kie Ellens, Adviseur Beeldende Kunst, Keunstwurk

over onze invloed op ruimtelijke kwaliteit Is het verplaatsen van een berg werken aan ruimtelijke kwaliteit? Misschien niet, misschien wel. In 2002, op 11 april, hebben vijfhonderd vrijwilligers een hoge zandduin met de breedte van een halve kilometer een paar centimeter verplaatst. De duin bevond zich in Ventanilla aan de rand van Lima, de hoofdstad van Peru. De verplaatsing was minimaal, de metaforische betekenis daarentegen groot. Hoe verplaats je een duin? Toen de Belgische kunstenaar/architect Francis Alÿs in 2000 Lima bezocht was het een tijd van chaos voor de Peruanen. De laatste maanden van de dictatuur van Fujimori waren aangebroken, de flegmatieke of zelfs passieve bevolking had behoefte aan een heldendaad, een symbool waarmee zij zich kon vereenzelvigen. Velen hadden het geloof verloren het eigen bestaan te kunnen verbeteren. Althans dat was hoe Alÿs het voelde. Twee jaar later kwam hij terug voor zijn project When Faith moves Mountains. Als je maar wilt, kun je bergen verzetten, was zijn boodschap. belevingswaarde Ruimtelijke kwaliteit wordt door verschillende mensen op een verschillende manier ingevuld. “Ruimtelijke kwaliteit, niemand weet wat het is, iedereen wil het hebben” 1. Wat in alle omschrijvingen naast de gebruikswaarde als belangrijke factor terugkomt, is de belevingswaarde van het landschap. Identiteit, zingeving, herkenning en schoonheid zijn hierbij terugkerende criteria. Om díe kwaliteit te realiseren, doet de overheid er goed aan kunstenaars bij haar ruimtelijke beleid te betrekken. Het gebrek aan harde criteria is frustrerend voor de ambtenaar maar inspirerend voor de kunstenaar. En dan niet de kunstenaar in traditionele zin, die zijn kijk op het landschap in zijn werk weergeeft. Maar de kunstenaar die in staat is een icoon te verschaffen. Zoals

12

recentelijk The Angel of the North in Gateshead of de Poepende Man van dezelfde maker (Anthony Gormley) in Lelystad. Anish Kapoor met zijn Millennium Dome in Chicago. Zij geven begrippen als identiteit en herkenning een stedelijke of zelfs landschappelijke schaal. De kunstenaar kan ook op een andere manier worden ingezet. Het ontbreekt de planoloog aan gereedschappen om de zachte kant van het beleven inhoud te geven. De kunstenaar is hiervoor wel geëquipeerd. Door zijn manier van denken, kijken en ervaren over landschappelijke ingrepen te leggen, kan beleving veel nadrukkelijker in de plannen worden meegenomen. bewustmaking Voor de Regiovisie Groningen-Assen maakte de Belgische kunstenaar Christoph Fink een cartografische studie die gebaseerd was op drie reizen en drie tempi. Hij wandelde van het natuurgebied Groote Zand naar het noorden tot de Groningse Noordzeekust, hij vloog van Istanbul naar Brussel en van Parijs naar Seoul. Hij bracht de gechronometreerde ervaringen met elkaar in samenhang. Zijn precieze observaties maakten de plannenmakers en vormgevers op een totaal nieuwe manier bewust van het gebied dat ze aan het vormgeven zijn. Helen Mayer Harrison en Newton Harrison, de nestors van de eco-art beweging werd gevraagd opnieuw naar Europa te kijken in relatie tot klimaatverandering. Hun studie werd onder andere mogelijk gemaakt door de Europese Commissie en het Ministerie van Landbouw Natuur en Voeding en was dus ook in het belang van deze instituties. In hun project Peninsula Europe (2000-2008)

ht blauwer ! gingen ze op zoek naar nieuwe iconen. Ze ontdekten dat een smalle strook land, gedefinieerd door hoogtelijnen erg belangrijk was voor de waterhuishouding. Het mag duidelijk zijn dat hoogtelijnen zich niets van landsgrenzen aantrekken. Met dit beeld (hoe ziet Europa eruit als we alleen het gebied tussen twee bepalende hoogtelijnen in beeld brengen) voorzagen ze de opdrachtgevers van een nieuw icoon waarmee het belang van een verantwoord landschapsbeheer op de politieke agenda kon worden gezet. Ruimtelijke kwaliteit heeft ook een component gebruikswaarde (doelmatig gebruik, doelmatig beheer, functie en samenhang). Door het gebruik van de na veel studie ontstane iconen weten de kunstenaars een mentaliteitsverandering in gang te zetten of in ieder geval de beleidsmakers van een nieuw instrumentarium te voorzien. op kleine schaal Overheden voelen, nu beeldvorming steeds belangrijker wordt, de noodzaak een kwaliteitslag te maken op het gebied van ruimtelijke kwaliteit. Dat zoiets op kleinere schaal ook kan, bewees de Provincie Fryslân met de inzet van een kunstenaar voor het formuleren van de ontwerpcriteria voor De Centrale As. Deze nieuwe autoweg gaat aangelegd worden door kwetsbaar strokenlandschap. Het heeft geleid tot een andere inpassing in het landschap. Ook voor het verkrijgen van provinciale toestemming voor het realiseren van een nieuw bedrijventerrein in datzelfde kwetsbare gebied, was een ontwerp van bovengemiddeld niveau vereist. Een kunstenaar

werkte mee aan het ontwerp en voorzag het bedrijventerrein van nieuwe functies zodat er daadwerkelijk openbare ruimte ontstond (en niet alleen aan- en afvoerwegen). Het stedenbouwkundig bureau wist bovendien kleinschalige landschappelijke details in het ontwerp op te nemen in plaats van ze voor het terrein te laten wijken. Hiermee bleek de ruimtelijke kwaliteit niet zozeer gehandhaafd als wel vergroot. De (provinciale) overheden zien dus heil in het inzetten van ‘kunst’ als het gaat om de verbetering van ruimtelijke kwaliteit en het bewust maken van de bevolking. Onze instellingen zijn hiervoor de gesprekspartners bij uitstek. We moeten als kenniscentra zelf ideeën ontwikkelen over ruimtelijke kwaliteit. Maar we hebben ook een belangrijke taak in het in contact brengen van beleidsmakers met icoonproducenten zodat ook zij uitschreeuwen ‘kom laten we de lucht blauw schilderen!’



Bronnen:

When Faith moves Mountains (Francis Alÿs, Cuauhtémoc Medina, 2005) Mooi Fryslân, een project ter bevordering van de ruimtelijke kwaliteit in Fryslân. (De Friese Milieu Federatie met Landschapsbeheer Friesland in samenwerking met Keunstwurk, 2011) Bouwstenen van ruimtelijke kwaliteit en hun waardering (Peter van der Molen, DLG) Peninsula Europe (Helen Mayer Harrison en Newton Harrison, 2001) 1 Uit Ruimtelijke kwaliteit en proces, Atelier Overijssel, 2010

13

friesland

Bezuinigen

tekst: Claar Urbanus foto’s: Sandra Luimes

Jannewietske de Vries

Een gesprek tussen de cultuur­ gedeputeerde van Fryslân en de directeur van Keunstwurk verloopt geanimeerd. Ze zijn het geheel met elkaar eens. Wat wil je ook. Deze provincie investeert in kunst en cultuur en wordt misschien wel Culturele Hoofdstad van Europa.

14

op wegen Directeur Renée Waale koos De Wânswerter Acht van de jonge Friese kunstenaar Sibe Jan Kramer als haar favoriete kunstwerk in het landschap. ‘Het is het eerste van de stekjes, een actueel project van Keunstwurk waarin jonge kunstenaars een kans krijgen.’

Renée Waale ‘Fryslân is uitgeroepen tot de mooiste provincie van Nederland. We hebben drie nationale parken, twee natio­nale landschappen en UNESCO Werelderfgoed de Waddenzee. De natuur beslaat zowat de hele provincie!’ lacht Jannewietske de Vries. Deze Friese gedeputeerde heeft cultuur en financiën in haar portefeuille, een droomcombinatie voor de cultuurminnaar. Op een zonnige dag zit zij op uitnodiging van Twaalf bij kunstwerk De Tempel, samen met Renée Waale. Zij is directeur van Keunstwurk, de Friese provinciale instelling voor professionele kunst, amateurkunst en cultuureducatie. Friese wortels Jannewietske de Vries vervolgt: ‘Het is belangrijk om de leefkwaliteit te behouden en ik vind het zo interessant dat je dat beter lukt als je de verbinding legt met kunst. Kunst laat de inwoners het landschap op een andere manier beleven en dat geeft verdieping.’ De inwoners van Fryslân zijn verweven met het landschap, waarin water een grote rol speelt. ‘Onze omgeving geeft ons kleur en identiteit en dat identiteitsbewustzijn is in Fryslân hoog. Friezen zijn veel bezig met wat ze wel en niet mooi vinden en willen hun wortels kennen: waar komen we vandaan, hoe is het landschap ontstaan, kunnen we nog oude sporen vinden? Het verleden leeft hier volop en via dat verleden willen we de toekomst in gaan. Kunst kan daarbij een voortrekkersrol spelen. Van hoog tot laag zijn Friezen bij kunst en cultuur betrokken.’ Bekijkt de gedeputeerde het niet een beetje te rooskleurig? Renée Waale: ‘Ondersteunende organisaties moeten er natuurlijk wel energie in stoppen, het gaat niet vanzelf. Maar heb je eenmaal een dorp in beweging, dan loopt het fantastisch. Er zijn ook verschillen. In sommige dorpen Gedeputeerde De Vries koos De Tempel (1993) van Ids Willemsma als haar favoriete kunstwerk in het landschap wegens het rustgevende, typisch Friese uitzicht. De Tempel staat bij Marrum op de Friese waddendijk.

