Kunst in de Leidsebuurt Advies voor behoud, beheer en beleving van de wijkkunst
37PK, Platform voor Kunsten
Kunst in de Leidsebuurt Advies voor behoud, beheer en beleving van de wijkkunst
37PK, Platform voor Kunsten
Inhoud
1.
Historie wijkkunst Leidsebuurt
2.
Advies Kunstwerken Leidsebuurt
Bijlage: Overzicht bijdragen wijkkunstenaars Leidsebuurt Bijlage: Overzicht ontwerpen straatpatronen wijkkunstenaars
Haarlem, april 2015 Tamara Sterman
1.
Historie Wijkkunst Leidsebuurt
In 1967 werden voor het eerst wijk- of projectkunstenaars aangesteld, door de Commissie Toegepaste Monumentale Kunst (TMK). Het was de tijd van Provo, Nieuw Links en D'66, waarin 'Verbeelding aan de Macht' een hoopvol perspectief aan de toekomst wilde geven. Uit dat perspectief is in Haarlem het fenomeen 'wijkkunstenaar' ontstaan. De stelling van de TMK was: veel belangrijker dan het plaatsen van beelden is kunstenaars inschakelen bij de vormgeving van stadswijken. De allereerste wijkkunstenaar Jan Dibbets hield zich vooral bezig met de nieuwbouw van Molenwijk in samenwerking met de architecten van die wijk. Zijn opvolgers Jo Klingers en Jan van Wensveen begonnen van onderop en wierpen zich op als beschermers van de oude wijken, met name de Rozenprieel en de Leidsebuurt. Zij keerden zich actief tegen de af- en doorbraakplannen die er toen werden ontwikkeld voor de negentiende-eeuwse gordel om de Haarlemse binnenstad. Zij hebben er met hun acties en inspanningen voor gezorgd dat deze wijken, nu steeds populairder om te vestigen, gespaard zijn gebleven. De Leidsebuurt werd gebouwd tussen 1880 en 1929 ten behoeve van de stadsuitbreiding van Haarlem. Eind jaren zestig stonden de lichten bijna op groen om met bulldozers de wijk plat te gooien en plaats te maken voor nieuwbouw. Jan van Wensveen werd de eerste wijkkunstenaar van de Leidsebuurt in 1969 en bleef dat tot 2002 (met een tussenpoos van 1974 tot 1984). Hij stichtte er de allereerste gekozen wijkraad van Nederland, waarvan hij zelf voorzitter werd. Via deze geïnstitutionaliseerde burgerinspraak en -betrokkenheid beïnvloedde hij de politiek en nam er zelfs deel aan, om op die manier een grotere zelfstandigheid van de buurt tegenover de gemeente te bewerkstelligen. Als resultaat werd de Leidsebuurt in 1980 aangewezen voor de Buurtaanpak, een landelijk experiment van het Rijk met slechts drie stadsvernieuwingswijken in Nederland en waarmee het Rijk beoogde de kwaliteit van de stadsvernieuwing te verhogen met geld vanuit betrokken ministeries. Dit alles deed Jan van Wensveen altijd vanuit een artistieke impuls: “Ik wilde de discussie beïnvloeden, mijn creativiteit inzetten in processen. Het was als een kunstwerk: je bepaalt een structuur en een vorm. Anderen moesten de daaruit voortvloeiende opdrachten uitvoeren.” Marijke Don verving Van Wensveen in de periode 1974 tot 1980 en rondde haar projecten af in 1984. Zij begon met het in kaart brengen van plus- en minpunten van de buurt, naar aanleiding van talloze gesprekken met bewoners. Een van de belangrijkste punten was de verkeersveiligheid in de nauwe straten die niet berekend waren op het steeds groeiende autoverkeer. Marijke Dons grootste bijdrage aan de buurt vormen dan ook de ontwerpen voor de straattapijten op de kruisingen. Ook Jo Klingers is tijdelijk betrokken geweest bij de Leidsebuurt, tussen 1985 en 1989, waar hij een kunstobject plaatste, meewerkte aan het ontwerp van Jan van Wensveen voor het Brouwersplein en een aantal van de straatpatronen voor zijn rekening nam. Het principe van de wijkkunstenaar is nog geruime tijd in Haarlem doorgezet. Zo was Tije Domburg wijkkunstenaar in Haarlem-Oost, waarbij hij als een soort planoloog zich inzette voor een goede inrichting van de buurt. Ook Alberdien Rullmann bemoeide zich in de Slachthuisbuurt met de herinrichtingsplannen van het Hof van Egmond, waar zij vooral gedaan kreeg dat zoveel mogelijk behouden is gebleven. In de Oude Amsterdamse Buurt werden zwart-grijze accenten op kruisingen haar signering. Michel van Overbeeke zette zich in voor de Frans Halsbuurt, waar hij onder meer moeizaam een ontwerp voor de rotonde van de grond kreeg en ook weer speelse patronen op
kruisingen liet leggen. Tonneke Sengers was de laatste wijkkunstenaar en trad op in Haarlem ZuidWest, waaronder de Leidsebuurt, tussen 2000 en 2005. Verschillende onderdelen van al deze ingrepen door kunstenaars in de wijken van Haarlem zijn bewaard gebleven, maar veel is in de loop der tijd verdwenen door veranderingen in het straatbeeld en werkzaamheden. Bovenal is veel vergaan door gebrek aan onderhoud, een doorn in het oog van de kunstenaars. Bronnen: Haarlem 750 jaar, kunst op straat, beschouwingen over kunst in de openbare ruimte, samenstelling en redactie Wiek Röling, Haarlem 1995. Straatpatronen in de Leidsebuurt Haarlem, in kaart gebracht door Tonneke Sengers, concept en redactie Tonneke Sengers, tekst Renée Borgonjen, Haarlem 2005.
2.
Advies Kunstwerken Leidsebuurt
A. Markering Kabellus – Boterplein Marijke Don, 1983 Advies 37PK adviseert het werk te behouden binnen de collectie KiOR op de huidige locatie. Het kunstwerk is recentelijk bijgewerkt in samenspraak met de kunstenaar. Advies om Kunstwacht een nieuwe schouwing te laten uitvoeren en een onderhoudsadvies af te geven. Kunsthistorische waarde Het patroon van stalen doppen in het wegdek is speels en luchtig, een subtiele ingreep in het straatbeeld. Alhoewel het door het zakelijke karakter van het materiaal niet direct heel aansprekend is, is het wel een goed geslaagd voorbeeld van geïntegreerde kunst en een mooi tastbaar overblijfsel van bewonersparticipatie tijdens herstructurering van de buurt. Marijke Don (1941) heeft zich als autodidact ontwikkeld tot een internationaal bekende multidisciplinaire kunstenaar. Haar beeldhouwerken, tekeningen, fotografie en installaties genieten bekendheid in heel Nederland en daarbuiten. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken De kabellus bevindt zich op het Boterplein aan de Leidsevaart, tussen het stroomverdelerstation en de nieuwbouwwoningen van stadsarchitect Wiek Röling (tussen 1970 en 1988). Het werk markeert de loop van hoogspanningsleidingen die rondom het 150 KV (trafo)station op het Boterplein liggen en is dus onlosmakelijk verbonden aan deze locatie. Plaatsingshistorie Ten tijde van het ontstaan van dit pleintje in de jaren '80 ontwierp Marijke Don dit werk naar aanleiding van talloze en eindeloze discussies die werden gevoerd over het wel of niet bebouwen van deze plek. Zij deed dit in haar functie als wijkkunstenaar, waarin zij tussen 1976 en 1984 in nauwe samenspraak met bewoners punten in de wijk aanpakte die de gemoederen bezig hielden. Omdat het Boterplein niet bebouwd mocht worden door de onderliggende kabels en deze ook bereikbaar moesten blijven, bedacht Don om de kabels op een esthetische manier zichtbaar te maken. Zilverglimmende ‘punaises’ vormen samen een lus die de kabels markeren. In 2012 vond een herontwikkeling plaats van het pleintje binnen het project ‘Nadorstplein e.o’. Zo kwam er een fietspad vanaf de Leidsevaart naar de Boterstraat erachter. Markering Kabellus kreeg in overleg met Marijke Don ook in de gewijzigde inrichting zijn plek terug. Publieke beleving Het werk is redelijk onopvallend en daardoor speelt het geen grote rol in de publieke beleving van de openbare ruimte. Direct omwonenden zijn wel positief over het werk en zien het als een vertrouwd onderdeel van hun woonomgeving. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering Aan het werk zijn weinig risico's verbonden, het is robuust en veilig. Recentelijk is het plein heringericht en daarbij is na de werkzaamheden in samenspraak met de kunstenaar het werk teruggebracht. Bijzonderheden Marijke Don toont zich nog steeds zeer betrokken bij de werken in de Leidsebuurt en is bereid te
adviseren of extra informatie te geven. Ook bij eventuele toekomstige werkzaamheden wordt zij graag geraadpleegd indien daaraan behoefte is. Eigendom Het werk is eigendom van de Gemeente Haarlem. De grond is ook eigendom van de gemeente. Financiële waarde Niet bekend.
B. Totemobject – Nadorststraat Jo Klingers, 1985 Advies 37PK adviseert het beeld te behouden binnen de collectie KiOR op de huidige locatie. Het werk komt alleen tot zijn recht als het in goede staat verkeert. Advies om Kunstwacht een schouwing te laten uitvoeren, het werk schoon te maken en te restaureren en een meerjarig onderhoudsadvies af te geven. Kunsthistorische waarde Het stalen object is van de hand van kunstenaar Jo (Johannes) Klingers (1933), die landelijke bekendheid geniet als beeldhouwer, grafisch ontwerper, schilder en omgevingskunstenaar. Het kleurrijke werk is redelijk typerend voor zijn gestileerde, op Popart geïnspireerde stijl, maar geeft een enigzins rommelige indruk. Waar Klingers werk doorgaans kracht haalt uit de eenvoud, is dit werk door de drukke compositie minder sterk. Desondanks fungeert het als een duidelijke en vrolijke markering in de ruimte. Het is tevens het enige autonome kunstwerk van Jo Klingers in de openbare ruimte van Haarlem, de geboortestad van de kunstenaar en mede daardoor waard om te behouden. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken Het beeld staat op de rand van een plantsoen en speelplaats naast de rijbaan en vormt daarmee een centrale markering in de omgeving. Plaatsingshistorie Jo Klingers plaatste het werk in zijn functie als wijkkunstenaar, die hij bekleedde tussen 1985 en 1989 naast Jan van Wensveen. Waar de andere wijkkunstenaars Van Wensveen en Don bewoners betrokken in het creatieve proces, zag Klingers dit aspect van de wijkkunst puur bij de kunstenaar liggen. De kunstenaars moesten in zijn optiek hun creativiteit ten dienste stellen aan de wijk en de bewoners, maar wel in zelfstandigheid hun kunst tot stand brengen. Publieke beleving Het werk is - indien in goede staat - een opvallend en kleurrijk object in het straatbeeld. Buurtbewoners hebben zich niet duidelijk uitgesproken voor of tegen het werk, maar zijn wel kritisch vanwege de vervallen staat. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering Het werk is in slechte staat, de verflaag is aangetast en er zijn roestplekken zichtbaar. De constructie toont nog wel stevig en lijkt geen problemen voor de veiligheid op te leveren. Bijzonderheden Bij wijzigingen en verwijdering van andere werken van Jo Klingers in Haarlem heeft de kunstenaar zich steeds duidelijk beroepen op zijn auteursrecht, waarmee rekening gehouden dient te worden bij mogelijke wensen voor aanpassingen. Eigendom Het werk is eigendom van de Gemeente Haarlem. De grond is ook eigendom van de gemeente. Financiële waarde Niet bekend.