loopt het altijd en aan sommige moet je meer trekken.’ De Vries: ‘Friezen houden niet van centralisme, dat komt nog voort uit de elf steden. Alles wat van onderop, uit de gemeenschap komt heeft een ongelooflijke kracht. En dat wordt dan ook gedragen. Als je de juiste snaar weet te raken, kan er ontzettend veel gebeuren.’ kunst als sociaal vehikel Renée Waale: ‘Er is een ontwikkeling te zien rond kunst in de ruimtelijke omgeving. Tot een jaar of tien geleden lag het accent op het kunstwerk zelf: het was een markering, toevoeging of ‘bewijs’ van een gebeurtenis in het landschap. De kunstenaar kreeg de opdracht om een kunstwerk voor een bepaalde plek te maken en zonder al te veel last en ruggespraak ging hij aan het werk, waarna de omwonenden met het resultaat werden geconfronteerd. In de huidige tijd gaat het weliswaar nog steeds om kunst in het landschap die iets toevoegt, markeert

15

of teweegbrengt, maar nu gaat het ook om het sociale proces eromheen. Omwonenden worden erbij betrokken en leveren een bijdrage in de vorm van verhalen en praten mee over de keuze van de locatie en kunstenaar. Dat voegt een dimensie toe aan de kunst in de openbare ruimte en onderstreept de verbinding tussen kunst en leefbaarheid.’ Een voorbeeld van deze aanpak is het project rond de Jelteslootbrug bij Sneek waarbij Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) en Keunstwurk betrokken waren. Deze brug, van oudsher een berucht kruispunt van allerhande watersporters en wegverkeer, ging verdwijnen door de bouw van een aquaduct. Dat betekende een einde aan de dagelijkse files, maar ook aan het plezierige schouwspel op het water waarvan velen op de wal dagelijks genoten. Men ging zelfs ‘een dagje naar de brug’ om elkaar te ontmoeten. Om het verlies van dit ontmoetingspunt op te vangen, heeft kunstenaar Ben Raaijman samen met de dorpsinwoners bedacht om vlak naast het aquaduct een klein, houten openluchttheatertje neer te zetten. Je kunt er zelfs met de boot aanmeren. Jannewietske de Vries: ‘Ik vind dit een typisch voorbeeld van hoe je met kunst een gemeenschapsdoel kunt bereiken en ik ben dan ook heel benieuwd hoe dit theatertje gaat functioneren.’ Als het goed is, gaat het werken, want openluchtspel is bij Friezen in trek. De Vries: ‘Ieder dorp heeft wel een openluchtspel waar ook de plaatselijke talenten aan meedoen, begeleid door professionals. Ik vind de mensen hier cultuurgevoelig, door alle lagen van de bevolking heen. Ook als Tryater best elitaire stukken in het dorpshuis speelt, is iedereen van de partij.’ goed voor het vestigingsklimaat Maar er zijn nog vele andere voorbeelden. Zoals het project ‘Kunst bij de boer’ dat in de zomer van 2011 draaide. Opleidingscentrum AOC Fryslân vroeg Keunstwurk om een concept te bedenken waarin vijf biologische boerenbedrijven in de gemeente Achtkarspelen met behulp van kunst de biologische voeding konden profileren. Keunstwurk vroeg vijf jonge kunstenaars om hun visie op het biologische bedrijf weer te geven in een kunstwerk dat op de bedrijven te zien is. Een speciale kunstroute verleidt belangstellenden om daar te gaan kijken. Zo gaan kunst en economie hand in hand. En dat is ook nodig, want een aantrekkelijk cultureel leven versterkt het vestigingsklimaat voor bedrijven. De omgeving moet interessant blijven voor jonge mensen, anders raak je hen en daarmee het bedrijfsleven kwijt. De samenwerking tussen Keunstwurk en het Friese watertechnologiebedrijf Bright Spark mag gelden als een schoolvoorbeeld. Renée

16

Waale: ‘Wij hebben jonge vormgevers gevraagd om een vormgeving te maken voor een product van dit bedrijf. Het leidde tot een enorme toename in de afzet, wat niet alleen goed was voor het bedrijf maar indirect ook voor Fryslân. Die innovatieve slag waarin we bedrijfsleven en creatieven bij elkaar brengen kan dus interessante gevolgen hebben.’ vergezicht: culturele hoofdstad En nu wil Fryslân zich ook kandidaat stellen voor Culturele Hoofdstad van Europa. In de Randstad wordt daar een beetje schamper om gelachen. Denkt Fryslân echt een kans te maken? Jannewietske de Vries: ‘Zoals inmiddels wel duidelijk is, zien we Fryslân als culturele eenheid en als één metropool met veel ‘park’. We hebben veel kleine, kwalitatief hoogwaardige elementen en als je die op een slimme manier met elkaar verbindt, kun je veel bereiken. We versterken wat er al is. Ja, in de rest van Nederland vinden ze dat we veel te laat begonnen zijn. Maar wij zeggen: we willen niet te vroeg pieken. We willen het eerst goed doordenken en dan pas naar buiten komen. Zo doen we het hier. Het Culturele-Hoofdstadzijn zoeken we veel meer in de verbinding met het landschap en niet in dure theaters of investeringen in stenen en beton. Het landschap is één groot open podium en dat je daar veel mee kunt, gaan we laten zien. Een belangrijke rol is weggelegd voor het element water. Watertechnologie is een speerpunt in Fryslân en daarmee kunnen we wat betekenen voor de wereld. Ja, het is een mooi concept aan het worden, van onderop gedragen door de Friezen. Anders wordt het hier niets.’ Renée Waale: ‘Het geeft ons een stip aan de horizon waar we gezamenlijk naar toe werken. En het maakt veel energie los. Dat is nu al winst.’ Het provinciebestuur gaat niet bezuinigen op cultuur. Iedereen moet een tandje minder, de culturele instellingen ook, maar het bouwwerk blijft in stand. ‘We hebben zelfs geld om te investeren in de kwaliteit van dit gebied, dus ook in cultuur’, aldus de gedeputeerde. ‘Wij bezuinigen op wegen.’ Zo kan het dus ook. ◀

friesland lokale bankjes als toonaangevende landschapskunst

Stekjes zijn bankjes waarin een kunstenaar, ontwerper of architect de essentie van de locatie vangt. Een stekje nodigt uit tot ontmoetingen tussen mensen onderling en tussen mens en landschap. In Noordoost Fryslân zijn in 2011 twaalf stekjes gerealiseerd. Zij vormen in meerdere opzichten een toonaangevende

12 STEKJES Ruim honderd belangstellenden waren aanwezig bij de officiële onthulling van het eerste stekje in Wânswert. Het hele dorp was uitgelopen. Landeigenaar Ype Elgersma deed de onthulling: met zijn tractor trok hij het groene landbouwzeil af van de Wânswerter Acht van ontwerper Sibe Jan Kramer. Na afloop van de plechtigheden zette een aantal dorpsbewoners zich onbevangen met een biertje op het stenen bankje. Alsof het er al jaren stond. Het kunstwerk voegt zich naar zijn omgeving en omgekeerd. De locatie, een wat vergeten hoekje in het land aan het oude kerkepad

tussen molen en kerk, aangewezen door de lokale bevolking, heeft een vanzelfsprekende nieuwe functie en betekenis gekregen. Het is een plek geworden voor ontmoetingen. vergezichten Kunst die verbindt: dat is de gedachte waaruit de stekjes in Noordoost Fryslân zijn voortgekomen. De provincie Fryslân inventariseerde in 2006 ideeën voor een beter Fryslân in 2030, de zogenaamde Fryske Fiersichten. Een van de ingezonden plannen was om tienduizend speciaal vormgegeven bankjes te maken. Die

zouden paarsgewijs op vijfduizend plekken tegenover elkaar moeten worden geplaatst. Deze stekjes zouden mensen die elkaar nog niet kennen, kunnen uitnodigen tot een kennismaking. Bovendien zouden de bezoekers en bewoners door de keuze voor de locaties de grote landschappelijke variatie en kwaliteit van de provincie kunnen ervaren. Dit vergezicht sprak de provincie aan omdat het gebruik maakt van de ruimtelijke kwaliteit van Fryslân. Daarbij biedt het kansen voor een economische impuls. Met een

17

De foto is gemaakt door Rene Veenhuizen, het stekje zelf door Tejo Remy en Rene Veenhuizen.

collectie in het landschap.

bezinningstoerisme Onder bezinningstoerisme verstaat de provincie Fryslân de fysieke beleving van cultuur, (religieus) erfgoed en landschap waardoor de bezoeker tot zichzelf en tot rust komt.

aantal andere ideeën kreeg dit vergezicht een plek in het thema Fryslân stadige streek, een toeristisch concept dat op Frieseigen wijze invulling geeft aan slow tourism. De bankjes completeerden het aanbod voor bezinningstoeristen in het Waddengebied, waarvoor Keunstwurk een aanvraag bij het Waddenfonds deed. pilot Het Waddengebied heeft kwaliteiten die bezinningstoeristen aanspreken, zoals rust, ruimte, erfgoed en authentiek cultuurlandschap. De aanvraag bij het Waddenfonds bundelde projecten – zoals de stekjes - die deze kwaliteiten toegankelijker konden maken en op elkaar laten aansluiten. Toen echter duidelijk werd dat de aanvraag niet gehonoreerd werd, zijn de stekjes als zelfstandig project gerealiseerd. Het oorspronkelijke vergezicht van tienduizend bankjes was inmiddels teruggebracht tot een beperkte [pilot]. Het werden er tien; steeds twee stekjes in vijf gemeenten: Dongeradeel, Dantumadiel, Kollumerland c.a., Smallingerland en Ferwerderadiel.