C. Houten Beeldengroep en vormgeving speelplek – Westerstraat Jan van Wensveen i.s.m. Jan Heijer, 1986 Advies 37PK adviseert op grond van de zeer slechte staat de beeldengroep te verwijderen indien het eigendom bij de gemeente ligt. Indien het eigendom van de beelden bij de eigenaar van de grond ligt, is het advies deze te bewegen actie te ondernemen en het werk ofwel te restaureren ofwel te verwijderen. Bij verwijdering moeten de objecten worden teruggegeven aan Jan van Wensveen, als auteur van het werk, of indien hij daarop geen prijs stelt, aan Jan Heijer die de werken in opdracht heeft vervaardigd. Aanvullend adviseert 37PK te onderzoeken of er in samenwerking met een relevante MBOopleiding (enkele) replica's van de beelden gemaakt kunnen worden, bijvoorbeeld in 3D-printing technieken binnen het toekomstige educatieve programma van MAAK. Indien de reproducties niet op de oorspronkelijke locatie kunnen terugkeren, kan de wijkraad binnen de wijk geschikte alternatieve plaatsingslocaties aandragen. Kunsthistorische waarde: De beeldengroep bestaat oorspronkelijk uit acht verschillende aantrekkelijke, sympathieke figuurtjes, verdeeld over drie duo's en twee enkele ruiterfiguren op zuilen. Er zijn uiteenlopende types in te herkennen, zoals de heer en de man, moeder en kind en Don Quichot en Sancho Panza. De groep is daarmee te interpreteren als een weerspiegeling van de Leidsebuurtbewoners en hun strijd voor hun wijk. Hoewel niet uitzonderlijk, is de artistieke waarde van de beeldengroep met name vanwege deze mooie inhoudelijke verbinding zeker voldoende te noemen. Jan van Wensveen studeerde in 1956 af aan de Kunstnijverheidschool, de IVKNO, (voorloper van de Gerrit Rietveld Academie), richting illustratie / grafische technieken. Van 1956 tot 1965 was hij werkzaam als illustrator en grafisch ontwerper, maar vanaf 1965 richtte hij zich volledig op het beeldend kunstenaarschap, waarna hij al snel als wijkkunstenaar werd aangesteld. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken Jan van Wensveen ontwierp de beelden als onderdeel van een uitgebreidere herinichting van het plantsoen aan de Westerstraat, één van de delen van de wijk die hij als wijkkunstenaar onder zijn hoede nam. De stenen bakken rondom de duo figuurtjes en de zuilen waarop de ruiterfiguren staan, maken onderdeel uit van zijn totaalontwerp. Plaatsingshistorie Door omstandigheden kon Jan van Wensveen niet zelf de houten beelden vervaardigen, zodat hij collegakunstenaar Jan Heijer verzocht deze te maken. Er bestaat geen publieke consensus of een deel van het auteurschap van de beelden ook bij Jan Heijer ligt. Aangezien het werk onder verantwoordelijkheid van Jan van Wensveen tot stand is gekomen, staat hij als auteur te boek. Tonneke Sengers heeft tijdens haar wijkkunstenaarschap deze beeldengroep in 2004 opnieuw opgeknapt in samenwerking met leerlingen van het Sterrencollege in Haarlem. Publieke beleving De beelden zijn jarenlang een vertrouwd en verrijkend onderdeel geweest van het straatbeeld van de Westerstraat en kenden populariteit bij de bewoners. Dit vormde ook de achtergrond voor het opknapproject door Tonneke Sengers in 2004. Door het ernstige verval van de laatste jaren echter is ook de publieke waardering afgenomen. In 2014 is een bewonersinitiatief opgestart om het plantsoen op te knappen en een nieuwe functie als boomgaard en moestuin te geven, waarbij het
verzoek is ingediend om de beelden te verwijderen. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering De beelden zijn in zeer slechte staat. Twee van de figuren zijn verdwenen en bij de andere fuguren ontbreken onderdelen. Het hout is gebarsten en onherstelbaar aangetast door verrotting; loszittende delen en uitstekende spijkers leveren risico op voor het publiek. Bijzonderheden Kunstwacht heeft in 2013 een schatting gemaakt van de kosten van eventuele restauratie van de beelden. Dit zou komen op circa 10.000 euro. De kwaliteit van het hout is echter al zo verslechterd dat de restauratie slechts tijdelijk acceptabele resultaten zal opleveren. Eigendom Het werk is altijd beschouwd geweest als eigendom van de Gemeente Haarlem, aangezien de wijkkunstenaars in opdracht van de gemeente werkten. In 2014 bleek dat de grond waarop de werken staan eigendom is van een particulier. De zogenaamde natrekking zou tot gevolg kunnen hebben dat de beelden ook eigendom geworden zijn van deze particulier. Dit wordt momenteel uitgezocht. Verdere acties met deze beelden zijn afhankelijk van de uitkomst hiervan. Financiële waarde Niet bekend.
D. Wegwijzend mannetje – Nadorststraat Jan van Wensveen, 1989 Advies: 37PK adviseert dit beeld te behouden binnen de collectie KiOR op de huidige locatie. Het werk komt vooral tot zijn recht als het in goede staat verkeert. Advies om Kunstwacht een schouwing te laten uitvoeren, het werk schoon te maken en waar nodig te restaureren en een meerjarig onderhoudsadvies af te geven. Kunsthistorische waarde: Het werk is een aantrekkelijk en kleurrijk beeld dat op een schertsende wijze vorm geeft aan de jarenlange strijd die door de bewoners en kunstenaars van de Leidsebuurt is gevoerd met talloze bestuurders en ambtenaren over het behoud van hun wijk. Kunstenaar Jan van Wensveen is hier met zijn kenmerkende stijl goed geslaagd in het uitbeelden van het opstandige, nuchtere en tegelijk humorvolle karakter van de buurt. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken Hoewel geplaatst in een klein straatje, staat het beeld goed geplaatst op een kruising aan de rand van wijk, waar het de entree vanuit het stadcentrum markeert. Door de plaatsing op een belangrijke entreeroute voor fietsers en voetgangers wordt het veel gezien en draagt het binnen de wirwar van straten op dat punt bij aan de herkenbaarheid van de omgeving. Plaatsingshistorie Wijkkunstenaar Jan van Wensveen heeft in 1989 in opdracht van de gemeente de stadsontwikkeling van de Leidsebuurt begeleid. Eind jaren tachtig had de buurt een periode van rebellie achter de rug tegen grootschalige stadsvernieuwing en gemeentelijke planologie. Van Wensveen maakte een geëngageerd en vrolijk mannetje met een aktetas en een rode roos in zijn revers. De man heft een vermanende vinger richting stadsbestuurders en burgers die op het punt staan de buurt te betreden. Hij wil eraan herinneren dat men hier een buurt betreedt met historie en een eigen wil, waarin plannen van buitenaf niet zonder meer geaccepteerd worden. Publieke beleving Bewoners zijn overwegend positief over het mannetje, ook al weten veel nieuwkomers in de wijk niet precies waarnaar het verwijst. Door zijn vriendelijke vorm en kleurstelling vormt het een vrolijke noot in de straat. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering Het beeld van hout en polyester op een stalen zuil heeft wat beschadigingen en is vuil. De staat is niet zorgwekkend, maar behoeft wel aandacht op korte termijn om verder verval te voorkomen. Het levert geen problemen op voor de veiligheid of de omgeving. Bijzonderheden Geen. Eigendom Het werk is eigendom van de Gemeente Haarlem. De grond is ook in eigendom van de gemeente. Financiële waarde Niet bekend.
E. Monument voor Wim – Sterrebosstraat Jan van Wensveen, 1993 Advies: 37PK adviseert het beeld te behouden binnen de collectie KiOR op de huidige locatie. Advies om Kunstwacht een schouwing te laten uitvoeren, het werk schoon te maken en waar nodig te restaureren en een meerjarig onderhoudsadvies af te geven. Kunsthistorische waarde: Monument voor Wim is een vermakelijk, ontroerend en laagdrempelig beeld. Ondanks het feit dat de kunstenaar het zo niet bedoeld heeft, wordt het werk veel door kinderen gebruikt als klimobject. Het beeld nodigt hiertoe zeker uit. Het bestaat uit drie ronde figuren, waarvan er één op een blok zit en de andere twee er tegenaan. De bolle figuren zijn wit met gekleurde blauwe, gele en roze vakken geschilderd. Samen vormen zij een mooie compositie met een dynamiek die uitnodigt om het beeld te benaderen en van meerdere kanten te bekijken. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken Het Monument voor Wim staat enigszins verstopt in het binnenhof van het wooncomplex Jongeneel op de Sterrebosstraat, naast een speeltuintje. Omdat het zo dicht naast een speeltuin staat, wordt het door de kinderen uit de buurt vaak als klimobject gebruikt. De drie figuren zijn op maat gemaakt rondom een betonnen behuizing voor technische apparatuur van het wooncomplex. Plaatsingshistorie Gevraagd naar de betekenis van het werk gaf Van Wensveen toe 30 jaar na het maken van dit werk geen idee meer te hebben wat precies de bedoeling was van de beweging van de bovenste figuur. Bewoners gaven aan te zien dat de figuur op het blok een helpende hand helpend uitreikte naar de figuur op de grond. Zelf zag Van Wensveen er nu meer een pestend, treiterend gebaar in. Maar hij was ervan overtuigd dat de betekenis van een werk niet eenduidig is, en dat de invulling van anderen evenveel belang had als zijn eigen invulling. Publieke beleving De buurtbewoners zijn er over het algemeen heel positief over, en dan vooral omdat het niet alleen de omgeving siert, maar ook leuk was voor de kinderen. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering Het beeld van polyester heeft wat beschadigingen en is vuil. In 2013 zijn kleine reparaties uitgevoerd, maar het is toe aan een algehele restauratie, waarbij het opnieuw geschilderd zou moeten worden. Het levert geen problemen op voor de veiligheid of de omgeving. Bijzonderheden Geen. Eigendom Het werk is eigendom van de Gemeente Haarlem. De grond is ook in eigendom van de gemeente. Financiële waarde Niet bekend.