18

‘Ze zaten met een biertje gemeenschapskunst Projecten die uit de Fryske Fiersichten voortkomen hebben een gemeenschappelijk kenmerk: ze ­krijgen hun voeding vanuit de inwoners. Keunstwurk en Landschapsbeheer Fryslân, die de pilot samen uitvoeren, vroegen de lokale bevolking om locaties voor de bankjes aan te dragen, aan de hand van een aantal voorwaarden. Omdat ze het toeristische aanbod moeten versterken, werd zo veel mogelijk gezocht naar locaties aan het routenetwerk van historische wandelpaden. Ook stimuleerde Keunstwurk de bewoners om verder te kijken dan de bekende plekjes in dorp en landschap waar al van alles gebeurt. Tot slot moesten het locaties zijn met een geschiedenis of verhaal. De stekjes zijn eigenlijk een nieuwe vorm van community-art. Was gemeenschapskunst vanaf de jaren zeventig vooral bedoeld om ‘het volk te verheffen’, in dit kunstproject voeden de inwoners de kunstenaars met hun kennis van de omgeving, geschiedenis en oude volksverhalen. Het resultaat is dat de stekjes worden gedragen door de bevolking, getuige ook de opkomst bij de onthulling van de Wânswerter Acht, en dat de ontwerpen stuk voor stuk een

duidelijke binding hebben met de locatie. De stekjes vertellen het verhaal van de plek. Zo voegen ze betekenis toe aan het landschap en nemen ze tegelijkertijd op natuurlijke wijze hun plaats in het landschap in. talent en top Het project spreekt niet alleen de bewoners van de Noordoostfriese gemeenten aan, maar ook kunstenaars en ontwerpers. Keunstwurk schreef een prijsvraag uit voor vijf bankjes. De oogst bestond uit honderdveertig ingezonden ontwerpen. Vertegenwoordigers van de gemeenten, landschapsbeheer en vakjuryleden selecteerden de vijf winnaars, daarbij door Keunstwurk ondersteund. Twee andere ontwerpen kwamen van de hand van jonge getalenteerde kunstenaars die hadden meegedaan aan een masterclass met Jeroen Doorenweerd. Voor de overige drie stekjes werden gerenommeerde ontwerpers, architecten en kunstenaars gevraagd. De gemeente Tytjerksteradiel raakte enthousiast door de eerste resultaten van het project en tekende ook nog voor twee stekjes, te maken door ontwerpers uit de (inter)natio­nale top. In totaal twaalf bankjes dus!

op het bankje unieke collectie Het resultaat is een collectie kunst in het landschap die uniek is door zijn verscheidenheid. Niet alleen de locaties en landschappen zijn heel verschillend – vergelijk het weidse terpenland langs de kust maar eens met het besloten coulissenlandschap van de Noordelijke Friese Wouden - ook de disciplines van de ontwerpers variëren enorm. Zo ontwierp Haiko Meijer van architectenbureau Onix een bank die gemaakt is van tweeduizend jaar oude boomstammen, opgediept uit Nieuw-Zeelands veen. Ze zijn even oud als de pingo-ruïne in Twijzel waarbij dit stekje wordt geplaatst, die diametraal tegenover de vindplaats van de stammen ligt. Met dit ontwerp levert Meijer een bijdrage aan de ontwikkeling van locatie- en contextgebonden kunst. Hetzelfde geldt voor de betonnen ‘opblaasbankjes’ van Tejo Remy en René Veenhuizen voor de locatie Vijversburg in Tytsjerksteradiel. En eveneens voor het doorloopbare stekje uit aarden plaggen van

alsof het er al jaren stond’ architect Nynke Rixt Jukema dat de komende jaren mee-ontwikkelt en -verandert met het natuurgebied-inwording boven Feanwâlden. Misschien minder monumentaal, maar zeker niet minder verbonden met de locatie zijn het Stormhuis van Jeroen Molenaar, dat zich dapper tegen de altijd aanwezige Friese zeewind bij Ternaard weert en de Valom van Martin Borchert. Dit is een sympathieke ode aan de valom, een waterwerk voor arme streken. Passanten kunnen er altijd droog op zitten dankzij het omklapmechanisme van het stekje. Beiden wonnen de prijsvraag voor ‘hun’ locatie. En dat deden ook Kristien Pilat en Deborah Tienstra met hun eerbetoon aan de slikwerkers bij Kollumerpomp. Hun ruim zes meter lange bank biedt alle ruimte om in gedachten stil te staan bij de mannen die in weer en wind op handkracht het land op de zee veroverden.

kunst in de openbare ruimte Kunst die verbindt en die uitnodigt om de omgeving met andere ogen te bekijken, dat is relevante kunst die de openbare ruimte en de gemeenschap verrijkt. Niet voor niets voelden ook de ontwerpers van naam zich uitgedaagd door dit project. Voor Keunstwurk is het stekjesproject een voorbeeld van hoe je kunst kunt inzetten om de ruimtelijke kwaliteit van het landschap te versterken en beleefbaar te maken. Het is een richtinggevend project voor organisaties die de ontwikkeling van kunst in de breedte bevorderen. Met een pilot bekijk je op beperkte schaal of iets werkt. Keunstwurk is ervan overtuigd dat de stekjes-pilot dat heeft bewezen en een vervolg verdient in de hele provincie. Tienduizend was de ambitie. Nog negenduizendnegenhonderdachtentachtig te gaan. ◀

19

drenthe

soundlab Dwingeloo

Drenthe speelt al lang een belang­ rijke rol in de radioastronomie. En dat blijft zo, want in Dwingeloo staat straks de grootste radio­ telescoop van de wereld. In 1956 werd de radiotelescoop in Dwingeloo in gebruik genomen. In 1970 de radiotelescoop van Westerbork. Op dit moment werken wetenschappers en ingenieurs in Dwingeloo aan de grootste radiotelescoop van de wereld: LOFAR. Deze telescoop bestaat niet uit schotels, maar uit vijfentwintigduizend kleine antennes. Sterrenkundigen kunnen hiermee straks miljarden jaren terug in de tijd kijken waardoor we meer te weten komen over de oorsprong van het heelal. LOFAR wordt uitgevoerd door de stichting ASTRON (ASTRonomisch Onderzoek in Nederland) in Dwingeloo, die al ruim vijftig jaar sterrenkundige meetinstrumenten voor binnen- en buitenlandse onderzoeksinstellingen ontwikkelt. wetenschap en kunst Aan de voet van de eerste radiotelescoop in Drenthe organiseerden Centrum Beeldende Kunst (CBK) Drenthe en Stichting Oerol in de zomer van 2011 het kunstproject ‘Solar Sound Ensemble’. Het was een unieke samenwerking tussen kunst en wetenschap in een beschermd natuurgebied. Geluids- en mediakunstenaars vertaalden signalen uit de ruimte in beeld en geluid en projecteerden deze op de grootste telescoop van Nederland. Astro-

20

nomie en landschap gingen in dit project hand in hand met geluids- en mediakunst, dankzij het astronomisch onderzoeksmateriaal dat het onderzoeksinstituut Astron beschikbaar stelde. Het publiek zat in de late avonduren rond de telescoop. De kunstenaars waren Andreas Hirsch, Hannes Hoelzl (sonificatie data Astron), Julia Scher (teksten), Tobias Grewenig (videobeelden) en de trombonist Matthias Muche. gek van geluiden Voorafgaand aan dit spektakel werkten leerlingen uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs aan het project Gek van geluiden van K&C, expertisecentrum en projectorganisatie kunst en cultuur in Drenthe. Zij maakten hun eigen geluidscom-

posities, waarna ze er met videokunstenares Rosa van Hofwegen beelden bij maakten. Foto’s van leerlingen werden met ‘moonbouncing’ naar de maan gestuurd en weer opgevangen. De leerlingen vertoonden hun afbeeldingen, kunstwerken en geluidscomposities in het voorprogramma van Solar Sound Ensemble aan het publiek. Daarbij kregen ze hulp van Camras, de vrijwilligersorganisatie die de oude telescoop in Drenthe inzet voor educatieve en toeristische activiteiten. ◀ Solar Sound Ensemble werd ondersteund door genoemde organisaties, de provincie Drenthe en gemeente Westerveld.

flevoland

Lelystad heeft een Romein!