F. Straatpatronen – diverse kruispunten Marijke Don, Jan van Wensveen en Jo Klingers, 1976 – 2000 Advies 37PK adviseert de straatpatronen in de Leidsebuurt als één geheel te behouden en alszodanig als kunstwerk op te nemen binnen de collectie KiOR. Tevens adviseert 37PK aangetaste patronen gefaseerd te reconstrueren met de originele materialen en bij grote werkzaamheden aan de bestrating de patronen te herstellen in samenspraak met de kunstenaar. Advies om documentatie van de ontwerpen over te dragen aan Kunstwacht, zodat deze de toekomstige reconstructies kunnen begeleiden en/of uitvoeren. Kunsthistorische waarde De straatpatronen op circa 40 kruispunten in de Leidsebuurt vormen een indrukwekkende exponent van het door de gemeente gekoesterde beleid van de wijkkunstenaars. Ze vertegenwoordigen de mate van inspraak van bewoners in hun eigen woonomgeving, aangezien ze in nauwe afstemming met de omwonenden tot stand zijn gekomen. Tevens vervullen ze, ook nu nog, een duidelijke praktische functie, namelijk als subtiele maar onvermijdelijke, tweedimensionale verkeersdrempel. Daarnaast is het straattapijt een tijdsbeeld, een visie op kunst die dicht bij de mensen staat en letterlijk laagdrempelig is. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken De straatpatronen zijn verdeeld over de Leidsebuurt, elk is uniek en op maat gemaakt en heeft betrekking op de straat en de stoep. Marijke Don ontwierp de eerste serie patronen voor de Oranjeboomstraat en de Gasthuislaan; Jan van Wensveen ontwierp de kruispunten aan de rand van de wijk op de Leidsevaart en de Westergracht en kruispunten in het noordwestelijke wijkdeel, Jo Klingers nam belangrijke kruispunten in het noordoostelijke wijkdeel. De serie van Don voor de Oranjeboomstraat is niet helemaal afgemaakt, de laatste twee ontwerpen voor de kruisingen met de Rollandstraat en de Oostindiestraat zijn niet gerealiseerd. Voor de laatste heeft Jan van Wensveen later een ander ontwerp gemaakt, die wel is geplaatst. De kunstenaars hebben zich vooral gericht op de drukkere verkeersaders in de wijk en de meest onoverzichtelijke kruispunten. Afmetingen en complexiteit van de verschillende patronen lopen uiteen. Gemiddeld behelsen zij 100 m2, aangezien de straathoeken in de doorgaande straten van pand tot pand 10 meter uit elkaar liggen. De patronen dienen zelf dus al als verkeersremmend, maar op sommige plekken is de grond ook verhoogd. Deze bobbels zijn voorlopers van de moderne verkeersdrempels en vormen dan ook Nederlands allereerste verkeersdrempels. Het principe heeft veel navolging gekregen, zowel in Haarlem, als in de rest van Nederland. Plaatsingshistorie Jan van Wensveen was de eerste wijkkunstenaar van de Leidsebuurt, maar niet degene die begonnen is met de straatpatronen. Toen Marijke Don tussen 1974 en 1980 de taak over had genomen van Van Wensveen begon zij met het in kaart brengen van alle plus- en minpunten van de wijk, waarbij ze zoveel mogelijk de bewoners probeerde te betrekken. Ze schreef onder andere stukjes in de wijkkrant over actuele problemen en één van deze stukjes ging over te hard rijdende auto’s. De buurt wilde graag drempels bij de kruispunten, maar uiteindelijk stemde de gemeente alleen in met het herkenbaar maken van de kruispunten door middel van een ander wegdek. In overleg met de wijkraad ontwerpt Don een aantal kruispunten in witte en zwarte stenen, waarbij het verschil met de rijstroken zo groot mogelijk moest zijn. In 1976 was de eerste kruising (hoek
van de Rollandstraat) uitgevoerd. Marijke Don maakte drie reeksen van verwante patronen, waarmee zij de gelijkvormigheid van de wijk probeerde te doorbreken. De andere wijkkunstenaars Van Wensveen en Jo Klingers hebben deze patronen voortgezet. Van Wensveen ontwierp voor de rand van de wijk mozaïeken ontworpen van zeshoekige stenen in grijs, wit en rood om als het ware de wijk af te sluiten. Zijn laatste patroon stamt uit 2000. Zijn ontwerpen staan wat meer op zichzelf dan die van Don en zijn bedoeld om via vormgeving aan te geven dat de Leidsebuurt een 30km zone is. De patronen zijn allemaal gelegd door de reguliere stratenmakers, omdat er toch herbestraat moest worden. In de ontwerpen is in detail uitgegaan van het werken met hele stenen, wat het leggen vergemakkelijkt heeft. De meeste ontwerpen zijn in samenspraak met de wijk gemaakt, maar bij sommige was er te weinig tijd voordat de stratenmakers aan de slag gingen, zodat deze direct vanuit de ontwerpen zijn geplaatst. Het voordeel van deze werkwijze is dat de kosten heel laag bleven, omdat er alleen