Flevoland heeft geen oude geschiedenis. De bewoners heb­ ben wel eigen ‘herkomst’verhalen, en die zijn nu opgetekend in een stripverhaal. Veel volwassen inwoners van Flevoland zijn er niet geboren. De provincie is nog te jong. Natuurlijk worden op Urk kinderen geboren in families die al generaties lang op dit eiland wonen. Zo niet in Lelystad. Daar zijn de ‘herkomst’verhalen anders. De Cultuurscout van Lelystad koos samen met kunstenaarscollectief Orgacom de wijk ‘de Landstreken’ uit voor een ‘herkomst’ project. Het plan was om een stripverhaal te maken met de verhalen van bewoners. veel in huis De Landstreken is niet de eenvoudigste wijk voor zo’n project. Er is geen winkelcentrum, buurthuis, centraal plein of andere ontmoetingsplek. Dus trok kunstenaar Hein Walter de wijk in om met bewoners te spreken. Zo belde hij ‘s avonds bij vreemden aan, vroeg naar hun verhaal en wist het los te pulken. Zo’n heer heeft wat in huis. Wist u dat er ooit een Romein met zijn galei is vergaan in de Marum Flevum? En wel precies op de plek waar nu de Landstrekenwijk ligt? De geest van deze Vindus Vinex werd door het heien weer tot

leven gewekt en de arme Romein werd geconfronteerd met de eenentwintigste-eeuwse mens. Dit is het centrale gegeven van het scenario waarin de verhalen van de ‘Landstrekers’ zijn verwerkt. Striptekenaar Eric Heuvel tekende de strip. Dé Eric Heuvel? Jazeker! Want zo iemand heeft wat in huis. Toen de strip was gedrukt, veroorzaakte de cultuurscout in de wijk een Romeinse ruis. Vanuit zijn thuisbasis De Kubus vertrokken op mistige tijden mensen naar de Landstrekenwijk om er honderden kleine vlaggetjes te planten. Natuurlijk werd ook de school geïnformeerd, de pers ingeschakeld en kwamen de social media in actie. Zo’n cultuurscout heeft wel wat in huis. Toen was daar de dag: de cultu-

rele bakfiets van De Kubus vertrok naar de Landstreken. Alle bewoners uit de strip, veel andere wijkbewoners en de betrokken professionals kwamen bij elkaar. De wethouder ontving het eerste exemplaar van Vindus Vinex en de Landstrekers en reikte op zijn beurt de stripboeken uit aan de bewoners. Natuurlijk moesten Eric en Hein signeren. Glimmende blikken: kijk wat wij met elkaar in huis hebben! moraal van het verhaal Community arts wil ook zeggen: haal uit iedere betrokkene alles wat die in huis heeft en haal zo de bewoners uit hun huis! ◀

21

zuid-holland

D E LT A P O Een wild zwijntje kan zich via ecoducten eenvoudig

­ver­plaatsen van Limburg naar Groningen, maar de fi ­ etser loopt onherroepelijk vast. Hij raakt verstrikt in een ­ver­snipperd en ontoegankelijk landschap waar de harde grens van snelwegen en spoorrails de door­stroming verhindert.

Zo is het ook in Deltapoort, het versnipperde gebied tussen Rotterdam en Dordrecht. Alom zijn er wegen: Betuwelijn, HSL, de A15 en A16 doorsnijden het oude polderlandschap. Men associeert ‘Kijfhoek’ alleen nog met het grootste rangeerterrein van Nederland dat daar sinds de jaren zeventig ligt. Nergens anders in Nederland is de discrepantie tussen infrastructuur en het oude polderlandschap zo voelbaar en zichtbaar als hier. Dit gebied zou de omliggende steden en het Groene Hart, de Biesbosch en Hoekse Waard met elkaar kunnen verbinden op verschillende niveaus, met veel mogelijke recreatieplekken. Maar dat vraagt om een andere manier van kijken. Hoewel Deltapoort werd benoemd tot een van de mogelijke ‘metropolitane parken’, is het tot nog toe niemand gelukt om daar inhoud aan te geven. Er gebeurt niets, het ontbreekt aan beleving, visie en verbeelding in een in potentie waardevol ‘groen’ gebied. Geen inwoner van Rotterdam of de omliggende steden ziet het gebied als aantrekkelijk, laat staan als een uitnodiging. Hoe verander je het gebruik van een gebied? Met een fietspad heb je nog geen fietser. De list heet kunst maar dan anders: kunst wordt ingezet als prime mover, als primaire aanzet tot een gebiedstransformatie. Kunst als katalysator van beleidsprocessen. Dat is elders in Nederland eerder gebeurd. In deze

het best bewaarde geheim van de Randstad

22

ORT

culturele benadering staat het belang van de kwaliteit van leven voorop. Met verbeelding worden gewoonten, verwachtingen en gebaande paden doorbroken. Het is niet verwonderlijk dat de uitvoerders van dit soort projecten meestal oplopen tegen de grenzen van wet en regelgeving en tegen de publieke opinie. Het verkennen van de grenzen is deel van het creatieve proces. onderzoeksatelier Wegens de complexiteit van dit versnipperde gebied adviseerde Kunstgebouw voorafgaand aan toekomstige ontwerpprocessen enkele vragen te stellen in de vorm van een onderzoeksatelier. Wat is er al aanwezig in het gebied? Wat is de landschappelijke essentie van het gebied? Wat willen we zien over vijf jaar? En hoe kan kunst bijdragen aan een positieve beleving van de ruimtelijke kwaliteit bij verschillende doelgroepen? Atelier Veldwerk, schrijver Mohammed Benzakour en kunstenaar Jeanne van Heeswijk werkten een paar maanden in het gebied, hielden masterclasses, informeerden ambtenaren en praatten met bewoners en omwonenden. Ze zagen de schoonheid van het gebied. Het onderzoek werd gesplitst in drie deelterreinen: de landschappelijke kwaliteiten (Atelier Veldwerk), het scheppen van nieuwe vormen van dorpse stedelijkheid (Mohammed Benzakour), en het fietspadennetwerk (Jeanne van Heeswijk).

Denkend aan Deltapoort zie ik breede asfaltwegen traag door oneindige spoorland gaan, rijen ondenkbaar ijzeren masten als hooge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken de fabrieksterreinen verspreid door het land, containers, hijskranen, glazen kassen, kerken en asfaltwegen in een grootsch verband. De lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze rokerige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt het gedreun van de trein met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord.

Mohammed Benzakour, januari 2011

23

landschappelijke kwaliteiten: het landschap ontleed Rudy Luijters en Onno Dirker van Atelier Veldwerk benoemen het gebied tot een waterbouwkundig monument. Alles in Deltapoort is versnipperd, behalve het watersysteem. Dit gave systeem van droogmaken en droog houden kun je beschouwen als onderlegger. De kunstenaars willen deze onderlegger zichtbaar en beleefbaar maken. En dat is mogelijk, zonder ingrijpende veranderingen. Met het zichtbaar maken van de processen kolken, pompen, draaien en malen, maak je ankers in het landschap. De Bosmanmolen die in de plannen van het Waterschap gaat verdwijnen is een metafoor voor dynamiek, ondernemerschap, waterbeleid, innovatie en voor de zichtbaarheid van het systeem. van poort naar brug, een ezelsbrug Mohammed Benzakour woont in het gebied. Delta­poort was in zijn ogen een no go-area. Tijdens wandel- en fietstochten in het gebied stelde hij zich de vraag: wat voor levendig, aangenaams en tegelijk betekenisvols moet je aan dit in mijn ogen lege, gure, koude gebied toevoegen om er optimaal gebruik van te kunnen maken? Hij bedacht iets wat zijn gevoel van onbehagen kan wegnemen. Een list waarmee het gebied voor hem letterlijk en figuurlijk begaanbaar wordt. Zijn antwoord is de introductie van Henk de Ezel. De ezel sluit aan bij oude gebruiken en andere culturen en bij het nieuwe gebruik van het gebied als routepark. Natuurlijk heeft Henk de Ezel een ontspannende werking en is hij bovendien laagdrempelig en toegankelijk voor alle culturen. Private partijen kunnen diensten ontwikkelen rond de ezel en het dier kan kunstenaars inspireren om de relatie tussen stad en platteland in het gebied verder vorm te geven. fietspadennetwerk: geforceerde verbindingen Voor dit gebied staat een nieuw fietsroutenetwerk gepland, waarmee het voor langzaam en recreatief verkeer wordt ontsloten. Jeanne van Heeswijk wil met

24

vier kunstwerken verbindingen scheppen in het Routenetwerk. Het zijn kunstwerken die als sociale overbruggingen fungeren en sociale interactie uitlokken. Bij het ontwikkelen ervan worden bewoners en omwonenden, bedrijven en deskundigen betrokken. Ze stelt hen vragen als ‘wat als de fiets de poëzie van het landschap via alle zintuigen beleefbaar wil maken?’, ‘wat als de fiets de nieuwe brug tussen geestelijke en lichamelijke ervaring wil zijn?’, ‘wat als het ‘systeem fiets’ in onze steeds verder individualiserende wereld de rol van ‘fysieke datingsite’ wil vervullen?’, ‘wat zou een fietser achter kunnen laten of kunnen bijdragen aan het landschap en het bestaande beeld van de omgeving?’, ‘wat als iedereen een zaadjesdispenser met een beplantingsmix mee achterop neemt?’, ‘wat als er een fietsomwisselpunt komt, waarbij fietsers uit de ene richting van fiets moeten ruilen met de persoon uit de andere richting?’, ‘hoe introduceren we een sociaal netwerk in het binnengebied van de polder?’. nieuwe netwerken In deze onderzoekstrajecten presenteren de kunstenaars het gebied als een netwerk waarin de onderlinge relatie tussen plekken, dingen, mensen en dieren voorop staat, in plaats van als een gebied waar het individu zich zo snel mogelijk doorheen wil verplaatsen. Niet de invulling van het vlak voert de boventoon, maar het doorstromen van het netwerk. Niet de monumentale poort, maar het gelaagde knooppunt. Niet het autonome kunstwerk, maar de verbeelding van het gebied. Niet de corridor maar de slow-motion. Niet de snelweg maar het fietspad. De kunst werkt als een uitnodiging aan de mensen om het gebied te gebruiken en zelf na te denken over thema’s als duurzaamheid, gezondheid, milieu en de kwaliteit en het gebruik van hun leefomgeving. ◀ → Kijk op actiepagina 34 om in aanmerking te komen voor de roadmovie van Jeanne van Heeswijk!

noord-brabant

De term publieksparticipatie dekt veel ladingen. Iedereen gebruikt hem anders en bedoelt er wat anders mee. Voor Kunstbalie betekent het veel en verschillende mensen betrekken bij de acti­ viteiten die de Brabantse ama­ teurkunst ondersteunen en de kunsteducatie stimuleren. In de afgelopen jaren heeft Kunstbalie activiteiten gerealiseerd met specifieke aandacht voor het bereiken en laten deelnemen van een breed publiek, zoals de dansovervallen en dansparades tijdens de Dansmaand. Daar komt het publiek al snel letterlijk in ‘aanraking’ met de kunsten. Als deelnemer, maar ook als toeschouwer. Dergelijke activiteiten trekken vaak publiek dat sowieso al geïnteresseerd is. Maar is publieksparticipatie er niet op gericht om nieuwe doelgroepen aan te boren, te interesseren en zelfs te enthousiasmeren om actief deel te nemen? Kunstbalie vindt van wel en werkt nu aan een bijzonder project waarin echt iedereen participeert en van de voorstelling deel uitmaakt. Dat project is Stadsgeheimen. verborgen straattheater In 2008 ontwikkelde artistiek leider en regisseur van Het Zuidelijk Toneel Matthijs Rümke het concept ‘verborgen straattheater’. Zijn voorstelling Analemma speelde zich af op een plein, onopvallend, tussen de men-

publieksparticipatie in optima forma sen die zich daar toevallig bevonden en voortbewogen. Er waren toeschouwers. Zij konden de acteurs en hun dialogen via koptelefoons volgen. Maar er was bovenal veel publiek. Publiek dat, zonder het zelf te weten, in dit stuk participeerde. Als figurant, decor en entourage. Hierop geïnspireerd is Kunstbalie in samenwerking met Rümke een nieuwe voorstelling gaan maken: Stadsgeheimen. Een tekst van schrijver Marcel Osterop vormt daarvoor de basis. Stadsgeheimen vertelt vijfendertig verhalen. Ze kennen een onderling verband, maar de rondwandelende toeschouwer kan ze in willekeurige en zelfgekozen volgorde bekijken. De speellocatie is de binnenstad van Tilburg waar mensen wonen, werken, kopen, lopen, slapen, eten. De scènes zijn op plekken waar mensen zich ophouden: bij een bushalte, op straat, een terras, een balkon, in een kantoor, winkel of woonhuis. Elke scène is opgezet

als een miniproductie en wordt gespeeld door amateurs. Kunstbalie dacht mee over de opzet en wierf de spelers en regisseurs uit het amateurtheatercircuit. Het proces startte met workshops en het schrijven van de scripts, daarna volgden de repetities en de ‘uitvoeringen’ waaraan heel veel publiek meedeed zonder het te weten. Dit is toch publieksparticipatie in optima forma. Iedereen doet mee en de stad is ons toneel! Of kunnen we het pas echt publieksparticipatie noemen als het publiek bewust deelgenoot is ... ◀

25

limburg

een beter leefklimaat in Limburg

KRIMP ALS KA ‘Limburg is een vergrijsde, krimpende provincie’, schreef het CBS in 2010, ‘met een relatief laag opgeleide beroepsbevolking, lage inkomens en een hoge werkloosheid.’ Het kwam wat negatief over. Maar veel mensen in Limburg zien de krimp als een kans. In Heerlen bijvoorbeeld.

26

Lex Smeets, de wethouder van Heerlen en portefeuillehouder Ruimte, Wonen en Cultuur wordt op veel plaatsen als krimpdeskundige binnen gehaald. De voorspellingen zijn dat in Heerlen de Limburgse bevolkingskrimp het grootst zal zijn, tot 2025. Als bestuurder maakt hij zich hard om mensen op een andere, positieve manier naar de krimp te laten kijken onder het motto ‘geen kwantiteit, maar kwaliteit’. lege plekken Heerlen maakt deel uit van Parkstad Limburg, een samenwerkingsverband van acht gemeenten in de voormalige Oostelijke Mijnstreek. Parkstad Limburg is aangewezen als proeftuin voor de gevolgen van krimp: toekomstscenario’s en

beleid worden daar uitgeprobeerd. In de gemeente Heerlen worden bijvoorbeeld nu al woningen van slechte kwaliteit gesloopt en slechts deels vervangen door hoogwaardigere woningen. Op de lege plekken die zo ontstaan komen voorzieningen die het leefklimaat in de wijk verbeteren. De gemeente benaderde het Huis voor de Kunsten Limburg om over deze invulling te adviseren. Beleidsmedewerker Carola van Iersel: ‘Wij schakelden het Huis voor de Kunsten Limburg in omdat het veel ervaring heeft met processen rondom kunst in de openbare ruimte en het daarbij begeleiden van kunstenaars, gemeenten en omwonenden.’

ANS postzegelpark De gemeente wilde uitdrukkelijk dat de omwonenden nauw betrokken zouden zijn bij het vinden van een invulling voor de open plekken. De consulent Beeldende Kunst van het Huis voor de Kunsten Limburg heeft in overleg met de gemeente als uitgangspunt het zogenaamde pocket parc genomen, ook wel postzegelpark genoemd. Dit fenomeen komt uit de Verenigde Staten. Lokale gemeenschappen nemen kleine stukjes openbare ruimte (vaak groen) onder hun hoede. Veel gekozen invullingen voor zo’n pocket parc zijn een speeltuin, moestuin, een ontmoetingsplek of een sportveldje. In Heerlen adviseerde het Huis echter om er beeldend kunstenaars bij te betrekken, om

zo op een bijzondere wijze kwaliteit in de buurt te brengen. utopisch of waanzinnig Het Huis zocht contact met Kunstencentrum Signe (kuS) in Heerlen en samen vroegen zij twaalf kunstenaars om met ideeën en visies te komen voor de invulling van een of meer vrijgekomen plekken in de stad. Dit was mogelijk dankzij financiële ondersteuning van de Provincie Limburg. Het liefst moest het idee of de visie een kwaliteitsimpuls aan de wijk geven en eventueel bijdragen aan de sociale cohesie en leefbaarheid in de wijk. Het mocht een utopisch, waanzinnig, subtiel of fragmentarisch idee zijn en het hoefde niet per se gerealiseerd te kunnen worden. Voorop stond dat

het de geesten van de bewoners en beleidsmakers zou voeden. In 2010 werden de bedachte ideeën in kuS tentoongesteld onder de titel Horror Vacui. uiteenlopende ideeën Kunstenaar Etienne van Berlo hield bijvoorbeeld via maquettes een pleidooi voor het verval, onder het motto waar geen verval is, is geen levendigheid. Jeroen Bisscheroux stelde voor om op leegstaande plekken een pocket parc hotel te beginnen, een mobiel éénkamerhotel waarin Heerlenaren toerist kunnen zijn in eigen stad. Ludo Blok wilde de verhalen archiveren van de plekken waar gesloopt wordt, om zo de plekken te markeren. Jean-Michel ­Crapanzano constateerde dat

27

27

buren genetisch meer kunnen verschillen dan mensen van verschillende continenten en stelde voor om parken dusdanig in te richten dat meer uitwisseling van DNA mogelijk wordt. Barbara van der Cruijsen stelde voor meer identiteit te geven aan plekken in de stad, al is het maar door het achterlaten van kauwgumpropjes. Francy Finke constateerde dat plekken hun levendigheid krijgen door ze letterlijk in het spotlicht te plaatsen. Deborah de Haas hield een pleidooi om vooral het groen terug te brengen in de stad. Charles Krutzen wilde open terreinen thematiseren, bijvoorbeeld als graffitipark. Tonn Prins wilde sloopmateriaal gebruiken als voedingsbodem voor een nieuw cultureel en natuurlijk habitat en in Diana Ramaekers’ voorstel werden de vrijgekomen plekken als dusdanig behouden om de fantasie de vrije loop te geven. Han Rameckers leverde meer dan twintig ideeën in, van klein tot groot en van banaal tot absurdistisch. Ines den Rooijen tenslotte pleitte met een maquette van een mussenmagneet voor de rust en stilte van de opengevallen terreinen. twee succesvolle pilots Tegelijkertijd startten het Huis en de gemeente twee pilots in achterstandswijken. Zij vroegen de kunstenaars Karin Peulen en Roel Vandebeek om met twee pocket parcs concreet aan de slag te gaan. Ze hadden de uitdrukkelijke opdracht om geen kunst te maken, maar om de plek te verbijzonderen. De ideeën daarvoor ontwikkelden ze samen met de omwonenden en ze deden dat vooral als aanjager en inspirator. Zij nodigden de omwonenden uit om eens ‘over de schutting’ te kijken. Het resultaat is inmiddels klaar. Karin Peulen heeft samen met de omwonenden een klein parkje ingericht waar het goed toeven is. Het park bevat eenendertig bijzondere bomen, negentien lavendelsoorten en zitstenen en andere zithoeken, een smulhaag en een