extra betaald hoefde te worden voor de afwijkende stenen en de extra legkosten. De praktijk toonde helaas dat de patronen door het lange tijdsbestek ook een versnipperd geheel konden vormen. Bij voortgang van de herprofilering van de straat zou eigenlijk het ontwerp doorgevoerd moeten worden, maar is veelal niet het geval geweest. Sommige patronen zijn ook door werkzaamheden aangetast in hun karakter waardoor het kunstwerk geschonden werd. Een vijftal patronen tussen de ventweg en de hoofdweg van de Westergracht van de hand van Jan van Wensveen zijn vernietigd bij herstructurering en asfaltering. Bij bouwwerkzaamheden van Ymere aan de Oost-Indiëstraat zijn twee kruispunten in zijn geheel verwijderd geweest, maar aan de hand van de ontwerpen en situatiefoto's naderhand weer gereconstrueerd. Publieke beleving Het merendeel van de patronen is in samenspraak met de buurt gemaakt en het geheel geeft de wijk een duidelijk karakter. Vooral de wat oudere bewoners van de wijk hechten veel waarde aan de straatpatronen omdat zij op de hoogte zijn van de ontstaansgeschiedenis. De kruispunten zijn zo sterk verbonden geraakt aan de buurt, dat veel mensen ze niet actief meer opmerken. Pas bij verwijdering of bij incorrecte reconstructies valt bij deze bewoners op welke rol ze spelen in het straatbeeld en de verkeersveiligheid. Dreiging van het verdwijnen van de patronen leverde veel commotie op bij bewoners, die actief opriepen tot behoud van de werken. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering Naast de verwijderde kruispunten aan de Westergracht, is een deel van de kruispunten aangetast op onderdelen, stenen die niet correct zijn teruggelegd of stoepen die na werkzaamheden niet meer goed op het ontwerp aansluiten. Dit zijn grotendeels kleine problemen, die in samenspraak met de kunstenaars en aan de hand van ontwerptekeningen en foto's goed zijn te herstellen. De patronen leveren geen enkel risico op. Bijzonderheden Marijke Don toont zich nog steeds zeer betrokken bij de werken in de Leidsebuurt en is bereid te adviseren of extra informatie te geven. Ook bij eventuele toekomstige werkzaamheden wordt zij graag geraadpleegd indien daaraan behoefte is. Zij wil zich ook inzetten voor de ontwerpen van de andere kunstenaars, zodat het geheel in goede staat bewaard blijft. Tevens is zij bereid nieuwe, afrondende ontwerpen te maken om de series eventueel af te maken en het geheel van het straattapijt te vervolmaken.
Terwijl in 2012 urgentie bestond voor een behoudsplan voor de straatpatronen vanwege de aangekondigde grootschalige rioleringswerkzaamheden en herbestrating van de Leidsebuurt, zijn die plannen in de afgelopen jaren ingrijpend gewijzigd. De wijk zal niet in een keer worden aangepakt, maar de uitvoering zal telkens gefaseerd gebeuren. Er worden op korte termijn alleen zogenaamde 30-50% maatregelen uitgevoerd, waarbij de patronen binnen het reguliere beheerbudget kunnen worden teruggebracht in originele staat. Voor 2016 staat alleen groot onderhoud gepland voor de Oranjeboomstraat. Voor het terugplaatsen van de negen patronen in deze straat zal budget buiten het reguliere onderhoudsbudget vrijgemaakt moeten worden. Eigendom Zowel de grond als de materialen zijn eigendom van de Gemeente Haarlem. Financiële waarde Naar aanleiding van toenmalige plannen voor een grootschalige herinrichting van de totale buurt aan de hand van een Vloerkaart is in 2012 een berekening gemaakt van de kosten van het terugplaatsen van alle straatpatronen na de werkzaamheden. In deze berekening werd uitgegaan van een kostenpost van 4.250 euro per kruispunt als deze na opbreking van de straat in zijn geheel met de nieuwe materialen zou worden teruggelegd. Ook was er hier sprake van 50 kruispunten van gemiddeld 200 m2. Een recente inventarisatie geeft aan dat het draait om 43 kruisingen in totaal van gemiddeld 100 m2. Tevens zijn de ontwerpen door de kunstenaars gemaakt op de originele stenen en kunnen die zonder problemen worden hergebruikt. De kosten per kruispunt zullen dus lager uitvallen dan eerder geraamd. Naar aanleiding van een raming van de kosten bij herplaatsing van de twee kruispunten aan de Oost-Indiëstraat door Ymere zou dit een bedrag tussen maximaal 3.500 en minimaal 2.150 euro per kruispunt kunnen zijn. Voor mogelijke reconstructie van patronen bij grootschalige ingrepen, zoals het aangekondigde groot onderhoud van de Oranjeboomstraat, moet met deze kosten rekening gehouden worden. In het geval van de Oranjeboomstraat zal dat waarschijnlijk spelen in 2016 en behelst het negen kruispunten.