28

speelhoek voor kinderen. Roel Vandebeek is aan de slag gegaan met een terrein waar veel verschillende functies van het terrein gewenst waren voor verschillende doelgroepen. Middels een ‘lijn-en-spel’ heeft hij door vormgevende ingrepen zowel de verschillende doelgroepen als de verschillende functies met elkaar proberen te verbinden. De omwonenden en de gemeente waren erg tevreden over de resultaten van deze twee pilots. De bijzondere rol van de kunstenaar in zulke processen was duidelijk zichtbaar. De gemeente heeft dan ook besloten om ook bij de volgende pocket parcs kunstenaars in te schakelen. Zo kun je dus op een positieve manier met krimp omgaan. De leefbaarheid en leefkwaliteit in de wijk worden er beter van! ◀

Het Huis voor de Kunsten Limburg adviseert diverse Limburgse gemeenten over kunst in de openbare ruimte. Ook probeert zij een rol te spelen in de informatievoorziening, bijvoorbeeld door het organiseren van symposia. Op 13 oktober 2011 was dat het jaarlijkse symposium van het Landelijk Overleg Kunst in Opdracht (LOKO) dat deze keer krimp en internationalisering als thema had en samen met Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) wordt georganiseerd.

groningen

Het educatieve project In weer en wind rond kunst in de openbare ruimte van Groningen geeft hand­ vatten om kinderen en jongeren bewuster te laten kijken, hun eigen omgeving met andere ogen te leren zien en ze te laten ervaren dat de wereld er anders uitziet dan ze misschien dachten. In dit project ontdekken leerlingen dat kunst en vormgeving overal om hen heen kan zijn, dus ook op straat. Kunst in de openbare ruimte roept vragen op waarop meer antwoorden mogelijk zijn. Kinderen en jongeren leren hun eigen mening te vormen, deze te verwoorden en om te zetten in een eigen beeldtaal. Dit werkt vormend. In weer en wind wil hen een ruimere blik op de wereld geven. Kunst inspireert, daagt uit, vertelt verhalen, verbindt. Daarom is het belangrijk dat kinderen kunst ervaren. lesmaterialen Het project is ontwikkeld voor het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs in de provincie Groningen. Centraal staan kunstwerken in de openbare ruimte van de provincie. Het lesmateriaal bestaat uit een inspirerend en prachtig geïllustreerd boek over kunst in de openbare ruimte, een introductiefilm en uitgewerkte lessen en lessuggesties. Het boek In weer en wind. 30 kunstwerken in Groningen dient als inspiratiebron voor de docenten.

Groningen laat kinderen kunst ervaren Ankie Boomstra heeft daarvoor ruim dertig kunstwerken geselecteerd die in de openbare ruimte van Groningen te vinden zijn: spannende, troostende, verwarrende en verwondering wekkende kunst op vaak verrassend mooie plekken. Zij beschrijft de totstandkoming en betekenis van de kunstwerken, begeleid door foto’s van Harry Cock. Het boek bevat detailkaarten waarop de vindplaatsen staan en ook staan de adresgegevens en GPS-coördinaten bij de werken vermeld. samenwerking met scholen Kunst in de openbare ruimte heb je overal. Er staat altijd wel een beeld in de buurt van een school. Elke school kan ermee aan de slag. Drie scholen hebben meegedacht over de inhoud van het lesmateriaal en het in de praktijk getoetst. Daaronder was ook een school voor bijzonder onderwijs; twee docenten beeldend van deze school hebben adviezen

gegeven. Zij hebben meegedacht bij het schrijven van het lesmateriaal en op hun aanraden is er een tweede, aangepaste versie van de introductiefilm gemaakt, met ondertiteling en doventolk. Scholen die het project gaan doen, kunnen een kunstenaar vragen om workshops te komen geven. Er zijn ook kunstenaars met de specifieke capaciteiten om dit te doen in het bijzonder onderwijs, waardoor ook die scholen aan het project kunnen meedoen. In weer en wind helpt scholen om de stap buiten de deur te zetten. En door alle interessante links kun je buiten naar binnen halen! Het boekje is verleidelijk. Alle kans dat scholen er gretig gebruik van maken. ◀ Dit project is in opdracht van de ­provincie ­Groningen uitgevoerd door het IVAK en ­KunstStation C te Winsum.

29

noord-holland

OP HET SNIJ VAN KUNST

Noord-Holland ­Biënnale Het thema van de tweejaarlijkse Noord-Holland B ­ iënnale was in 2010 ‘de ontmoeting van land en water’. De ­Biënnale was een samenwerkingsproject van Kunst en Cultuur Noord-Holland (inmiddels Cultuurcompagnie Noord-Holland) en vijf beeldende-kunstinstellingen in de provincie: KCB in Bergen, De Grote Kerk in Schermerhorn, de Boterhal in Hoorn, De Vishal in Haarlem en Museum Waterland in Purmerend.

30

creatief in kustplaatsen In een van de Biënnale-projecten onderzochten kunstenaars tijdens een verblijf van enkele maanden de identiteit van vier kustplaatsen. Wat maakt deze plaatsen uniek en authentiek? Hoe kan hun identiteit worden versterkt en hun kwaliteit verhoogd? De provincie ondersteunde de gemeenten bij dit culturele traject, omdat versterking van de kustplaatsen van groot belang is voor de Noord-Hollandse economie. Een sterke identiteit maakt onze kust aantrekkelijker voor bewoners, ondernemers en bezoekers. Inspiratiebron was de publicatie Verlangen naar zee, speciaal gemaakt voor dit project, met essays en gedichten over het kustgebied door diverse schrijvers. De kunstenaars kwamen ieder na hun onderzoek met een creatief project. In Citycamp Castricum deed Sabrina Lindemann met haar team een beroep op de gastvrijheid van de inwoners in Castricum, en met succes. De Castricummers lieten wildvreemden in hun privétuinen en plantsoenen kamperen. Deze tijdelijke impuls zorgde voor een grote onderlinge betrokkenheid van de bewoners. In Buro Boulevard realiseerden Jeanne van Heeswijk en Francois Lombarts in Zandvoort de grootste straattekening van Nederland, vierduizend vierkante meter groot. De tekening geeft inzicht in de niet-gerealiseerde plannen

VLAK EN RUIMTE

Cultuurcompagnie Noord-Holland voert samen met kunstenaars talrijke cultuurprojecten uit in de Noord-Hollandse ruimte om ervoor te zorgen dat het publiek het erfgoed in de ruimte beter kan beleven. Zoals bij de Noord-Holland Biënnale en Overstad Alkmaar.

van de afgelopen twintig jaar rond het plein. Op ludieke wijze werden in IJmuiden thema’s als ‘visvangst in relatie tot de economie’ aan de orde gesteld door beeldend kunstenaars Tamara van der Leek, Lotje van Lieshout, Joop Stoop en Wouter Klein-Velderman. Ludiek was de optocht door het stadje, met een enorme vis. migreren en contempleren In andere plaatsen waren er tijdens de Biënnale tentoonstellingen rond de grote thema’s migratie en religie. Ze werden lokaal ingekleurd en varieerden van een reddingsvlot op het IJsselmeer om op te contempleren (Dispereert niet door Marjolein Dijkman & José Carlos Martinat), installaties zoals in De Vishal in Haarlem rond het thema illegale migratie (Lontano nel mare door Maria Iorio & Raphaël Cuomo) en in Museum Waterland rond de angst voor de islam (Luuk Wilmering), tot een groepstentoonstelling in Schermerhorn (Fikret Atay, Maria ­Barnas, Maze de Boer, Job Koelewijn, Ahmed Ögüt, Paulien ­Oltheten, Henk Schut, Luuk Wilmering en Mieke ­Woestenburg) en een fotoserie in Bergen (Albert van Westing). Rond al deze tentoonstellingen kon het publiek lezingen bijwonen en was er een educatief traject voor schoolkinderen.

Overstad Alkmaar culturele biografie van een stadsdeel Het andere project is Overstad Alkmaar. Overstad is een bedrijventerrein aan het Noord-Hollands kanaal, gelegen aan de overkant van de historische kern van Alkmaar. Al eeuwen is Overstad onderdeel van de stedelijke cultuur en dynamiek van deze kaasstad. Het gebied heeft zich ontwikkeld van een agrarische economie tot een bedrijventerrein, ontstaan rond de chocoladefabriek van Ringers, toentertijd het warmkloppende hart. Inmiddels is het een bedrijventerrein zoals we er vele eind twintigste eeuw aan de rand van historische centra zagen ontstaan. bedrijventerrein met historie In de komende jaren zal het gebied een ingrijpende verandering ondergaan. Het wordt een woon-, winkel- en werkgebied en gaat onderdeel uitmaken van het nieuwe centrum van Alkmaar. Om deze ontwikkeling te ondersteunen realiseerde Kunst en Cultuur Noord-Holland in 2009 in opdracht van de gemeente Alkmaar het project Culturele Biografie Overstad. Ellen Klaus van de afdeling Cultuur en Innovatie : ‘We wilden graag duidelijk krijgen wat de ziel is van deze plek en welke verhalen erbij

31

horen. Daarom hebben we een culturele biografie laten maken van Overstad. Het gebied maakt op de huidige bezoeker de indruk van een verrommeld bedrijventerrein, maar er zit natuurlijk een geschiedenis achter. Wij zijn op zoek gegaan naar de wetenswaardigheden en verborgen schoonheid van dit gebied. De kennis die we zo hebben vergaard kan worden gebruikt bij de ontwikkeling van het nieuwe Overstad. Een ontdekking was bijvoorbeeld dat er vroeger een lusttuin heeft gelegen. Wat is er mooier dan op die plek nu een stadstuin te maken? Hopelijk gaat dat gebeuren.’ Naast het verleden werd ook het heden onderzocht. De vraag was wat de relatie is van Overstad met de stad Alkmaar en zijn sociale geschiedenis. Ontwerpburo Ketter & Co zette zich hieraan en bedacht tevens hoe de Culturele Biografie als instrument kan worden ingezet bij de daadwerkelijke ontwikkeling van het nieuwe Overstad.

de stad Alkmaar. En in zes geschreven portretten van de ondernemers die hun bedrijf al jaren op dit terrein hebben, lezen we wat zij verwachten van de toekomst. Atlas Overstad is een inventarisatie van historische fragmenten en de documentatie van een sociale geschiedenis - en nu eens niet van het historische stadscentrum. Bij nadere verkenning ontstaat het inzicht dat het gebied zich laat lezen als de economische geschiedenis van de afgelopen decennia. Het toont het proces waarin veranderingen vorm krijgen vanuit een concrete behoefte. Bijzonder is hoe de handwerksman, de industrie en de ‘retail’ hier naast elkaar bestaan. Door de veranderingen in kaart te brengen is er ook een beeld ontstaan van de huidige stedelijke cultuur van Nederland, met zijn infrastructuur, bedrijventerreinen, historische centra en na-oorlogse nieuwbouwwijken. Atlas Overstad is niet alleen een schets van het verleden, maar ook voor de toekomst. Historie, actualiteit en toekomst worden in samenhang getoond. Rond de verschijning van de Atlas zijn verschillende bijeenkomsten georganiseerd met wethouders, gemeenteambtenaren, architecten, projectontwikkelaars, ontwikkelingseconomen en andere stakeholders. Zij raakten doordrongen van het belang van deze zoektocht en gaan de bevindingen hopelijk in hun plannen meenemen. ◀

Atlas Overstad De bevindingen zijn gebundeld in een prachtig boek: Atlas Overstad. Kaarten en beschrijvingen brengen in beeld hoe het landschap zich heeft aangepast aan de noden en eisen van de tijd. Atlas Overstad gaat uit van drie perspectieven. We krijgen een beeld van het verleden van het gebied aan de hand van kaarten van archeologische, geografische en stedenbouwkundige elementen en structuren. Vervolgens komt het nu aan de orde, met een analyse van het gebied in relatie tot

ve r ko c h t i n OverstA d

U D itg B.Ve A ever . lk ij S A chi be fwe lder dr rki sijf ng en G. sBu lt

Z Su aan P nr sta KaOA ise B d M nto ot oto o rgo en ren ed

Audio Video Service Center

Multicopy

me ubi lair

sign Mobi De mpen Aladdin La kt ar m en er Vlo Kar Wei

app ers

lent Actief Ta lbank Voedse r aa m Alk

Trampo lkmaar Triffis A Brijder ingszorg Verslav

s Hebobneoutlet Wo linevereniging care ing Learn StichtCente r Flex uw - Groep Allbo

A o is M ev R CC B B B rea B utt d & Broelegedr od e jes

B.V. Nederland e p B.V. egratiGrou Four Star Reintients ReturnIngred Royal Reintegratie Reach ningen-Ur Lei Wage zen B.V. 4U ce B.V. Digtalnd ProduOnde rnemers Advie Holla u voor Burea wer Empo

W Supillkos SM ofaatrearsmeuB.V. A Holandbel lkm use aar K W Alkoonc ma ent ar rum

K Meuite ub rt elmInt ak erie er ur b

e tra rs es aa n W lkmtoree i

IO I t’s ili M nte ly O eg rs Ka p ut m ast or let AGlbalm elr&t GBrassore t Heall erie ijn

enter APS C arista Duignitcahl Café B antiewinkel LZigger en Vak ssen -Reaizlicm hter Delicate D r PVroim e adm p p ld ren ho’ Us T Toys ‘R

ou

w 75

t MToy MaedsiaXL r Su kt Plups ermar kt ess

Fitn

ontageMCA M tructieen Cons kmaar bedrijf Al B.V.

V & AMK dv Adm ies

II A WA A rbe A lex idsi IN rbe and nte Al OV idsi er C grat km A nte a ie gra lde aa r tie r

er rd e oo d N rca A

&

g

od

Ro

Ba

kin The Coo l d Factory nteB Mote e Be r rds onen Halfo t Pronto W oncurren Keuken C eth Bp.Vs. B.V. Visinal Visu Ste Babyland

K EFaabaufm syrmie an k n a tsrw asink el

kk er

ijf

dr

G P ara In rim ge Ho stal oto fla latie nd b e

e trum D Danscen onel Bruijn-B

S S ilen l e i mat nAutos Car / s

TechBrouwer andeglnischeerH in sond nem

Garage Victoria hn ische Autotec Centrum Service

Firs

32

Ek Plazo a

i

w gie

B er W n En AN uo N

er Amafilt Group

el nk

De

Bla nk Au to inistrat hout en Ta - & ie H nk B Me BoGA stat andc ub ion e elm Po rst n tru pp Be ark eli dd m t er en “ Al sE km ur W a op oo ar” ea no nF R utl La ain X e u t rn mi A itu na u re atO to Ma w utl as Te ste et. ak rs N -O L utl et

L B ee n K akkne o w ant r wo um Ge

Zaak De Slaap Lidl RC i jw arpet Righ t iel

l

de

Ha n

q - en ice rc deantservkadKelelock n n a B itla der B uite U oor B N .V. B

an Ratapllo drijf Kring opbe en WNK Gro

kel

amers

Dave stad

nter Over

Businessce

Versani Badk

Sportca Overstad

op Win Kringlo Alkmféaar

Autobedrijf Kuys

Diplan Sport- h Medisc Fitness m Centru

Art h Unlimited Palm BeacZonnestu dioortcenGym Bergerac SptrAum lkmaar Depot n Keuke tlegnt Hallen Ouesi D erken Meubeetlm Outl

pen r Fop r Scheeens Cente Keinunken Huisrieur B il Inte Van T

S & cho Ste eh en uijs go Tu De ed in Au ho to ut ho ek

K V ost Scheelzijer & oo dige Co nm ake rs

Atlas Overstad

gelderland

Gelderland maakt kennis met buitenkunst Beeldende kunst op straat brengt mensen in aanraking met c ­ ultuur. In Gelderland komt cultuur nog dichter bij de mensen, dankzij nieuwe presentatiemogelijk­ heden: een vernuftige website en ­‘augmented reality’. beelden van Gelderland Met de website beeldenvangelderland.nl heeft Gelderland een landelijke primeur. Als eerste provincie heeft Gelderland zijn complete collectie beeldende kunst in de buitenruimte digitaal gedocumenteerd. Alle kunstwerken in de openbare ruimte staan erop, als ze tenminste gemaakt zijn door professionele kunstenaars in opdracht van gemeenten of provincie. De geïnteresseerde toerist maar ook Gelderse toeristische organisaties kunnen blij zijn met deze vernuftige site. Projectleider Erna aan de Stegge: ‘Gelderland heeft een indrukwekkende buitenruimtecollectie en een rijke wandel- en fietstraditie. Je kunt op beeldenvangelderland.nl heel gemakkelijk een tocht uitstippelen langs de werken van je keuze. Je kunt daarvoor gebruik maken van de categorieën op de site, zodat je langs alle kunstwerken van bijvoorbeeld een bepaalde kunstenaar

komt, in het gebied van je keuze. Je kunt echter ook zelf de kunstwerken uitzoeken; het programma maakt dan voor jou een mooie route. De achtergrondinformatie kun je vooraf thuis lezen, of op internet via je mobiele telefoon. Digitaal kunnen we uitgebreidere achtergrondinformatie geven dan op een tekstbord ter plekke. Met deze website versterken we de cultuur en het toerisme in onze provincie enorm.’ Niet alleen de particuliere toerist maar ook VVV’s kunnen er gebruik van maken en maatwerkproducten ontwikkelen, zoals fietsroutes of een fotowedstrijd langs de eigen gemeentecollectie. Het zou mooi zijn als alle provincies op deze manier hun beelden bij het publiek gaan brengen. de werkelijkheid verrijkt Is er voor de bezoekers van de Veluwe al genoeg te zien en te beleven, sinds juni zweven hier ook nog eens twaalf speciaal ontwikkelde, virtuele kunstwerken door de ether. Ze zijn alleen zichtbaar via de camera van een smartphone. Marjan Willemsen, regiocoördi-