G. Kunstpaaltjes – diverse straathoeken Jan van Wensveen Advies 37PK adviseert op grond van de zeer slechte staat de paaltjes te verwijderen. Bij verwijdering moeten de objecten worden aangeboden aan Jan van Wensveen als auteur van het werk. Aanvullend adviseert 37PK te onderzoeken of het mogelijk is een tweetal of viertal paaltjes te renoveren in samenwerking met een relevante MBO-opleiding en deze te herplaatsen op een functionele locatie in de wijk. Indien de kunstenaar geen prijs stelt op het terugontvangen van de paaltjes, is het advies ze te vernietigen. Kunsthistorische waarde De houten anti-parkeerpalen hebben slechts een bescheiden artistieke waarde, het zijn mooi vormgegeven functionele objecten, waarbij de kunstenaar Jan van Wensveen geometrische patronen in het hout heeft aangebracht. In het geheel is wel een mooi verloop van ontwerpen te herkennen en er is een zekere samenhang met de vormgeving van de straatpatronen van Jan van Wensveen in de stilering van de palen. Individueel zijn zij echter niet heel bijzonder te noemen. Vooral het historische en functionele aspect van deze objecten is van belang, in die zin dat zij onderdeel en gevolg zijn van de vooruitstrevende bewonersinspraak en –participatie in het verleden door middel van wijkkunstenaars in de Leidsebuurt, in dit geval over verkeersveiligheid en parkeeroverlast. Ruimtelijke context / gebiedskarakteristieken De palen staan op verschillende locaties in de wijk, waarbij de sets op het Brouwersplein en in de Voorzorgstraat het meeste een eenheid vormden. Ook de palen voor de Bavoschool vormden een geheel. De palen staan ingebed in een eveneens door Jan van Wensveen vormgegeven bestrating op de hoek of aan de rand van een parkeervak. Plaatsingshistorie De paaltjes bij de Bavoschool zijn onderdeel van een groot aantal kleinere en grotere ingrepen in de wijk (waaronder ook de straatpatronen op de kruispunten) die in de afgelopen decennia door wijkkunstenaars zijn gedaan. Jan van Wensveen ontwierp de palen naar aanleiding van overlast in de buurt van het parkeren op stoepen en hoeken. Hij deed dat in overleg met omwonenden. Publieke beleving Buurtbewoners hebben zich niet duidelijk uitgesproken voor of tegen de werken maar zijn wel uitermate kritisch vanwege de vervallen en armoedige staat. Vanuit het bestuur van de Bavoschool is herhaaldelijk het verzoek binnengekomen de paaltjes die daar op het voorplein staan te vewijderen omdat zij het aangezicht van de school schaden. Op het moment dat de andere palen in 2013 plotseling door GOB werden verwijderd (zie Bijzonderheden) waren er echter ook veel bezorgde bewoners, die zich druk maakten dat de werken onaangekondigd waren verdwenen. Fysieke staat / Veiligheid / Praktische positionering De paaltjes zijn over het algemeen in zeer slechte staat, het hout is ernstig verrot waardoor de bewerking door de kunstenaar niet meer zichtbaar is of niet meer zijn recht komt. Sommige zijn er ernstiger aan toe dan anderen, maar ze maken allemaal een zeer vervallen indruk.
Bijzonderheden Door achterstallig onderhoud zijn de palen de laatste jaren zeer in conditie achteruit gegaan. De afdeling Gebiedsontwikkeling en Beheer heeft in 2013 abusievelijk alle palen behalve die bij de Bavoschool verwijderd. Deze liggen nu in opslag totdat er besloten is welke acties met deze werken ondernomen moeten gaan worden. De constructie is meestal nog wel stevig en levert geen problemen op voor de veiligheid. Reconstructie van de palen zou een optie zijn, maar dat is zeer arbeidsintensief en heeft alleen zin als de functionele waarde van de ‘anti-parkeer’-paaltjes ook behouden blijft in de toekomst. Gezien de toekomstplannen voor het plaatsen van ondergrondse vuilcontainers op een groot deel van deze locaties en de bijbehorende herinichting van de openbare ruimte, is dat onwaarschijnlijk. Voorstel is uit het totaal aantal paaltjes een (indien mogelijk) tweetal of viertal te selecteren die nog in redelijke staat zijn, deze zo mogelijk in samenspraak met de kunstenaar Jan van Wensveen wel te restaureren of reconstrueren (bijvoorbeeld in samenwerking met VMBO of MBO) en hiervoor binnen de Leidsebuurt een goede plek te vinden, waar zij zowel functioneel als in het straatbeeld een toegevoegde waarde hebben. Het vinden van deze locatie kan in samenspraak met de wijkraad. De verbinding met de historie in de vorm van deze objecten blijft dan in ieder geval deels aanwezig in de wijk. Eigendom Het werk is eigendom van de Gemeente Haarlem. De grond is ook eigendom van de gemeente. Financiële waarde Niet bekend.
H. Diverse omgevingsingrepen Advies Naast de hiervoor beschreven en beoordeelde kunstwerken in de Leidsebuurt, hebben de wijkkunstenaars zich nog op andere, zichtbare en tastbare manieren ingezet bij de inrichting van de buurt. 37PK adviseert om deze ingrepen en geïntegreerde toepassingen in de wijk door de wijkkunstenaars niet op te nemen in de Collectie KiOR. Beheer en onderhoud blijft in dit geval bij de afdeling Gebiedsontwikkeling en Beheer van de Gemeente Haarlem. Het betreft hier geen autonome werken die vanuit kunsthistorische oogpunt moeten worden beoordeeld en beheerd. Voor het beheer en onderhoud zullen de procedures moeten worden aangehouden zoals deze voor ander straatmeubilair en speelpleinen geldt, met deze aanmerking dat bij grote wijzigingen het advies geldt om dit te doen in overleg met de verschillende wijkkunstenaars. Volgens de inventarisatie gaat het om de volgende ingrepen: Vormgeving pleintje – Zuid- Brouwersstraat Marijke Don, 1980 Vormgeving binnengebied, verdiept speelplein – Boterplein Marijke Don, 1982 Vormgeving voorterrein Bavoschool – Westergracht Jan van Wensveen, 1984 Vormgeving hangplek, speelplein en pliglasplastiek speeltuingebouw - Brouwersplein Jan van Wensveen, 1987 De inrichting van het Brouwersplein werd door de speeltuinorganisatie NUSO in 1987 bekroond met de landelijke prijs, vanwege de voorbeeldige indeling en vormgeving. Dit ontwerp van Jan van Wensveen is tijdens grootschalige herinrichting van het Brouwersplein in 2012 grotendeels verwijderd. Vormgeving speelplek Krelage terrein Jan van Wensveen, 2002 Vormgeving speelplein Klarenbeekstraat/Oranjeboomstraat Tonneke Sengers, 2002
Bijlage: Overzicht bijdragen wijkkunstenaars Leidsebuurt Jan van Wensveen Wijkkunstenaar 1969-1974 en 1980-2002 Vormgeving voorterrein Bavoschool, 1984 Beeld op Nadorstpleintje (mannetje), 1985 Vormgeving en houten beeldengroep/speelplek Westerstraat thv Oostindiestraat, 1986 Vormgeving Brouwersplein: verdiepte bak, speelplein en straten, pliglasplastiek in raam speeltuingebouw Klarenhof, 1987 Vormgeving binnentuin Sterrebosstraat (monument voor Wim), 1993 Vormgeving speelplek Krelage terrein, 2002 Vormgeving anti-parkeerpalen; Willem Theeldreef, Brouwersplein e.o., kruispunten Gasthuislaan Vormgeving kruispunten Leidsevaart en Westergracht, plus noordwestelijke wijkdeel Marijke Don wijkkunstenaar 1974-1984 Vormgeving pleintje Zuid-Brouwersstraat, 1980 Vormgeving Boterplein binnengebied, verdiept speelplein, 1982 Vormgeving Boterplein buitengebied, markering kabellus, 1983 Conceptvorming herprofilering straten, ontwerpen kruispunten Oranjeboomstraat en Gasthuislaan Jo Klingers wijkkunstenaar 1985-1989 Vormgeving deels speeltuin Brouwerplein ism Jan van Wensveen (o.a. Raket, speelobject), 1987 Vormgeving object, bocht Nadorststraat bij Krelage terrein, 1989 Vormgeving kruispunten in noordoostelijke wijkdeel Tonneke Sengers wijkkunstenaar 2000-2005 Vormgeving speelplein Klarenbeekstraat/Oranjeboomstraat, 2002 Opknapproject beeldengroep Westerstraat i.s.m. leerlingen van het Sterrencollege, 2004
Bijlage: Overzicht ontwerpen straatpatronen wijkkunstenaars Straatpatronen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48
Kruising Sterrebosstraat - Westerstraat Sterrebosstraat - Burgemeester Rampstraat Sterrebosstraat - Gasthuislaan Sterrebosstraat - Voorzorgstraat Sterrebosstraat - Oranjeboom Oost Indiëstraat - van Loostraat Oost Indiëstraat - Gasthuislaan Oost Indiëstraat - Voorzorgstraat Oost Indiëstraat Oost Indiëstraat - Assendelverstraat Oost Indiëstraat – Waldeck Pyrmontstraat Oost Indiëstraat - Eendrachtstraat Oost Indiëstraat - Nadorststraat Brouwersplein - Gasthuislaan Brouwersplein – Rollandstraat - Voorzorgstraat Rollandstraat - Oranjeboomstraat Rollandstraat - Assendelverstraat Rollandstraat - Waldeck Pyrmontstraat Rollandstraat - Eendrachtstraat Rollandstraat - Nadorststraat Boterstraat - Eendrachtstraat Brouwersplein – Olycanstraat - Gasthuislaan Brouwersplein – Olycanstraat - Voorzorgstraat Olycanstraat - Oranjeboomstraat Oranjestraat - Voorzorgstraat Oranjestraat - Oranjeboomstraat Oranjestraat De Clerqstraat - Oranjeboomstraat Brouwersstraat - Voorzorgstraat Brouwersstraat - Oranjeboomstraat Brouwersstraat - Jan Nieuwenhuijzenstraat Zuid Brouwersstraat - Oranjeboomstraat Leidsestraat - Gasthuislaan Leidsestraat - Oranjeboomstraat Kolkstraat - Gasthuislaan Klarenbeekstraat - Oranjeboomstraat Westergracht - Westerstraat Westergracht - Gasthuislaan Westergracht - Voorzorgstraat Westergracht - Oranjeboomstraat Westergracht - Leidsezijstraat Leidsevaart - Leidsestraat Leidsevaart - Brouwerstraat Leidsevaart - Leidseplein Leidsevaart - Oranjestraat Boterplein Leidsevaart - Nadorststraat Nadorststraat - Boterplein
Kunstenaar JvW (Jan van Wensveen) JvW JvW JK (Jo Klingers) JvW JvW JvW JK JK JK JK JK JK JvW JvW MD (Marijke Don) JK JK JK JK JK JvW JvW MD JvW MD JK MD JK MD MD MD MD MD MD MD JvW JvW JvW JvW JvW JvW JvW JvW JvW JvW JvW JvW
Bijzonderheden
Ymere reconstructie Ymere reconstructie
weggehaald weggehaald weggehaald weggehaald weggehaald
NB: de nummer verwijzen naar het plattegrond dat onderdeel is van de publicatie Straatpatronen in de Leidsebuurt Haarlem, in kaart gebracht door Tonneke Sengers, concept en redactie Tonneke Sengers, tekst Renée Borgonjen, Haarlem 2005.