nator van Cultuurpact Veluwe: ‘Dit is een bijzondere toepassing. Wij voegen een culturele beleving toe aan de realiteit, passend bij specifieke plekken van de Veluwe. De twaalf digitale kunstwerken bestaan uit filmpjes, foto’s, verhalen en geluidsfragmenten die je als het ware als een extra laagje over de werkelijkheid legt. Zo’n toepassing heet ‘augmented reality’ ofwel ‘verrijkte werkelijkheid’. De digitale kunstwerken komen alleen tot leven wanneer een smartphonebezitter zich naar een bepaalde locatie heeft laten leiden. Deze augmented-realitykunst hebben we gekoppeld aan De Veluwelayar. Dit is een applicatie waarmee je op je smartphone alle kunst- en cultuurinformatie van je directe omgeving met icoontjes en achtergrondinformatie in je beeldscherm ziet. En natuurlijk staan alle virtuele beelden ook op beeldenvangelderland.nl. Op deze manier laten we zien dat feitelijke en virtuele informatie zich prima laat combineren, juist in het aanbod van kunst en cultuur.’ ◀ → Kijk op actie­pagina 34 voor het gratis infomapje van dit project en voor andere materialen!

33

ACTIES VOOR U! OVERIJSSEL

GELDERLAND

dvd-box Dorp in Zicht Van het project Dorp in Zicht is een prachtige dvd-box gemaakt. Interesse? Kunst & Cultuur Overijssel stelt 20 exemplaren beschikbaar. Stuur snel een e-mail naar Sonja Paauw, [email protected] ovv Actie Twaalf dvd Dorp in Zicht.

routeboek Kastelen in Rivierenland Ga op ontdekkingsreis langs de kastelen in Rivierenland en gebruik dit routeboek. Overzichtskaarten en beschrijvingen geven een beeld van wat deze streek aan kastelen en landhuizen te bieden heeft. Kunst en Cultuur Gelderland geeft er 20 weg. Mail snel naar [email protected]

GELDERLAND

OVERIJSSEL

publicatie Overijssel is een werkplaats In 2009 startte de campagne Overijssel is een werkplaats. AtelierOverijssel stelt 15 boekjes beschikbaar. Interesse? Stuur snel een e-mail naar Sonja Paauw, [email protected] ovv Actie Twaalf Overijssel is een Werkplaats.

ZUID-HOLLAND

dvd Een dag uit het leven van een ­provinciale weg Kunstgebouw verloot 5x de dvd Een dag uit het leven van een provinciale weg, een roadmovie met 120 portretten van mensen die gebruik maken van de nieuwe provinciale weg N470, gemaakt door Jeanne van Heeswijk. Mail voor 1 december 2011 uw adresgegevens aan [email protected] onder vermelding van ‘dvd N470’. WEEK VAN DE GESCHIEDENIS 2010 -

ANSICHTK A ARTEN VOORSTEL

UTRECHT

ansichtkaartenboekje Laat je meevoeren door Nederrijn en Lek Voor de Week van de Geschiedenis 2010 maakten amateurkunstenaars en erfgoed­organisaties een ansichtkaartenboekje. Er zijn 25 van deze leporello’s beschikbaar. Interesse? Mail naar Martine Spanjers, [email protected]

34

mapje beeldenvangelderland.nl Een mapje met informatie over beeldenvangelderland.nl: fietsroutekaarten, een affiche vol kunstwerken uit de Gelderse buitencollectie, een puzzel en nog veel meer! Vraag ‘m gratis aan via [email protected]

GELDERLAND

publicatie Bakens aan het water De prijsvraag Bakens aan het water leverde 107 voorstellen op van beeldend kunstenaars, vormgevers en landschapsarchitecten. Deze publicatie laat zien welke bijdrage zij willen leveren aan de ruimtelijke kwaliteit. Kunst en Cultuur Gelderland geeft 30 exemplaren weg. Mail snel naar [email protected] ONT WERP77©2010/2518

GELDERLAND

Gelderse-cultuurraamstickers Vrolijke raamstickers met Gelderse en culturele plaatjes voor in de auto, op het keukenraam of om je beeldscherm mee te versieren. Kunst en Cultuur Gelderland geeft 25 exemplaren weg. Mail snel naar [email protected]

FLEVOLAND

GELDERLAND

stripboek Vindus Vinex en de Landstrekers Stichting De Kubus Centrum voor Kunst & Cultuur in Flevoland biedt 20 exemplaren van Vindus Vinex en de Landstrekers aan. Interesse? Mail naar Martin Kamphuis, [email protected]

boek Verdronken dorpen Jan en Sanne Terlouw vertellen de vergeten geschiedenis van dorpen die door overstromingen uit het landschap zijn verdwenen. Kunst en Cultuur Gelderland geeft 25 exemplaren weg. Mail snel naar [email protected]

DIGITALE MEDIA over ruimtelijke kwaliteit

Overijssel www Kunst & Cultuur Overijssel:­ kco.nl AtelierOverijssel: atelieroverijssel.nl Landschap Overijssel: landschapoverijssel.nl Het Wiel van Overijssel (voor RO ambtenaren) linkedin AtelierOverijssel, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Landschap Overijssel Kunst & Cultuur Overijssel twitter @KCOverijssel @actwente @rondeeldeventer @projectdwg @wiel_overijssel (voor RO ambtenaren)

Utrecht www provincie-utrecht.nl landschaperfgoedutrecht.nl cbk-utrecht.nl utrechtslandschap.nl devenen.nl bovenhetland.nl utrechtsewaarden.nl

Zeeland www dorpstadenland.nl recreatieenruimte.nl cbkzeeland.nl zwdelta.nl hetzeeuwselandschap.nl zeeland.nl

Noord Brabant www dorpstadenland.nl bkkc.nl sonax.org

Noord Holland www cultuurcompagnie.nl cultureelerfgoednh.nl parknoordholland.nl noord-holland.nl nhbnl.nl herbestemmingnh.nl fw.nl

Gelderland www geldersbouwmeesterschap.nl gsro.nl herbestemming. geldersgenootschap.nl beeldenvangelderland.nl tijdschriftoost.nl geldersgenootschap.nl ideefabriek.eu linkedin IDeefabriek Achterhoek twitter @HerbestemmingGG @IDeefabriekAH   Drenthe www kcdr.nl ateliermooidrenthe.nl drentsplateau.nl kunstveld.org herbestemmingdrenthe.nl drentslandschap.nl cbkdrenthe.nl linkedin K&C, expertisecentrum en project­ organisatie kunst en cultuur

Limburg www plattelandinuitvoering.nl hklimburg.nl parkstad-limburg.nl heerlen.nl .kunstencentrumsigne.nl vanmeernaarbeter.nl twitter @huisvdkunsten

Flevoland www dekubuslelystad.nl dekunstlinie.nl flevolanderfgoed.nl kunstindebuurt.nl facebook Kunstlinie twitter @Kunstlinie @LandArtAlmere

Friesland www landschapsbeheerfriesland.nl atelierfryslan.nl arkfrysland.nl aspfryslan.nl sien-n.nl linkedin arkfryslan twitter @arkfryslan

Groningen www architect-toon.org groningerkerken.nl theatervandenatuur.eu lemmer-delfzijl.nl

Zuid Holland www kunstgebouw.nl erfgoedhuis-zh.nl facebook kunstgebouw linkedin Gebiedsontwikkeling en kunst twitter @kunstgebouw

35

De Raad van Twaalf Kunstbalie Cultuureducatie en Amateurkunst in Noord-Brabant www.kunstbalie.nl De Kubus Centrum voor Kunst & Cultuur Lelystad www.dekubuslelystad.nl EDU-ART Specialisten in cultuur en onderwijs www.edu-art.eu Huis voor de Kunsten Limburg ondersteuning amateuren professionele kunsten en cultureel erfgoed www.hklimburg.nl KCO Kunst & Cultuur Overijssel www.kco.nl Keunstwurk Culturele dienstverlener in Fryslân www.keunstwurk.nl Kunst Centraal Kunst- en cultuureducatie provincie Utrecht www.kunstcentraal.nl Kunst & Cultuur Drenthe expertisecentrum en projectorganisatie www.kcdr.nl KCG Gelders Kenniscentrum voor Kunst en Cultuur www.kcg.nl Cultuurcompagnie Noord-Holland ontwikkelaars in kunst en erfgoed www.cultuurcompagnie.nl Kunstgebouw Stichting Kunst en Cultuur Zuid-Holland www.kunstgebouw.nl Kunststation C Bureau voor cultuureducatie in de provincie Groningen www.kunststationcultuur.nl SCOOP Zeeuws instituut voor sociale & culturele ontwikkeling www.scoopzld.nl ZIMIHC Huis voor Amateurkunst Utrecht www.zimihc.nl www.raadvantwaalf.nl 36